سێیەم گەورە بەرپرسی حزبوڵا لە لەلایەن ئیسڕائیلەوە بە ئامانج گیرا

هاوڵاتی دەمیرتاش دەپرسێت: چەند سیاسەتمەدار شەو لە چادری زیانلێکەوواندا رۆژی کردەوە؟ سەلاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند، سیاسەت بە تەنیا بیروبۆچوون نییە، زیاتر هەستە. ئەوەی دیکە بازرگانیکردنە و پرسیاری ئەوەی لە سەرکردە و سیاسەتمەدارانی تورکیا کرد کە کامەیان شەو لە چادری زیانلێکەوتووانی بومەلەرزەکەدا شەویان کردووەتەوە. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، لە توێتێکدا رەخنەی لە سەرۆکی و بەرپرسانی پارتە سیاسیەکان گرت کە بەدەم داواکاری زیانلێکەوتووانی بومەلەرزەکەی ٦ی شوباتەوە ناچن. دەمیرتاش وتی، " ئەو سیاسەتەی لەگەڵ پێداویستی مرۆڤەکان نەبێت، سیاسەتێکی راست و هەمیشەیی نابێت. تەنیا دەتوانین راستییەکان لە دەنگ و رووخسار و پێشنیازی چارەسەری ئەو سیاسەتمەدارەدا ببینین کە هەست بە ئازارەکان دەکات." هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە دەشڵێت، سیاسەت بە تەنیا بیروبۆچوون نییە، زیاتر هەستە. ئەوەی دیکە بازرگانیکردنە. لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا دەمیرتاش پرسیاری ئەوەی کرد، چەند سەرۆکی پارتەکان، چەند سیاسەتمەدار شەویان لەنێو چادری زیانلێکەوتوواندا بەسەر برد. چەندیان هەستی بەوەکرد کە دایک و باوکێک لەگەڵ منداڵانی، برسی و تینوو و بێ دەستئاو و سەرشور ١٣ رۆژیان بەسەر بردووە. چەندیان بۆ ئەم خەڵکە بێهیوا، بێچارە و بریندارە فرمێسکی خوێنینیان رشت؟  

فەرماندەیەکی سەربازیی ئێران رایگەیاند وڵاتەکە توانیویەتی لە دروستکردنی بزوێنەری فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەکی کڕوز تەنها پشت بەخۆی ببەستێت. ئەفشین خاجەفەرد، بەڕێوبەری ناوەندی پیشەسازیی ئاسمانیی وەزارەتی بەرگریی ئێران رایگەیاند؛ تواناکانی وڵاتەکەی لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا گەیشتوەتە ئاستێک کە 10 جۆری جیاوازی بزوێنەری ئەو جۆرە فڕۆکانە و بزوێنەری موشەکی کڕوز دروست دەکات و پشت بە هیچ وڵاتێک نابەسترێت. لێدوانی ئەو فەرماندەی کۆماری ئیسلامی ئێران لە کاتێکدایە پێشتر رۆژنامە (نەشناڵ پۆست) وڵاتی کەنەدا ئاشکرای کردبو کۆمپانیایەک بە ناوی (بی ئارپی) تا ساڵی 2019 بزوێنەری فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رادەستی ئێران کردوە. لە لایەکی دیکەوە تەلەڤیزیۆنی (سی ئێن ئێن)ی ئەمریکا لە راپۆرتێکدا ئاشکرا کردوە کە زیاتر لە 52 پارچە و ئامێری تایبەت بە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە لایەن (13) کۆمپانیای ئەمریکا دابین دەکرێت و هاوکات 12 پارچە و ئامێری دیکەی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی ئێران لە لایەن کۆمپانیاکانی سویسڕا، چین، ژاپۆن و تایوان دابین دەکرێت.

بەهۆ دۆخی خراپی ئابورییەوە بەکارهێنان و خواردنی گۆشتی سور و مریشک لە ئێران بەشێوەیەکی بەرچاو کەم دەکات و زۆربەی ماسیی ئەو وڵاتە رەوانەی دەرەوە دەکرێت. مەسعود رەسوڵی، سەرۆکی ئەنجومەنی بەرهەمهێنانی گۆشت و ماددە پڕۆتینییەکانی ئێران ئاشکرای کرد؛ لە یەک ساڵی رابردودا خواست لەسەر گۆشتی سور بە رێژەی 50% کەمی کردوە و هاوکات خواست بۆ گۆشتی مریشک بە رێژەی 30% کەمی کردوە. ئاماژەی بەوە کردوە؛ لە ساڵی رابردودا کە 700 کارگەی لەقتو نان و پێچانەوەی گۆشت و مریشک و ماسی لە ئێران هەبوە تەنها 120 کارگەیان لە ئێستادا کار دەکەن و بەهۆی کەمبونەوەی خواست و کڕینی ئەو ماددە خۆراکییانە 20%ی کارگەکان بە تەواوەتی داخراون و نەماون. بە وتەی ئەو جگە لە کەمبونەوەی خواست لەسەر گۆشتی سور و مریشک، بەهۆی ئەوە نرخی ماسی لە ئێران زۆر بەرز بوەتەوە و توانای کڕینی خەڵک زۆر کەمی کردوە زۆربەی گۆشتی ماسی رەوانەی دەرەوەی وڵاتەکە دەکرێت. بە پێی ئەو نرخانەی بڵاو کراونەتەوە یەک کیلۆ گۆشتی سور لە ئێران دەگاتەوە 500 هەزار تمەن و نرخی گۆشتی بەرخ 870 هەزار تمەن بەڵام دەسەڵاتی وڵاتەکە نرخی رەسمی گۆشتی بە 277 هەزار تمەن راگەیاندوە. هەر کرێکارێک لە ئێران رەنگە لە مانگێکدا شەش ملیۆن تەمەن داهاتی هەبێ کە دەتوانێت 12 کیلۆ گۆشتی پێبکرێت لە کاتێکدا بە پێی راپۆرتی تەندورستیی خوراکی ئەو وڵاتە زۆرینەی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ساڵێکدا توانای کڕین و بەکارهێنانی 12 کیلۆ گۆشتیان نییە. دابەزینی بەهای تمەن و سزا نێودەوڵەتییەکان بوەتە هۆی قوڵبونەوەی قەیرانە ئابورییەکان و ئەمڕۆ یەکشەممە نرخی یەک دۆلار گەیشتە نزیکەی 49 هەزار تمەن.

هاوڵاتی ئەنتۆنیۆ بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بە سەردانێکی فەرمی گەیشتە تورکیا و دواتر بە هەلیکۆپتەر بەسەر ئاسمانی ناوچە زیانلێکەتووانی بومەلەرزەی باکوری کوردستان گەڕا. بلینکن لە رێگەی فڕۆکەخانەی ئینجیرلیکی ئەدەنە سەردانەکەی ئەمجامدا و مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی تورکیا پێشوازی لێکرد. بلینکن و چاوشئۆغلۆ بەسەر ئاسمانی پارێزگای هاتای باکوری کوردستان گەڕان کە بومەلەرزەکە زیانێکی زۆری بەو پارێزگایە گەیاندووە. ئاژانسی رویتەرز رایگەیاند، بلینکن لەسەردانەکەیدا لەگەل رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیاش کۆدەبێتەوە. بەگوێرەی زانیاریەکانی ئاژانسەکە، جگە لە گفتوگۆکردن لەبارەی بومەلەرزەکە و هاوکاریەکانی ئەمریکا بۆ زیانلێکەوتووان، بلینکن و بەرپرسانی تورکیا باسی ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەکەن. لە ماوەی دوو ساڵی دەستبەکاربوونیدا، یەکەم جارە بلینکن سەردانی تورکیا دەکات. ڤیدیۆی گەیشتنی وەزیری دەرەوەی ئەمرکا بۆ فڕۆکەخانەی ئینجیرلیکی ئەدەنە  

هاوڵاتی مانگی رابردوو زیاتر لە شەش ھەزار حاڵەتی جیابوونەوەی ھاوسەران لە عێراق تۆمارکراوە و پارێزگای بەغدادیش لە ریزبەندی یەکەمدایە.   ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق ئاماری مانگی یەکی ئەمساڵی سەبارەت بە دۆسیەی ھاوسەرگیری و جیابوونەوە لە عێراق بڵاوکردەوە و بەپێی ئامارەکە، ژمارەی ھاوسەرگیری نوێ لە مانگی کانونی دووەمی ڕابردوودا گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٦ ھەزار حاڵەتی ھاوسەرگیری. ھاوکات حاڵەتەکانی جیابوونەوە ٦٤٣٣ حاڵەت بووە، واتە لە ھەر رۆژێکدا نزیکەی ٢١١ حاڵەتی جیابوونەوەی ھاوسەران لە عێراق تۆمارکراوە.  ھەر بە پێی ئامارەکە پارێزگای بەغداد لە ریزبەندنی یەکەمدایە و دوای ئەوەیش پارێزگاکانی نەینەوا و دیالە دێن.  

هاوڵاتی بەرپرسانی سوریا ڕایانگەیاند لە ئەنجامی هێرشێکی موشەکی ئیسرائیلل سەرلەبەیانی ئەمڕۆ بۆ سەرگەڕەکی کفر سوسە لە ناوەڕاستی دیمەشق لە نزیک کۆمەڵەیەکی ئەمنی گەورە کە بە قورسی پاسەوانی دەکرێت کە نزیک دامەزراوەکانی ئێرانە پێنج کەس گیانیان لەدەستدا. ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز بڵاویکردەوە بە ئاماژەدان بە سەرچاوەیەکی سەربازی، میدیاکانی سوریا دەڵێن ئیسرائیل دوای نیوەشەوی ڕابردوو چەند ناوچەیەکی پایتەختی ئەو وڵاتەیان کردووەتە ئامانج و بەهۆیەوە پێنج کوژراو و 15 برینداری لێکەوتووەتەوە و زیانیش بە چەند بینایەکی نیشتەجێبوون گەیشتووە. هاوکات وتەبێژێکی سەربازی ئیسرائیلی ڕەتی کردەوە لێدوان بدات. لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە: "هێرشەکە زیانی بە چەندین ماڵی هاوڵاتیان و زیانی مادیی بە ژمارەیەک لە گەڕەکەکانی دیمەشق و دەوروبەری گەیاندووە". عماد موغنیە، فەرماندەی باڵای حزبوڵای ئێران لە ساڵی 2008دا لە تەقینەوەیەکدا لە کەفر سوسە کوژرا، کە ناوچەیەکە بە قورسی پاسەوانی دەکرێت، کە خەڵکی دەڵێن ژمارەیەک لە دەزگا ئەمنییەکانی ئێران لەناویدایە وناوەندێکی گەورەی کلتوری تێدایە. نزیکەی 10 ساڵە ئیسرائیل لە دژی گواستنەوەی چەکی گومانلێکراوی سپۆنسەری ئێران و بڵاوەپێکردنی کارمەندان لە دەروازەی سوریا، گورزی ئاسمانی ئەنجام دەدات بەرپرسانی ئیسرائیلیش زۆر کەم  بە بەرپرسیارییەتی ژمارەیەک لەو ئۆپەراسیۆنە تایبەتییانە هەڵدەگرن. هاوکات، سەرچاوە هەواڵگرییەکانی ڕۆژئاوا دەڵێن ئێران لەم چەند ساڵەی دواییدا بوونی سەربازیی خۆی لە سوریا فراوان کردووە و لە زۆربەی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتدا جێپێی هەیە و هەزاران ئەندامی میلیشیا و گروپە سەربازیە ناوخۆییەکانی لەژێر فەرمانی ئەودان. ئیسرائیلیش لەم چەند مانگەی دواییدا هێرشەئاسمانییەکانی  لە فڕۆکەخانەکان و بنکە ئاسمانییەکانی سوریا زیاتر کردووە بۆ تێکدانی زیادبوونی بەکارهێنانی هێڵی ئاسمانی ئێران بۆ گەیاندنی چەک بە هاوپەیمانان لە سوریا و لوبنان و لەوانەش حزبوڵای ئێران کە لە لوبنانەوە پشتگیری دەکات.

شاندى حکومەتى هەرێمى کوردستان لەسەر ڕەشنووسی یاساى نەوت و گاز لەگەڵ وەزارەتى نەوتی عێراق کۆبوونەوە. وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ یەکشەممە، 19ى 2 ی2023، لە بڵاوکراوەیەکدا ڕایگەیاند، شاندى حکومەتى هەرێمى کوردستان گەیشتنە بەغداى پایتەخت و لەگەڵ وەزارەتى نەوت کۆبۆوە بۆ گفتوگۆكردنی پڕۆژەی یاساى نەوت و گازی فیدراڵی. هەر لە بڵاوکراوەکەدا هاتووە،شاندى حکومەتى هەرێمى کوردستان پێکهاتبوون لە وەزیرى دارایی و ئابووری  وەک سەرۆکى شاندەکە و وەزیرى سامانە سروشتییەکان بە وەکالەت و سەرۆکى دیوانى ئەنجوومەنى وەزیران و سەرۆکى فەرمانگەى هەماهەنگى و بەدواداچوون و گوتەبێژى حکومەتی هەرێم و نوێنەرى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە بەغدا و بەڕێوەبەرى گشتیی وەزارەتى سامانە سرووشتییەکان؛ ئامادەبووانى کۆبوونەوەکەش لە لایەنى عێراقى فیدراڵ، بریتی بوون لە وەزیرى نەوت و هەردوو بریکارەکەى و بەڕێوەبەرە گشتییەکان لە وەزارەتی نەوت. یاسای نەوت و گاز، یەکێکە له دۆسییه هەڵپەسێرراوەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق ، کە کێشەو ناکۆکی لەسەرە، بەم هۆیەوە تا ئێستا دەرنەچووە و جێبەجێنەکراوه.

بەهای دراوی تمەن لە دابەزین بەردەوامە و بۆ یەکەمجار لە مێژودا بەهای یەک دۆلار گەیشتە نزیکەی 49 هەزار تمەن. لەگەڵ کردنەوەی بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە ئێران بەهای هەر دۆلارێک لە تاران گەیشتە 48 هەزار و 440 تمەن و ئەوەش بەرزترین بەهایە کە دراوی دۆلار لە وڵاتە تۆماری کردبێت. ژمارەیک لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی تایبەت بە ئاڵوگۆڕی دراو لە ئێران ئاماژەیان بەوە کردوە یەک دۆلار بە 48 هەزار و 800 تمەن مامەڵەی پێوەکراوە. لە لایەکی دیکەوە میدیاکانی تایبەت بە ئابوریی لە ئێران ئاماژەیان بەوە کردوە؛ هەوڵەکانی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆک کۆماری وڵاتەکە لە گەشتەکەی بۆ چین لە پێناو ئەنجامدانی گرێبەستی ئابوریی و بەرزکردنەوە بەهای دۆلار شکستی هێناوە. بەهای دۆلار تەنها یەک رۆژ دوای گەڕانەوەی رەئیسی لە گەشتە سێ رۆژەییەکەی لە چین دەستی بە بەرزبونەوە کردوە و بەهای ئەو درواوە لە 45 هەزارە بۆ زیاتر لە 48 هەزار تمەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. تمەن لە یەک ساڵدا زیاتر لە 76٪ی بەهاکەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەست داوە و بە پێی نوێترین لێدوانی هاوبەشی بەرپرسانی ئەمریکا و بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا بەرامبەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی، پێشبینی دەکرێت بەهای تمەن دابەزینی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. جۆن کیربی، راێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریکا رایگەیاندوە؛ وڵاتەکەی و هاوپەیمانەکانی هەماهەنگیی زیاتر دەکەن بۆ بەرەنگاربونەوەی ئێران و واشنتۆن بڕوای وایە تاران دەرەفەتی گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی لەدەست داوە.

سەرۆک وەزیرانی عێراق،  "لەماوەی ساڵێکدا یاسایی نەوت و غاز دەخرێتە بواری جێبەجێکردن". لەمیانی بەشداریکردنی لە کۆنفراسێکدا محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق ، لەبارەی پڕۆژە یاسایی نەوت و غاز، کە ماوەیەکی زۆره پەسەندکراوه، بەهۆی کێشەو ململانێی نێوان هێزه سیاسیەکان و کێشەکانی هەولێر و بەغدا جێبەجێناکرێت ڕایگەیاند ، " لەماوەی یەکساڵدا یاسایی نەوت و غاز دەخەینە بواری جێبەجێکردن". سودانی دەربارەی دۆسییەی ئابوری زیاتری وت و ڕایگەیاند،"ئێمە کار لەسەر چاکسازیی پێکهاتەیی ئابووری دەکەین". سەرۆک وەزیرانی ئێستا، ئاماژەی بە کەمتەرخەمی کابینەکانی پێشتوتر کرد وتی، "حکومەتەکانی پێشوو وەبەرهێنانیان لە غازدا نەکردووە". دەربارەی دۆسیەی ئەمنی و توانا و هێزی سوپا و هێزەچەکدارەکان، ئەو ئاماژەی بەوەدا، "هێزەکانمان توانای بەدیهێنانی ئاسایش و سەقامگیری عێراقیان هەیە"و" دەستمان کرد بە چاکسازی لە کەرتی ئەمنی".    سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاماژەی بەوەش کردوە، "عێراق هەلی وەبەرهێنانی لە کەرتە جیاوازەکاندا هەیە".

ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی هۆشداریی دەدەنە ئێران و واشنتۆن جەخت لەوە دەکاتەوە کە تاران دەرفەتی گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی لەدەستداوە. نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، رایگەیاند؛ ئەمڕۆ شەممە لە پەراوێزی کۆنفڕانسی ئاسایشی میونخ لە ئەڵمانیا ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی وڵاتەکەی سەبارەت بە پرسی ئێران لەگەڵ وەزیرانی دەرەوی ئەڵمانیا و فەڕەنسا و بەریتانیا کۆبوەتەوە. بە وتەی پرایس، ئەمریکا، ئەڵمانیا، فەڕەنسا، بەریتانیا کە لە بەشداربوانی رێککەوتنی ئەتۆمیی ساڵی (2015)ن لە هەنگاوەکانی ئێران بۆ پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی و هاوکاری نەکردنی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی نیگەرانن و دەیانەوێت ئەو وڵاتە ناچار بکەن بە پابەندبون بە یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەکان. وەزیرانی دەرەوەی چوار وڵاتەکە لە کۆنفڕانسی ئاسایشی میونخ ئیدانەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانیان کردوە بەهۆی ئەو توندوتیژیانەی بەرامبەر خەڵک و خۆپیشاندەران دەیکات و جەختیان لەوە کردەوە کە دژی هەوڵەکانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بۆ ناسەقامگیریی ناوچەکە دەوەستنەوە. هاوکات جۆن کیربی، راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانیی ئەمریکا بە تەلەڤیزیۆنی (فڕانس 24)ی راگەیاندوە؛ شتێک نەماوە بە ناوی گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی چونکە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێران بە هەنگاوەکانی لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵاتەکەی ئەو دەرفەتەی لەدەستدا. کیربی ئاماژەی بەوە کردوە کە ئێران زیاتر لە 100 فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رەوانەی روسیا کردوە کە لە جەنگ دژی ئۆکرانیا بەکاری هێناون و دەبێت تاران بەرپرسیارێتی ئەو کارانەی لە ئەستۆ بگرێت. ئەو بەرپرسە ئەمریکا جەختی لەوە کردەوە کە واشنتۆن لەگەڵ لەندەن و بەرلین و پاریس بڕیاریان داوە هەماهەنگیی زیاتر بکەن بۆ بەرەنگاربونەوەی ئێران و هەوڵەکانی بۆ تێکدانی سەقامگیریی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  

هاوڵاتی باسم عەوادی وتەبێژی حکومەتی عێراق ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند، ئەوەی لەرۆژنامەی (الێباح) لەژێر ناوی (ئایا قەوارەی هەرێمی کوردستان هەڵدەوەشێتەوە) بڵاوکراوەتەوە بۆچونی کەسیەو بەهیچ شێوەیەک گوزارشت لە بۆچونی فەرمی حکومەت ناکات. باسم عەوادی وتەبێژی حکومەتی عێراق  لەڕونکردنەوەیەکدا بڵاویکردەوە، دوپاتیدەکەینەوە ئەوەی لە ڕۆژنامەی (الێباح)، لەژێر ناونیشانی (ئایا هەرێمی کوردستان هەڵدەوەشێتەوە؟)، لە لەرۆژی 18ی شوباتی 2023 بڵاوکراوەتەوە، بۆچونێکی کەسیە و بەهیچ شێوەیەک گوزارشت لە بۆچونی فەرمی حکومەت ناکات.  ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: مادەكانی دەستووری عێراق و ئەوەی كە عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵییە و باقی ئەو پەرەگرافانەی كە شێوەی پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستانی ڕێكخستووە، یەكێكە لەگرنگترین دەستكەوتەكانی عێراقی نوێ كەحكومەت كاردەكات بۆ پتەوكردن و پشتیوانیكردن وەك حكومەتێكی شەرعی هەڵبژێردراو بەپێی دەستوور و پابەندە بە بەكارهێنانی و هەروەها هەموو یاسا بەركارەكانی عێراق. رۆژی شەممە 18-2-2023، رۆژنامەی سەباحی عێراقی کە رۆژنامەیەکی فەرمیی حکومەتی عێراقە باسی لە ئەنجامدانی راپرسییەک کرد لەبارەی بارودۆخی هەرێمی کوردستان بەبێ ئەوەی هیچ روونکردنەوەیەک لەبارەی راپرسییەکە و ژمارەی ئەو کەسانە بدات کە بەشدارییان تێداکردووە و دەڵێت: "بەهۆی ناکۆکییەکانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار، لە راپرسییەکیدا کە سەنتەرێکی ئەکادیمی بۆ راپرسی و شیکردنەوە ئەنجامیداوە خەڵکی هەرێمی کوردستان بێ هیوابوونی خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی کورستان راگەیاندووە و خوازیاری گەڕانەوەن بۆ سەر بەغدا." لەبەرامبەریشدا فەرمانگەی میدیا و زانیاریی حکومەتی هەرێمی کوردستان وه‌ڵامی راپۆرته‌که‌ی ڕۆژنامەی "الێباح"ی عێراقی دایەوە و رایگەیاند، ئه‌و راپرسیه‌ی رۆژنامه‌که‌ پشتی پێبه‌ستوه‌ هیچ بنەمایەکی زانستی نییە و دورە لە ڕاستییەوە. ئەوەشیخستەڕو، "هەرێمی کوردستان، خاوەن قەوارەیەکی یاسایی و دەستورییە و بەرهەمی خوێنی هەزاران شەهید و خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەکانە و هیچ دەسەڵاتێک تواناى هەڵوەشاندنەوەی هەرێمى کوردستانى نییە و بە نوسینی ڕۆژنامەیەکی مایەپوچ هەڵناوەشێتەوە".

محەمەد شیاع سودانی ، سەرۆک وەزیرانی عێرق جەخت لە گرنگی پشتیوانی یەکێتی ئەوروپا بۆ هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و وەرگرتنەوەی کەسانی داواکراو و پارە دزراوەکان دەکاتەوه.   لە ڕاگەیەندراوێکی نووسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق، هاتووە "سەرۆک وەزیران لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی له موینشینی ئەڵمانیا، لەگەڵ سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەوروپا، ئورسال فۆندرەلێن، لە پەراوێزی بەشداریکردنی 59مین کۆنفرانسی ئاسایشی میونشن لە  کۆبووە، لە میانی کۆبوونەوەکەدا، پێداچوونەوەیان بە پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و هەموو وڵاتانی یەکێتی ئەوروپادا کرد.  سودانی دووپاتی کردەوە، " لەویستی عێراق بۆ دامەزراندنی هاوبەشی گەشەپێدان و پێشکەوتوو لەگەڵ وڵاتانی یەکێتی لە بوارە جیاجیاکاندا"، ئاماژەی بەوەدا کە "کۆبوونەوەکانی لەگەڵ سەرکردەکانی ئەڵمانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا لەسەر ڕێگای هاریکاری ئابووری، و بنیاتنانی پەیوەندییەکانی هاوکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ئابوورییەکان و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و بنیاتنانی سەقامگیری کاریگەربون".   ناوبراو ئاماژەی بە "ڕێککەوتنی چوارچێوەی نێوان وەزارەتی دارایی و بانکی وەبەرهێنانی ئەوروپا و کرانەوە بەڕووی وەبەرهێنانی کۆمپانیا ئەوروپییەکان و بەشداریکردنیان لە کەرتی خزمەتگوزاری لە عێراق" کرد، جەختیشیکردەوە "لە گرنگی یەکێتی ئەوروپا بۆ پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەرەنگاربوونەوە". گەندەڵی و وەرگرتنەوەی کەسانی داواکراو و پارە دزراوەکان”.  لای خۆیەوە ڤۆندرالن "پشتیوانی خۆی بۆ سەرۆک وەزیران و بڕیارە چاکسازییەکانی دەربڕی، هەروەها ئامادەیی هەموو وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا بۆ هاوکاری و ئاڵوگۆڕکردن لەگەڵ عێراق".   ئاماژەی بە "جددی وڵاتانی ئەوروپا کرد لە دۆزینەوەی هاوبەشی ڕاستەقینە لە بوارەکانی وزە و وزەی نوێبووەوە".

ئیسرائیل رایگەیاند؛ ئیران دەیەوێت چەک بە 50 وڵات بفرۆشێت و لەگەڵ سەرجەم ئەو وڵاتانە لە دانوستاندایە، پێگەیەکی ئەمریکی ئاشکرای دەکات تەلئەبیب هەوڵی توندوتۆڵکردنەوە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ریاز دەدات دژی کۆماری ئیسلامی. یوئاڤ گاڵانت، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە کۆنفڕانسی ئاسایشیی میونخ  رایگەیاند؛ ئێران سەرقاڵی ئەوەیە چەک و موشەک بە 50 وڵات بفرۆشێت و داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش کرد رێگریی لە هەنگاوەکانی ئەو وڵاتە بۆ فرۆشتنی چەک بکەن. گاڵانت وتویەتی: ئێران دەیەوێت فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەک بەو وڵاتانە بفڕۆشێت و تا ئێستا لەگەڵ بیلاڕوس و ڤەنزوێلا رێککەوتوە. بە وتەی گاڵانت ئێران، بەرنامە ئەتۆمییەکەشی مایە مەترسییەوە و بە فرۆشتنی موشەک و کەرەستەی سەربازیی دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان. وەزیری بەرگری ئێسرائیل داوای کردوە جێگرەوەیەک بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 پێکبهێنرێت بۆ ئەوەی دەسەڵاتی تاران نەتوانێت بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەکی و سەربازییەکانی پەرەپێبدات. لە لایەکی دیکەوە ئاژانسی هەواڵی بلۆمبێرگ بڵاوی کردەوە؛ ئیسرائیل دژی ئێران دەیەوێت پەیوەندییە سەربازیی و هەواڵگرییەکانی لەگەڵ سعودیە زیاد بکات. ئاژانسەکە ئاشکرای کردوە؛ رۆژی هەینی (17/2/2023) لە پەراوێزی کۆبونەوەی هێزەکانی ئەمریکا و ئەنجومەنی وڵاتانی هاریکاریی کەنداو لە ریاز، بەرپرسانی ئیسرائیل و سعودیە کۆبونەتەوە و پرسی ئێران سەرەکیترین بابەتی کۆبونەوەکەیان بوە. بە پیێ زانیارییەکانی بلۆمبێرگ، بڕیارە بەرپرسانی سعودیە و ئیسرائیل لە پراگ پایتەختی وڵاتی چیک کۆببنەوە بۆ توندوتۆڵکردنی پەیوەندییە سەربازیی و هەواڵگرییەکانیان بە مەبەستی رێگریی لە هەنگاوەکانی ئێران لە ناوچەکە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.    

هاوڵاتی لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرەڕای هەموو قەیرانەكان دەسەڵاتی ئێران رووبەڕووی زۆری ژمارەی زیندانیان و كورتهێنانی بودجەی زیندانەكان بووەوەو ئەو وڵاتە كەخاوەنی پلەو ریزبەندی جیهانییە لە رووی ژمارەی زیندانیانەوە دەیەوێت بەتیرێك دوو نیشان بپێكێت و بەناوی لێبوردنی گشتییەوە خۆی لەقەیرانی زیندان دەرباز بكات. لەساڵانی رابردووشدا ئێران بەدەركردنی لێبوردنی گشتیی نزیكەی 20 بۆ 35 هەزار زیندانیی ئازاد دەكرد كەتاوانێكی ئەوتۆیان لەسەر نەبوو یان بەشێكی زۆری سزاكەیان تێپەڕاندبوو، بەڵام ئەمساڵ لەهەنگاوێكی سەرنجڕاكێشدا لێبوردنێكی بەرفراوانتری بەقەبارەی سێ هێندەی ساڵانی رابردوو دەركرا. دەسەڵاتی ئێران دەیەوێت بەئازادكردنی نزیكەی 100 هەزار كەس بەلێبوردنی گەشتی لەلایەن رابەری كۆماری ئیسلامی لەلایەك تێچووی زیندانەكانی و لەلایەكیش ژمارەی بەندكراوەكانی كەمبكاتەوەو زیاتر لە 39 هەزار دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان منەتبار بكات كە تائێستا زۆربەی ئەو چالاكوانانەی كەئازادكراون خۆیان نەخستووەتە ژێر باری ئەو منەتەو رایانگەیاندووە بەهیچ شێوەیەك داوایان نەكردووە كەلێبوردن بیانگرێتەوەو نموونەی ئەوە زارا محەمەدی، مامۆستای زیندانیكراوی كورد بوو كەئێوارەی هەینی (10/3/2023) ئازاد كرا. كوردو زیندان پێگەی تایبەت بەبەرگریی لەزیندانیكراوان لەئێران (united4iran.org) ئاشكرای كردووە؛ بەپێی ئەوەی 60% خەڵكی ئێران بەزمانی فارسی قسە دەكەن و بەڕەچەڵەك بەفارس ئەژمار دەكرێن، دەبێت بەپێوەرە كۆمەڵایەتی و مرۆییەكان 60% رێژەی كەسانی زیندانیكراون لەو وڵاتە لەڕەچەڵەكی فارس بن بەڵام لەئامارەكاندا دەردەكەوێت كەدوای رەچەڵەكی توركمان، فارسەكان كەمترین كەسیان لەزیندانەكاندایەو لەبەرامبەردا زۆرترین ژمارەی زیندانی كورد بەتۆمەتی جیاوازیی ئایینی و سیاسیی لەزیندانەكانی ئێراندان. ئەو پێگەیە روونیكردووەتەوە كورد لە ریزبەندی یەكەمی زیندانیكراوانی ئێراندا كەزۆرترین كەسی بەتۆمەتی سیاسی و ئایینی لەزیندانەكانی ئەو وڵاتەدان و دوای ئەوەشی فارس لەپلەی دووەمی تۆمەتی سیاسی و عەرەب لەپلەی سێیەم و بلوچ لەپلەی چوارەمی زیاترین زیندانیانی سیاسیی ئێراندا دێن. كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانووی جێبەجێكردنی یاساو شەرعی ئیسلامی یەكێكە لەو وڵاتانەی زیاترین سزای زیندانی بەسەر نەیاران و هاووڵاتیانی سەرپێچیكاری خۆیدا دەسەپێنێت و ئەمەش ئەو وڵاتەی كردووەتە هەشتەمین بۆ دەیەمین زیندانی گەورەی جیهان و چوارەم زیندانی گەورەی وڵاتانی ئیسلامی. كۆمارێك لەزیندانی ئامارە فەرمییەكانی ئێران دەریدەخەن كەساڵانە نزیكەی 650 هەزار كەس سزای زیندانیان بەسەردا دەسەپێنرێت و بەوەش لە 44 ساڵی تەمەنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ئێراندا نزیكەی 29 ملیۆن كەس لەكۆی 85 ملیۆن هاوڵاتی بەتۆمەتی جیاوزا لانیكەم بۆ جارێكیش بێت زیندانیی كراون. بەپێی زایارییەكانی پێگەی ئەلیكترۆنی ناوەندی نێودەوڵەتی زیندانیانی جیهان (prisonstudies.org) لەساڵی 1980 واتە تەنها یەك ساڵ دوای بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامی لەئێران ژمارەی زیندانیكراوانی وڵاتەكە 10هەزار كەس بووە كەدوای 13ساڵ ئەو ژمارەیە بۆ زیاتر لە 101هەزار زیندانیی بەرز بووەتەوەو لەساڵی 2001 گەیشتووەتە 158 هەزار و لەساڵی 2018 بۆ زیاتر لە 240 هەزار زیندانیی بەرزبووەتەوە، بۆیە ئێران لەساڵی 2018 دەبێتە هەشتەم وڵات  لەجیهان  كەزیاترین زیندانیكراوی هەیە. ئێران هەفتەیەكە بانگەشەی لێبوردنێكی گەشتی دەكات كە بەپێی لێبوردنەكە نزیكەی 100 هەزار زیندانی و دەستگیركراوی ئەو وڵاتە ئازاد دەكرێن و لەئامارە نافەرمییەكانیش دەركەوتووە لەماوەی نزیكەی پێنج مانگی ناڕەزیەتییەكاندا زیاتر لە 30 هەزار كەس دەستگیرکراون و ژمارەی زیندانیانی ئەو وڵاتەش بۆ زیاتر لە 200 هەزار كەس بەرزبووەتەوە لەكاتێكدا بڕیاربووە تەنها 20 هەزار كەس لەزیندانەكانی ئێراندا هەبێت. شەوی هەینی لەچوارچێوەی لێبوردنە گشتییەكەی ئێران ژمارەیەك چالاكوان ئازادكران بەبێ ئەوەی پێشتر خۆیان یان پارێزەرەكانیان ئاگاداركرابێتنەوە و تەنانەت هەندێك لەو زیندانیانە ئەو لێبوردەنەیان رەتكردووەتەوە كە لەلایەن عەلی خامنەیی، رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنراوە.   گەورەترین لێبوردن لەمێژووی ئێران یاسای ژمارە 110ی دەستوری ئێران بەپێی بەندی 11 ئاماژە بەوەكراوە كەتەنها یەك كەس بەڕاوێژ لەگەڵ سەرۆكی دەزگای دادی وڵاتەكە دەتوانێت لێخوشبوون یان لێبوردنی گشتی بۆ تاوانبارو زیندانیان دەربكات كەئەویش عەلی خامنەیی رابەری كۆماری ئیسلامییە. خامنەیی ئەمساڵیش هاوشێوەی ساڵانی رابردوو بەبۆنەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی لێبوردنێكی گشتیی دەكرد كە بەو جیاوازییەی كەزیاترین زیندانیی بەراورد بەفەرمانەكانی پێشووی بەر ئەو لێبوردنە دەكەون كەژمارەیان دەگاتە 100 هەزار كەس. سەرچاوەكانی ناوخۆی ئێران بڵاویانكردووەتەوە لێبوردنە گشتییەكەی ئەمجارە بڕیارە 100 هەزار زیندانیی بگرێتەوە كە لانیكەم 39 هەزار زیندانییان لەدەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ناوچەكانی تری ئێرانە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی. خامنەیی لەساڵی 2019 بەهۆی یادی 40 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران  لێبوردنێكی گشتیی دەركرد كە 94 هەزار زیندانیی دەگرتەوەو نزیكەی 61 هەزار زیندانیی ئازادكران، بەڵام لەساڵی 2020 و لەهەماندا یاددا لێخۆشبوونی بۆ سێ هەزار و 840 زیندانیی وڵاتەكەی دەركردووە كە لێخۆشبوونەكە ئازادكردن و سوككرنی سزای ئەو ژمارە زیندانیەی لەخۆگرتووە، بۆیە فەرمانی ئەم دواییەی بەبۆنەی 44 ساڵی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی بەراورد بەسەرجەم لێبوردنەكانی دیكە زیاترین زیندانیی دەگرێتەوە، بەڵام بەپێی مەرجەكان بێت كەمترین ژمارەی دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان دەگرێتەوە. مەرجەكانی ئەو لێبوردنە گشتییە ئەوەیە كەنابێت هیچ دەستگیركراوێك تۆمەتی سیخوڕی لەسەر بووبێت و تۆمەتبار كرابێت بە پەیوەندیی راستەوخۆ لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییە بیانیەكان و هاوكات تۆمەتی كوشتن و برینداركردنی لەسەر نەبێت و هەروەها ئەو دەستگیركراوانە نابێت هیچ جۆرە سكاڵایەكیان لەسەر تۆمار كرابێت و دەستیان نەبووبێت لەكردنەوەی ئاگرو دروستكردنی بەربەست لەشەقام و شوێنە گشتییەكان و هێرشیان نەكردبێتە سەر دامودەزگا حكومییەكان.   قەیران و بودجەی زیندانیان ناوەندی سیستمی زیندانەكان لەجیهان(World Prison Brief) بڵاویكردووەتەوە؛ ئێران خاوەنی 189 هەزار زیندانییەو بەوەش دەبێتە دەیەمین وڵاتی جیهان كەزیاترین زیندانیی هەیە لەكاتێكدا ناوەندی زیندانەكانی وڵاتەكە رایگەیاندووە ژمارەی زیندانییانی ئێران زیاتر لە 240 هەزار كەسە. ئاشكرابووە هەر زیندانییەك مانگانە لانیكەم 222 دۆلاری پێویستەو بەهۆی ئەوەی لەم دواییانەشدا زیاترین بەشداربووی ناڕەزایەتییەكان دەستگیركراون و دەبێت رەوانەی زیندانەكان بكرێن، خەرجییەكانی حكومەت بەرزدەكەنەوە. بودجەی ئەمساڵی زیندانەكانی ئێران بە 198 ملیۆن دۆلار دیارییكراوەو لەبەراوردەكاندا دەركەوتووە ئەگەر ئەو ژمارە زۆرە لەزیندانەكاندا بمێننەوە لانیكەم پێویستیان بە 79 ملیۆن دۆلاری دیكەیە. لێبوردنە گەشتییەكەی خامنەیی كە بۆ یادی 44 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە دوو ئامانج دەپێكێت كە لەلایەك زیندانەكانی ئێران لەو قەرەباڵغی و لەكورتهێنانی بودجە رزگار دەكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەسەڵاتی وڵاتەكەی بەلێبوردەو خۆگونجێن پیشاندەدات كە تائێستا پێچەوانەی ئەوە دەركەوتووە.   جێ‌ لەزیندانەكاندا نەماوە بەپێی ئامارە رەسمییەكان بۆ هەر 100 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بەرۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە نزیكەی 290 كەس زیندانیی دەكرێن و لەهەر ساڵێكدا نزیكەی 650 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بۆ ماوەی تەنانەت 24 كاتژمێریش بێت، زیندانیی دەكرێن لەكاتێكدا توانای لەخۆگرتنی زیندانەكانی ئێران 88 هەزار كەسە. بەهۆی ئەوە ژمارەو سزای زیندانیكردن لەئێران زۆرە پێدەچێت هەر هاووڵاتییەك تاكۆتایی ژیانی لەو وڵاتە بەلانی كەمەوە 24 كاتژمێر زیندانیكردنی بەربكەوێت. ئێران خاوەنی 268 زیندانی ئاشكرایە لە 31 پارێزگا كە 108 زیندانیان لەلایەن دەزگای دادی وڵاتەكەوە سەرپەرشتیی دەكرێن و سوپای پاسدارن 29 زیندانی هەیە و وەزارەتی هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) نزیكەی 51 زیندانی هەیە، بۆیە هەر كەسێك رێی بكەوێتە زیندانەكانی سوپای پاسداران و ئیتلاعات رەنگە بەتەواوەتیی بێسەروشوێن ببێت چونكە هیچ زانیارییەكی فەرمیی لەسەر بڵاوناكرێتەوە. زیندانەكانی قەرچەك، فەشافویە، عادل ئاباد، ئێوین، وەكیل ئاباد، ورمێ بەمەترسیدارترین و گەورەترین زیندانەكانی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەقەڵەمدەدەرێن كەسەرجەمیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوە. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاشكرایانكردووە تەنها لەو بەشەی كوردستان نزیكەی حەوت هەزار كەس لەناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون و دوور نییە بەو لێبوردنە سزای زۆرینەیان كەم ببێتەوەو ژمارەیەكیشیان ئازادبكرێن، بەڵام ئەوەش ناتوانێت ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات راگرێت بەتایبەت كەجگە لەو زیندانیانە 130 كەس كوژراون.

هاوڵاتی له‌ كۆنفرانسى ئاسايشى ميونشن، ئێواره‌ى ئه‌مڕۆ هه‌ينى، 2023/2/17، نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان،  له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د بن عه‌بدولڕه‌حمان بن جاسم ئال سانى، جێگرى سه‌رۆك وه‌زيران و وه‌زيرى ده‌ره‌وى قه‌ته‌رکۆبونەوە. بەگوێرەی راگەیێندراوەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان؛ لە کۆبوونەوەی نێوان نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان و محه‌ممه‌د بن عه‌بدولڕه‌حمان بن جاسم ئال سانى، جێگرى سه‌رۆكوه‌زيران و وه‌زيرى ده‌ره‌وەى قه‌ته‌ر "په‌يوه‌ندييه‌كانى قه‌ته‌ر له‌گه‌ڵ عێراق و هه‌رێمى كوردستان و بواره‌كانى هاريكاريى هاوبه‌ش" تاوتوێ کران و "جه‌ختيان له‌ بره‌ودان به‌ په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ردوولا له‌ هه‌موو بواره‌كاندا كرده‌وه‌."  وەزیری دەرەوەی قەتەر "خواستى وڵاته‌كه‌ى بۆ فراوانكردنى كار و وه‌به‌رهێنان و سه‌رمايه‌گوزارى له‌ عێراق و هه‌رێمى كوردستان به‌تايبه‌تى دووپاتكرده‌وه‌ و هيواى خواست زه‌مينه‌ و ده‌رفه‌تى باشتر بۆ كه‌رتى تايبه‌تى قه‌‌ته‌ر‌ى له‌ هه‌رێمى كوردستان فه‌راهه‌م ببێت."  هەروەها نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ ئەو خواستەی وەزیری دەرەوەی قەتەر "هه‌موو پشتگيرى و ئاسانكارييه‌كى لايه‌نه‌ په‌يوه‌نداره‌كانى هه‌رێمى كوردستانى له‌مباره‌وه‌ نيشان دا."  لە بەشێکی کۆبوونەوەکەدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان و وەزیری دەرەوەی قەتەر باسیان لە دۆخی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ناوچەکە کردووە و "هه‌ردوولا هاوڕا بوون له‌سه‌ر گرنگيى هه‌وڵدان و كاركردن بۆ پاراستنى ئارامى و سه‌قامگيرى له رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ناوچه‌كه‌ به‌گشتى و گرنگيى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ و ناكۆكييه‌كان به‌ شێوه‌يه‌كى ئاشتيیانه."