هاوڵاتى داواکاری گشتی تورکیا دۆسیەیەکی نوێ لە دژی سەڵاحەدین دەمیرتاش، ھاوسەرۆکی پێشوتری ھەدەپە دەکاتەوە و بە "پروپاگەندە بۆ تیرۆر" تۆمەتباری دەکات. بەپێی هەواڵێکی میدیاکانی تورکیا، ئەحمەد ئاڵتون، داواکاری گشتی کە یاداشتی بۆ داخستنی پارتی دیموکراتی گەلان "ھەدەپە" ئامادەکردووە، لە ئێستادا دۆسیەیەکی نوێی لە دژی سەڵاحەدین دەمیرتاش کردووەتەوە. دۆسیەکە لەلایەن داواکاری گشتی کۆماری ئەنقەرەوە پێشکەش بە 17ھەمین دادگای سزا قورسەکانی ئەنقەرە کراوە و دەمیرتاش-ی بە "پڕوپاگەندە بۆ رێکخراوی تیرۆر" تۆمەتبار کردووە. لەو راپۆرتەدا کە لە ئێستادا پێشکەش بە دادگا کراوە بانگەشەی ئەوە کراوە دەمیرتاش لە 16ی تشرینی دووەمی 2013 پەیامی "بژی سەرۆک ئاپۆ"ی بڵاوکردۆتەوە، ئەوەش پڕوپاگەندەیە بۆ رێکخراوی تیرۆر. سەبارەت بە سزادانی هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە، داواکاری گشتی داوای کردووە لە 1 تا 5 ساڵ سزای زیندانی بەسەردا بسەپێنرێت، بەڵام تائێستا داواکارییەکە لەلایەن دادگای سزای قورسی ئەنقەرەوە قبوڵ نەکراوە.
.jpg)
هاوڵاتى وەک هەوڵێک بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی شەڕی روسیا و ئۆکرانیا کۆشکی سپی بڕیاری خستنە بازاڕی رێژەیەکی تۆمارشکێنی نەوتی کۆگە ستراتیژییەکانی ئەمریکای راگەیاند. برايان دیس، راوێژکاری ئابووریی کۆشکی سپی دەڵێت: "قەبارەی ئەو بڕەی دەخرێتە بازاڕەوە، پێشتر نەبووە کە رۆژی یەک ملیۆن بەرمیلە. هەروەها ماوەکەیشی پێشتر شتی لەو شێوەیە نەکراوە کە بۆ شەش مانگە". ماوەکە بەو شێوەیە رێکخراوە و دیزاین کراوە کە وەکو پردێک بێت، پردێکی مامناوەند، مەودا بۆ ئەوەی بمانگەیێنێتە ئەو کاتەی کە پێمان وایە تێیدا بەرهەمهێنانی وزەی ئەمریکا جارێکی دیکە ئاسایی دەبێتەوە." لەگەڵ ئەوەی کە بڕیارەکەی کۆشکی سپی هەوڵێکە بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی شەڕی رووسیا و ئۆکراینا لەسەر بازاڕی وزەی ئەمریکا و جیهان، بەڵام چاودێرانی بازاڕی وزە پێیانوانییە کە خستنەبازاڕی ئەو رێژەیەی نەوت، قەیرانی وزە چارەسەر بکات.
هاوڵاتى عەلی حەمە ساڵح، رایگەیاند:" ماوەی حەوت ڕۆژە پارەی پێویست ئامادەیە بۆ دابەشکردنی موچە، بەڵام دابەش ناکرێت". عەلی حەمە ساڵح، لە فەیسبوكی تایبەتی خۆی نوسیویەتی:" ماوەی حەوت ڕۆژە پارەی پێویست ئامادەیە بۆ دابەشکردنی موچە، بەڵام دابەش ناکرێت. کۆی داهاتیش (٤٤٧ ملیار دینار)ی زیاترە لە پارەی پێویست بۆ موچە". لە بەشێكی دیكەی نوسینەكەیدا بەداتای وردی رونیكردۆتەوە كە پارەی پێویست بۆ دابەشكردنی مووچە لەبەردەستدایە. بۆ موچە ٦٠٠ ملیۆن دۆلار پێویستە. یەک: نەوت .. (٥٥٠ ملیۆن دۆلار) مانگی ٢ کە ٢٨ ڕۆژ بوو، تێکڕای نرخی برمیلێک نەوتی برێنت (٩٧دۆلار) بوو، داهاتی نەوت بۆ موچە تەرخانکرا ( ٤٨٨ ملیۆن دۆلار) بوە.. مانگی (٣) تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (١١٣.٨٧ دۆلار) بوە.. بە فرۆشتنی بە (١٠ دۆلار) کەمتر لە برێنت.. دواتر تەنیا ٤١٪ داهاتەکەشی بمێنێتەوە بەلای کەم داهاتی نەوت دەگاتە( ٥٥٠ ملیۆن دۆلار). دوو: (٢٠٠ ملیار دینار) ی بەغدا تائێستا هیچی خەرجنەکراوەو بۆ تەواوکردنی موچە لەم بڕە پارە ( ٧٣ ملیار دینار) پێویستە. واتە: (١٢٧ ملیار دینار) دەمێنێتەوە.. سێ: داهاتی ناوخۆ کە نزیکەی(٣٥٠ ملیار دینارە).. بەمەش داهات (٤٧٧ ملیار دینار)ی زیاترە لە موچە.. جگە لە دابەشکردنی موچە ئیدی کاتی دەستپێکردنەوەی پرۆژە خزمەتگوزاریەکانە.. درێژکردنەوەی ماوەی دابەشکردنی موچە بۆ ئەوەی لەمانگی پیرۆزی ڕەمەزاندا یەک موچە بدرێت کارێکی نارەوایە.. بە دڵنیایی دەتواندرێت تاوەکو جەژن دوو موچە بدرێت..
(9).jpg)
شاناز حەسەن بەیانی ئەمرۆ تەرمی یەكێك لەو سێ گەنجەی یەكەم رۆژی نەورۆز لە چەمی قەشان خنكان لەلایەن تیمی مەلەوانی تەقتەقەوە دۆزرایەوە. کامەران حەسەن، قایمقامی ماوەت بە بە هاوڵاتی وت:" تەرمی یەکێک لەو سێ کەسەی لە چەمی قەشان لە سنووری قەزای ماوەت خنکابوو دۆزرایەوە". قایمقامی ماوەت ئەوەشی ئاشكرا كرد:" ئەو تەرمەی دۆزراوەتەوە، هەڵکەوت نوورییە و خەڵکی هەولێرە، ئەو بۆ جەژنی نەورۆز لەگەڵ ژن و كچەكەی هاتبووە سلێمانی و دوای خنکانی، لە چەمی قەشان - ماوەت تەرمەکەی دۆزرایەوە". کامەران حەسەن، وتیشی:" تیمی مەلەوانیی تەقتەق توانیویانە گەنجەکە بدۆزنەوە. پاش دەرهێنانەوەی، تەرمەکە دەبرێتە دادپزیشکی بۆئەوەی لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکەن". یەكەم رۆژی نەورۆز سێ گەنج بە مەبەستی وێنەگرتن دەچنە چەكی قەشان كەلەناو گەنجاندا و لەناو زۆربەی خەڵكی ئەو دەڤەرەدا بە چەمی خەمەڵۆَكە ناسراوە( بەو پێیەی ساڵانە ژمارەیەك خەڵك لەو چەمەدا دەخنكێنن و دۆزینەوەیان ئاسان نییە). سێ گەنجەمە لەو رۆژەوە تا ئێستا بێسەرو شوێنن.تەنیا بەپێی دوایسن گرتە ڤیدیۆ دەردەكەوێت لەسەر پردەكەن.
(17).jpg)
هاوڵاتى هاوپەیمانی عەزم دەڵێت:" هەڵوێستیان نەگۆڕە و هانی سەرجەم لایەنەکان دەدەن گفتوگۆ بکەن و بگەنە لێکتێگەیشتنی هاوبەش".. ئاماژە بەوەش دەکات، هەر هەوڵێک رەتدەکەنەوە کە هەوڵبدات دابەشبوون لەنێو کۆمەڵگەی عێراقی دروستبکات". هاوپەیمانیی عەزم شەوی رابردوو کۆبووەوە و جەختیان لە پێویستی گفتوگۆ و کۆتاییهێنان بە ناکۆکییەکان کردەوە. لە کۆبوونەوەکەدا فالح فەییاز، سەرۆکی بزووتنەوەی عەتا و سەرۆکی هاوپەیمانیی عەقدی نیشتمانی ئامادە بوون. بەپێی راگەیێندراوی هاوپەیمانیی عەزم، لە بەشێکی کۆبوونەوەکەدا کە فالح فەییاز، سەرۆکی بزووتنەوەی عەتا و جەمال زاری، ئەمینداری گشتیی پرۆژەی نیشتمانیی عێراقی ئامادەبوون و ئاماژە بەوە کرا کە پێویستە گفتوگۆکان بەردەوام بن بۆ گەیشتن بە لێکتێگەیشتن و کۆتایهێنان بە ناکۆکییەکان. فالح فەییاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبییە و لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی تشرینی یەکەمی ساڵی 2021دا سەرۆکایەتی هاوپەیمانیی عەقدی نیشتمانی کرد و 4 کورسی لە پەرلەمانی عێراق بەدەستهێنا. هاوپەیمانی عەزم دەڵێت، هەڵوێستیان نەگۆڕە و هانی سەرجەم لایەنەکان دەدەن گفتوگۆ بکەن و بگەنە لێکتێگەیشتنی هاوبەش؛ ئاماژە بەوەش دەکات، هەر هەوڵێک رەتدەکەنەوە کە هەوڵبدات دابەشبوون لەنێو کۆمەڵگەی عێراقی دروستبکات. وەک لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، هەر لە کۆبوونەوەکەدا خالید عوبێدی، پەرلەمانتاری هاوپەیمانیی عەزم رایگەیاندووە، ناکۆکییەکان ئەوەیان سەلماند کە عێراق پێویستی بە پرۆژەیەکی نیشتمانییە و دەبێت دەستبکرێت بە گفتوگۆ و دانوستاندنی بونیاتنەرانە و راشکاوانە. خالید عوبێدی وتیشی، پێویستە گفتوگۆکان ئەنجامیان هەبێت و رێچکەی پرۆسەی سیاسی راستبکەنەوە تاوەکو خزمەتی عێراقییەکان بکرێ. هاوپەیمانیی عەزم بە سەرۆکایەتی موسەننا سامەرائی خاوەنی 12 کورسییە لە پەرلەمانی عێراق.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف و کاروبارى ئایینى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ڕایگه‌یه‌ند جگه له لیژنه‌ى باڵاى بینینى مانگ هیچ که‌س بۆى نییه له‌باره‌ى دیاریکردنى یه‌که‌م ڕۆژى مانگى ڕه‌مه‌زان قسه بکات و چه‌ند مه‌رجێک بۆ مامۆستایانى ئاینى دیارى ده‌کات بۆ وتاره‌کانیان. له ڕێنماییه‌کاندا وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف و کاروبارى ئایینى داوا له مامۆستایانى ئایینى ده‌کات له وتاره‌کانیان ته‌نها له‌سه‌ر بابه‌ته ڕۆحى و ئه‌خلاقى و په‌روه‌رده‌ییه‌کان بێت. هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه ته‌نها 10 شه‌وى کۆتایى مانگى ره‌مه‌زان ده‌رگاى مزگه‌وته‌کان له‌دواى نوێژى عیشا تا بانگى به‌یانى کراوه ده‌بێت. هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکردووه‌ته‌وه که بێجگه له خه‌تیب و پێش نوێژى مزگه‌وته‌کان هیچ که‌سێکى دیکه بۆى نییه وتارو چالاکى دیکه‌ى هه‌بێت. وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف ئه‌وه‌شى روونکردووه‌ته‌وه که "وه‌عز"ى دواى نوێژى عه‌سر ده‌بێت له 25 خوله‌ک تێپه‌ر نه‌کات و بڵندۆگى مزگه‌وت بۆ ناو مزگه‌وته‌که کارى پێ بکرێت.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئۆکرانیا دواین ئاماره‌کانى روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ هێزه‌کانى روسیا ئاشکرا کرد که هێزه‌کانى مۆسکۆ گورزى کوشنده‌یان به‌رکه‌وتوه و زیاتر له 17 هه‌زار سه‌ربازیان کوژراوه‌و سه‌دان فرۆکه‌شیان خستۆته خواره‌وه. ئه‌مڕۆ یه‌کى نیسانى 2022، وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئۆکرانیا له هه‌ژمارى تایبه‌تى خۆى له تویته‌ر بڵاویکردوه‌ته‌وه، دواین ئاماره‌کانى جه‌نگى وڵاته‌که‌ى له‌گه‌ڵ روسیا ده‌ریده‌خه‌ن که هێزه‌کانى روسیا زیانى زۆریان به‌رکه‌وتوه و له 24ى (شوبات/2)ى 2022 تا ئه‌مڕۆ نزیکه‌ى 17 هه‌زار و 700 سه‌ربازى روسیا کوژراون. هه‌روه‌ها ئه‌وه خراوه‌ته‌روو که له روبه‌ڕوبونه‌وه‌کانیاندا توانیویانه 625 تانک، هه‌زار و 751 زرێپۆش، 96 ئۆتۆمبێلى موشه‌ک هاوێژ و 316 تۆپهاوێژى روسیا تێکبشکێنن. هاوکات ئه‌وه‌ش ئاشکرا کراوه که 54 سیستمى دژه فڕۆکه، هه‌زار و 220 ئۆتۆمبێلى سه‌ربازی، 76 بارهه‌ڵگرى گواستنه‌وه‌ى سوته‌مه‌نیان له‌ناوبردوه، له‌گه‌ڵ 85 فڕۆکه‌ى بێفڕۆکه‌وان، 143 فرۆکه‌ى جه‌نگى و 131 هێلیکۆپته‌رى روسیان خستووه‌ته خواره‌وه. ئه‌مڕۆ دوو فرۆکه‌ى ئۆکرانیا بۆ یه‌که‌مجار دوو کۆپته‌رى ئۆکرانى که زۆر به‌نزمى فڕیوون ده‌گه‌نه خاکى روسیا و خه‌زێنه‌ى نه‌وتى شارى بیلگۆرودى روسیا بۆردومان ده‌که‌ن. میدیاکانى روسیا له زارى سه‌رۆکى هه‌رێمه‌که‌وه که ناوى فیاتشیسلافه بڵاویان کرده‌وه که ئه‌مڕۆ یه‌کى نیسانى 2022، ئه‌و دوو کۆپته‌ره به‌هۆى بۆردومانه‌که‌یانه‌وه هه‌شت خه‌زێنه‌ى نه‌وتى ئه‌و شاره گڕى گرتووه‌و پێشبینى ده‌کرێت هه‌شتى دیکه‌ش ئاگرى تێبه‌ربێت.
هاوڵاتى دوو کۆپته‌رى ئۆکرانى که زۆر به‌نزمى فڕیوون ده‌گه‌نه خاکى روسیا و خه‌زێنه‌ى نه‌وتى شارى بیلگۆرودى روسیا بۆردومان ده‌که‌ن. میدیاکانى روسیا له زارى سه‌رۆکى هه‌رێمه‌که‌وه که ناوى فیاتشیسلافه بڵاویان کرده‌وه که ئه‌مڕۆ یه‌کى نیسانى 2022، ئه‌و دوو کۆپته‌ره به‌هۆى بۆردومانه‌که‌یانه‌وه هه‌شت خه‌زێنه‌ى نه‌وتى ئه‌و شاره گڕى گرتووه‌و پێشبینى ده‌کرێت هه‌شتى دیکه‌ش ئاگرى تێبه‌ربێت. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش بڵاوکراوه‌ته‌وه که دوو که‌س بریندارده‌بن و خه‌ڵکى گه‌ڕه‌که‌کانى بوتشتوفایا و ماکارینکۆ و قسته‌نتین و زاسلونو گواستراونه‌ته‌وه بۆ شوێنێکى دوور له بۆردومانه‌که. له‌به‌رانبه‌ردا، کۆمپانیاى روس نه‌فتى رووسى رایگه‌یاند که به‌م زوانه سوته‌مه‌نى پێویست بۆ شارى بیلگۆرد ده‌نێرن. ماوه‌ى پێنج هه‌فته‌یه رووسیا و ئۆکرانیا له شه‌رێکى سه‌ختدان، سه‌ره‌راى دانوساندن له‌نێوانیاندا، هێشتا نه‌گه‌یشتونه‌ته هیچ ده‌رئه‌نجامێک بۆ راگرتنى شه‌رى نێوانیان.
هاوڵاتى سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە پەیامێکدا پیرۆزبایی سەری ساڵی نوێی ئاشووریی بابلی دەکات و رایدەگەیێنێت، "هه‌رێمى کوردستان وه‌ك هەمیشە به زێد و نیشتمانی پێکەوەژیان، يه‌كترقبووڵكردن و لێبوردەیيی ئایینی و نەتەوەیی بۆ هه‌موو پێكهاته‌كانى ده‌مێنێته‌وه". ئەمڕۆ 31-03-2022 سەری ساڵی بابلی و ئاشووری و جەژنی ئەکیتۆیە. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەو بۆنەیەوە پیرۆزبایی لە گەلی کلدان، ئاشووری و سریانی لە هەرێمی کوردستان، عێراق و هەموو جیهان دەکات. نێچیرڤان بارزانی لە پەیامەکەیدا ئاماژە بەوە دەدات، له‌م جه‌ژنه‌دا دووپاتى ده‌كه‌ينه‌وه "به هه‌موو شێوه‌يه‌ك پارێزگارى له كولتوورى فره‌يى و ته‌بايى له كوردستان ده‌كه‌ين." جەژنی ئەکیتۆ، یان جەژنی سەری ساڵی بابلی ئاشووری، دەکەوێتە یەکەمین رۆژی مانگی نیسانەوە. لەو جەژنەدا وەکو نەریتێک ساڵانە فیستیڤاڵ و چالاکیی جیاواز بەڕێوەدەچن، لە دوو ساڵی رابردوو بەهۆی قەدەخەی هاتووچۆ و رێکارەکانی بەرەنگاربوونەوەی کۆرۆنا هیچ رێوڕەسمێک لە هەولێر بەڕێوەنەچوو. ئەمساڵ لەسەر قەڵای هەولێر رێوڕەسمێک بە ئامادەبوونی ئومێد خۆشناو، پارێزگاری هەولێر بەو بۆنەیەوە بەڕێوەچوو. لە رێوڕەسمەکەدا بە ئاهەنگ، سەما و هەڵپەڕکێ پێشوازی لە ساڵی نوێ کرا.
هاوڵاتى رێبەری رەوتی سەدر ماوەى 40 رۆژ مۆڵەت دەداتە چوارچێوەى هاوئاهەنگى بۆ پێکهێنانى حکومەتى نوێ بێ بەشداریى رەوتەکەى و دەڵێت: "داوا لە برایانم لە رەوتی سەدر دەکەم دەست لەو پرسە وەرنەدەن؛ نە بە چاک و نە بە خراپ". رۆژی پێنجشەممە 31ى ئادارى 2022، موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتى سەدر لە تویتێکدا رایگەیاند، توانیویانە ببنە براوەى هەڵبژاردن و گەورەترین فراکسیۆنی شیعە و ئەوەشیان پێبڕاوە کە گەورەترین فراکسیۆن پێکبهێنن و کەسێک كاندید بکەن بۆ پۆستى سەرۆک وەزیران کە بەلاى هەمووانەوە پەسندکراوە. موقتەدا سەدر دەڵێت: "پێکهێنانى هاوپەیمانێتییەکانمان هەندێکى بێزار کردووە کە ئاستەنگ دروستدەکەن و ئێستاش لە دروستکردنى بەربەست بەردەوامن". رێبەری رەوتی سەدر نووسیویەتی: "بۆ ئەوەى عێراق بێ حکومەت نەمێنێتەوە و دۆخى ئەمنى و ئابووری و خزمەتگوزاری خراپ نەبێت، لێرەوە دەرفەت دەدەمە سێیەکى پەکخەر بۆ ئەوەى دانوستاندن لەگەڵ سەرجەم فراکسیۆنەکان بکەن بێ جیاوازى بۆ پێکهێنانى حکومەتى زۆرینەى نیشتیمانى، بێ فراکسیۆنی سەدر لە یەکى مانگى رەمەزان تاوەکو نۆى مانگى شەوالى داهاتوو". 26 و 30 ى ئادار پەرلەمانى عێراق نەیتوانى سەرۆکۆمارى نوێ هەڵبژێرێت لەنێو 41 كاندید دا بەهۆى بایکۆتکردنى کۆبوونەوەکە لەلایەن هاوپەیمانی چوارچێوەى هاوئاهەنگى و چەند فراکسیۆنێکى دیکەوە، کە زیاتر لە سێیەکى تێکڕاى ژمارەى ئەندامانى پەرلەمان پێکدەهێنن. موقتەدا سەدر کە فراکسیۆنەکەى خاوەنى 73 ئەندامى پەرلەمانى عێراقە، داواى لە پەرلەمانتارانى رەوتەکەى کردووە دەست لەو پرسە وەرنەدەن "نە بە چاکە و نە بە خراپە".
.jpg)
هاوڵاتى کۆمپانیای دیلۆیت کە تایبەتە بە وردبینی لە کەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان نوێترین راپۆرتی خۆی بڵاوکردەوە. وەك هەموو ساڵێك ئەمساڵیش راپۆرتی ساڵانەی خۆی بۆ رێژەی فرۆشتنی نەوت لەهەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد:" کەمترین نرخی نەوت لە چارەکی یەکەمدا بووە کە بە 48.9 دۆلار بووە، زۆرترینیش لە سێ مانگی کۆتایی دابووە کە بە 68.4 دۆلار بووە، کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو 9 ملیار دۆلار بووە، زیاتر لە 5 ملیار دۆلار خەرجیی نەوت بووە، لەو بڕە 3.115 ملیار دۆلار دراوە بە بەرهەمهێنەرانی نەوت، هەروەها بۆ گواستنەوەی 152.5 ملیۆن بەرمیل نزیکەی یەک ملیار و 305 ملیۆن دۆلار دراوە بە کرێی بۆری. پوختەی داهاتی نەوت نزیکەی 4 ملیار دۆلار بووە، بەو پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان 44٪ی داهاتی نەوتی بۆ ماوەتەوە. کەمترین داهاتی حکومەت لە چارەکی یەکەمدا بووە کە نزیکەی 843 ملیۆن دۆلار بووە و زۆرترینیش لە سێ مانگی سێیەمدا بووە کە یەک ملیار و 133 ملیۆن دۆلار بووە، بە گوێرەی راپۆرتەکەی دیلۆیت، هەرێمی کوردستان 294 ملیۆن دۆلاری لە بانکێکی لوبنانییە و تاوەکو ئێستاش گلدراوەتەوە و نەهاتووە.
هاوڵاتى ئێران سەرەڕای سزاكان، ئاستی بازرگانیی نانەوتی بۆ 100 ملیار دۆلار لەساڵێكدا بەرزدەكاتەوە و ئەوەش بەژمارەیەكی پێوانەیی لە 10 ساڵی رابردووی ئەو وڵاتە لەقەڵەمدەدرێت. ئاژانسە فەرمییەكانی حكومەتی ئێران بڵاویان كردووەتەوە حكومەتی ئێستای وڵاتەكە سەركەوتوو بووە لەو بەڵێنەی كە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بازرگانیی و ئابوریی وڵاتەكە داویەتی و لەو پێناوەشدا لەشەش وڵاتی جیهان ناوەندیی بازرگانیی كردووەتەوە. ئەوەی مایەی پرسیارە ئەوەی بەپێی سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر ئێران ئاڵوگۆڕی پارەو داهاتی ئەو وڵاتە لەسیستمی گواستنەوەی دارایی بانكی جیهان سویفت (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication ) قەدەغە كراوە، چۆن ئەو رێژە پارەیە گوازراوەتەوە. ناوەندو میدیا ئابورییە گرنگەكانی جیهان ئاماژەیان بەوەداوە ئێران لەسێ ساڵی سزا قورسەكانی واشنتۆندا سیستمێكی نهێنی و كۆمەڵێك كۆمپانیای راسپێردراوو وەهمی دروستكردووە كە لەژوورێكی ئابوریی تارانەوە سەرپەرشتیی دەكرێن و ئەوەش وای كردووە ئەو وڵاتە مل بۆ داواكارییەكانی ئەمریكا نەدات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەدات بۆ ئەوەی بەهای دراوەكەی لەوە زیاتر دانەبەزێت و فشارە ئابورییەكان كاریگەریی زۆر زیاتر لەخەڵكی وڵاتەكەی نەكات و نەبێتە هەوێنێك بۆ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی. باڵیۆزی ئێران لەمۆسكۆ لەلێدوانێكدا رایگەیاند تاران هاوكاریی روسیا دەكات بۆ گواستنەوەی داراییەكانی ئەوەش ناڕەزایەتیی ژمارەیەك لەبەرپرسانی كۆماری ئیسلامی لێكەوتەوە وەك ئەوەی دەستیان ئاشكرا بووبێت كە توانای ئەو كارەیان هەیە. زیادبوونی بازرگانیی ئێران ژمارەی پێوانەییە عەلی رەزا موقەدەسی، جێگری وەزیری دارایی و ئابوریی ئێران رۆژی یەكشەممە (27/3/2022) رایگەیاند: بڕی ئاڵوگۆڕی كاڵای نانەوتیی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و جیهان گەیشتووەتە 162 ملیۆن تۆن لەساڵێكدا. هەروەها روونیكردووەتەوە لەسەرەتای مانگی بەهاری ساڵی رابردوو تا یەكەم مانگی بەهاری ئەمساڵ، ئێران بڕی 122 ملیۆن تۆن كاڵای بەرهەمهێنراوی وڵاتەكەی بەبەهای 48 ملیار دۆلار رەوانەی دەرەوە كردووە كە ئەوەش بەراورد بەماوەی یەك ساڵی پێشووتر 14 ملیار دۆلار زیادی كردووە و لە رووی نرخەوە هەناردەكردن 41% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. هاوكات ئەوەشی خستۆتەڕوو كە هەر لەو ماوەیەدا بڕی 40 ملیۆن تۆن كاڵا لەوڵاتانی جیهانەوە بۆ ئێران هەناردە كراوە كە بەهاكەی گەیشتووەتە 52 ملیار دۆلار، بۆیە لەئاستی هاوردەكردنی كاڵا لە رووی بەهاو نرخەوە 36% زیادی كردووە، بۆیە ئەو رێژە و بڕانە گەورەترین ژمارەی پێوانەییە لە 10 ساڵی رابردوی بازرگانی و ئاڵوگۆڕی كاڵای نانەوتیی ئێران. بەپێی ئامارەكەی جێگری وەزیری دارایی و ئابوریی ئێران وڵاتانی ئیمارات، چین، توركیا، ئەڵمانیا، روسیا پێنج وڵاتی سەرەكیی بوون كە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كاڵایان بۆ ئێران هەناردە كردوە و لەبەرامبەردا زیاترین كاڵای ئەو وڵاتە رەوانەی پێنج وڵاتی چین، عێراق، توركیا، ئیمارات و ئەفغانستان كراوە. لە لایەكی دیكەوە گومرگی ئێران ئاشكرای كردوە گواستنەوەی كاڵای بیانی لە رێگەی وڵاتەكەیانەوە لە ماوەی 12 مانگدا 68% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە و لەو ماوەیەدا 12 ملیۆن و 500 هەزار تۆن كاڵای لە رێگەی سنورە ئاوی و وشكانییەكانی ئەو وڵاتەوە گوازراوەتەوە كە ئەوەش زیاترین بڕە لە ماوەی حەوت ساڵی رابردوودا. فرۆشتنی نەوت بە نهێنی ئامارە نێودەوڵەتییەكان و كۆمپانیاكانی چاودێریی كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی جیهان ئاشكرای دەكەن هەناردەی نەوتی ئێران بە مەبەستی فڕۆشتن و ساغكردنەوەی لە بازاڕەكانی جیهان گەیشتووەتە زیاتر لە یەك ملیۆن و 200 بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا. كۆمپانیای (TankerTrackers) بۆ چاودێریی كەشتییە نەوت هەڵگرەكان نێوەنجی هەناردەی رۆژانەی نەوتی خاو و پێكهاتەكانی ئێران گەیشتوەتە یەك ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل كە بەراورد بە سەرەتای ساڵی 2020 زیاتر لە 40% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە و لە روی بەهاشەوە هەر بەرمیلێك نەوتی ئێران بە لەبەرچاوگرتنی داشكاندن و تێبینیی سزاكان 70 دۆلاری كردووە بۆیە لە رووی نرخیشەوە نەوتی ئەو وڵاتە 70% زیادی كردووە و لەئەنجامدا داهاتێكی بەرچاوی بۆ ئێران هەبووە. ئەو كۆمپانیایە رایگەیاندووە؛ لەسەرەتای ساڵی 2022 ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل لەڕۆژێكداو سەرەڕای هەموو كەمكردنەوەیەك لەنرخی نەوت، بەڵام هەر بەرمیلێكی لانیكەم بە 90 دۆلار ساخ كردووەتەوە. سەرچاوە نێودەوڵەتییەكان ئاماژەیان بەوەداوە ئاستی هەناردەی پتڕۆكیمایی ئێران لەپێنج ملیار دۆلارەوە بۆ 10 ملیار دۆلار بەرز بووەتەوە. فرۆشتنی نەوت و ساخكردنەوەی بەقەدەر دەستكەوتنی پارەكەی قورس نییە، بۆیە بەزیادبوونی مامەڵەكانی ئێران گومان لەسزا نێودەوڵەتییەكان دەكرێت. سزاكانی ئێران لە روسیا قورستر بوون ریچارد نێفیو كە بەئەندازیاری سزاكانی ئەمریكا لەدژی ئێران دەناسرێت رایگەیاندووە سزاكانی ئێران زۆر كاریگەرترن لەو سزایانەی كە واشنتۆن دژی روسیا سەپاندویەتی. نێفیو كە تاپێش دوو مانگ لەئێستاش ئەندامی تیمی دانوستانكاری ئەمریكا بوو بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئاماژەی بەوە كردووە زۆربەی سزاكانی واشنتۆن لەدژی روسیاو سیاسەتمەدارەكان لەچوارچێوەی لیستێكدایە كە وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا رایگەیاندووە، بەڵام هیچ یەك لەو سزایانە هاوشێوەی سزاكانی ئێران بڕیار 100% نییەو تەنها ئەو ناوەند و كۆمپانیایانەی روسیا خراونەتە لیستێكی سزاوە، بۆیە مۆسكۆ دەتوانێت ئەو ئەركە داراییانەی كەپێشتر لەڕێگەی كۆمپانیا سزادراوەكانەوە جێبەجێی دەكرد بسپێرێت بەكۆمپانیای دیكە، چونكە واشنتۆن ئەرك و شێوازی كارەكانی سزا نەداوە. نێفیو نموونەی كۆمپانیای روس ئەتۆم دەهێنێتەوە دەڵێت ئەو كۆمپانیایە كە لەبواری فرۆشتنی كورەی ئەتۆمی و خزمەتگوزارییە تەكنیكییەكانی ئەتۆمیی لەوڵاتانی جیهان كاردەكات لەلایەن واشنتۆنەوە سزا دراوە، بەڵام روسیا دەتوانێت سوود لەكۆمپانیایەكی دیكە یان كۆمپانیایەكی بیانی وەرگرێت بۆ دەربازكردنی سزاكە لەكاتێكدا پێویست بوو واشنتۆن هەموو جۆرە چالاكییەكی ئەتۆمیی روسیای قەدەغە بكردایەو ئەو كۆمپانیایەش لەو چوارچێوەیەدا سزا بدرایە. ئەو جەخت لەوە دەكاتەوە سزاكانی سەر ئێران زۆر قورستربوون لەو سزایانەی كە واشنتۆن بەهۆی هێرشی روسیا بۆ ئۆكرانیا بەسەر مۆسكۆدا سەپاندویەتی. ئێران سیستمێكی نهێنی پارە گواستنەوەی هەیە رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) لەنوێترین راپۆرتی سەبارەت بەئابوریی ئێران لەجیهاندا بڵاوی كردووەتەوە: ئاستی بازرگانیی و گواستنەوەی داراییەكانی ئەو وڵاتە لەجیهاندا بووەتە پرسیاری گەورە لای دەسەڵاتداران و شارەزایانی ئابوریی، چونكە تەنها لەیەك حاڵەتدایە كەئێران توانیبێتی سزا نێودەوڵەتییەكان تێپەڕێنێت، ئەویش بەسیستمێكی نهێنیی ئاڵوگۆڕی دراوو دارایی لەجیهاندایە. رۆژنامەكە هێمای بەوە كردووە ئێران خاوەنی 61 ئەژماری بانكییە لە 28 بانكی جیهاندا كە زۆربەیان لەچین و سەنگاپورا و توركیاو ئیمارات-ن، بەڵام ئاستی گواستنەوەی پارەكانی ئێران لەو بانكانەدا ناگاتە چەند سەد ملیۆن دۆلارێك، ئەوەش دەریدەخات تاران بەدیلی دیكەی دروستكردووە بۆ دەستڕاگەیشت بۆ داهاتەكانی فرۆشتنی نەوت و كاڵاكانی دیكە بەنهێنی. شارەزایانی ئابوریی ئەمریكا بە رۆژنامەی وۆڵستریت جۆرناڵیان راگەیاندووە ئەوەی ئێران دەیكات (سپیكردنەوەی سیستماتیكی دراوە لەڕێگەی حكومەتەوە) چونكە دەسەڵاتی وڵاتەكە بەهەموو جۆرێك لەپشت ئەو بابەتەوەیەو بەوردی بەڕێوەی دەبات. سندوقی نێودەوڵەتیی دراو بڵاوی كردوەتەوە؛ گومان دەكرێت ئاستی بازرگانیی نهێنیی ئێران لەساڵی 2022 بگاتە 150 ملیار دۆلارو تەنانەت فرۆشتنی كاڵا قەدەغەكراوەكانی ئەو وڵاتە بۆ دوو هێندە لەبازاڕەكانی جیهاندا زیادبكات. بەپێی ئامارەكانی ئەو سندوقە سزاكانی دژی ئێران لەسەردەمی باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا لەساڵی 2010 تاساڵی 2015 بازرگانیی ئێرانی بە رێژەی 55% كەم كردووەتەوە و لەو ساڵانەدا بەهای بازرگانیی ئێران لەگەڵ وڵاتانی جیهان بەگشتی 79 ملیارو 700 هەزار دۆلار بووە. لەئامارەكاندا دەركەوتەوە دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 و لەساڵی 2015و لابردنی ژمارەیەك سزای نێودەوڵەتیی لەدژی وڵاتەكە رێژەی هەناردەی نەوتی ئێران لەساڵی 2017 بۆ زیاتر لە دوو ملیۆن بەرمیل زیادی كردووە و گەشەی ئابوریی گەیشتوەتە 13% ، بۆیە كۆی فرۆشی نەوت و بازرگانیی ئێران گەیشتووەتە 117 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار. ئێران حاشا لەبازرگانیی شاراوە ناكات غوڵامڕەزا مێسباحی موقەدەم، ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كە بە كەسێكی نزیك لە عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی لەقەڵەم دەدرێت لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا ئاشكرای كردوە؛ ئاستی بازرگانیی (هەناردە و هاوردە)ی شاراوە و نهێنیی كاڵا لە ئێران ساڵانە نزیكەی 80 ملیار دۆلارە. ئەو بەرپرسەی ئێران لەچاوپێكەوتنەكەیدا جەختی لەوە كردوەتەوە ئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمییش زیندونەكرێتەوە گەشەی ئابوریی وڵاتەكە تا 8% بەرز دەبێتەوە، چونكە حكومەتی ئێستای ئێران ئەزمونێكی گەورەی لەسزاكان و شێوازی دەربازكردنیان وەرگرتووە و فرۆشتنی نەوتی وڵاتەكەی زۆر بەرز كردووەتەوە. دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا (سی ئای ئەی) بڵاوی كردوەتەوە هەندێك ئاماژە دەركەوتووە كە ئێرانییەكان بەنهێنی دەیان ملیار دۆلاریان لەبانكەكانی جیهان بەناوی خوازراوو نەخوازراوە گواستوەتەوەو بەئاشكرا شانازیی بەو كارەوە دەكەن، چونكە پێیان وایە كاریگەریی سزاكانی ئەمریكا لەدژی وڵاتەكەیان كەم دەبێتەوە و ئەوەش بەدەستكەوتێكی گەورە دەزانن. داهاتی نەوتی ئێران ساڵی 2015 دوای واژۆكرنی رێككەوتنی ئەتۆمیی و راگرتنی سزاكانی سەر كەرتی نەوت و بانكی ناوەندیی ئێران، ئاستی هەناردەی نەوتی وڵاتەكە بۆ بازاڕەكانی جیهان دوو ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل بووە و داهاتی گشتیی نەوتەكەی لەساڵێكدا گەیشتووەتە 57 ملیار دۆلار. ئامارە نێودەوڵەتییەكانی دەریانخستوە سەرەڕای ئەوەی لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی ئەمریكا بەفەرمانی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشوی وڵاتەكە كەرتی نەوتی ئێران بەتەواوتی سزا دراوەو ترەمپیش جەختی لەوە كردووەتەوە كە دەبێت هەناردەی نەوتی ئێران بۆ سفر كەم بكات داهاتی ئێران لەو كەرتە گەیشتووەتە 24 ملیار دۆلار ساڵی 2021یش بەبڕی نزیكەی 39 ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتوە و كە 18 ملیار دۆلار بەراورد بەسەردەمی راگرتنی سزاكان كەمی كردووە. لەلایەكی دیكەوە بانكی ناوەندیی ئێران لەگەڵ لابردنی سزاكانی لەساڵی 2015 ئاستی گەشەی ئابوریی وڵاتەكەی بە 12.5% مەزندە كردووە لەكاتێكدا ئاستی گەشەی ئابوریی ساڵی 2014 واتا لەسەردەمی سزای سەر بانكەكەدا رێژی گەشەی ئابوریی بە 9% خەمڵاندووە واتە بەلابردنی سزاكان تەنها 2.5% گەشەی ئابوریی لەئێران روویداوە و لەئامارە نوێیەكانی ئەمساڵیشدا دەركەوتووە ئاستی گەشەی ئابوریی 5% بووە. چاوپۆشیی ئەمریكا لەئێران بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرپرسانی ئەمریكا رایانگەیاندووە واشنتۆن و بەتایبەت ئیدارەی جۆ بایدن-ی سەرۆكی وڵاتەكە چاوپۆشیی لەهەنگاوەكانی ئێران بۆ فرۆشتنی نهێنیی نەوت كردووە لەپێناو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیدا، چونكە ئەمریكا دەیەوێت بەو رێككەوتنە دوو ئامانجی سەرەكیی بپێكێت ئەویش رێگرییە لەبەرزبوونەوەی بەهای نەوت بەتایبەت كە روسیا بەهێرشكردنە سەر ئۆكرانیا بازاڕەكانی نەوتی هەژاندووە و هاوكات نایەوێت وزەی زیاتر بۆ كۆنتڕۆڵی تاران بەكاربهێنێت، چونكە چین لەئێستادا ركابەرو نەیاری سەرەكیی ئەمریكایە لە رووی ئابورییەوە. بەرپرسانی ئێرانیش بەدرك كردن بەو مەبەستانەی ئەمریكا دەیانەوێت بای باڵی خۆیان بدەن و پێداگریی دەكەن لەداواكاری و مەرجەكانیان لەپێناو پابەندبوونەوە بە رێككەوتنی ئەتۆمیی.
.jpg)
شەنای فاتیح بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم لەوەزارەتی دارایی دانبەوەدا دەنێت، ئامێری نێرگەلە بەقاچاغ داخڵ دەكرێت، بەڵام بەشێك لەتووتنەكەی بەفەرمی هاوردەی هەرێم دەكرێت و باج و رەسمی گومرگی لەسەر وەردەگیرێت. نێرگەلەكێشان لەم چەند ساڵانەی دواییدا لەهەرێمی كوردستاندا بووەتە دیاردە بەتایبەت لەنێو تووێژی گەنجانداو مەترسییەكانیشی لەسەر تەندروستی مرۆڤ لەلایەن پزیشكانی پسپۆڕەوە دەخرێتەڕوو. نێرگەلە ئامێرێكە لەچەند بەشێك پێكهاتووەو بەشی ژێرەوەی شووشەیەو بڕێك ئاوی تێدایەو لەبەشی سەرەوەش بەشی هەڵگری تووتن هەیەو سیم بەكاردێت تا خەڵوزەكەی لەسەر دابنرێت و تووتنەكە گەرم دەكات و هەڵمی ئەو تووتنە گلسرینی كراوە دەگوازێتەوە بۆ ناو ئاوەكەو لە رێگای سۆندەیەكەوە كەسی بەكاركێش هەڵیدەمژێت. مێژووی نێرگەلە پەیوەستە بە (رووەكەكانی نارجیل)ەوە كە بریتییە لەگوێزی هیندی كە ناوو ئاوەكەی دەردەهێنراو دەكرا بەئامێرێكی تایبەت بەكێشانی دووكەڵ، چونكە گوێزی هیندی دوو كونی تێدایە، یەكێكیان تووتنی لەسەر دادەنراو لەسەر تووتنەكەش پارچەیەك خەڵوزی ئاگرین، لەكونەكەی دیكەشەوە قەسەبێكی تێدەكرا بۆ ئەوەی دوكەڵەكەی لێوە هەڵمژرێت. سەرەتاكانی بەكارهێنانی نێرگەلە دەگەڕێتەوە بۆ وڵاتانی فارسی كۆن و هیندستان و ئەمە پێش سەدەیەك لەمەوبەر. نێرگەلە ئەمڕۆ لەهەموو وڵاتانی عەرەبیدا بڵاوبووەتەوە بەتایبەتی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و میسر، لەوڵاتە ئەوروپییەكانیشدا وەك فەڕەنساو بەڕیتانیاو هەروەها روسیاو چەند وڵاتێكی دیكە بەربڵاوە، بەڵام زۆرترین بەكارهێنان و گرنگیپێدانی لەسەردەمی عوسمانییەكاندا بۆ كراوە بەجۆرێك كە لەو سەردەمەدا رێز لەكەسێك بگیرابا ئەوا سێتێكی نێرگەلەیان پێدەبەخشی ئەمەش وایكرد كە نێرگەلە سیمای شارستانیبوون و كەشخەیی وەربگرێت. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم دەڵێت لەگومرگە رەسمییەكانی هەرێمی كوردستاندا ئامێری نێرگەلە هاوردەی هەرێم ناكرێت، بەڵكو تووتنەكەی بەفەرمی دێت. ساماڵ عبدولرەحمان، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت، لەگەڵ دروستبوونی دیاردەی نێرگەلەكێشان لەم چەند ساڵانەی دوایدا لەنێو گەنجاندا، لەبەر بەرپرسیارێتی تەندروستی هاووڵاتیان یاسای گومرگی هەرێم و پێناسەی گومرگی هەرێمی كوردستان رێگە بەهاتنە ناوەوەی ئامێری نێرگەلە نادات و قەدەغەكراوە. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان وتیشی: « قاعیدەی ئەو نێرگەلانەی دێنە هەرێمی كوردستانەوە بە دوو رێگا دێن، یان بەشێوەی قاچاغ دێن یان لە رێگای بەغداوە، چونكە هیچ بازگەیەكی گومرگی لەنێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقیدا نییە». هاوكات ئەوەشی ئاشكرا كرد تووتنی نێرگەلەش بەشێكی زۆری كەنزیكەی سێ لەسەر چواری لەباشووری عێراقەوە دێتە هەرێمی كوردستان و بەشێكی كەمی لەدەروازەكانی هەرێمی كوردستانەوە داخڵ دەكرێت. «گومرگی یەك تۆن، توتنی ئاسایی 400 دۆلارە و لەو بڕەش 50 دۆلار بۆ سندوقی شێرپەنجە و 50 دۆلار بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی رەسمی وەردەگیرێت، بەڵام گومرگی یەك تۆن توتنی معسل بۆ نێرگەلە 700 دۆلارەو 50 دۆلار بۆ سندوقی شێرپەنجەیەو 50 دۆلاریش بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی وەردەگیرێت»، بەرێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم لەوەزارەتی دارایی وای وت. پزیشكێكی پسپۆڕ كێشانی نێرگەلە دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەكانی ئایدزو سیل دكتۆر سەنگەر محەمەد جاف، پسپۆڕی تەندروستی گشتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» زۆرێك لەگەنجان وەك چاولێكەری و هەندێك جاریش وەك ئالوودەبوویەك پەیوەستی نێرگەلەكێشانن لەكافتریاكانداو ئەوەش هۆكارە بۆ خراپی تەندروستییان، چونكە كێشانی نێرگەلە بۆ ماوەی 45 خولەك یەكسانە بەكێشانی 200 جگەرە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە بەشێوەیەكی گشتی هەموو ئەو پێكهاتانەی لەنێرگەلەدا بەكاردەهێنرێن ناتەندروستن، بەتایبەت دوكەڵی تووتنەكە هۆكاری زۆر كێشەی تەندروستییە لەكۆئەندامی هەناسەداو دەبێتەهۆی تێكچوونی گەشەی ئاسایی و هۆرمۆناتی گەشە تێكدەدات. هاوكات دەشڵێت: « نێرگەلە دەبێتە هۆی چەندین گرفتی تەندروستی و باوترینیان: بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەكان، وەك: نەخۆشی سیل و ئایدز و كۆرۆنا، كە دەبێتە هۆی هەوكردنی رێڕەوی هەناسە لەدەمەوە تا سییەكان و شێرپەنجەی سییەكان و شێرپەنجەی دەم و پوك و شێرپەنجەی بۆری هەناسە». بەوتەی ئەو پزیشكە، دوكەڵی نێرگەلە سەرووی سێ هەزار پێكهاتەی ماددەی كیمیاییەو باوترین ماددەی كیمیایی بریتییە لەنیكۆتین و ماددەی تار(قیر)و یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن، رێژەی نیكۆتین بەگوێرەی تووتتنەكە دەگۆڕێت، بەڵام یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن پەیوەندی بەخەڵوزەكەوە هەیەو تاخەڵوزەكە زیاتر بێت، یەكەم ئۆكسیدی كاربۆنەكەش زیاتر دەبێت. «كێشانی نێرگەلە توانای سێكسی پیاوان كەمدەكاتەوە و بۆ خانمانیش زیانی گەورەی هەیە بەتایبەت بۆ ئەو خانمانەی كە پلانی سكپڕییان هەیەو پێوستە بەهەموو شێوەیەك دووربن لێی»، دكتۆر سەنگەر وای وت. نێرگەلەكێشێك: بێكاری هۆكارێكە بۆ ئەوەی نێرگەلە بكێشم بەپێی رێنماییە تەندروستییەكانی حكومەت، هیچ كافتریایەك رێگەی پێنادرێت نێرگەلە بدات بەكەسێك كە تەمەنی لەخوار 18 ساڵییەوە بێت. محەمەد ئەحمەد، گەنجێكی دەرچووی زانكۆیەو بەهاوڵاتى وت: « نێرگەلە دەكێشم زیاتر كاتی پێ بەڕێدەكەم و هەندێ كاتیش چێژی لێدەبینم و زیاتر بەهۆی بێكارییەوەیە». سەرپەرشتیاری كافتریایەك پێیوایە نێرگەلەی فرێش و ئاسایی تەنها رازاندنەوەكەی جیاوازی هەیەو توتنەكەی یەك شتە. حامید چراغی، سەرپەرشتیاری كافتریایەك لەشاری سلێمانی وتی:»نرخی نێرگەلە بەپێی شوێن دەگۆڕێت و نێرگەلەی فرێش گرانترە لەنێرگەلەی ئاسایی چونكە میوەو رازاندنەوەی لەگەڵدایە و دوكەڵ و تووتنەكەی زیاترە». بەشێوەیەكی گشتی نرخی نێرگەلە لەپێنج بۆ حەوت هەزار دیناردایەو گرانترینیان كە بەشێوەی فرێش دەگاتە 40 هەزار دینار بەپێی وتەی سەرپەرشتیاری كافتریایەك. وتیشی:» نێرگەلەی فرێش كە نرخەكەی گرانترە زیاتر بۆ ریكلام و دەرخستن و سناپ كردنە و تێیدا جوانكاری بۆ نێرگەلەكە كراوە، گەرنا لەڕووی تامەوە جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە لەگەڵ نێرگەلەی ئاساییداو تەنها میوەكە جیاوازیانەو جیاوازیەكی كەمیش لەخەڵوزەكەیاندا هەیە، بەجۆرێك كە نێرگەلەی ئاسایی ٥٠ گم خەڵوزی تێدەكرێت، بەڵام نێرگەلەی فرێش ٧٠ گم خەڵوزی تێدەكرێت». هەرچەندە لەچەند ساڵی رابردوودا تەنها گەنجان و پیاوان دەچوونە كافتریاكان، بەڵام لەئێستادا ئافرەتانیش هاوشێوەی پیاوان روویان لەكێشانی نێرگەلە كردووە، «موشتەرییەكان پیاوان و ئافرەتان لەخۆدەگرێت بەتایبەت لەكاتی رۆژاندا، بەڵام لەشەواندا زیاتر موشتەرییەكان پیاوانن و لەئێستادا رێژەی ئافرەتانی نێرگەلەكێش زیادی كردووە».
سازدانی: هاوڵاتى سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری دەڵێت ئەگەر لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن رێكبكەون بەسازان دەتوانرێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەكاتی خۆیدا بكرێت. دەشڵێت:" پەرلەمانی كوردستان تاكە دامەزراوەیە كە پەیوەندی بەخەڵكەوە هەیەو بۆیە ناهێڵن كارابێت و كاری خۆی بكات، چونكە ئەو دامەزراوەیە پەیوەندی بەخەڵك و ژیانی خەڵك و موعاناتی خەڵكەوە هەیەو با كارابێت و كێشە چییە با لێپێچینەوە لە چوار وەزیر بكات". عەبدوستار مەجید، سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەم چاوپێكەوتنەیدا دەشڵێت:» دوو هۆكار هەیە كە داوای هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە دەكەین، یەكەم نوێنەرایەتی راستەقینەی شوێنەكان بكرێن، دووەم رێگەگرتن لەو تەزویرە بەلێشاوەی كە كراوەو پارسەنگی شوێنەكانی دیكەی پێ خراپ كراوە». هاوڵاتى : ئێوەو یەكێتی و گۆڕان و یەكگرتوو یاداشتان داوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ ئەوەی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە، ئەو پرسە گەیشتووە بەچی؟ عەبدولستار مەجید: ئێمە وەك سەرۆكی فراكسیۆنەكان رێككەوتووین لەسەر ئەوەی كە سەبارەت بەیاسای هەڵبژاردن و سەبارەت بە كۆمسیۆن هەیە چارەسەر بكرێت، ئەم دوو بابەتە پەیوەندی بەهەموو لایەنەكانەوە هەیەو رەهەندێكی نیشتیمانی و فراوانی هەیە. هەروەها بۆ ئەوەش كە لەكەشوهەوایەكی ئارامداو دوور لە تەشەنوج و تەوەتوور ئەم هەڵبژاردنە بكرێت، ئێمە بڕیارماندا كە ئەم دوو بابەتە هەوڵدەدەین و پێویستە بە سازان بێت، نابێت بە زۆرینە و كەمینە بێت، چونكە من قەناعەتم بەو زۆرینە و كەمینەیەی ئێستا نییە چونكە زۆرینەیەكی تەزویر دروستكراوە ، گەر نا زۆر ئاساییە زۆرینە و كەمینە كاری پێبكرێت. ئێمە و ئەو حزبانە بۆ یاسای هەڵبژاردن هەریەكە و پڕۆژەی خۆی هەبووە و هەریەكە و پڕۆژەی پێشنیاری خۆی هەبووە سەبارەت بەهەمواری یاسای هەڵبژاردن و هەموویمان كۆكردۆتەوە و شتێكی لێدەرچووەو زۆربەمان خاوەندارێتی دەكەین و ئەمە دەكرێت لەگەڵ فراكسیۆنی پارتی و پێكهاتەكان بێین لەسەری رێكبكەوین. هاوڵاتى : ئەو داواكاریانەی ئێوە داواتان كردووە لەپرۆژەكەتاندا دەكرێت روونكردنەوەی لەسەر بدەن؟ عەبدولستار مەجید: ئەوەی ئێمە داوامان كردووە بریتییە لەوەی هەرێمی كوردستان لەیەك بازنەوە بكرێتە چوار بازنەو پاشان داوامان كردووە تۆماری دەنگدەران كە ئێمە كێشەی تێدا دەبینینەوە و ناوی دووبارەو مردووانی تێدایە پاكبكرێتەوە، ئێمە داوامان كردووەو كۆمسیۆنیش ئامادەیی دەربڕیوە كە دەتوانێت تۆمارێكی نوێی پاكی دەنگدەران ئامادەبكات و ئەوە رێكبخرێت. هەروەها داوامان كردووە كە پێكهاتەكان بە تایبەت پێكهاتەی مەسیحی كە ئەوان ئاسانترن لەپێكهاتەی توركمان كە تۆمارێكی سەربەخۆی دەنگدەرانی خۆیان هەبێت و خۆیان دەنگ بەنوێنەرەكانی خۆیان بدەن نەك ئەوەی هەموومان بتوانین دەنگ بەنوێنەری ئەوان بدەین، چونكە خەڵك هەیە خەڵكی دیكە دەنگی پێداوەو نوێنەری حزبێكی دیكەیە نەك نوێنەری راستەقینەی پێكهاتەكەی خۆی و كۆمەڵێك بابەت هەیەو بابەتی سەرەكی لە قەزیەكەدا پێمان وایە ئەم یاسایەیە بۆ ئەوەی كە خەڵك متمانەی بۆ پەیدا ببێتەوە گەرموگوڕ بێت لە بەشداریكردن لەپڕۆسەی هەڵبژاردنداو یەكێكە لەهۆكارەكانی گەرمكردنەوەی خەڵك و بەشداری خەڵك هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەیە. دوو هۆكار هەیە كە داوای هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە دەكەین، یەكەم نوێنەرایەتی راستەقینەی شوێنەكان بكرێن، دووەم رێگەگرتن لەو تەزویرە بەلێشاوەی كە كراوەو پارسەنگی شوێنەكانی دیكەی پێ خراپ كراوە. هاوڵاتى : جیاوازی نێوان ئەو لایەنانەی داوای هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن دەكەن لەگەڵ پارتی و پێكهاتەكان چییە؟ عەبدولستار مەجید: دەبێت گفتوگۆ بكەین و ئەوان لەسەر ئەوە كۆكن كە یەك بازنەیی بێت، دەڵێن نابێت مافی پێكهاتەكان پێشێل بكرێت، ئێمەش لەگەڵ پێشێلكردنی مافیاندا نین و بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ ئەوە نین كەئەوان نوێنەرایەتی خەڵك نەكەن لە پەرلەمانی كوردستان، نەخێر ئێمە بەپێویستیان دەزانین، بەڵام نوێنەری راستەقینەی خەڵكەكەی خۆیان بن. هاوڵاتى : نەوەی نوێ لەم پرسەدا لەگەڵ ئێوەدایە یان لەگەڵ پارتی و پێكهاتەكاندایە؟ عەبدولستار مەجید: بەڵێ فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەگەڵ ئێمەدان. هاوڵاتى : چارەسەر بۆ ئەم پرسە چییە و كەی دادەنیشن بەتایبەتی كە سەرۆكی هەرێم بڕیاریداوە هەڵبژاردن لەكۆتایی مانگی ئەیلولدا بكرێت. عەبدولستار مەجید: ئەو ماوەیە پشوو بووە و دەبێت بەلایەنی كەم سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆببینەوە بۆ ئەوەی لەسەر ئەم یاسای هەڵبژاردن و وردەكاریانە رێكبكەوین، ئەگەر رێك نەكەوین بڕوا ناكەم بخرێتە بەرنامەی كارەوە. هاوڵاتى : دەوترێت سەرۆكی هەرێم پێیگەیشتووە كە هەندێ لایەنی سیاسی لەگەڵ ئەوەدان كە هەڵبژاردن دوابخرێت، راستە فراكسیۆنەكان لەگەڵیدان بەڵام وەك لایەنی سیاسی، دەوترێت تۆپەكە فڕێدراوەتە ساحەی كۆمسیۆنەوە تا لەوێوە بە رێككەوتنی هەموو لایەك هەڵبژاردن مانگێك یان شەش مانگێك دوابخرێت؟ عەبدولستار مەجید: ئێمە وەك خۆمان لەبەرژەوەندیمان بێت یان لە زەرەرمان بێت لەگەڵ ئەوەداین كە هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا بەڕێوەبچێت، لەگەڵ نوێكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا نین و بەشتێكی خراپی دەزانین و یاسایی نییە، ئەگەر دەست و برد بكرێت دەتوانرێت لەكاتی خۆیدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی ئەیلولی ئەمساڵدا بكرێت، ئەگەر بێت و لەسەر یاساكە رێكبكەوین هیچ كێشەیەكی دیكەمان نییە. هاوڵاتى : ئەم پڕۆسەیەی هەمواركردنەوەیەو پرسی كاراكردنەوەی كۆمسیاران یان گۆڕینیان كاتی ناوێت، لەكاتێكدا كۆمسیۆن شەش مانگی دەوێت بۆ كارەكانیان؟ عەبدولستار مەجید: ئەوە كۆمسیۆن دەیزانێت و ئەوە پەیوەندی بەكۆمسیۆنەوە هەیەو پەیوەندی بە ئێمەوە نییە، ئەوەی پەیوەندی بەپەرلەمانەوە هەیە كە پەلە بكات و هەمواری یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران بخاتە بەرنامەی كارەوە. هاوڵاتى : ئەگەر ئێوەو ئەو لایەنانەی تر لەگەڵ پارتی و پێكهاتەكان بتانەوێت رێكبكەون ماوەی چەندتان پێویستە؟ عەبدولستار مەجید: پێموایە بە یەك هەفتە رێكدەكەوین ئەگەر ئیرادەی رێككەوتن هەبێت دەتوانین بگەینە ئەنجام و رێككەوتن. هاوڵاتى : لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمان قسەتان كردووە كەئەم شتە دوانەكەوێت؟ عەبدولستار مەجید: ئەگەر هەڵە نەبم پێموایە دەبێ ئەمڕۆ پێشكەش كرابێت و جارێ قسەیان لەگەڵدا نەكراوە. هاوڵاتى : قسە لەسەر پەرلەمانی كوردستان هەیە دەوترێت شوێنێكە بووەتە وەزارەتێكی حكومەت لەجیاتی ئەوەی دەسەڵاتەكانی خۆی بەكاربهێنێت، ئەم بۆچوونە راستە؟ عەبدولستار مەجید: سەبارەت بەیاسادانان ئەركێكی سەرەكی پەرلەمانی كوردستانەو بزانە هەر پڕۆژە یاسایەك كە حكومەت ناردبێتی دەستبەجێ خراوەتە بەرنامەی كارەوە یان نا، بەڵام ئایا لەبەرامبەردا ژمارەی یاسایی پەرلەمانتاران كاتێك پڕۆژە یاسایەكیان واژۆ كردووە ئایا خراوەتە بەرنامەی كارەوە یان نا؟ چەند پڕۆژە یاسامان هەیە ئێستا هی فراكسیۆنەكانە هی كۆمەڵێك پەرلەمانتارە، یاداشتە پێشكەشكراوە، چەندی خراوەتە بەرنامەی كارەوە؟ چەندی جێبەجێكراوە؟ بڕوابكە ١٠%شی جێبەجێنەكراوە و نەخراوەتە بەرنامەی كارەوە. هاوڵاتى : بۆچی؟ عەبدولستار مەجید: منیش ئەو قسەیە دەكەم و دەڵێم پەرلەمان ئەو دامەزراوەیە كە سەربەخۆیی خۆی لەدەستداوەو سەربەخۆ نییەو بووەتە پاشكۆی حكومەت و حكومەت بڕیاری بۆ دەردەكات و دەیجوڵێنێت و ئاڕاستەی دەكات و ئەوە زۆر وازحە، كاتێك دەسەڵاتەكانی حكومەت، دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم تەماشا دەكەین وەكو خۆی دەسەڵاتەكانیان بەكاردەهێنن، ئایا دەسەڵاتەكانی پەرلەمان یان سەرۆكایەتی پەرلەمان وەك خۆی بەكارهێنراوە؟ من دەپرسم..... لەڕووە سیاسییەكەیەوە نووسراوە پەرلەمان بەرزترین دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێری و مەرجەعی سیاسی هەرێمی كوردستانە، تا چەند بووەتە مەرجەعی سیاسی هەرێم؟ ئەم هەموو كۆبوونەوەو سیاسەت و ئیتیفاقات و عیلاقاتانە دەكرێت لەگەڵ عێراق و لەگەڵ كوتلەكانداو شیعە پەرتەوازە دەكرێت و كورد خۆی پارچە پارچە دەكات و لەولاوە لە سوننە دەدرێت، پەرلەمانی كوردستان ئەم هێڵە گشتییانە پەسەند دەكات؟ هاوڵاتى : بەشێكیشی پەیوەندی بە ئێوەوە نییە؟ بۆ نموونە لە دەرەوەی پەرلەمان د.رێواس ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییەو لەڕێگەی تەنسیقی سیاسییەوە لەئاستی باڵا دەتوانن قسەیان لەگەڵ بكەن، بەهەمان شێوە لەگەڵ مەكتەبی سیاسی پارتیدا؟ عەبدولستار مەجید: ئێمە لەسەر ئاستی باڵا قسەمان لەسەر كردووەو وتوومانە پەرلەمانی كوردستان تاكە دامەزراوەیە كە پەیوەندی بەخەڵكەوە هەیەو بۆیە ناهێڵن كارابێت و كاری خۆی بكات، چونكە ئەو دامەزراوەیە پەیوەندی بەخەڵك و ژیانی خەڵك و موعاناتی خەڵكەوە هەیەو با كارابێت و كێشە چییە با لێپێچینەوە لە چوار وەزیر بكات.
هاوڵاتى ئەمرۆ بۆ یەكەم جار دانیشتنی دادگا لەسەر كەیستی " دەرهێنانی پەكەكە لە لیستی تیرۆر" لە دادگای عەدلی ئەوروپی، بەرێوەدەچێت، بۆ پێداچونەوەی بەو بریارەی كەلەساڵی 2014 دا دژی پەكەكە لەلایەن توركیاوە دراوە. ئەمرۆ بۆ یەكەم جار دانیشتنی دادگا لەسەر كەیستی " دەرهێنانی پەكەكە لە لیستی تیرۆر" لە دادگای عەدلی ئەوروپی، لەشاری لۆکسن بۆرگن بەرێوەدەچێت، بۆ پێداچونەوەی بەو بریارەی كەلەساڵی 2014 دا دژی پەكەكە لەلایەن توركیاوە دراوە.لەسەر سكاڵای ( مورات قەرەیلان و جوران كەڵكان) بریارەكە پێداچونەوەی بۆ دەكرێت. مورات قەرەیلان و جوران كەڵكان هەر یەكەیان سەركردەی یەكەمی پارتی كرێكارانی كوردستانن كە بە پەكەكە ناسراوە. لە سكاڵاكەیاندا دەڵێن:" پەكەكە بە هەڵە خراوەتە ئەو لیستەوە". ئەمرۆ لە دانیشتنی دادگای عەدلی ئەوروپیدا ئەو داواكارییە هەڵدەسەنگێندرێت بەپێی ئەو بەڵگانەی دەخرێنە ڕوو پێداچوونەوە بە بریارەكەی ساڵی 2014دا دەكرێت. دانیشتنی دادگای عەدلی ئەوروپی لەسەر " دەرهێنانی پەكەكە لە لیستی تیرۆر" كاتژمێر پێنج ی ئێوارە بە كاتی كوردستان بەرێوە دەچێت. ئەمەش لەكاتێكدا ماوەیەكە پەكەكە لە كەمپینێكدایە بۆ پشگیری " دەرهێنانی پەكەكە لە لیستی تیرۆر" بەتایبەتی لە ئەوروپا كە مپینەكە پشگیریەكی باشی بەدەست هێناوە. لە ساڵی 2014 دا توركیا داوای كرد پەكەكە بخرێتە لیستی تیرۆرەوە و ئەمریكا داواكەی پەسەندكرد و ئەوروپایش دوای ئەو بڕیارەكەوت، بەو بیانووەی پەكەكە "چەكی هەڵگرتووە ".
.jpg)
