سێیەم گەورە بەرپرسی حزبوڵا لە لەلایەن ئیسڕائیلەوە بە ئامانج گیرا

هاوڵاتی پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق رایگەیاند، پێنج رێکاری نوێیان لەپێناو سەقامگیرکردنی نرخی دۆلار دەرکردووە. دەشڵێت، "هیچ هاوڵاتییەک ناتوانێت بەشێوەی نەختینەیی لە ١٠ هەزار دۆلار زیاتر بباتە دەرەوەی وڵات". عەلی موحسین ئیسماعیل، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە و تیایدا رایگەیاند، پێنج رێکاری نوێیان بەمەبەستی سەقامگیرکردنی نرخی دۆلار دەرکردووە. دەشڵێت، بۆ ئەو مەبەستەش ژمارەیەک لە لێپرسراوانی ئەمنی و خاوەن کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕ و کڕین و فرۆشتن لە دراوی بیانیدا باس لە رێگاکانی هەماهەنگی و رێکارەکانی نێوان بانکی ناوەندی و دەزگا پەیوەندیدارەکان و دیاریکردنی رۆڵ و ئەرکەکان لەژێر رۆشنایی رێنماییەکانی فەرماندەی گشتی هێزەچەکدارەکان دەکەن. پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق ئاماژەی بەوەشکردووە، رێنماییەکان بریتین لە: یەکەم: بانکی ناوەندی تاکە لایەنە کە بەرپرسیارە لە چاودێریکردن و پشکنینی بانکەکان و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕکردن و دامەزراوە داراییە نابانکییەکان کە لەلایەن بانکی ناوەندییەوە و لەچوارچێوەی یاساکانی بانکەکەدا مۆڵەتی کارکردنیان پێدراوە. دووەم: گواستنەوەی پارەی نەختینەیی بە (دینار و دۆلار) و هەردراوێکی دیکە لەناوخۆی عێراق رێگەپێدراوە بۆ هەمو و ئەوکەسانەی بەیاسایی کاردەکەن لەوانەش بانکەکان و کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو و کۆمپانیاکانی نێوەندگیری لەکڕین و فرۆشتنی دراوی بیانی و لقەکانیان لەسەرجەم پارێزگاکاندا. سێیەم: بە ئامانجی رێگریکردن لە بردنە دەرەوەی پارەی نەختینەیی بۆ دەرەوەی وڵات زیاتر لە ١٠ هەزار دۆلار رێگە پێنەدراوە کە لەلایەن بانکی ناوەندییەوە دیاریکراوە، لایەنە ئەمنییەکان راسپێردراون پشکنین بۆ ئۆتۆمبێلەکانی سەرسنوورەکان بکەن ئەمەش لەپێناو رێگریکردن لە بەقاچاخبردنی پارە و گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی بەهەماهەنگی لەگەڵ بانکی ناوەندیدا. چوارەم: ئەو بڕە پارانەی لە بانک و کۆمپانیاکانەوە دەنێردرێت بۆ لقەکانیان لەگەڵ بەڵگەنامەکانی لایەنی نێردەر کە وردەکارییەکانی نێردەر و بۆنێردرا و نیشاندەدەن، هەروەها لە بازگەکانی کۆنترۆڵی دەرەکی لەسەر داواکاری پێشکەش دەکرێن و لە ئەگەری گومان یان پێویستی پشتڕاستکردنەوە لەرێگەی ئەم ژمارانەوە پەیوەندی بە بەشی کۆنترۆڵی بانکی لە بانکی ناوەندی دەکرێت کە ئەمانەن (٠٧٧٢١١١١٤١٨ ، ٠٧٨٠٩٢٢٤٦٦٣، ٠٧٨٥٣٣٣٠٥٥٥). پێنجەم: بانک و کۆمپانیاکان پێویستە بانکی ناوەندی ئاگادار بکەنەوە لە هەر ئەگەرێک و تووشبوونیان بە رێکارەکان و سەردانی پشکنەران یان دەستوەردان لە کارەکانیان لەلایەن کەسانی نابەرپرسەوە.

سوپای پاسداران دروستکردنی موشەکێکی نوێی راگەیاند و هەڕەشەی تۆڵەکردنەوەی کوشتنی قاسم سولەیمانی لە سەرۆکی پێشوی ئەمریکا و ژمارەیەک بەرپرسی دەیکەی ئەو وڵاتە کرد. ئەمیرعەلی حاجی زادە، فەرماندەی هێزی ئاسمانی سوپای پاسدارانی ئێران دروستکردی موشەکی کڕوزی پاوە ئاشکرا دەکات و رایگەیاند ئەو موشەکە توانەی بڕینی مەوادای هەزار و 650 کیلۆمەتری هەیە. ئەو ئاماژەی بەوە کردوە؛ موشەکەکە وەک یادی کوژراوانی سوپای پاسداران لە شاری پاوە لە رۆژهەڵاتی کوردستان ناونراوە و یەکەمجارە تواناکانی ئەو موشەکە ئاشکرا دەکرێت. حاجی زادە وتویەتی؛ ئێران توانای موشەکییان بەرز کردوەتەوە و دەتوانێت پێگە و بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە دوریی دو هەزار کیلۆمەتر بکاتە ئامانج. بە وتەی حاجی زادە کە ساڵی 2020 سەرپەرشتیی موشەکبارانی بنکەی (عەین ئەسەد)ی ئەمریکای لە عێراق کردوە، ئامانجی ئێران لەو کاتەدا کوشتنی سەربازانی ئەمریکا نەبوە چونکە ئێران تۆڵەی کوشتنی قاسم سولەیمانی بە کوشتنی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشوی ئەمریکا و مایک پۆمپیو، وەزیری دەرەوەی پێشوی وڵاتەکە و بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتە دەکاتەوە. لێدوانی ئەو فەرماندەیەی سوپای پاسداران لە کاتێکدا قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس بە بڕیاری دۆناڵد ترەمپ و بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە (3/1/2022) فڕۆکەخانەی بەغدا کوژرا.

هاوڵاتی بەگوێرەی دوایین ئاماری فەرمی، لە بومەلەرزەکانی باکوری کوردستاندا، ٤٤ هەزار و ٢١٨ کەس گیانیان لەدەستداوە. دەزگای کارەسات و فریاگوزاری تورکیا (ئافاد)، ئامارێکی نوێی گیان لەدەستدان و کۆچی هاوڵاتیانی لە ناوچە زیانلێکەوتووەکان بڵاوکردەوە. بەگوێرەی ئامارەکە، تاوەکو ئێستا ٤٤ هەزار و ٢١٨ کەس لە بومەلەرزەکاندا گیانیان لەدەستداوە. ئافاد دەڵێت، دوای بومەلەرزەکانی ٦ی شوباتدا کە بە گوڕی ٧.٧، ٧.٦ و ٦.٥ لە باکوری کوردستان روویاندا، ٩ هەزار و ١٣٦ پاشەلەرزەی دیکە روویانداوە. هەروەها باسی ئەوەش دەکات کە ٥٢٨ هەزار و ١٤٦ هاوڵاتی لە ناوچە زیانلێکەوتووانەوە بۆ شارەکانی دیکەی تورکیا گواستراونەتەوە. ئەمەش لە کاتێکدایە کە لایەنە کوردیەکانی باکوری کوردستان، هوشداری لە گۆڕینی دیموگرافیای شارە زیانلێکەوتووەکان دەدەن و داوا دەکەن، هاوڵاتییە کوردیەکان شارەکانیان بەجێ نەهێڵن.

هاوڵاتی  محەمەد سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق پاکێجی پاڵپشتیکردنی خانەنشینانی راگەیاند، کە 12 خاڵ لە خۆدەگرێت. یەکێک لە خاڵەکان دابەشکردنی زەوییە بەسەر ئەو خانەنشینانەدا، کە تاوەکو ئێستا سوودمەند نەبوون. خاڵێکی دیکە بریتییە لە پێدانی پاداشتێک بە بڕی 500 هەزار دینار بۆ هەر خانەنشینێک "لەهەمان ئەو رۆژەی دەستلەکارترازاندنی بۆ دەکرێت"، ئەمە جگە لەوەی بڕیارداوە لەگەڵ وەرگرتنی یەکەم موچەی خانەنشینیدا بڕی پاداشتی کۆتایی خزمەتەکەیان بۆ خەرجبکرێت و بە هیچ شێوەیەک دوانەکەوێت. هەر بە گوێرەی پاکێجەکە، هێڵی ئاسمانیی عێراق ساڵانە یەک جار داشکاندنێک بە بڕی 25% بۆ خانەنشینان دەکات.  ئەو خانەنشینانەی پێویستیان بە چارەسەری دەرەوەی وڵات هەیە و نەخۆشییەکانیان قورسن، لەسەر حسابی دەوڵەت رەوانەی دەرەوەی عێراق دەکرێن.

هاولاتی بەڕێوەبەری گشتیی بوومەلەرزە و کەمکردنەوەی مەترسییەکان لە سه‌رۆكایه‌تی ئافاد ڕایگەیاند، هەشت هەزار و٥٥٠ پاش لەرزە  لەدوای   دوو بوومەلەرزە بەهێزەکەی ٦ی شوباتەوە ڕویانداوە، ئەوەش ئەگەر بەراورد بکرێن بە تۆماری ساڵێک ئەوا دەبوو ئەو ژمارە زۆرە لەماوەی چوار مانگدا تۆماربکرێن لەکاتێکدا لە مانگەدا  لە ١٧ ڕۆژدا تۆمار کراوە.   ئۆرهان تاتار، بەڕێوەبەری گشتیی بوومەلەرزە و کەمکردنەوەی مەترسییەکان لە سه‌رۆكایه‌تی ئافاد لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لەبارەی پاشلەرزە و بوومەلەرزە بەهێزەکەی ئەم مانگەوە کە بە پلەی ٧.٨ و ٧.٥ ڕویاندا کە چەقەکەی پارێزگای مەرەش بوو ئاماژەی بەوەدا ئەو پاش لەرزە زۆرە بەبەراورد بەو ئامارانەی کە لەساڵێکدا کۆمان کردوونەتەوە دەبوو لە جوار مانگدا ڕوبدەن. هاوکات ئۆرهان تاتار ئاماژەشی بەوەدا، لە ئێستادا هێشتا پاشلەرزە ڕوودەدات کە گوڕەکەیان لە ٥ پلەی ڕێختەردایە ئەوەش مەترسی لەسەر باڵەخانە زیانمەندەبووەکان دروست دەکات بۆیە هاوڵاتیانمان ئاگادار کردۆتەوە بۆ هێنانی کەلوپەلیش نزیک نەکەونەوە و نەچنەوە ناو باڵەخانەکانیان، هاوکات وتیشی بەبڕیار چونی گەڕانەوەی هاوڵاتیانمان بۆ ناو ماڵەکانیان لەو پارێزگایانەی کە لەناوچەی بومەلەرزەکەدا بوون  قەدەغەکردووە. ئەمەش لەکاتێکدایە کە بوومەلەرزەیەک بە گوڕی ٦.٤ لە ٢٠ی شوباتدا ڕویدا و زیاتر لە ٢٠٠ کەس برینداربوون و نزیکەی ٨ کەس زیاتریش برینداربوون وچەندین باڵەخانەش ڕوخان.

هاوڵاتی کۆمپانیای نێتفڵیکس  بڕیاریدا لە زیاتر لە ٣٠ وڵاتدا نرخەکانی بەشداربوون کەم بکاتەوە  بۆ بەکارهێنەرانی، ئەمەش لە هەوڵێکیدا بۆ ڕاکێشانی بینەری زیاتر بۆخۆی لەناو قەیرانی ئابوری جیهانیدا. وتەبێژی کۆمپانیای نێتفلێکس دەڵێت "هەمیشە بەدوای ڕێگایەکدا دەگەڕێین بۆ باشترکردنی ئەزموونی ئەندامەکانمان"، هەروەها ئاماژەی بە نوێکردنەوەی پلانەکانیان کرد لە هەندێک وڵاتیشدا. بە گوێرەی بڕیارەکە، ئەو وڵاتانەی پارەی بەشداریکردنیان کەمکراوەتەوە بریتین لە مالیزیا، ئەندەنوسیا، تایلەند، فلیپین، کرواتیا، ڤەنزوێلا، کینیا و ئێران. کەمکردنەوەکان بەجۆرێکە، هەندێک پلانی بەشداربوان بۆ نرخەکان دەگرێتەوە، لە هەندێک حاڵەتیشدا پارەی بەشداریکردن بۆ نیوە دابەزیوە. کۆماپنیای نێتفلێکس کە لە ١٩٠ وڵاتدا کار دەکات، ڕووبەڕووی کێبركێی بەهێز بۆتەوە لەگەڵ کۆماپنیاکانی دیکەی وەک ئەمازۆن و ئێچ بی ئۆو دیزنی، هاوکات ڕۆژی پێنج شەممە پشکەکانی کۆمپانیاکە لە نیویۆرک دابەزینی بەڕێژەی ٪٣.٤ بەخۆیەوە بینی؛ هاوکات لەبارەی قەیرانەکانی کۆماپانیاکەوە مانگی ڕابردوو گرێگ پیتێرز، هاوبەشی بەڕێوەبەری جێبەجێکاری نێتفلێکس باسی لەوەکرد کە   پلانی هەیە بەشداربووانی زیاتر بۆ خۆی ڕابکێشێت. هاوکات ئەو بڕیارەی کۆمپانیای نێتفلیکس باسی لە هیچ یەک لە وڵاتەکانی ئەمریکا وبەریتانیا نەکردووە کە نرخەکان بۆ بەشداربوان کەم بکرێتەوە لەهەریەک لەو دوو وڵاتەدا. ئەمەش لەکاتێکدایە کە  هاوینی ڕابردوو کۆمپانیای نێتفلێکس ئاشکرایکرد کە لە نێوان مانگی نیسان و کۆتایی مانگی حوزەیران نزیکەی ملیۆنێک بەشداربووی لەدەستداوە، چونکە خەڵکی زیاتر بڕیاریانداوە واز لە خزمەتگوزارییەکە بهێنن، بەڵام لە مانگی یەکدا کۆمپانیاکە ڕایگەیاندبوو ژمارەی بەشداربووان لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢دا بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە.    

پێنج "تیرۆریست"ی لە بۆردومانێکی ئاسمانی لە سه‌ڵاحه‌دین کوژران. شانەى راگەیاندنى ئەمنیی عێراق به‌یانی ئه‌مڕۆ هه‌ینی 24ی2ی2023 له‌  بڵاوكراوه‌یەکدا ڕایگەیاند، لە بۆردومانێکى فڕۆکەكانی سوپاى عێراقدا پێنج "تیرۆریست" كه‌ سه‌ر به‌ داعشن لە ناوچەى وادى عوزێم لە سنورى پارێزگاى سەلاحەدین کوژراون. باسی لەوەش کردووە، ئۆپەراسیۆنەکە، دوای چاودێری و بەدواداچونی تەکنیکی لەلایەن فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەکانی سه‌ڵاحه‌دین ئه‌نجامدراوه‌. سەرەڕای ئەوەی له‌ كۆتایی ساڵی 2017، حەیدەر عەبادی ، سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق ، سەرکەوتنی جەنگی بەسەر ڕێکخراوی  داعش ڕاگەیاند، بەڵام تا ئێستا جموجوڵی ئەو ڕێکخراوە لەچەند ناوچەیەکی عێراق ماوە و ناوەناوە خەڵکانی مەدەنی و هێزه ئەمنییەکان دەکەنە ئامانج.

هاوڵاتی  لەگەڵ روودانی بومەلەرزەكانی شەشی ئەم مانگەدا كە ناوەندەكانیان پارێزگاكانی مەڕەش و دیلۆكی باكوری كوردستان بوو و بە گشتی لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا و چەندین پارێزگای سوریا زیانی زۆری گیانی و مادی لێكەوتووە، هەروەها كۆچی پێچەوانە دەستی پێكرد. دوای بومەلەرزەكانی شەشی شوبات، زیاتر لە شەش هەزار پاشەلەرزەی دیكە لە ناوچەكەدا روویانداوە كە گەورەترینیان بومەلەرزەكەی ٢٠ی شوبات بوو لە هاتای كە جارێكی دیكە زیانی گیانی لێكەوتەوە. زانكۆی بەیازیتی ئەنقەرە، لەبارەی دۆخی ناوچە زیانلێكەوتووەكان و كۆچی هاوڵاتیان لێكۆڵینەوەیەكی ئەنجامداوە، بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكە، لەو ١٠ پارێزگایەی باكوری كوردستان و توركیا، بە گشتی نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس دەژین كە ملیۆنێك و ٧٠٠ هەزار كەسیان ئاوارەی سوریان كە دوای شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە لە ساڵی ٢٠١١، روویان لە پارێزگاكانی باكور و توركیا كردووە، بەڵام بەهۆی بومەلەرزەكەوە جارێكی دیكە ئاوارە بوونەتەوە و بێ پەناگە ماونەتەوە و ناچارن بگەڕێنەوە بۆ سوریا. ئاماری قوربانیانی ئاوارەكانی سوریا مەرسەدی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ، ئاشكرای كردووە، لە بومەلەرزەكەدا لەنێو سنورەكانی باكور و توركیادا، سێ هەزار و ٨٤١ پەنابەری سوریا گیانیان لەدەستداوە، بەڵام هەندێك سەرچاوەی نافەرمی رایدەگەینین ئامارەكە زۆر زیاترە. رۆژنامەی بیرگونی توركیش لەبارەی دۆخی ئاوارە سوریەكان دەڵێت: لە ئێستادا ئاوارە سوریەكان لەو پارێزگایانەدا سەرگەردان بوون، خانووی كرێیان پێنادرێت، لە نۆرەی هاوكاریەكاندا دەردەكرێن و هەستی دژە پەنابەری لە هەڵكشاندایە. كەناڵی بی بی سی لە دەروازەی سنوری باب لهەوای نێوان سوریا و توركیا راپۆرتێكی ئامادەكردوەو راپۆرتەكە بە هاوار و ناڵەی ژنێك دەست پێدەكات كە تەرمێكی لەبەردەمدایە و دەڵێت: «كچەكەم من بەبۆنەی تۆوە دەژیام، تۆ رۆیشتی ئێستا چی بكەم». بی بی سی بەم شێوەیە سەرنجی راكێشاوەتە سەر گەڕانەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ زێدی خۆیان و باس لەوەدەكات: « تاوەكو ئێستا تەرمی دوو هەزار و ٣٠٦ ئاوارەی سوریا لە رێگەی دەروازەی باب لهەواوە بۆ نێو خاكی سوریا رەوانە كراونەتەوە». رۆژنامەی نیویۆرك تایمزیش راپۆرتێكی لەبارەی دۆخی پەنابەرە سوریەكان لە ناوچە زیانلێكەوتووەكان ئامادە كردووە، نیویۆرك ئاماژەی بەوەكردووە كە پەیامنێرەكەیان لەنێو خەڵكی زیانلێكەوتووی نێو یاریگای هاتایدا گەڕاوە و بە ئاشكرا بینیویەتی كە خەڵكە زیانلێكەوتووەكەی توركیا، بە دەنگێكی بەرز داوایان لە كاربەدەستەكان كردووە، ئیدی هاوكاری ئاوارە سوریەكان نەكەن، لەبەرئەوەی ئەوان باجیان بە حكومەت داوە و ئێستا پێویستە هاوكاریەكان بۆ ئەوان بێت.   ١٠ هەزار و ٥٠٠ پەنابەر گەڕاونەتەوە چەند رۆژێك لەمەوبەر، لە هەندێك ماڵپەر و دەزگای راگەیاندنی توركیادا باسی ئەوە دەكرا كە شەپۆلێكی دیكەی پەنابەرە سورییەكان،  بەهۆی زیانی زوری بومەلەرزە و نەبوونی هیچ هاوكاریەك، روویان لەسوریا كردووەتەوە، بەڵام خولوسی ئاكاری وەزیری بەرگری توركیا ئەو هەواڵانەی رەت كردەوە. خولوسی ئاكاری لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەنووسیدا ئاماژەی بەوەكرد، دوای بومەلەرزەكە هیچ خەڵكێكی سوریا سنورەكانی توركیای تێپەڕ نەكردووە، بە پێچەوانەوە تاوەكو ئیستا ١٠ هەزار و ٦٣٣ ئاوارەی سوری، لەسەر داواكاری خۆیان، گەڕاونەتەوە بۆ زێدی خۆیان.   گەڕانەوە بۆ وێرانە بەرزبوونەوەی ئاستی نەژادپەرستی، هاوكارینكەردن، نەمانی كاروكاسبی لە پارێزگا زیانلێكەوتووانی توركیا، ئیدی ئاوارە سورییەكانی بێهیوا كردووە و وردە وردە رێگەی وڵاتەكەیان دەگرنەبەر. لە وڵاتەكەشیان تاوەكو ئێستا بە سەدان كەس لەژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندان بە هۆی زیانی بومەلەرزەكانەوە، هاوكارییەكان بە تەواوی ناگاتە دەستی زیانلێكەوتوان، ئەو ئاوارە سوریانەی كە دەگەڕێنەوە، زۆربەی زۆریان لە ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكانی سەربە توركیا نیشتەجێ دەبەن، بەو پێیەی لە ١٢ ساڵی رابردوودا، توركیا دەرگاكانی بە رووی ئەو سوریانەدا كردبووەوە كە دژی حكومەتی دیمەشق بوون كە بەگوێرەی ئامارە فەرمیەكان، نزیكەی شەش ملیۆن ئاوارەی سوریا رووی كردبووە توركیا، بەڵام زۆربەیان لەوێوە خۆیان گەیاندە وڵاتانی ئەوروپا و لە ئێستادا كەمتر لە چوار ملیۆن پەنابەری سوریا لە توركیا ماون. ئەو پەنابەرانە دەگەڕێنەوە بۆ هەرێمێك كە لە ئێستادا بەهۆی بومەلەرزەوە بەشێكی زۆری وێران بووە، بە گشتی لە كارەساتی بومەلەرزەكەدا نزیكەی ١٠ هەزار هاوڵاتی سوریا لە ناوخۆی ئەو وڵاتە و توركیادا گیانیان لەدەستداوە كە زیاتر لە چوار هەزاریان لە ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكاندا گیانیان لەدەستداوە.   پێنج ملیۆن خەڵكی سوریا بێ ماڵوحاڵ بوون گەڕانەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ وڵاتەكەیان لە كاتێدایە كە سیڤانكا داناپالا كۆمیساری باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە، خەڵكی سوریا لەنێو قەیراندا رووبەرووی قەیرانێكی دیكە بوونەتەوە، ئاماژەی بەوەشكرد: لە ناوچە زیانلێكەوتووانی سوریادا، مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی وەك كۆلێرا و ڤایرۆسی كۆرۆنا هەیە، بەهۆی ئەوەی پێداویستی پاككەرەوەیان لانییە و لە هەمووی خراپتر پێنج ملیۆن و ٣٧٩ هەزار كەس لە سوریا بێماڵ و حاڵ ماونەتەوە.

پزیشکێک بە هۆی ئەوەی چارەسەری بریندارەکانی ناڕەزایەتییەکانی کردوە دەکوژێت و ئەو پزیشکەش چەند رۆژ پێش گیانلەدەستدانی دەنوسێت "من چەندجارێک لە خاکی خۆمدا کوژرام چونکە تاوانبار کرام بە چارەسەرکردنی بریندارەکانی وڵاتەکەم". رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لە ئێران بڵاویان کردەوە؛ ئیبراهیم ریگی، پزیشکێکی ناوچەی مەکی لە شاری زاهیدان لە پارێزگای سیستان و بەلوچستان دوای دوبارە دەستگیرکردنی لە لایەن پۆلیسی ئێرانەوە ئەشکەنجە دراوە و گیانی لەدەستداوە. ئەو پزیشکە پێشتر بە تۆمەتی چارەسەرکردنی بریندارەکانی خۆپیشاندانی هەینی خوێناویی لە شاری زاهیدان نزیکەی سێ مانگ دەستگیرکرابو و دواتر بە دانانی بارمتە ئازاد دەکرێت، دوای بڵاوکردنەوەی پۆستێک لە لایەن پۆلیسی ئێرانەوە دەستگیردەکرێتەوە و لە ژێر ئەشکەنجەدا گیانی لەدەست دەدات. ریگی لە پۆستێکیدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئینیستاگرام نوسیبوی" هیچ بەلوچ و ئێرانییەک ناڕەزایەتییەکان لەبیر ناکات ئەو روداوانە بە پانتایی دڵی شکاوی دایکانی جەرگ سوتا و دڵ شکاوی بنەماڵەی ژینا ئەمینی و خودانور و دەیان کوژراو و برینداری وڵاتەکە لەبیر ناکرێت". ئەو لە پۆستەکەیدا دەڵێت هەمو ئەو دڵە شکاو و خەمبارانە خەونی گەورەیان بۆ وڵاتەکەیان هەبو رەنگە ئێمە لە دۆزەخێکدا بین چونکە لەم وڵاتە هاوکاریی خەڵک و رەخنە لە کوشتنی خوشک و براکانم دەکرێتە تاوان لەسەر من، بۆیە گلەیی و سکالایی خۆمم لەوانەی ئازاریان داوم و ستەمیان لێکردوم بردوەتە بەردەم قاپی پەروەردگار، دەبێت ئەوە بزانن تەنانت لەسێدارەدانم و مەرگی خۆمم بۆ گرنگ نییە چونکە چەند جارێک لەم خاکەدا مردوم ئەگەرچی لەدەرەوە پێشنیاری کارکردنم پێدراوە بەڵام شاری خۆم (مەکی) جێناهێڵم. ئیبراهیم ریگی کە تەمەنی 24 ساڵ بوە چوار رۆژ دوای پۆستەکەی لە لایەن پۆلیسەوە دوبارە دەستبەسەر دەکرێت و تەنها چەند کاتژمێر دوای دەستبەسەرکردن و ئەشکەنجەدانی لە بنکەی ژمارە (12) پۆلیسی زاهیدان رۆژی رابردو (22/2/2023) گیانی لەدەست دەدات و پزیشکی داد و دادوەری تایبەت لێکۆڵینەوە لە تاوان، مەرگی ئەو پزیشکە بە لێدان و ئەشکەنجەدان پشتڕاست دەکەنەوە.

هاوڵاتی  وڵاتی عومان ئەمڕۆ ئاسمانی وڵاتەکەی بەڕووی ئیسرائیلدا کردەوە و لە  ئێستاوە  دەتوانن بەسەر ئاسمانی عوماندا بفڕن دوای ئەوەی وڵاتی کەنداو ئاسمانی خۆی بۆ هەموو ئەو کۆمپانیایانە کردەوە کە مەرجەکانی دەسەڵاتی فڕۆکەوانی مەدەنییان تێدایە. ئیلی کوهین، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل ڕۆژی پێنجشەممە سوپاسی سوڵتان هەیسەم بن تاریق ئەلسەعیدی کرد بۆ ئەو بڕیارەی کە دەبێتە هۆی کورتکردنەوەی " کاتی گەشتەکانی بۆ ئاسیا" هەروەها ئیلی کوهین وتیشی، “بڕیارێکی مێژوویی و گرنگە بۆ ئابووری ئیسرائیل و گەشتیارە ئیسرائیلییەکان"، ئەم بڕیارەی عومان دەبێتە هۆکاری کورتبوونەوەی گەشتەکان لانیکەم دوو کاتژمێر بۆ تایلەند و هیندستان کەم دەکاتەوە.   ئەمە لەکاتیکدایە  ساڵی ڕابردوو سعودیە ڕێگەی بە هێڵە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل دا کە ئاسمانی وڵاتەکەی بەکاربهێنن بەڵام بەهۆی ئەوەی ئاسمانی عومان داخرابوو، کۆمپانیاکانی گواستنەوەی ئیسرائیلی نەیانتوانی ئەو ڕێگایە بەکاربهێنن بۆ گەشتکردن بۆ ئاسیا، کە  ئەم بڕیارەی عەرەبستانی سعودیش  دوای ئەوە هات کەوا ساڵی ڕابردوو جۆ بایدن سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا سەردانی ناوچەکەی کرد. لەگەڵ ئەوەشدا  کە عومان و ئیسرائیل پەیوەندیەکی دیپلۆماسی بەرچاویان نیە، بەڵام ساڵی ٢٠١٨ سوڵتان قابووس لە شاری مەسقەت پێشوازی لە بنیامین نەتەنیاهو کرد، هەروەها یەکەم وڵاتیش بوو کە پیرۆزبایی دامەزراندن و بەرەوپێشچوونی پەیوەندیە دیپلۆماسیەکانی نێوان بەحرەین وئیماراتی کرد لەگەڵ ئیسرائیل.    

هاوڵاتی میدحاد سانجار هاوسەرۆکی هەدەپە رایگەیاند، تاوەکو ئێستاش چادر بەسەر بەشێک لە زیانلێکەوتووانی بومەلەرزەکاندا دابەش نەکراوە و زیانلێکەوتووان پێداویستی زۆریان بە شیری منداڵ، خۆراک و کەلوپەلی پاککردنەوە هەیە. میدحاد سانجار هاوسەرۆکی گشتی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) و شاندێکی هاوەڵی سەردانی زیانلێکەوتووانی بومەلەرزەکەیان کرد لە گوندی نارلی سەر بە ناوچەی بازارجخی پارێزگای مەرەشی باکوری کوردستان و دواتر کۆنفڕانسێکی رۆژنامەنووسی ئەنجامدا. سانجار لە کۆنفڕانسە رۆژنامەنووسیەکەدا رایگەیاند، ١٧ رۆژ بەسەر بومەلەرزەکانی ٦ی شوباتدا تێدەپەڕێت، بەڵام تاوەکو ئێستاش بێپلانی دەوڵەت بەردەوامە و وتی، " هاوکاریەکان بەسەر زیانلێکەوتوواندا بەشێوەیەکی سنوردار دابەش دەکرێن. تاوەکو ئێستا هاوکاری نەگەیەندراوەتە بەشێک لە گوندەکان. چادر لە هەندێک شوێنی دیاریکراو هەیە، بەڵام لە شوێنێکدان کە مەترسیان لەسەرە. بە گشتی زیانلێکەوتووان کێشەی خۆراک، شیری منداڵ و کەلوپەلی پاککردنەوەیان هەیە." هاوسەرۆکی هەدەپە رەخنەی لە سیاسەتی نیشتەجێبوونی دەسەڵات گرت و وتی، " هەموو کەسێک دەبینێت کە سیاسەتی نیشتەجێبوونی دەسەڵات هۆکارێکی سەرەکی ئەم وێرانبوونەیە. رووخانی ئەم هەموو بینایە، تەنیا بەهۆی بوومەلەرزەوە نییە. ئەم ناوچانە لەسەر هێڵی بوومەلەرزەن و پێویست بوو باڵەخانەکان بەباشی دروست بکردانە." دوای بومەلەرزەکانی ٦ی شوبات کە زیاتر لە ٤٢ هەزار کەس بەوهۆیەوە لە باکوری کوردستان و تورکیا گیانیان لەدەستدا، ئۆپۆزسیۆنی تورکیا باسی لە یاسای لێبۆردنی نیشتەجێبوون کرد کە لەساڵی ٢٠١٧دا لەلایەن ئاکەپەوە پەسەند کرا. لە ساڵی ٢٠١٧دا چەند مانگێک بەر لە هەڵبژاردنەکان، مۆڵەت بە هەموو ئەو باڵەخانە و خانووانەدرا کە بە کوالیتیەکی خراپ دروستکرابوون و ئۆپۆزسیۆن یەکێک لە هۆکارەکانی رووخانی خانوو و باڵەخانەکان بۆ ئەو یاسایە دەگەڕێنێتەوە.

بەرپرسانی هەواڵگریی و ئاسایشیی ئیسرائیل ئاشکرایان کردوە کە ئێران نزیکەی دوو هەزار فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رادەستی روسیا کردوە و لە ئێستادا تاران رادەستکردنی موشکی بۆ ئەو وڵاتە راگرتوە. پێگەی هەواڵی ئەکسیۆس (Axios) ئەمریکا لە زاری سێ بەرپرسی ئیسرائیل بڵاوی کردوەتەوە؛ لە ئێستادا ئێران رادەستکردنی ئەو موشەکە بالیستییانەی راگرتوە کە بڕیاربو رادەستی روسیای بکات بە مەبەستی بەکارهێنانی لە جەنگی ئۆکرانیا. ئەو سێ بەرپرسە ئاماژەیان بەوە کردوە ئیسرائیل بۆ یەکەمجار لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردودا ئەمریکای ئاگادار کردوەتەوە کە ئێران بڕیاری داوە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەک رادەستی روسیا بکات و تەنانەت دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) لە رێگەی پەیوەندییەکانییەوە لەگەڵ فەرماندەیەکی سەربازیی روسیا زانیارییەکانی دەستکەوتوە و دواتر وردەکارییەکان رادەستی ئەمریکا کراون. ئیلا هولاتا، راوێژکاری پێشوی ئاسایشی نیشتیمانی ئیسرائیل بە ئەکسیۆسی راگەیاندوە؛ هاوکاریی مۆسکۆ و تاران لە بواری سەربازیی و لە جەنگی ئۆکرانیا چاوەڕوان نەکراو نەبوە و مۆساد پێشبینیی ئەو هاوکارییەی کردوە. ئەو بەرپرسەی ئیسرائیل ئاشکرای کردوە دوای گەڕانەوەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا لە گەشتەکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەزیری بەرگریی ئیسرائیل و ژمارەیەک بەرپرسی دیکە سەردانی واشنتۆنیان کردوە و زانیارییەکانیان لەسەر هاوکاریی سەربازیی نێوان مۆسکۆ و تاران رادەستی بایدن کردوە. هولاتا رونی کردوەتەوە؛ مۆساد بەدواداچونی وردی کردوە سەبارەت بە راگرتنی بڕیاری رادەستکردنی موشەکی بالیستیی ئێران بۆ روسیا و دەرکەوتوە تاران لە ئێستادا ئەو بڕیارەی پشتگوێ خستوە و ئامادە نییە موشەکەکان رادەستی مۆسکۆ بکات بەڵام بە پێی پێشنییەکانی مۆساد ئەگەری رادەستکردنی ئەو موشەکانە بەهێزە. بە پێی زانیارییەکانی ئیسرائیل تا ئێستا ئێران لانیکەم هەزار و 700 فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رادەستی روسیا کراون کە زۆربەیان لە جۆری (خۆکوژن) و توانای تەقینەوە و وێرانکاریی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە زۆر زیاد کراوە بە ئامانجی زیانی گەورە لە دژی ئۆکرانیا. پێشتر یۆئاڤ گاڵانت، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە کۆنفڕانسی ئاسایشیی میونخ لە ئەڵمانیا رایگەیاند؛ ئێران سەرقاڵی دانوستانە بۆ فرۆشتنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بۆ زیاتر لە 50 وڵاتی جیهان.  

ئەگەرچی تومەن تەنها لە یەكساڵدا زۆرترین بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەست داوە، بەڵام بەپێی نوێترین لێدوانی هاوبەشی بەرپرسانی ئەمریكا و بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا بەرامبەر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی، پێشبینی دەكرێت بەهای تومەن دابەزینی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. جۆن كێربی، راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا رایگەیاندوە: وڵاتەكەی و هاوپەیمانەكانی هەماهەنگی زیاتر دەكەن بۆ بەرەنگاربونەوەی ئێران و واشنتۆن بڕوای وایە تاران دەرەفەتی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی لەدەستداوە و ئەو بەرپرسە ئاماژەی بە پشتیوانی وڵاتەكەی بۆ ئەو ناڕەزایەتییانە كرد كە نزیكەی 160 رۆژە بەردەوامە. دەركەوت هەوڵەكانی رۆژگارە خۆشەكانی تومەن و هەیمەنەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرەو هەڵێدر دەڕوات و هەر دۆلارێك بۆ 50 هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و پسپۆڕێكی ئابورییش پێی وایە دەسەڵات و حوكمڕانی سێ قۆناغی روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ كۆتایی. بەهای دراوی تومەن لە دابەزین بەردەوامە و بۆ یەكەمجار لە مێژوودا بەهای یەك دۆلار لە ئێوارەی یەكشەممەی رابردوودا لە ئێران گەیشتە نزیكەی 50 هەزار تومەن و پێشبینی دەكرێت بە فشارە نێودەوڵەتییەكان ئابوریی وڵاتەكە بەرەو لێواری هەڵدێر بڕوات. ماوەی ساڵێكە دۆلار روی خۆشی پیشانی ئێران و دراوی تومەن نەداوە و تومەن لە پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و شارەكانی تری ئێران زیاتر لە 76٪ی بەهاكەی لەدەستداوە و هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەش گەیشتوەتە 70٪. پێشتر بڵاوكرایەوە كە بە واژۆكردن و یەكلاكردنەوەی گرێبەستە ئابورییەكانی نێوان چین و ئێران چارەنوسی دۆلار و ئابوریی لە ئێران گۆڕانكاریی بەسەر دێت، بەڵام پێناچێت شورای چین كۆڵەكە لاوازەكانی كۆماری ئیسلامی پێڕاگیرێت چونكە ناڕەزایەتییەكان لە شێوەی ئاگری بن خۆڵەمێش چاوەڕێی بریسكەیەكن بۆ ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران لە گەشتە سێ رۆژییەكەی بۆ چین دادی دراوی تومەنی نەداوە، چونكە تەنها یەك رۆژ دوای گەڕانەوەی بۆتاران بەهای دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە كردەوە و بەهای ئەو درواوە لە 45 هەزارە بۆ نزیكەی50 هەزار تومەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. فشارە نێودەوڵەتییەكان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی رۆژهەڵات و ئێران هیچ ئاسۆیەكی رونیان تێدا بەدی ناكریت.   بەهای تومەن لە مێژوی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە جیهاندا 180 دراو هەیە و تومەنی ئێرانی لە ریزبەدنی ئەو 16 دراوە جیهانیەدایە كە بەهاكانیان زۆرترین بەرزی و نزمی بەخۆیانەوە دەبینن و بەهاكانیان سەقامگیرنییە كە لیرەی توركی و پێزۆی ئەرجەنتینی هەر لەو ریزبەندەیەن و زیاترین ناسەقامگیرییان پێوە دیارە. تومەنی ئێران لە روی بەهاوە دوای دراوی بۆلیڤوار لە وڵاتی ڤەنزوێلا بە كەم بەهاترین دراوی جیهان لەقەڵەم دەدرێت. نرخی هەر دۆلارێك لە ساڵی 1985 تا 1987 لە نێوان 61 تومەن بۆ 96 تومەندا بوە و تا ساڵی 1989 نرخی هەر دۆلارێك لە بەرامبەر تومەندا دوو ژمارەیی بوە واتە لە (99) تومەن بۆ هەر دۆلارێك زیاتر بەرز نەبوەتەوە،  لە ساڵی 1989 تا 1994هەر دۆلارێك نرخەكەی لە 100 تومەن بۆ 200تومەن بوە، دواتر لە ساڵی 1999 تا 2004 دۆلار بە بەردەوامی بەرز دەبێتەوە و نرخی یەك دۆلار دەگاتە 977 تومەن، بۆ دواجار لە ساڵی 2010 بۆ یەكەمجار دۆلاری ئەمەریكی 1000 تومەنی ئێرانی تێدەپەڕێنێت و بەرزبونەوەكانی بەردەوام دەبێت و ساڵی  نرخی هەر دۆلارێك دەگاتە سێ هەزار و 200 تومەن و دوای رێككەوتنی ئەتۆمیش لە ساڵی 2015 بەهای هەر  دۆلار بۆ زیاتر لە چوار هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و بەرزبونەوەكەش بەردەوامە بۆیە ئێستا هەر دۆلارێك بە 50 هەزار تومەنە و بە پێی ئامارەكان بەهای دۆلار لە 35 ساڵدا بەرامبەر بە تومەن زیاتر لە 5000% بەرزبونەەی بەخۆیەوە بینیوە . پسۆڕانی ئابوریی ئێران ئاشكرایانكردوە: تەنها لە ساڵی 2019 بۆ تومەن 137% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و بەهای هەر دۆلارێك لە 11 هەزار تومەنەوە گەیشتوەتە نزیكە 30 هەزار تومەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لە دوو هێندەی بەهاكەیەتی و هاوكات بە پێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاستی دراوی چاپكراوی تومەنی لە ساڵی 2013 نزیكەی 507 تریلیۆن بوە كە دەوترێت لە حەوت ساڵدا زیاتر لە پێنج هێندە زیادیكردوە و پێدەچێت لە ئێستادا 10 هێندە زیاد بوبێت.   یەدەگی دۆلاری ئێران هاڕەی كرد یەدەگی دروای دۆلار لە ئێران بۆ نیوە كەمی كردوە و عەبدولناسر هیمەتی 18یەمین پارێزگاری بانكی ناوەندیی وڵاتەكە دەڵێت: یەدەگی دۆلار لە ساڵی 2016 گەیشتوەتە 320 ملیار و لە ساڵی 2017 بوەتە 340 ملیار دۆلار بەڵام ئەو بڕە بۆ ساڵی 2022 بۆ 125 ملیار دۆلار كەمیكردوە و بە گشتی یەدەگی دراوی دۆلار لە وڵاتەكە بۆ 60% كەمیكردوە. لە ئامارەكانی شەش مانگی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتوە كە تەنها لە (21/3/2022) تا (22/9/2023) بڕی 12 ملیار و 850 ملیۆن دۆلار چوەتە دەرەوە. لە ئامارەكانی بانكی ناوەندیی دەركەوتوە لە هاوینی ساڵی رابردوەوە راكێشان و چونەدەرەوەی پارە لە بانكەكانی وڵاتەكە بە خێرایی زۆر زیادیكردوە و تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لە پارەی بانكی ناوەندی وڵاتەكە كەمیكردوە. پێشتر بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دانیان بەوەدا نابوو كە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چونەدەرەوەی پارە و سەرمایەی بیانی زۆر زیاتری كردوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرانەكردوە. لە ساڵی 2016 و تەنها یەك ساڵ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 زیاتر لە 25 ملیار دۆلار لە پارە و سەرمایەی بانكی ناوەندیی ئێران چوەتەدەرەوە كە ئەوەش بە ژمارەیەكی پێوانەیی لە مێژوی وڵاتەكەدا لەقەڵەم دەدرێت و لە ساڵی 2018 واتە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنەكە زیاتر لە 39 ملیار دۆلار لە سەرمایەی بیانی و پارەی وڵاتەكە لەو بانكەدا كەمیكردوە كە ئەوەش دووەم ژمارەی پێوانەیی چونەدەرەوەی سەرمایە و پارە لە ئێران بوە.   یەك قۆناغ بۆ روخان شارەزایانی ئابوریی بڕوایانوایە كۆماری ئیسلامی لە روی دەسەڵاتداری و حوكمڕانییەوە سێ قۆناغی هەرەس و روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ لەناوچون و كۆتایی تەواوەتی دەسەڵاتەكەی. موحسین رێنانی، پسپۆڕی ئابوریی و مامۆستای زانكۆ لە ئێران لە وتارێكیدا كە بڕیاربوە بگاتە دەست بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی، ئاماژە بەوە دەكات: كە روخانی هەر دەسەڵاتێك دوو لایەن و چوار قۆناغی هەیە كە لایەنی یەكەمی هەرەسی كارامەیی و شایشتەییە لایەنی دووەم هەرەسی راستەقینەیە كە ئەویش دوو قۆنا‌غی هەرەسی هێماكان و پێكهاتەكان لەخۆ دەگرێت. بە بڕوای ئەو پسپۆڕە كۆماری ئیسلامی لە ئێران سێ قۆناغی لایەنی سەرەكیی هەرەس و هەڵدێری ئەزمون كردوەو تەنها پیكهاتەكەیەتی ماوەتەوە و دەرفەتی چاكسازیی لە هەرەمی سەرەوەی دەسەڵات لەدەست چوە و تەنها شۆرش لە ناو دەسەڵاتدا دەتوانێت كۆماری ئیسلامی رزگار بكات لە هەرەسی تەواوەتیی. ئەو رونیكردوەتەوە هەر كاتێك كۆمەڵگا بڕوا و متمانەی بە دەسەڵات و حوكمڕانی بمێنی دەتوانێت پرۆسەی چاكسازیی رووبدات، بەڵام لە ئێستادا كۆماری ئیسلامی لە هزر و بیركردنەوەی بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگەی ئێران جێگەی متمانە نییەوە و ناتوانێت وا بكات كە خەڵك متمانەی پێبكەن. موحسین رێنانی رون و ئاشكرا لە وتارەكەیدا بە ناونیشانی (روخان) كە بڕیاربوە لە رێگەی محەمەد جواد زەریف، وەزیری پێشوی دەرەوەی ئێران بگاتە دەسەت عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران، نوسیویەتی: «دەسەڵات نابێت پێی وابێت بە ئارامبونەوە و كپكردنی ناڕەزایەتییەكان لەخۆبایی ببێت، چونكە هەل و دەرفەتەكان زۆر كەمترن لەوەی كە پێشبینی دەكرێت و ئەگەر بێت و نەوەی ئێستا لەوە زیاتر سەركوت و بێهیوا بكرێت ئەوا ئەو نەوەیە توانای خوڵقاندنی ئاسۆیەكی نوێی لە بێهیوایی هەیە». وتارەكەی ئەو پسپۆڕە ئابورییە و دەیان مامۆستا و شارەزای سیاسیی و كۆمەڵایەتیی لە ئێران هەمووی سەلمێنەری ئەوەن كە وڵاتەكە و رۆژهەڵاتی كوردستان بە هیچ شێوەیەك بۆ قۆناغی پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا ناگەڕێتەوە و سەرجەمیان كۆكن لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییەكی ریشەیی پێویستە دەسەڵات و حوكمڕانیی وڵاتەكە بگرێتەوە.   كۆماری ئیسلامی بە شورای چین راناگیرێت رێككەوتنی ستراتیژیی 25 ساڵەی نێوان ئێران و چین  كە زیاتر لە 10 ساڵە ئەو دوو وڵاتەی بەخۆیەوە سەرقاڵكردوە 100 گرێبەستی ئابوریی لەخۆدەگرێت و سەرمایەكەشی بە 400  ملیار دۆلار دەخەمەڵێنرێت و ئامانجی سەرەكیشی پاشەكشێی ئابوریی و سیاسیی زلهێزەكانی وەك ئەمریكا و بەریتانیا و ئەوروپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئاسیا. ناوەندی ئەمریكی بۆ چاودێریی سەرمایە لە جیهان (AmericanEnterprise) بڵاویكردوتەوە: رێككەوتنەكەی چین و ئێران بوارەكانی نەوت و غاز، پترۆكیمیایی، پرد و هێڵی شەمەندەفەر، بیناسازی، دەریاوانی، بانكیی،  پەروەرەدە و.هتد،  بە بڕی 400 ملیار دۆلار سەرمایەی چینی لە ئێران لە خۆدەگرێت، لە كاتێكدا سەرمایەی چین لە ئەمریكا تا ساڵی 2014 تەنها (182) ملیار دۆلار بوە و بە پێی ئەو رێككەوتنە چین ساڵانە تا 25 ساڵ 16 ملیار دۆلار سەرمایە لە ئێران دەخاتەگەڕ. ناوەندە ئابورییەكەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشكردوە: كە چین دەیەوێت لە رێگەی ئەو سەرمایەوە ئێران بخاتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی كۆنتڕۆڵی بكات ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت ئەو قەرزە بداتەوە چین بۆی هەیە دەست بەسەر كۆمەڵێك سەرچاوەی داهات و دارایی ئێران لە ناوخۆ و دەرەوەدا بگرێت. چین پلانێكی ستراتیژیی و درێژخایەنی ئابوریی بۆ پێكەوە گرێدانەوەی كیشوەرەكانی (ئاسیا، ئەفەریقا، ئەوروپا) لە ساڵی 2013ەوە دەستپێكردوە كە بە (یەك بازنە و یەك رێگا) ناودەهێنرێت و لە كۆندا بە (رێگای ئاوریشم) ناوی هێنراوە، ئەم بازنەیە 70 وڵات دەگرێتەوە كە ئێران دەكەوێتە چەقی ئەو بازنەیە و بە دڵی بازنەكە ناوی دهێنرێت، بۆیە چین بە رێككەوتنێكی 25 ساڵە لەگەڵ ئێران دەیەوێت ستراتیژە گەورەكەی خۆی بەدی بهێنێت و ئێران ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە و گەیاندن و بازرگانیی چین بۆ وڵاتانی رۆژئاوا. پەكین لە ساڵی دەستپێكی ئەو پلانە ستراتیژییەوە نزیكەی یەك تریلیۆن و (300) ملیار دۆلاری بە مەبەستی گەشەی ژێرخانی ئابوریی بۆ 70 وڵاتی نێو ئەو بازنەیە تەرخانكردوە و پێدەچێت بەم رێككەوتنە لەگەڵ ئێران ببێتە هۆی جۆرێك لە بوژاندنەوەی ئابوریی لەو وڵاتە. وەك ئاماژەی پێدراوە پلانی بازنەكە 70 وڵات دەگرێتەوە كە روسیا و توركیا بە گرنگترین پشتیوانی پلانەكەی چین لە ناوچەكەدا لەقەڵەم دەدرێن.   ئەژدیهاكەی چین بۆ ئێران دۆخی ئابوری و سیاسی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێران لە هەر كاتێكی دیكە خراپترە و بۆیە ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ چین جۆرێكە لە بەهێزكردنی ئابوریی و پشتیوانێكی بەهێزە بۆ بەرەنگاربونەوەی سزا و فشارە سیاسی و ئابورییەكانی ئەمریكا و ئەمەش وا دەكات تەمەنی دەسەڵات لە ئێران درێژ بكاتەوە. ئەوەی لە تێڕوانینی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئەو رێككەوتنە بەدی دەكرێت كە زیاتر لە 11 ساڵی خایاندوە ئەوەیە كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بە بەردەوامی نایەوێت بە تەنها روی سیاسیی و ئابوریی لە رۆژهەڵات یان رۆژئاوا بێت چونكە مێژوی دەستپێكردنی قۆناغی واژۆكردنی رێككەوتنەكەی لەگەڵ چین دەگەڕێتەوە بۆ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لە ساڵی 2015 كە ئەویش بە گەورەترین رێككەوتنی ستراتیژیی نێودەوڵەتیی نێوان تاران و رۆژئاوا لەقەڵەم دەدرا، بەڵام دۆخی ناوخۆیی و پێگەی نێودەوڵەتیی ئێران وای لە چینییەكان كرد كە واژۆكردنی ئەو رێككەوتنە لە ساڵی 2017بۆ دوای 2023 دوابخەن  و تەنانەت لە ناوخۆی ئێراندا ئاماژە بەوە دەكرا كە چینییەكان دەیانەوێت رێككەوتنەكە لەگەڵ باڵی محافزكار لە حكومەتی داهاتودا بكەن چونكە حكومەت و كابینەی پێشوو بە باڵی ریفۆرمخواز لەقەڵەم دەدرا و مەیلی چین بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو باڵە نەبوو. ئەگەرچی ئەو رێككەوتنە بە فەرمی بڕیاری لێدراوە بەڵام واژۆكردنی گرێبەستەكانی ناو ئەو رێككەوتنە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و لە دوایین گەشتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بۆ چین هیچ ئاماژەیەكی رون و ئاشكرا لە واژۆكردنی هیچ گرێبەستێك بڵاو نەكرایەوە و رەنگە ئەوەش پلانی دەسەڵاتی هەر دوو وڵاتەكە بێت بۆ ئەوەی كاردانەوەی لێنەكەوێتەوە. ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پەنای بۆ چین بردوە و دەوتریت لە ترسی هەڵۆكەی ئەمریكا ئێران خۆی هەڵداوەتەوە باوەشی ئەژدیهاكەی چین كە رون نییە رزگاری دەكات یان ئاگری ئەو ئەژدیهایە دەیسوتێنێ.    

هاوڵاتی هێشتا گەڕی نوێی گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغداد كۆتایی نەهاتبوو، راپۆرتێكی رۆژنامەی (سەباح)ی نیمچە فەرمی حكومەتی عێراق خەریكبوو جارێكی دیكە گڕ لەپەیوەندییەكانی بەغداو هەولێر بەربدات و ناكۆكییەكانی نێوانیان زیندووبكاتەوە ئەگەر لێدوان و ڕەتكردنەوەی هەردوولایەن نەبووایە لەسەر بابەتەكە. رۆژنامەی (سەباح) كە سەر بەتۆڕی میدیای عێراقە و بارەگاكەی لەبەغدایە رۆژی شەممە 18-2-2023، بابەتێكی بڵاوكردەوە كە تیایدا باسی لە ئەنجامدانی راپرسییەك كردبوو لەبارەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان و دەڵێت: «بەهۆی ناكۆكییەكانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار، لە راپرسییەكیدا كە سەنتەرێكی ئەكادیمی بۆ راپرسی و شیكردنەوە ئەنجامیداوە خەڵكی هەرێمی كوردستان بێ هیوابوونی خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كورستان راگەیاندووە و خوازیاری گەڕانەوەن بۆ سەر بەغدا.» هەرزوو راپۆرتەكەی رۆژنامەی سەباح حكومەتی هەرێمی هێنایە سەرخەت و وەڵامێكی توندی رۆژنامەكەی دایەوەو و رایگەیاند: هەرێمی كوردستان خاوەن قەوارەیەكی یاسایی و دەستوورییە و بەرهەمی خوێنی هەزاران شەهید و خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەكانە و هیچ دەسەڵاتێك توانای هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی كوردستانی نییە بە نووسینی رۆژنامەیەكی مایەپووچ هەڵناوەشێتەوە، كە پارەیەكی زۆری لێ خەرجدەكرێ و كەسیش هەر نازانێ ماوە یان داخراوە. حكومەتی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەم سەنتەر و بەناو راپرسییەی رۆژنامەكە پشتی پێبەستووە، هیچ بنەمایەكی زانستی نییە و دوورە لە راستییەوە، ئەگەر بەڕاستیش رۆژنامەی (سەباح ) و ئەوانەی لە پشتییەوەن، باوەڕیان بە راپرسییە، لە 25ـی سێپتەمبەری 2017 ، زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان، لە گەورەترین راپرسی و ریفراندۆمی جەماوەری و دەنگدانێكی ئازاد دا، قسەی خۆیان كرد و دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا، بە هێرشی سەربازی و بەكارهێنانی سوپا لە دژی خەڵكی كوردستان و گەمارۆدان وەڵامی ریفراندۆم و رای خەڵكیان دایەوە. توڕەبوونەكەی حكومەتی هەرێم وەهای لەحكومەتی عێراق كرد بێتە دەنگ و وتەبێژی حكومەتی عێراق رایگەیاند: ئەو بابەتەی لە رۆژنامەی (سەباح)ی عێراقی بڵاوكراوەتەوە، رای كەسی خۆیانە و گوزارشت لە بۆچوونی فەرمی حكومەتی عێراق ناكات. باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی عێراق وتی: دەستوور دەوڵەتی ئیتیحادی عێراقی پێكهێناوە، شێوازی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئیتیحای داڕشتووە، ئەمە یەكێكە لە دەستكەوتەكانی عێراقی نوێ ئەوەشی خستووەتەڕوو، بەغدا پشتگیری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكات، كە بە پێی دەستوور‌، خاوەنی حكومەتێكی هەڵبژێردراوی شەرعییە. لەلایەن خۆشیەوە تۆڕی میدیای عێراقی كە خاوەندارێتی رۆژنامەكە دەكات داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كرد لەو راپۆتی رۆژنامەكە و رایگەیاند: «ئێمە ئەو لێدوانەی بەشی راگەیاندن و زانیاریمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بینیوە، كە لە چوارچێوەی وەڵامدانەوەی یەكێك لەو راپۆرتانەی بڵاوكراوەتەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە:» جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە، هەر زیانگەیاندنێك بە مافە دەستوورییەكانی دامەزراوە و قەوارە یاساییەكان، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، رەتدەكەیەنەوە». دواتر ئەحمەد عەبدولحسێن بەڕێوەبەری بەشی نووسین لە رۆژنامەی سەباحی عێراقی رایگەیاند، ئەو راپرسییەی لەبارەی رای خەڵكی هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوە بۆ سەر بەغداد بڵاویانكردووەتەوە خۆیان نەیانكردووە، بەڵكو لە سەنتەرێكی ئەكادیمی وەریانگرتووە و دەڵیت: «ئەگەر بڵاوكردنەوەی ئەو راپرسییە گەلی كوردی دڵتەنگكردووە، داوای لێبووردنیان لێ دەكەین.» دوابەدوای ئەو كاردانانەوەش رۆژنامەكە لە ئەرشیفی ئەلیكترۆنی خۆیدا راپۆرتەكەی سڕیوەتەوەو دەستكاریی لاپەڕە 3ی رۆژنامەكەی كردووە. ئەو راپرسییەی كە رۆژنامە عێراقییەكە بڵاویكردۆتەوە هی كۆمپانیای شیكارە بۆ تۆیژینەوەو راپرسی كە لەساڵی 2010ەوە دامەزراوەو بارەگاكەی لەشاری هەولێرە. لەروونكردنەوەكەیەكیشدا كۆمپانیاكە دەڵێت: كۆمپانیاكەیان ١٠٠% ئەهلییە و لەلایەن (موراد حەكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت و ساڵانە باج دەداتە فەرمانگەی باج و دەرامەتی حكومەتی هەرێم، ئاماژە بەوەشدەكات: لە ماوەی كاركردنیدا ژمارەیەكی زۆر پرۆژەی راپرسی و توێژینەوەی بۆ ناوەندە جیهانی و ناوخۆییەكان ئەنجامداوە، دوا راپرسیش كە مشتومڕێكی لە شەقامدا دروست كردووە لەسەر بنەمایەكی زانستی ئەنجامدراوە و هیچ بەرژەوەندی شەخسی و سیاسی تێدا نەبووە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: بەداخەوە راپرسییەكە وەكو گشت ناخوێندرێتەوە بەڵكو تەنیا ئاماژە بە بەشێكی زۆر بچووكی دەكرێت و بەلارێدا دەبرێت، پێمانناخۆشە بۆ مەرامی سیاسی و حزبی بەكاربێت و رێگەش نادەین بدرێینە پاڵ هیچ لایەن و كەسایەتییەكی ناوخۆیی یان بیانی و ئەگەر پێویستیشی كرد بۆ پاراستنی ناوبانگی پیشەیی خومان پەنا بۆ دادگاكان دەبەین. ئەم گرفتە میدیاییەی لەنێوان بەغداد و هەولێر كە ئان و ساتەكەی لەكاتێكی زۆر هەستیاردا بوو ئەویش بەو پێیەی گفتوگۆكانی بەغدا و هەولێر لەسەر بابەتەكانی بودجە و یاسای نەوت و غاز زۆر بەگەرمی بەڕێوەدەچێت و بەپێی لێدوانەكانی هەردوولا بێت هیوایەك هەیە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن. دوای گەڕانەوەی دووبارەی شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا، هەردوو لایەنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بڕیاریاندا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنن بۆ ئامادەكردن و دارشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی.  بەپێی راگەیێندراوێك رۆژی یەكشەممە 19ی شوباتی 2023، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە و بڕیاردرا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنرێت بۆ ئامادەكردن و داڕشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی. هاوكات محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە تا كۆتایی ئەمساڵ یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. لەبارەی سەرهەڵدانی جیاوازی و ناكۆكیش لەنێوان پارتی و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیشدا، ڕۆژنامەی ئەلعەرەبی، چاپی لەندەنی بڵاویكردۆتەوە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم لە سەردانەكەیدا بۆ فەرەنسا،  داوای لە ئیمانوێڵ ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا كردووە فشار بخاتە سەر بەغداد تا پابەندی ڕێكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بن لەگەڵ كورد و ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە بەكورد دراوە. ڕۆژنامەكە باسی لەوەشكردووە: كە پارتی دیموكراتی كوردستان هەست بەوە دەكات لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی كودەتایان بەسەر ئەو ڕێككەوتنانە كردووە كە لە كاتی پێكهێنانی حكومەت لە نێوان كورد و چوارچێوەی هەماهەنگی ئەنجامدراون و ئێستا خواستی پابەندبوونییان پێوەی نییە، ئاماژەشی بەوەكردووە: پارتی دیموكرات و بارزانی كشانەوەیان لە حكومەتی سودانی وەك دوا كارت داناوەو ئەگەر حكومەتی سودانی پابەندی بەڵێنەكانی نەبێت دەست بۆ ئەو كارتە دەبەن و پێدەچێت ئەو  پەیامەیان بەماكرۆن گەیاندبێت.  

دوو رۆژ دوای دەستوەردانەکانی بانکی ناوندیی ئێران دابەزینی بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار بەردەوامە و بەرپرسێکی ئەو وبانکەش دەڵێت جەنگی دراو دژی کۆماری ئیسلامی دەستی پێکردوە. ئێوارەی ئەمڕۆ چوارشەممە بەهای یەک دۆلار لە ئێران بۆ 51 هەزار و 170 تمەن بەرز بوەوە و ئەوەش دوەم بەهای مێژوییە کە دۆلار لە 42 کاتژمێردا لەو وڵاتە تۆماری کردبێت. رۆژی رابردو بانکی ناوەندیی ئێران لە قۆناغی یەکەمدا 200 ملیۆن دۆلاری خستە بازاڕەوە و رایگەیاند؛ هەر دۆلار و دراوێک لە دەرەوەی نرخی دیاریکراوی بانکەکە ئاڵوگۆڕی پێبکرێت وەک قاچاخ و نایاسایی مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت بەڵام ئەو بڕێارە توندەش نەیتوانی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن راگرێت. دوای بڕیاری بانکی ناوەندیی ئێران هەر بەهای دۆلارێک زیاتر لە هەزار و 300 تمەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و لە دوو رۆژی رابردودا هەوڵەکانی ئەو بانکە و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بۆ دابەزینی زیاتری بەهای تمەن سەرکەوتو نەبوە. حکومەت نرخی دۆلاری بە 41 هەزار و 594 تمەن دیاریی کردوە بەڵام لە بازڕەکانی ئێراندا هەر دۆلارێک بە زیاتر لە 51 هەزار و 100 تمەن مامەڵەی پێوەکرا. غوڵامڕەزای مسباحی موقەدەم، سەرۆکی ئەنجومەنی فەتوای بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاندوە بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەهۆی ئەو جەنگەیە کە ئەمریکا لە رێگەی دۆلارەوە دژی کۆماری ئیسلامی دەیکات.