كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

هاوڵاتی وتەبێژی فەرمی وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاوی عێراق ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند، شاندێکی باڵا بەمەبەستی دانوستان لەسەر دۆسیەی بەردانەوەی پشکی ئاو بۆ عێراق دەچێتە تورکیا، هۆکاری کەمکردنەوەی پشکی ئاویش بۆ نەبونی یاسایەک یان ڕێکەوتنێک دەگەڕێتەوە کە گەرەنتی ڕێژەیەکی دیاریکراوی ئاو بۆ عێراق بکات. خالد شەماڵ وتەبێژی فەرمی وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاو لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تورکیا کاریکرد بۆ بەڕێوەبردنی پڕۆژەی بەنداوەکانی بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێویستی عێراق بۆ ئاو، لەماوەی چەند رۆژی داهاتوشدا شاندێکی باڵای عێراق بەرەو تورکیا بەڕێدەکەون بەمەبەستی دانوستان لەسەر پرسی بەردانەوەی ڕێژەی پێویستی ئاو بۆ عێراق. وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراقی ڕایگەیاند  لە ئێستادا 104 بەنداو لەسەر ڕوباری دیجلە و فورات دروستکراوە لە لایەن تورکیاوەو  20 بەنداوی دیکە لەسەر لقە ئاوییەکانی عێراق دروست دەکات هەربۆیە بەهۆی دروستکردنی ئەم بەنداوانەوە  لە لایەن تورکیاوە لەسەر سەرچاوەی سەرەکی ئاوی عێراق دیجلەو فورات، بە شێوەیەکی گشتی سەرجەمی ناوچەکە دوچاری وشکەساڵی بۆتەوە. وتیشی، "هۆکاری کەمکردنەوەی پشکی عێراق لە ئاو، نەبونی یاسایەک یان ڕێککەوتنێکە کە گەرەنتی ڕێژەیەکی دیاریکراوی ئاو بۆ عێراق بکات، دۆسیەی دانوستانیش لەگەڵ تورکیا زۆر لایەنی دیکەی نێوان هەردو وڵات لەخۆدەگرێت". هاوکات پێشتریش وائیل عەبدوللەتیف ئەندامی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندبو، عێراق لەگەڵ تورکیا سیاسەتێکی هەڵە پەیڕەو دەکات و هەمو ئەو گفتوگۆیانەی لە نێوان ئەو دو لایەنەدا ئەنجام دراون، کاریان پێناکرێت، چارەسەرەکە لەوەدایە کە حکومەت کارتی ئابوری بەکاربێنێت بە داخستنی سنورەکانی لەگەڵ تورکیا.

 سەرۆك وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع سوانی ئیرادەی حكوومەتی دووپات كردەوە بۆ ئاوە دانكردنەوەی عێراق لەچوارچێوەی نەخشەِێگەیەكی كێشراودا و لەسەربنەمای چەند قۆناغێك. سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكدا كە لە ڕۆژنامەی (شەرق ئەلئەوسەت) بڵاویكردووەتەوە  رايگەیاندووە : ئەم ڕۆژانە بیستەمین ساڵڕۆژی ڕووخانی رژێمی دیكتاتۆری تێدەپەڕێت و كە دەرئەنجامی دەیان ساڵ ستەم و ستەمكاری و خراپ بەڕێوەبردن و هەوڵدان بۆ سەرپێچی و هێرشكردنە سەر ناوخۆ و دەرەوە. ئاماژەی بەوەشكرد : كاتی ساڕێژكردنی برینەكان و هەنگاونان بەرەو ئایندەیەكی خۆشگوزەران بۆ گەلێك كە شایەنی هەموو چاكەیەك بێت هاتووە و ئاماژەی بەوەشكرد :گەلەكەمان سەبر و خۆڕاگر بووە، قوربانی داوە، شەهیدی پێشكەش كردووە بەمەبەستی ڕزگاركردنی خەڵك و خاك لە دەستی قێزەونی تیرۆر و ستەمكاری و توانیان دەستوورێك دابڕێژن كە گەلی عێراق (ژن و پیاو) بكاتە ناوەندی خۆی و ڕێگە خۆش دەكات بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی هاووڵاتیبوون و گەرەنتی سەروەری و سەربەخۆیی و یەكگرتوویی وڵات دەكات. بەردەوام بوو و گوتیشی: گەلەكەمان چاوەڕێی هەستانەوەیەك دەكات كە هەلومەرجەكانی لە وڵاتەكەیدا بەردەستە و ئێمە توانای مرۆیی و لێهاتوویی زانستیمان كەمی نییە، نە سەرچاوەی سروشتی و ناسروشتی و هەڵكەوتەی جوگرافیمان كەمی نییە. ئەوەی كەممان هەیە، گەشەسەندنی زانستییە و پلان و بەرنامە پراكتیكییەكان و جێبەجێكردنی پتەویان لە هەموو بوارەكاندا. ناوبراو لە درێژەی قسەكانیدا وتی: ئێمە بەرنامەیەكی یەكگرتوومان داڕشت بۆ چارەسەركردنی بەپەلەترین كێشەكان و لە یەكەم ساتەوە جوڵەمان كرد بۆ لابردنی ئاستەنگەكان، هەروەها گەندەڵی دارایی و ئیداری یەكێك بوو لەوانە، هەر بۆیەش لە یەكەم ڕۆژەوە دەستپێشخەریمان كرد بۆ ئەوەی بەدوایدا بگەڕێن و ناوەند و ئامرازەكانی لە هەر شوێنێك بن بكەنە ئامانج. سودانی ئاواتەخوازی خۆی دەربڕی بۆ یارمەتیدانی هەموو خێرخواز و بەئەمەك لە وەزارەتەكانی دەوڵەت و دەرەوەی ئەوان، بۆ ئەوەی لەم ڕووبەڕووبوونەوەیەدا لە پاڵ دەوڵەت و دامەزراوەكانیدا بوەستن كە لە تیرۆر كەمتر مەترسیدار نییە. ناوبراو جەختی لە ئیرادە بۆ بنیاتنانەوەی عێراق لە چوارچێوەی دیدگایەكی ڕوون و نەخشەڕێگای كێشراو لەسەر بنەمای چەند قۆناخێك كردەوە و دەشڵێت: قۆناغی یەكەممان بە كۆكردنەوەی وزەكانی دەوڵەت بەرەو بنیاتنان و چاكسازی ئابووری و بەرەنگاربوونەوەی هەژاری دەستپێكرد، وەك ئەوەی ڕوونمان كردەوە لە بەرنامەی گشتگیری حكومەتماندا كە تێیدا ئەولەویەتەكان دادەنێین.سەبارەت بە قۆناغەكە دووەمیان گەشەپێدانی ئابووری، مرۆیی، سەربازی و ئەمنییە. ئاماژەی بەوەشكرد : ئەو تاقیكردنەوە و ئەو بەڵایەی كە گەلی عێراق ڕووبەڕووی بووەوە، بە هەموو پێكهاتە بەخشندەكانییەوە، ئیمان و وورەیان بەهێزتركرد، هەروەها ناسنامەی عێراقییان ئەو پەیوەندییە تۆكمەیە كە دەبێت پابەندبن پێیەوە. شوناسە لاوەكییەكان ناتوانن جێگرەوەی نەتەوەیی و ناسنامە بن لەژێر یەك رەشماڵی یەكگرتووی عێراق. ئاماژەی بەوەشكرد : عێراق ئەمڕۆ عێراقێكە لەگەڵ خۆی ئاشتبووەتەوە و لەگەڵ ئەوانی تردا ئاشتییە، كە نایەوێت زیان بە كەس بگەیەنێت و نە ڕێگە بە هیچ كەسێك نادات سەرپێچی بكات بەرامبەری، ئاواتی خۆی بۆ كاركردن و هاوكاری جددی لەگەڵ هەموو وڵاتانی دۆست دەربڕی و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ تێپەڕاندنی ئەو ئاستەنگە هاوبەشانەی كە هەسارەكە ڕووبەڕووی دەبێتەوە و ژینگە، كەشوهەوا، بیابانبوون، زیادبوونی زریانی خۆڵ و تۆز، كەمیی ئاو، بەرزی پلەی گەرمی، زیادبوونی پیسبوون و نەخۆشی، زیادبوونی هەژاری و خراپی خزمەتگوزارییەكان.  ئاماژەی بەوەشكرد : ئێمە ئاگاداری جددیەتی ئەم تەحەددایانەین و هەوڵدەدەین هاوبەشی و هاودەنگی لەنێوان وڵاتاندا دروستبكەین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیان و عێراق دەست پێدەكات بۆ هەموو پەیوەندییەكی باش و هاوبەشییەكی باش لە بواری ئاسایش، ئابووری، یان ژینگەدا، ڕوونیدەكاتەوە : پێویستە بەپەلە سەرچاوەكانی داهات هەمەچەشن بكەین و پشت بە داهاتی نەوت نەبەستین وەك سەرچاوەیەك و نزیكە بە تەنیا بۆ دابینكردنی خەرجییەكانی بودجە و پێویستە كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری و بازرگانی و ئەوانی دیكە چالاك بكرێت.  لە درێژەدا وتی: پلانمان داڕشتووە بۆ هاندانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەكی و دەرگاكانمان بەڕووی وەبەرهێنەران و خاوەن پڕۆژەكاندا كردۆتەوە لە چوارچێوەی پلانێكی باش بیركراوە و هاندانی دەرفەتەكان، جەختیشی لەوە كردەوە كە بزووتنەوەی بیناسازی و وەبەرهێنان پێویستی پێی دەبێت و زیاتر هێزی مرۆیی ڕاهێنراو و بنیاتنانی توانای زیاتر و ئێمە بەرنامەیەكی پێشكەوتوومان لەم بوارەدا دەستپێكرد بە ناوی بەرنامەی سەركردایەتی بۆ یارمەتیدانی گەنجان بۆ بەدەستهێنانی شارەزایی و لێهاتوویی پێویست، بەبێ ئەوەی لەبیربكەین توانای سەربازی و ئەمنی بنیات بنێن. جەختیشی لەوە كردەوە : كە گەشەپێدان تەنها بە سەقامگیری ناوخۆیی و دەرەكی بەدەست دێت. سەقامگیری ناوخۆیی بە واتای سەروەری یاسا و سنوورداركردنی چەك بۆ دەوڵەتە و ئێمە قبوڵ ناكەین چەك لە دەرەوەی دامەزراوەی ئەمنی و سەربازیی دەوڵەت هەبێت و ئاماژەی بەوەشكرد : سەبارەت بە سەقامگیری دەرەكی، واتە بنیاتنانی هاوبەشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەو پێیەی پێگەی ستراتیژی عێراق قورسایی ناوچەیی زۆری سەرچاوە و كاریگەری لە ئابووریی جیهاندا توانای ئەوەی پێدەبەخشێت كە ڕۆڵێكی سەرەكی بگێڕێت هاوتا لەگەڵ قەبارەی ڕاستەقینەی خۆیدا. جەختیشی لەوە كردەوە كە "پەیوەندییە باشەكانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی برا و دۆست ڕێگەی بۆ بنیاتنانی هاوبەشی دوولایەنە و فرەلایەنە لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی جیهان خۆشكرد و هێشتا زۆرێك لەو پەیوەندیانەمان لە پێشە". لە كۆتاییدا وتی : ئەمڕۆ دەرفەتێكی لەبار دەدۆزمەوە بۆ دەستپێكردنی هەڵمەتێكی نیشتمانی گشتگیر بۆ بنیاتنانەوە و ئاوەدانكردنەوە و پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكان لە سەرتاسەری وڵاتدا بە هاوكاری خەڵك و هاوبەشەكان و دۆستان، ئێمە عێراقێكی بەهێز و بەتوانا بنیات دەنێین بۆ دەیان ساڵی داهاتوو، ئێمەش لە پلانەكانی داهاتووماندا كە پێی دەڵێین عێراق 2050 ئەمە بەدەست دەهێنین. 

هاتوچۆی ئێران ئاشکرای دەکات بەهۆی زۆربونی گەشتەکانی تایبەت بە ساڵی نوێ رێژەی روداوەکانی هاتوچۆ زیادی کردوە و ژمارەی کوژراوانیش بەرز بوەتەوە. ئەحمەد شیرانی، سەرۆکی ناوەندی زانیاریی و کۆنتڕۆڵی هاتوچۆ لە ئێران ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند؛ لە سێ رۆژی رابردودا بەهۆی 111 روداوی هاتوچۆ، 125 کەس گیانیان لەدەستداوە. شیرانی ئاماژەی بەوە کردوە لەو سێ رۆژەدا و لە ژمارەیەک روداوی هاتوچۆی دیکەدا نزیکەی دوو هەزار و 895 کەس برینداربون. بە وتەی شیرانی ئامارەکانی روداوی هاتوچۆ لە ئێران زۆر مەترسیدارن و ئەمساڵ رێژەی گەشتەکانی تایبەت بە نەورۆز 12% بەراورد بە ساڵی رابردو زیادی کردوە کە پێدەچێت ئەوەش هۆکارێک بێت بۆ بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی روداوەکانی هاتوچۆ. پێشتر کەمال هادیانفەڕ، بەڕێوبەری پۆلیسی هاتوچۆی ئێران رایگەیاندوە؛ ژمارەی کوژراوانی روداوەکانی هاوتوچۆ لە ئەمساڵدا زیادی کردوە و لە حەوت مانگدا 11 هەزار و 734 کەس بە روداوی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە. ساڵانە بەهۆی پشوەکانی نەورۆز لە ئێران گەشت بۆ شارەکانی باکور و باکوری رۆژئاوای وڵاتە و رۆژهەڵاتی کوردستان بەشێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات و خراپیی رێگەوبانەکان و نەبونی ستانداردە جیهانییەکان لە ئۆتۆمبێلەکان بە هۆکاری بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی روداوەکانی هاتوچۆ لەقەڵەم دەدرێت.

ئەمریکا ئاشکرای دەکات دوای کشانەوەی لە ئەفغانسان، کۆماری ئیسلامی چەک و کەرەستەی سەربازیی رادەستی تاڵیبان کردوە و لە عێراقیش هێرشە ناڕاستەوخۆکانی دژی ئەمریکا زۆر کردوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا راپۆرتی تایبەت بە تیرۆر لە ساڵی 2021 بڵاو دەکاتەوە و ئاماژە بە رۆڵی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکات لە هێرشەکانی عێراق و هاندانی چەکدار و میلیشیاکان دژی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا. لەو راپۆرتەدا هاتوە: دوای ئەوەی جۆ بایدن بوە بە سەرۆکی ئەمریکا، جموجۆڵە تیرۆریستییەکانی کۆماری ئیسلامی زیادی کردوە و تەنانەت لە روی داراییەوە پشتیوانیی لە جوڵە تیرۆریستییەکانی ناو ئەفەریقا، ئاسیا، ئەوروپا و ئەمریکای باکور و باشور کردوە . ئاماژە بەوەکراوە و لەو ساڵەدا سوپای پاسدارانی ئێران پشتیوانیی لە هەشت گروپی تیرۆریستیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کردوە کە سەرجەمیان لە لیستی تیرۆری ئەمریکادا بون و هاوکات پشتیوانیی دارایی لە گروپە تیرۆریستییەکانی پێنج کیشوەری جیهان کردوە. بە پێی زانیارییەکانی واشنتۆن ؛هێز و میلیشیاکانی عێراق بە هاندانی کۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی 2021 زیاتر لە 100 هێرشیان بە بۆمب کردوەتە سەر هێزە هاوپەیمانەکانی ئەمریکا لەو وڵاتەکە و هاوکات هەر ئەو هێزانە 40 هێرشی ناڕاستەوخۆیان دژی ویلایەتە یەکگرتوەکان لە عێراق ئەنجام داوە. هەر لەو راپۆرتەدا ئاماژە بە زیادبونی رۆڵی سوپای پاسدارن لە سوریا و عێراق کراوە و ئەوەش خراوەتە رو کە کۆماری ئیسلامی بە پشتیوانیی دارایی و مەشقی سەربازیی زیاترین رۆڵی لە هاندانی گروپە چەکدارییە تیرۆریستییەکان دژی ئەمریکا هەبوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا جەختی لەوە کردوەتەوە لەگەڵ کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانسان، کۆماری ئیسلامی چەک و کەرەستەی سەربازیی رادەستی رێکخراوی تاڵیبان کردوە و لە روی داراییەوە پشتیوانیی لەو رێکخراوە کردوە.  

عێراق لەمانگی نیسانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی بەیەکگەیاندن و لێكنزیکكردنەوەی ریازو تاران بوو و دواتر وڵاتی عوممان هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە ئەنجامی دانوستانە نهێنییەكانی سعودیەو ئێران لەبەغداد بەردەوامبوو، بەڵام دواجار ئەژدیها زەردەكەی چین دەستی بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەی خستە دەستی یەكترەوەو ئاشتی كردنەوە. ئەگەرچی زۆربەی شیكەرەوانی سیاسیی ئەو رێككەوتنە بەهۆكارێكی گرنگی سەقامگیریی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبەن، بەڵام بەپێی ئەزموونی زیاتر لە 42 ساڵ ناكۆكیی نێوان سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران پێناجێت جەنگی ساردی ئەو دوو وڵاتە بەئەژدیها زەردەكە كۆتایی بێت. چین كەخاوەنی رێككەوتنێكی 25 ساڵەی ئابورییە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی و كڕیاری سەرەكیی نەوتە لەئێران و هەندێك وڵاتی كەنداو پێویستیی بەتەبایی دوو وڵات هەیە دوژمنی دین و دنیای یەكترن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی بەرپرسانی سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەیان لەسعودیە كردووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە: كە لەڕێگەی میدیاو راگەیاندنەكانییەوە فو بەئاگری ئەو ناڕەزایەتییانەدا دەكات، بۆیە بەوتەی ئەو بەرپرسانە لەكاتی پێویستدا وەڵامی گونجاویان بۆ ئەو میدیاو راگەیاندنانەی سەر بە ریاز دەبێت كەدەستیان لەنانەوەی ئاژاوە لەوڵاتەكەدا هەبووە، بەڵام ئەم رێككەوتنە كاریگەریی لەچارەنووسی تەلەفزیۆنێك دەبێت كەمێژووی دامەزراندنەكەشی هاوكاتە لەگەڵ قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە. تائێستا ئەمریكاو ئەوروپا بەسەرزارەكی رەزامەندیی خۆیان بۆ رێككەوتنەكە دەربڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام هاوكات بەگومانیشەوە لەو رێككەوتنە دەڕوانن كە لەلایەن نەیاری ژمارە یەكی ئێستای ئەمریكا «چین» ئەنجامدراوەو ئیسرائیل بەفەرمی رایگەیاند: هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو رێككەوتنە نابێت و تەنانەت حكومەتی فەرمیی یەمەن رایگەیاندووە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ رێككەوتنەكە دەكەن لەكاتێكدا بەشێكی گرنگی ئەو رێككەوتنە پەیوەندیی بەو وڵاتەوە هەیە.  سەرەڕای هەموو ئەوانە هەر بڵاوبوونەوەی هەواڵی رێككەوتنی نێوان ریاز و تاران بەهای تمەنی بەرزكردەوەو هەر دۆلارێك نزیكەی سێ هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای یەك دۆلار بۆ نزیكەی 43 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی لەكاتێكدا ئەو دراوە نرخی 63 هەزار تمەنیشی تۆمار كردبوو. ئەو دوو وڵاتە پێش رێككەوتنەكەیان لەچین دوو رێككەوتنی ستراتیژیی دیكەشیان لەمێژووی پەیوەندییەكانی نێوانیان هەیەو بڕیارە ئەو رێككەوتنانەش چالاك بكرێنەوە كەئەوەش دەریدەخات هیچ رێككەوتنێك ناتوانێت سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەجەنگی ساردەوە بۆ پەیوەندیی گەرموگوڕ بەرێت.   رێككەوتن لەپێناو رێككەوتندا زیاتر لە 13 ساڵە ناكۆكییەكانی ریازو تاران گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆوە بینیوەو ئەو ناكۆكییانەش لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیی تووندبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەتایبەت كەباڵیۆزخانەی ئێران لەبەیروت (9/11/2013) تەقێنراوەیەو كۆماری ئیسلامی راستەوخۆ سعودیەی تۆمەتبار كرد بەئەنجامدانی تەقینەوەكە كە 23 كوژراوی لێكەوتەوە كە یەكێكیان راوێژكاری كەلتوریی ئێران بوو لەلوبنان. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئێران بڵاویكردووەتەوە لە (23/11/2014) و لەكاتی دانوستانە ئەتۆمییەكان سعود فەیسەڵ، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی سعودیە بەگەشتێكی ئاسمانیی تایبەت خۆی گەیاندووەتە ڤەییەنناو لەگەڵ جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەنهێنی كۆبووەتەوە و پێشنیاری كردووە ئەمریكا هێرش بكاتەسەر ئێران و سعودیە سەرجەم تێچوونە ئابورییەكانی ئەو هێرشانە دەگرێتەئەستۆ بەو مەرجەی رێككەوتنی ئەتۆمیی سەرنەگرێت. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەپەیامێكدا دوای رێككەوتنی ریازو تاران بەپەیامێك وتی: خودا لەوانە نەبوورێت كە رێگەیان نەداین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكەینەوەو بەكاری منداڵانەو هەرزەكارانە لەشێوەی هێرشكردنەسەر كۆنسوڵخانەو باڵیۆزخانە رێگرییان كرد لەتوندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانمان. تیرو توانجەكەی رۆحانی باڵی محافزكارو توندڕەوی كۆماری ئیسلامی كردووەتە ئامانج كە لەسەردەمی دەسەڵاتداریی ئەودا دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز بوون. ئێران و سعودیە بەواژۆكردنی رێككەوتنەكە لەچین كۆمەڵێك رێككەوتنی رابردوویان بۆ جارێكی دیكە زیندوو دەكەنەوە كەیەكێكیان رێككەوتنی هاوكاریی ئاسایشیی ساڵی 2001و رێككەوتنی گشتیی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە لەساڵی 1998 واژۆ كراوەو بوارەكانی (ئابوریی، بازرگانیی، زانستیی، كەلتوریی، وەرزشیی) لەخۆدەگرن. ئەو دوو وڵاتە لەڕێككەوتنە نوێیەكەیاندا جەختیان لەبەهێزكردنی ئاسایش ناوچەیی و نێودەوڵەتیی كردووەتەوە.   شەڕی بەوەكالەت سعودیەو ئێران كەنزیكەی 43 ساڵە لەجەنگێكی ناڕاستەوخۆدان و بەجەنگی ساردو وەكالەت ناودەهێنرێت و هێندەی نەماوە ژمارەی پێوانەیی جەنگی ساردی نێوان ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت تێپەڕێنن كە 44 ساڵی خایاند. سعودیە و ئێران بەدوژمنی دین و دنیای یەكتریی ناودەهێنرێن هەردووكیان خاوەنی زیاترین یەدەگی نەوتی جیهانن و لە رووی دینی و مەزهەبیەوە بەدوو جەمسەری ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە ئەژماردەكرێن. هەردوو وڵات خۆیان بەخاوەن و پشتیوانی موسوڵمانانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت هەموو جیهان دەزانن، بەڵام لەگۆڕەپانی وڵاتانی سوریا، عێراق، یەمەن ساڵانێكە خەریكی جەنگی ساردن و پشتیوانیی سعودیە لەساڵی 1980 بۆ رژێمی بەعس لەجەنگ دژی كۆماری ئیسلامی جەنگی راسپێردراوی گروپە چەكدارییەكانی سەر بەو دوو وڵاتە رانەوەستاوەو بەردەوام بووەو تەنها گۆڕەپانی جەنگە ساردەكانی نێوانیان گۆڕاوە وەك ئەوەی 12 ساڵە لەسوریا روودەدات و ئێران 44 ساڵە پشتیوانیی حوسییەكان لەیەمەن دەكات و ئێستاش عێراق هێڵی پێشەوەی ململانێی ریازو تارانە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی سیاسیی و ئابوریی. عێراق قوربانییەكی گەورەی جەنگی ساردی نێوان سعودیەو ئێرانە، بۆیە زیاترین هەوڵیدا ئاو بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەو رێكیان بخات،  دوای شەش ساڵ لەپچڕانی تەواوەتی پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ببێتەمایەی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا بەغداد میوانداریی پێنج خولی ئەو دانوستانە نهێنیانەی كرد كە لەپێناو رێككەوتن و ئاساییكردنەوە پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران بوو. بەوتەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەندێك لەكۆبوونەوەكانی نێوان بەرپرسانی سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەبەغداد زیاتر لەشەش كاتژمێر بەبێ پچڕان بەردەوام بووە .   نەوت و وزە لەپەیوەندییەكاندا سعودیە لەساڵی 2021 رایگەیاند ئامانجی ئەوەیە دوو وێستگەی كارەبایی كەزیاتر لە 700مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن لەعێراق دروستیان بكات كەئامانجی ئەوەش روون بوو بەو كارەی دەبێتەهۆی ئەوەی عێراق چیتر گیرۆدەی غازو كارەبای ئێران نەبێت. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق کەدەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا، بەڵام هەندێكجار ئەو وڵاتە بەبیانوی جیاواز ئەو رێژەیە بۆ هەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكاتەوەو ئەوەش كەمبوونەوەی بڕی پێنج هەزارو 500 مێگاوات كارەبای لەعێراق لێدەكەوێتەوە. تەنانەت بەرپرسانی سعودیە بەڵێنی ئەوەشیاندا كەهێڵی كارەبای عێراق بەتۆڕەكانی ئوردن، میسرو سعودیە ببەستنەوە كەئەوەش وادەكات چیتر عێراق منەتباری كارەبای ئێران نەبێت. سعودیە كەخاوەنی 267 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگەو دەكاتە 19% یەدەگی نەوتی هەموو جیهان بەدووەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت ئەژمار دەكرێت و دوای ئەویش ئێران دێت كەخاوەنی (251) ملیار بەرمیل یەدەگە كەدەكاتە 18%ی یەدەگی نەوت لەجیهاندا، بەڵام ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت نەوت بەڕێگەی ئاسایی بفرۆشێت بۆیە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، كۆماری ئیسلامی لەیەكێك لەدانوستانە نهێنییەكانی نێوان تاران و ریاز لەبەغداد داوای كردووە سعودیە بەشێك لەنەوتەكەی ئێران بەنهێنی بفرۆشت و لەبەرامبەر ئەمەشدا ئێران رێگریی دەكات لەهێرشی حوسییەكانی یەمەن بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودییە. بڵاوكراوەی میدێڵ ئێست ئەی (MiddleEastEye) لەسەر ئەم بابەتە ئاشكرایكردووە لەئێستادا ئێران پشتی بە وڵاتانی ئیمارات و عوممان بەستووە بۆ ئەوەی نەوتی خۆی بفرۆشێت، بەڵام بەهۆی نێوەندگیریی بەغداد لەدانوستانەكانی نێوان تاران و ریاز، ئێران داوایكردووە سعودیە دوور لەچاوی ئەمریكا، نەوتەكەی بۆ بفرۆشێت لەكاتێكدا ریاز بەهاوپەیمانێكی سەرەكیی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت.   ئارامكۆ ئارامیی لەسعودیە بڕی ئارامكۆ لەساڵی 2022 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئەو كۆمپانیایەدا داهاتەكەی بەراورد بەڕابردوو 46.5% زیادیكردو داهاتی پوختی گەیشتە 161 ملیارو 100 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئێران لەڕێگەی حوسییەكانەوە زیاترین گورزی لەو دامەزراوە نەوتییەی سعودیە وەشاندووەو ئەگەر ئەو گورزانەش بەردەوام بێت دەتوانێت هاوشێوەی ساڵی 2019 داهاتەكەی بۆ زیاتر لەنیوە كەمبكاتەوە. رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێككەوتنە نوێیەكەی لەگەڵ ریاز بەڵێنی داوە حوسییەكانی یەمەن چیتر هێرشە نەكەنەسەر دامەزراوەكانی سعودیە بەتایبەت دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوەشكردووە بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە دەبێت ئێران قەرەبووی ئارامكۆ بكاتەوە لەو زیانانەی ساڵی 2019 بەهۆی هێرشی حوسییەكان بەر ئەو دامەزراوەیە كەوتوون و بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە 10 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ كەمتر لەپێنج ملیۆن بەرمیل كەمكردەوە. لە 14ی سێبتەمبەری ساڵی 2019 حوسییەكانی یەمەن بەسودوەرگرتن لەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان گەورەترین هێرشیان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی كۆمپانیای هاوبەشی نەوتیی سعویەو ئەمەریكا ئەنجامداو واشنتۆن ئاشكرایكرد كەئێران لەڕێگەی خاكی عێراقەوە ئەو هێرشەی ئەنجامداوە، بەڵام حوسییەكان پێداگرییان كرد كەهێرشەكەیان لەڕێگەی 17 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە ئەنجامداوە. ئەو هێرشە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە (10) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل دابەزاندو ئەم رووداوە لە رووی سەربازیی و ئابورییەوە بەیەكێك لەجەنگە پێشكەوتووەكان ئەژمار دەكرا چونكە سیستمی قەڵغانی دژەموشەكیی ئەمەریكا ناسراو بەپاتریۆت نەیتوانی هێرشەكە پووچەڵ بكاتەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەهەمان ساڵدا ئاشكرایكرد كەچوار مانگ پێش رووداوی هێرشكردنەسەر ئارامكۆ، ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی و شارەزای موشەكیی و جەنگی تایبەت لەئێران بەنهێنی كۆبوونەتەوەو لەو كۆبوونەوەیەدا جەنەڕاڵ رەحیم سەفەوی راوێژكاری سەربازیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و نوێنەری قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبوون كەپێدەچێت لەو كۆبوونەوەیە پلانی لێدانی ئارامكۆیان داڕشتبێت و خامنەیی پلانی ئەو هێرشەی پەسنەد كردووەو جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ كەسێكی سەربازیی ئەمەریكاو سعودیە بكرێتە ئامانج و دەبێت زیانەكانی ئەو هێرشە تەنها ماددی بێت.   لوتكەی بەغداد تا شورای چین كۆنفڕانسەكانی بەغداد (لوتكەی بەغداد بۆ هاوكاریی) كەساڵی 2021 لەبەغداو ساڵی 2022 لەئوردون  بەسترا یەكێك لەئامانجە سەرەكییەكانی لێكنزیكکردنەوەی ریازو تاران بوو و دوای لوتكەكە دوو دانوستانی چڕتر لەسێ دانوستانی پێش لوتكەكە لەنێوان بەرپرسانی باڵای سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران بەڕێوەچوو. بەگشتی پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی بەنێوەندگیریی بەغداد لەنێوان تاران و ریازدا بەڕێوچوو رۆڵی عێراق لەنزیكکردنەوەی ئێران و سعودیە حاشای لێناكرێت، بەڵام دواجار ئەو دوو وڵاتە لە رێككەوتی (10/3/2023) لەچین رێككەوتنەكەیان راگەیاند. بڕیارە چین پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئاسایی بكاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا بەرپرسانی تاران لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو كۆببێتەوە لەكاتێكدا پێشتر ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو ئەنجومەندا كۆبوونەتەوە بۆ تاووتوێكردنی مەترسییەكانی ئێران لەكەنداو. چین زۆر درەنگ دەستیپێكردووەو دەیەوێت زۆر زوو بگاتە ئامانج، بەڵام ئەو هەنگاوە پێناچێت مایەی خێر بۆ ئێران و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت بەتایبەت كەمێژوو سەلماندویەتی لەم ناوچەیە سەقامگریی ئاشتی و تەبایی درێژخایەن نییەو كاتییە.  

رێکخراوێک ئاشکرای دەکات لە دوومانگ و نیوی ئەمساڵدا زیاترین کەس لە زیندانەکانی ئێران لەسێدارەدراون و جێبەجێکردنی سزای سێدارەی ژمارەیەک تاوان بۆ 10 هێندە بەرز بوەتەوە. رێکخراوی مافی مرۆڤی ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ تەنها لە دوو هەفتەی رابردودا 29 زیندانیکراو لە زیندانەکانی ئەو وڵاتە لەسێدارەدراون. ئاماژە بەوە کراوە لە سەرەتای ئەمساڵەوە جێبەجێکردنی سزای سێدارە زۆر بەخێرایی لە ئێران زیادی کردوە و تا 15ی ئەم مانگە 138 زیندانیکراو لەسێدارە دراون لە کاتێکدا لە ساڵی رابردودا و لە کاتی هاوشێوەدا 94 زیندانیی لەسێدارە دراون. رێکخراوی مافی مرۆڤ ئاشکرای کردوە کە 88 کەس لەو زیندانیانەی کە لەو دوو مانگ و نیوەی سەرەتای ئەمساڵدا لەسێدارە دراون تۆمەتی بازرگانیی بە ماددە هۆشبەرەکانیان لەسەر بوە و ئەوەش دەریدەخارت ژمارەی لەسێدارەدان بە تۆمەتی ماددە هۆشبەرەکان 10 هێندەی ساڵی 2016 زیادی کردوە. لە توێژینەوەیەکدا ئاشکرا بوە کە ژمارەی لەسێدارەدان لە ئێران بەراورد بە 15 ساڵی رابردو زۆر زیادی کردوە و لە هەر 14 کاتژمێرێکدا کەسێک لەو وڵاتە لەسێدارە دەدرێت. بەرزبونەوەی ژمارەی لەسێدارەدان لە ئێران لە کاتێکدایە ئەمساڵ 54 وڵات لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی سەر بە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان لە بەیاننامەیەکی هاوبەشدا داوایان کرد جێبەجێکردنی سزای سێدارە لە ئێران راگیرێت.  

سبەینێ ١٦ی ئازار، بڕیارە هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەبارەی پرسی پشتگیرکردنی کەمال کلچدارئۆغلۆ کۆبێتەوە و ١٨ی مانگیش کلچدارئۆغلۆ سەردانی هەدەپە دەکات. سوڵتان ئوزجان ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) بە ماڵپەڕی ئارتی گەرچەکی راگەیاند، سبەینێ بڕیارە هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەبارەی پرسی پشتگیرکردنی کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل کۆبێتەوە. لەلایەکی دیکەوە، کەمال کلچدارئۆغلۆ داوای کۆبوونەوەی لەگەڵ پارتی دیموکراتیکی گەلان (هەدەپە) کرد. هەدەپە ئەو داواکارییەی هەڵسەنگاند و ڕۆژی شەممە ١٨ی ئازاری بۆ کۆبوونەوە لەگەڵ کلیچدارئۆغڵو دەستنیشان کرد. هەر ئەمڕۆ کۆمسیۆنی یاسایی و مافەکانی مرۆڤی هەدەپە، داواکاریەکی پێشکەش بە دادگای دەستووری تورکیا کرد. هەدەپە داوای کردووە کە دانیشتنی دادگایی داخستنی هەدەپە بۆ دوای هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایاری ئەمساڵ دوابخریت. ئەوەش لەکاتێکدایە کە هەدەپە، پلانی بی ئامادە کردووە، لە ئەگەری داخستنی پارتەکەدا و بەگوێرەی زانیاریەکان، هەدەپە دەبێتە بەشێک لە پارتی چەپی سەوز کە لە ساڵی ٢٠١٠دا ئەو پارتە دامەزرێنراوە و بەشێکە لە هاوپەیمانی رەنج و ئازادی.

هەواڵگریی ئێران رایگەیاند ناسنامەی 420 ئەفسەری هەواڵگریی ئەمریکا و ئیسرائیل-ی بۆ ئاشکرا بوە کە دەستیان لە هاندانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و وڵاتەکە هەبوە. لە نوێترین راپۆرتی دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) ئاماژە بەوە کراوە کە لانیکەم دەزگای هەواڵگریی 51 وڵات دەستیان لە هاندانی خەڵک بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندان و بشێویی لە ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان هەبوە. ئیتلاعات رایگەیاندوە؛ لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی پلانی ئەوە هەبوە خاکی ئێران بۆ هەشت بەش دابەش بکرێت و رێکخراوەکانی داعش و موجاهیدینی خەلق و کۆمەڵە و تەلەفیزیۆنی بی بی سی فارسی و ئێران ئینتەرناشناڵ رۆڵی بەرچاویان گێڕاوە و لە داهاتودا وردەکارییەکان ئاشکرا دەکرێن. لە راپۆرتی ئەو دەزگایەدا هاتوە: هەواڵگریی نیشتیمانی ئەمریکا (CIA) لە رێگەی دروستکردنی 50 هەزار ئەژماری ساختە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هانی سەرهەڵدانی ئاژاوە و بشێویی داوە. هەر بە پێی راپۆرتی ئیتلاعات: دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) ویستویەتی بە هاوکاریی پارتێکی کوردی تەقینەوەیەک لە کارگەیەکی وڵاتەکە ئەنجام بدات کە قەبارەکەی هاوشانی تەقینەوەی 200 بارهەڵگربێت، بەڵام پوچەڵ کراوەتەوە و ژمارەیەک تۆمەتباریش دەستگیر کراون. ئەو دەزگایە بە بێ ئەوەی وردەکارییەکان ئاشکرا بکات جەختی لەوە کردوەتەوە 420 ئەفسەری هەواڵگریی ئەمریکا و ئیسرائیل کە ژمارەیەکیان لە سنوری وڵاتانی دراوسێی ئێران جێگیربون راستەوخۆ سەرپەرشتیی هەوڵ و چالاکییە تێکدەرانەکانیان دژی کۆماری ئیسلامی کردوە. بڵاوکردنەوەی راپۆرتی دەزگای هەواڵگریی ئێران لە کاتێکدایە کە لە ماوەی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا لانیکەم 539 کەس لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بەدەستی هێزە ئەمنییەکان کوژراون و نزیکەی 39 هەزار کەس دەستگیرکران و چوار گەنجیش لەو دەستگیرکراونە لەسێدارەدران و لە ئێستادا مەترسیی لەسێدارەدانی 110 کەس لەو دەستگیرکراوانە هەیە.

هاوڵاتی موراد قەرەیلان رایگەیاند، جێگەی گۆمانە کە ئاکەپە و مەهەپە دەست لە دەسەڵات هەڵبگرن. ئاشکرایە کە فێڵ و تەڵەکەبازی زۆر بەکار دەهێنن. لەم رووەوە خۆی ئاکەپە بە باشی دەناسرێت. لە هەڵبژاردنەکانی ئەستەنبوڵدا بینرا و زۆر نمونەی بەرچاوی دیکەی بەم شێوەیەش هەن. موراد قەرەیلان ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەری پەکەکە لە بەرنامەیەکی تایبەتی ستێرک تی ڤیدا ئاماژەی بە پرسی هەڵبژاردن لە تورکیادا و ئاماژەی بەوەکرد، هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایار هاوشێوەی گەلانی تورکیا بۆ گەلی کوردیش زۆر گرنگە. لەبەرئەوەی نەک تەنیا سەرۆککۆمار بەڵکو سیستم گۆڕانکاری بەسەردا دێت. هێزە قوڵەکانی دەوڵەت بۆ ئەوەی بتوانن بە یەکدەستی شەڕ بەڕێوە ببەن و هەماهەنگی بەهێز بکەن ئەم سیستمەیان دروست کردووە. بەڵام سیستمەکە زۆر ئۆتۆریتەرە و دیموکرات نییە. ئەمەش کۆمەڵگای تورکیای زۆر لاواز کردووە. بێگۆمان لایەنێک دەیەوێت بەردەوامی بە سیستمەکە بدات. بەڵام گەل دەیەوێت سیستم بگۆڕدرێت و هەڵبژاردن لەسەر ئەم بناغەیە بەڕێوە ببرێت. موراد قەرەیلان وتی، " ئایا ئاکەپە و مەهەپە قبوڵی دەکەن، بەگوێرەی هەڵبژاردنەکان دەست لە دەسەڵات هەڵبگرن؟ ئەمە جێگەی گۆمانە. ئاشکرایە کە فێڵ و تەڵەکەبازی زۆر بەکار دەهێنن. لەم رووەوە ئاکەپە بە باشی دەناسرێت. لە هەڵبژاردنەکانی ئەستەنبوڵدا بینرا و زۆر نمونەی بەرچاوی دیکەی بەم شێوەیەش هەن. هەموو کاتێک سەرقاڵی فێڵ و تەڵەکەبازیە؛ هەموو شتێک بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی رێکدەخات. واتە رژێمی ئاکەپە و مەهەپە هەموو شتێک سەرلەنەوێ بۆ بەرژەوەندی خۆیان بنیات دەنێن و نایانەوێت دەست لە دەسەڵات هەڵبگرن." قەرەیلان باسی پرۆسەی بەرلە هەڵبژاردنەکانی کرد و بەم شێوەیە بەردەوامی بە قسەکانیدا، " لە ئێستا بەدواوە زۆر رووداوی تاریک روودەدەن. لەم چوارچێوەیەدا وەک وتمان، هەندێک شت روویاندا. بۆ نمونە، هەندێک هێز و لایەنی نێو دەوڵەت ویستیان لە رێگەی ئیی پارتیەوە (پارتی باش) خۆیان رێکبخەنەوە و مێزی شەش لایەنەکە قڵپ بکەنەوە. مەراڵ ئاکشەنەر سەرۆکی پارتەکە هەنگاوێکی بەو شێوەیەی ناوە. بەڵام دواتر مێزەکە لە جێی خۆی مایەوە، کەس چاوەڕێی ئەوەی نەدەکرد. رایانگەیاند وەک مێزی پێنج لایەن دەتوانن بەردەوامی بە کارەکانیان بدەن. لە هەمان کاتدا لەنێو ئیی پارتیشدا نارەزایەتی لێکەوتەوە. هەم لە ئاستی بەڕێوەبەریدا و هەم لە ئاستی خوارەوەدا دەستلەکارکێشانەوە روویاندا. باسی ئەوە دەکرێت کە دەیان هەزار کەس دەستیان لەکارکێشاوەتەوە. واتە ئەوانەی ئەم پلانەیان بەڕێوە دەبرد، بینییان کە ئەنجامەکە پێچەوانە دەبێتەوە. بینییان کە مێزەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە و ئەگەری هەڵوەشاندنی ئیی پارتی هاتە ئاراوە، لەبەرئەوەش ئاکشەنەریان گەڕاندەوە. بە کورتی دەبینرێت کە رووداوەکە رەوتی سوننی بوون و وەک ئۆپراسیۆنێک پلانی بۆ داڕێژرابوو. بێگۆمان لەبەرئەوەی سەرنەکەوتن، هەنگاویان بەرەو دواوە ناوە." ئەمە بۆ بزوتنەوەی دیموکراسی تورکیا شتێکی زۆر باشە. بۆچی؟ لەبەرئەوەی ئاشکرا بوو کە گەل بە راستی گۆڕانکاری دەوێت. گەل دەیەوێت ئەم دەسەڵاتە بگۆڕدرێت. بینیرا کە پرۆژەکانی سەر دیزاینکردنی کۆمەڵگە ئەنجام بەدەست ناهێنن. بەڵام ئەم دۆخە بۆ هێزە دیموکراتەکان بووە هێزێک، بۆ ئەو هێزانەی کە پلانەکەیان داڕشتبوو، بووە کودەتا. بۆیەش دەتوانین بڵێین کە ئۆپۆزسیۆن لەم رووەوە بەهیز بووە. لەبەرئەوەی بینرا کە ئەو دەستە قوڵانەی کە دەیانەوێت پلانی بەم شێوەیە بەڕێوە ببەن، ئەنجامیان بەدەست نەهێناوە. لەلایەکی دیکەوە دەیانەوێت تورکیایەکی گێژاو دروست بکەن. بە زۆرکردنی نەتەوەپەرستی و شۆڤێنیزم دەیانەوێت دوژمنێک بخوڵقێنن. بێگۆمان دوژمنیان پەکەکە و کوردن. بەم شێوەیە بە شۆڤێنیزم، بە زۆرکردنی هەستی نەتەوەپەرستی دەیانەوێت ئەو کەسانە لە دەوری خۆیان کۆ بکەنەوە. بۆ نمونە هێرش دەکەنە سەر هەدەپە و ئەو پارتانەی کە بەشداری لە هاوپەیمانی رەنج و ئازادی. ئەو پارتانە یاسایین و رێکخراوەیین و نوێنەرایەتی ملیۆن کەس دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا دەیانکەنە ئامانج و بەم شێوەیە دەیانەویت هێزە نەتەوەپەرستەکان لە دەوری خۆیان کۆبکنەوە. واتە لە پرۆژەی بەم شێوەیەدا لەسەر کۆمەڵگا لە ئێستا بەدواوە بەم شێوەیە دەست بە جموجوڵ دەکەن. سەرەتاکەی هێرشی سەر یانەی ئامەدە لە بورسا. بێگۆمان لەم پلانەشدا ناتوانن ئەنجام بەدەست بهێنن. باشە هیچ کاتێک شتێکی بەم شێوەیە روویداوە؟ یاریەکی وەرزشیە. هیچ شتێکی سیاسی نییە. بەڵام بەر لە دەستپێکردنی یاریەکە یانەی بورسا هێرشی کردە سەر یاریزانەکانی یانەی ئامەد. لایەنگرانیشی جگە لە وتنەوەی دروشم هەرچیەکیان بەر دەست کەوت گرتیانە یاریزانانی یانەی ئامەد. هەندێکیان کەوتنە سەر زەوی و بریندار بوون. هەروەها وێنەی بکوژەکانیان بەرز کردەوە. لە رێگەی ئەو قسانە وتیان ' هەمان شتتان بەسەر دەهێنینەوە'. بێگۆمان ئەمە پلانێکە، دەیانەویت بەم شێوەیە گێژاوێک دروست بکەن. ئێمەی کورد پێویستە ئەمە بزانین؛ یانەی ئامەد شتێکی سیاسی نییە. بەڵام کوردە. دەکرێت لەنێو پێکهاتەکەیدا کوردیشی تێدا نەبێت، بەڵام نوێنەرایەتی ئامەد دەکات. ناوێکی دێرینی هەیە. بەڵام هێرش لە بەرامبەر یاریزانەکانی، هێرشێکە لە بەرامبەر هەموو کورد. چی چەپ و چی راسترەو. هەر کێیەک بێت، هێرشە لەبەرامبەر کورد، لە بەرامبەر بەهاکانی گەلی کورد. ئامەد چییە؟ ئامەد مێژووی کوردە. هێرشی دەکەنە سەر. ئاشکرا بوو کە ئەمە لەلایەن باخچەلیەوە رێکخراوە و بێ ئەوەی شەرم بکاتەوە وتی، ' هیچ شتێک بە ناوی ئامەد نییە' و پیرۆزبایی لە یانەی بورسا کرد. ئایا ئەمە ئاساییە؟ نا . بۆیەش پێویستە گەلی کورد بزانێت' هێرش لە بەرامبەر یاریزانە هێژاکان کراوە، لە کەسایەتی ئەواندا هێرش کراوەتە سەر هەمووان. بە راستیش لەگەڵ ئەم هەموو هێرشانە، یاریزانانی یانەی ئامەد بەردەوامیان بە یاریەکەدا. پێویست بوو یاریەکە هەڵبوەشێندرێتەوە. بەڵام بەردەوامیان پێدا. دواتر فیدراسیۆنی تۆپی پێی تورکیا بۆ پەردەپۆشکردنی هێرشەکە سزای بەسەر یانەی بورسادا سەپاند کە لە ٩ یاریدا نابێت هەوادارانی بەشداری بکەن. بەڵام هەموو بریارەکان بۆ پەردەپۆشکردن بوون. لێرە تاوانێک کراوە، بەر لە هەموو شتێک پێویست بوو یاریەکە هەڵبوەشێندرێتەوە، پێویستە بوو هێرشبەرەکان کە یاریزانانی یانەی بورسا بوون، سزا بدرانایە. بەڵام هیچ رێکارێک بەرامبەریان نەکرا. لە بورسا تاوانێکی گەورە بەرامبەر کورد کراوە. ئەمە زوڵمە. کوردێکی بەشەرەف پێویستە ئەمە لەبیر نەکات. هێرشێکی بەم شێوەیەیە.

لە نوێترین ئامارەکاندا ئاشکرا بوە لە ماوەی پێنج ساڵی رابردودا پێوەری ناخۆشیی ژیان و گوزەرانی دانیشتوانی ئێران  155% زیادی کردوە و ئەوەش بەهۆی بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێکاریی لەو وڵاتەکەدا. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ رێژەی ناخۆشیی لە ساڵی 2022 گەیشتوەتە 49.4% کە بەراورد بە ساڵی 2016 کە 19.3% بوە زیاتر لە 155% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە پێی پێوەرە جیهانییەکان رێژەی ناخۆشیی هەر وڵاتێک دەبێت لە نێوان 6% بۆ 7% بێت و بەوەش دەردەکەوێت رێژەی ناخۆشیی لە ئێران 42% لە پێوەر و ستانداردە جیهانییەکان زیاترە. ئاماژە بەوە کراوە بەرزبونەوەی رێژەی ناخۆشیی پەیوەندیی راستەوخۆی بە بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێکارییەوە هەیە بەڵام لە ئامارەکانی حکومەتدا بێکاریی بە 8.3% تۆمار کراوە و هەڵاوسانی ئابوریی بە 54% لە کاتێکدا سەرچاوە ئابورییەکان و شارەزایانی ئەو بوارە رێژەی بێکاریی لەو وڵاتە بە زیاتر لە 13% و هەڵاوسانی ئابورییان بە زیاتر لە 80% دەخەمڵێنن. ناوەندە ئابورییەکانی جیهان ئاشکرایان کردوە لە کۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لانیکەم 60 ملیۆن کەسیان لە هێڵی هەژاریدا دەژین و لەو ژمارەیە 40 ملیۆنیان لە ژێر هێڵی هەژارییەوەن. کەمترین موچە لە ئێران بە 20%بەرزبونەوە لە ئەمساڵدا بوە حەوت ملیۆن و 900 هەزار تمەن کە دەکاتە نزیکەی 177 دۆلار لە کاتێکدا پێویستە داهاتی هەر خێزانێکی چوار کەسی لە نێوان 15 بۆ 17 ملیۆن تمەن بێت بۆ ئەوەی نەکەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.  

لە 13 بانکی ئێران هەشت ملیارد دۆلار زیان تۆمار دەکرێت و لە ئامارەکانیش ئاشکرابوە کشانەوەی پارە لە بانکەکان زیادی کردوە. ناوەندی (کۆدال) لە ئێران بڵاوی کردەوە لە کۆی 29 بانکی چالاکی وڵاتەکە 13 بانک، زیانی زیاتر لە 366 تریلیۆن تمەن-یان تۆمار کردوە کە چوار هێندەی ئەو پارە کاغەزەیە کە ئێستا بەدەست دانیشتوانی وڵاتەکەوەیە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە کۆی زیانی ئەو بانکانە تەنها لە نۆ مانگدا 47 تریلیۆن تمەن بوە و تا ناوەڕاستی ئەم مانگە زیانەکان گەیشتوەتە 100 تریلیۆن تمەن. زیاترین کۆی زیان لە لاین بانکی (پارسیان) تۆمار کاوە و بەراورد بە ساڵی رابردو کۆی زیانەکانی 147% زیادی کردوە. لەو ئامارانەدا تەنها دوو بانکی (میللەت) و (پاسارگارد) قازانجی بەرچاویان تۆمار کردوە. کۆ زیانی ئەو 13 بانکە کە بە دۆلار دەکاتە زیاتر لە هەشت ملیارد و 52 هەزار دۆلار لە کاتێکدایە کە کۆی زیانە بانکییەکانی ساڵی 2019 لە وڵاتەکە گەیشتوەتە یەک ملیۆن و 230 هەزار دۆلار. کۆدال ئاماژەی بەوە کردوە کشانەوەی پارە بەهۆی نەبونی متمانە بە بانکەکان زۆر زیادی کردوە و ئەوەش یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی زیانی ئەو بانکانە.

هاوڵاتی لە رێوڕەسمەکانی چوارشەممە سووریدا 27 کەس لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران گیانیان لەدەستدا و 4 هەزار و 95 کەسیش بریندار لێکەوتوەتەوە و 162 کەسیش کەمئەندام بون. جەعفەر میعادفەر، سەرۆکی رێکخراوی فریاکەوتنی خێرای ئێران ئەمڕۆ چوارشەممە 15-03-2023 رایگەیاند، لە رێوڕەسمەکانی چوارشەممە سووریدا 27 کەس گیانیان لەدەستداوە و 4 هەزار و 95 کەسی دیکەش برینداربوون. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە لە ژمارەی بریندارەکان سێ هەزار و 453 کەسیان بە رەگەز پیاو بون و 915 کەسیشیان کچ و ژن بون. بە وتەی میعادفەر، 222 کەس لەوان ئەندامی لەشیان لەدەستداوە، 25 کەس لە بەشی چاودێریی چڕی پزیشکیدان، هەزار و 357 کەس زیان بەر چاویان کەوتووە و 867 کەسیش سووتاون. ئاماژەی بەوەش کردوە روداوەکانی چوارشەممە سوری لە 30 پارێزگا برینداری لێکەوتوەتەوە و تەنها لە پارێزگای کوهگیلویە و بۆیرئەحمەد بریندار تۆمار نەکراوە و زیاترین برینداریش لە پارێزگاکانی تاران و ورمێ بوە. بەپێی راپۆرتی زانکۆی زانستی پزیشکیی کرماشان لەو پارێزگایەدا 169 کەس بریندار بوون؛ فریاکەوتنی لوڕستان بریندار بوونی 77 کەس و زانکۆی زانستی پزیشکیی سنە برینداربوونی 118 کەسی راگەیاندووە. ساڵانە رێوڕەسمەکانی چوارشەممە سوری لە ئێران گیانلەدەستدان و برینداربوونی لێدەکەوێتەوە، لەو رێوڕەسمەدا کە لە دوایین چوارشەممەی وەرزی زستاندا دەکرێت، لە شەقام و گۆڕەپانەکان و شوێنە بەرزەکان ئاگر دەکرێتەوە و خەڵک بە بازدان بەسەر ئاگردا ئاهەنگ دەگێڕن. بە پێی ئامارەکان رێژەی برینداربوون کەمئەندامبون لە روداواەکانی ئەمساڵی ئەو رێوڕەسمەدا بەراورد بە ساڵی رابردوو 22% زیادی کردووە و لانیکەم 162 کەس کەمئەندام بوون و بەهۆی برینداربونیان بە تەقەمەنییەکانەوە دەست یان قاچ یان چاوێکیان لەدەستداوە.

هاوڵاتی  وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراقی ڕایگەیاند  لە ئێستادا 104 بەنداو لەسەر ڕوباری دیجلە و فورات دروستکراوە لە لایەن تورکیاوەو  20 بەنداوی دیکە لەسەر لقە ئاوییەکانی عێراق دروست دەکات. عەون زیاب عەبدوڵڵا وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق  لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند،عێراق نەیتوانیوە قەبارەی ئەو کێشە ئاوەی کە بەدەستیەوە دەناڵێنێت بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنێت، بۆیه‌ داوای پشتیوانی ده‌كات. وتیشی،  به‌هۆی گلدانه‌وه‌ی ئاوه‌وه‌ له‌لایه‌ن ئێران و توركیا، چیتر عێراق خاوه‌نی وڵاتی دوو رووبارە گەورەکەی دیجله‌ و فورات نییە و رووبارەکانی بوونەتە کەناڵی ئاسایی. وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق هۆشداری له‌ دروستكردنی 20 به‌نداوی دیكه‌ له‌لایه‌ن توركیاوه‌ له‌سه‌ر ئه‌و لقه‌ ئاوییانه‌ ده‌دات كه‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی رووباره‌كانن و رایده‌گه‌یه‌نێت، 104 به‌نداو له‌سه‌ر رووباره‌كانی دیجله‌ و فورات دروستكراون.    

کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەلی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا رایگەیاند، ئاوارەکانی سوریا دەگەڕێننەوە وڵاتەکانیان و رێگەش نادەن ئاوارەی ئێران و ئەفغانی سنورەکانی تورکیا تێپەڕێنن. کەمال کلچدارئۆغلۆ سەردانی گوندێکی پارێزگای هاتای سەر سنوری سوریا کرد و قسەی بۆ رۆژنامەنووسان کرد. کلچدارئۆغلۆ ئاماژەی بەوەکرد کە پاراستنی سنورەکان، بۆ ئەوان وەک پاراستنی ناموسیانە و وتی، " ئێمە لە سەردەمی سەرۆککۆماریماندا بە پێچەوانەوە دەجووڵێینەوە و رێگە نادەین هەموو کەسێک بە دڵی خۆی لەدەروازە سنوریەکاندا هاتوچۆ بکات. پێویستە هەموو کەسێک ئەمە بزانێت." کلچدارئۆغلۆ ئەوەی خستەڕوو، " برا سوریەکانمان لە ماوەی دوو ساڵدا بۆ وڵاتەکەیان دەگەڕێنینەوە. ئەو ئەفغانیانەی کە دەوڵەتی ئێران رێگەیان بۆ دەکاتەوە و دێنە نێو خاکی تورکیا، دیپۆرت دەکرێنەوە. پێویستە، ئێران، سوریا و ئەفغانستان باش بزانن کە سیاسەتمان بەم شێوەیە دەبێت و ئەمە بە روون و ئاشکرا دەدڕکێنین و هیچ شتێک ناشارینەوە." دوای شەڕی ناوخۆی سوریا، نزیکەی شەش ملیۆن ئاوارەی سوریا روویان لە تورکیا کرد و بەشێکیان لە باکوری کوردستان و بەشێکیان لە شارە تورکیەکان جێگیر بوون. ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیانی سوریا خۆیان گەیاندە وڵاتانی ئەوروپا و نزیکەی سێ ملیۆن کەسیش لە کەمپەکاندا مانەوە و بەشێکیان گەڕانەوە. دوای بومەلەرزەکەی شەشی شوبات، بێهیوابوونێکی زۆر لەلای ئاوارە سوریەکان دروست بوو و رووبەرووی هێرش و مامەڵەی نەژادپەرستی بوونەوە و بۆیەش لەم ماوەیەک دواییدا، رۆژانە بە سەدان ئاوارەی سوریا دەگەڕێنەوە وڵاتەکەیان.

وەزارەتی هەواڵگریی ئێران لە بەیاننامەیەکدا هۆشداریی دەدات لە دۆخی وڵاتەکە و دەستگیرکردنی ژمارەیەک کەس ئاشکرا دەکات و لە رۆژهەڵات و شارەکانی دیکەش ئامادەکاریی دەکرێت بۆ بەڕێوچونی ناڕەزایەتیی بەرفراوان. وەزارەتی هەواڵگریی کۆماری ئیسلامی ئێران (ئیتلاعات) لە بەیاننامەیەکدا دەستگیرکردنی چەند تیمێکی راگەیاند و ئاماژەی بەوە کردوە 21 کەس لەو دەستگیرکراوانە سەر بە رێکخراوی "موجاهیدینی خەلق" بون و هاوکات ژمارەیەک کەسیش بە تۆمەتی هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتیمانی لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەستگیرکراون. لە بەیاننامەکەی ئەو وەزارەتەدا هاتوە "چەند تیمێکی نەیاری کۆماری ئیسلامی هەوڵی ئەنجامدانی کاری تیرۆریستییان داوە بەڵام پیش جێبەجێکردنی هەوڵەکانیان دەستگیرکراون". ئیتلاعات لە رێگەی کورتەنامەوە هۆشداریی بە دانیشتوانی ئێران داوە کە ئەگەری کاری تێکدەرانە لە لایەن هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) بەهێزە و لە کاتی گومانکردن لە هەرکەس و شتێک پەیوەندیی بە هێڵە گەرمەکانی ئەو وەزارەتەوە بکەن. لە شەوی رابردوەوە جوڵەی هێزە ئەمنییەکانی ئێران بەرەو شارەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەت سنە و مەهاباد و کرماشان زیادی کردوە و سەرەڕای ئەوانەش گەنجانی ئەو بەشە لە کوردستان بە ئاگرکردنەوە لە چەند شەقامێکی شارەکانیان ناڕەزایەتییان دربڕیو و داوای خۆپیشاندانی بەرفراوانیان کرد. پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و چالاکوانانی ئێران بە چەند بەیاننامەیەکدا داوایان لەخەڵک کردوە لە چوارچێوەی بەردەوامیی شۆڕشی ژینا بەشداریی فراوان لە رێوڕەسمی نەورۆز و ساڵی نوێی کوردی بکەن.