موچەی ساڵی 2026 بەتەواوی گەرەنتی کراوە

  هاوڵاتى وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند:" دیالۆگ له‌گەڵ سعودیە و وڵاتانی كه‌نداو له چوارچێوەی ئاسایش و جێگیرکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا تا ئێستا به‌رده‌وامه‌". ​ئەمڕۆ دووشەممە 13ی كانوونی یه‌كه‌می 2021، یحسان ئیسماعیل، وەزیری نەوتی عێراق بە میدیاكانی عێراقی راگەیاندووە:" دیالۆگ له‌گەڵ سعودیە و وڵاتانی كه‌نداو له چوارچێوەی ئاسایش و جێگیرکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا تا ئێستا به‌رده‌وامه‌، وەڵامێکی ئه‌رێنی و هاوئاهەنگی هەیە لەلایەن برایانی كه‌نداو بەتایبەتی سعودیە و خواستێک هەیە بۆ یارمەتیدانی عێراق".  وەزیری نەوتی عێراق باسی له‌وه‌شكرد، "لە ئێستادا 15 هەزار مێگاوات کارەبا بەرهەم دەهێنین و لە خوار 30 هەزار مێگاواتەوە پێویستمانه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هەمو ساڵێک پێداویستیە بەرزەکانی هاوینی دابین بکه‌ین". وەزیری نەوتی عێراق وتیشی، "بەنیازە چەندین گرێبەست واژۆ بکات، کە رێگەی پێدەدات تا ساڵی 2023 حه‌وت هه‌زار و 500 مێگاوات و  لە قۆناغی داهاتوشدا 12 هەزار و 500 میگاوات بەرهەم بهێنێت، کە دەکاتە زیاتر لە 25%ی پێویستیەکانی کارەبای وڵات". عێراق گەورەترین یەدەگی نەوت و گازی هەیە و دوەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنەرە لە رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت.ئه‌وه‌ش له‌كاتێكدایه‌ وڵاته‌كه‌ چوار ملیار دۆلار پاره‌ی كڕینی كاره‌بای ئێران قه‌رزاره‌      

  هاوڵاتى گروپی ئەسحابول کەهف، هەڕەشەی کردنە ئامانجی هێزەکانی ئەمریکا دەکات و دەڵێت:" لە کاتی گونجاودا یەکەی هەواڵگریی بەرگریی ئیسلامی لە رێگەی یەکەی راگەیاندنی جەنگی، چاودێری و بەدواداچوونی کردووە بۆ ئۆتۆمبێلەکانی داگیرکاری ئەمریکی و سەر بە ئەمریکییەکان لە بنکەی ئاسمانیی عەلی سالم تاوەکو دەگاتە دەروازەی جریشانی نایاسایی". گروپی ئەسحابول کەهف، لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاویکردووەتەوە، "لە کاتی گونجاودا یەکەی هەواڵگریی بەرگریی ئیسلامی لە رێگەی یەکەی راگەیاندنی جەنگی، چاودێری و بەدواداچوونی کردووە بۆ ئۆتۆمبێلەکانی داگیرکاری ئەمریکی و سەر بە ئەمریکییەکان لە بنکەی ئاسمانیی عەلی سالم تاوەکو دەگاتە دەروازەی جریشانی نایاسایی". گروپی ئەسحابول کەهف ئاماژە بەوە دەکات، "لە کاتی پێویست، ئەگەر سەرکردەیەکی خۆشەویست بڕیاربدات، بۆمب دەتەقێننەوە لە پێش دەروازەی جریشان و دوای بنکەی ئاسمانیی عەلی سالم، کە هێزەکانی سوپای ئەمریکای تێدایە". گووپەکە گروپێکی چەکداریی شیعە مەزهەبە، پێشتر بەرپرسیارێتیی خۆی لە چەندین هێرش و پەلامار راگەیاندبوو کە کراونەتە سەر ئەمریکییەکان لە عێراق، لەوانەش کردنە ئامانجی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر.

هاوڵاتى نەوت و کانزاکانی سلێمانی رایگەیاند:"سبەینێ‌ دووشەممە لە بنكەی شەش لە ناو شاری سلێمانی دابەشدەكرێت". ئه‌مڕۆ یەکشەممە 12ی كانوونی یه‌كه‌می 2021،  بەڕێوەبەرایەتی نەوت و كانزاكانی سلێمانی بڵاویكردەوە، سبەینێ دووشەممە نەوت لە بنكەی شەش لە ناوشاری سلێمانی دابەش دەكرێت و رۆژی سێشەممە لە قەڵادزێ نەوت دابەشدەكرێت. ئەوە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاندبوو، پێش هاتنی وەرزی سەرما و بارانبارین نەوت بەسەر سەرجەم هاووڵاتییاندا دابەشدەکرێت، بەڵام تا ئێستا نەوت لە چەند شوێنێکی کەم دابەشکراوە.

هاوڵاتى پەرلەمانتاری گۆڕان، لەنوسینێکدا ڕایگەیاند:" ھەموو ھەوڵێکمدا، بەڵام ئەم بارە لارە و نادادیە گەورە، ئەم ئابڵوقە دوو جەمسەرەی خراوەتە سەر سلێمانی ڕاستکردنەوەی جوھدی زۆری ھەموانی دەوێت حکومەتی ھەرێم ئێستا بە سیستمی تەواوی دوو ئیدارەیی مامەمەڵە لەگەڵ سلێمانیدا دەکات". ئه‌مڕۆ یەکشەممە 12ی كانوونی یه‌كه‌می 2021،  عەلی حمە ساڵح، پەرلەمانتاری گۆڕان، لەنوسینێکدا ڕایگەیاند:" ھەموو ھەوڵێکمدا، بەڵام ئەم بارە لارە و نادادیە گەورە، ئەم ئابڵوقە دوو جەمسەرەی خراوەتە سەر سلێمانی ڕاستکردنەوەی جوھدی زۆری ھەموانی دەوێت حکومەتی ھەرێم ئێستا بە سیستمی تەواوی دوو ئیدارەیی مامەمەڵە لەگەڵ سلێمانیدا دەکات". عەلی حەمە ساڵ لە بەشێكی دیكەی نوسینەكەیدا نوسیویەتی:" ئێستا پرۆژەکان وەستاون و دەرمان نەماوە! دەڵێن: پارە نیە! وا بڕوات ئەم ئابڵوقە دوو جەمسەریە سلێمانی دەخنکێنێت". دەقی نوسینەكەی عەلی حمە ساڵح   بۆ خەڵکی پارێزگای سلێمانی ھەموو ھەوڵێکمدا، بەڵام ئەم بارە لارە و نادادیە گەورە، ئەم ئابڵوقە دوو جەمسەرەی خراوەتە سەر سلێمانی ڕاستکردنەوەی جوھدی زۆری ھەموانی دەوێت.. چی ڕوودەدات؟ ئابڵوقەی حکومەتی ھەرێم.. حکومەتی ھەرێم ئێستا بە سیستمی تەواوی دوو ئیدارەیی مامەمەڵە لەگەڵ سلێمانیدا دەکات.. گرنگ نیە لای حکومەت داھات چەندە؟ قاچاخی و گەندەڵی ھەیە یان نا.. جگە لە ٢٠٠ ملیاری بەغداو داھاتی نەوت(٣٥٠ ملیۆن دۆلار) دەبێت سلێمانی ٤٣٪‏ تەواوکاری موچە دابین بکات و ھەولێرو دھۆک ٥٧٪‏ دابین بکەن.. دەبێت ھەموو پرۆژەی خزمەتگوزاری و دەرمان و خواردنی نەخۆشخانەو زیندان و نەسریەی سەرجەم فەرمانگەکان کۆی ھێزە ئەمنی و سەربازی بە"حیزب" یەکان ھەر لەسەر داھاتی سلێمانی بێت! تەنانەت بەشێک لە خەرجی دامەرزاوە ھەرێمیەکانی وەک سەرۆکایەتی ھەرێم و ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەکان لە داھاتی سلێمانیە! کە بانکی ناوەندی سلێمانیش دەڵێ داھات نیە، ئیدی پرۆژەکان دەوەستن، دەرمان نیە! لێرەدا خەڵکی سلێمانی دەپرسن، پەیوەندی ئێمە بە حکومەتی ھەرێم چیە! دوو: ئابڵوقەی حوکمڕانی سلێمانی حیزب و میدیاو کۆمپانیای سکویرتی و بردنی داھات و قاچاخی مەرز و زەویە باشەکان و نەسریەی ھێزە ئەمنی و سەربازیەکانیش کە لەژێر ھەژموونی "حیزبدان" لە گیرفانی خەڵکی ئەم پارێزگایەیە... لە پڕ و بەبێ ھۆ دەڵێن: داھات کەم بوو پارە بۆ پرۆژەو دەرمانیش نیە! کەس ناڵێت بۆ؟ . بۆنمونە: داھاتی سلێمانی بۆ تمویلی موچە لە مانگی ٢ی ئەم ساڵ(١٦١ ملیار) دینار بوە، لە مانگی ١١ی ئەم ساڵ بوە بە( ٧٠ ملیار) ! نزیکەی ٥٦٪‏ کەمی کردوە؟ کوا چی لێھات! بۆ؟ ئێستا پرۆژەکان وەستاون و دەرمان نەماوە! دەڵێن: پارە نیە! وا بڕوات ئەم ئابڵوقە دوو جەمسەریە سلێمانی دەخنکێنێت! گرفتەکە ئەمە پێتوابێت ڕەخنەگرتن لەم دۆخە بۆ سلێمانی خراپە! دەڵێ: باسی ھەولێریش بکە! ھەر چەندە ھیچ کەس ھێندەی من باسی ئیبراھیم خەلیل و فیشاخبورو زەوی ھەولێرو کۆمپانیاکانیانی نەکردوە، بەڵام قاچاخی و داگیکاری و گەندەڵی لە سلێمانی، کوشتنی سلێمانیە سەنتێک لە داھاتی حکومەتی پارتی کەم نابێت! خەدەمات و دەرمان و شەقامی سلێمانی دەبڕدڕێت..

  هاوڵاتى وەزارەتی پێشمەرگە رایگەیاند:" دوای دابینكردنی کامێرای حه‌راری له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان ‌بۆ سه‌رجه‌م میحوه‌ره‌كانی پێشمه‌رگه و دابه‌شكرا به‌سه‌ر سه‌رجەم لیوا و یه‌كه‌ سه‌ربازییه‌كان". ئه‌مڕۆ یەکشەممە 12ی كانوونی یه‌كه‌می 2021، وەزارەتی پێشمەرگە رایگەیاند "دوای دابینكردنی کامێرای گەرمبین (حه‌راری) له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان ‌بۆ سه‌رجه‌م میحوه‌ره‌كانی پێشمه‌رگه‌ و دابه‌شكردنی به‌سه‌ر سه‌رجەم لیوا و یه‌كه‌ سه‌ربازییه‌كان، ئه‌مڕۆ كۆبوونه‌وه‌یه‌ك به‌ به‌شداری نوێنه‌ری لیواكان به‌رێوه‌چوو". لە راگەیێندراوەکەی وەزارەتی پێشمەرگەدا هاتووە: "له‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌ له‌لایه‌ن راهێنه‌ری شاره‌زا چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی کامێرای حەراری به‌گوێره‌ی وەرزه‌كان و مه‌ودای ئاشكراكردنی كه‌سانی گومانلێكراو روونكرایه‌وه‌، هه‌روه‌ها زانیاری پێویست له‌باره‌ی پێكهاته‌ی کامێراکە‌ و گواستنه‌وه‌ی زانیاری تۆماركراو خرایه‌ڕوو". هەر بەپێی راگەیێندراوەکە ئه‌فسه‌رانی به‌شداربوو و نوێنه‌ری لیواكان له‌ كۆبوونه‌وه‌كە، سه‌رجه‌م تێبینی و زانیارییه‌كانیان له‌باره‌ی کامێرای گەرمبین تۆماركرد، بۆ ئه‌وه‌ی له‌كاتی به‌كارهێنانیدا سوودی زیاتری لێوه‌ربگرن. کامێراو دوربینی حەراری  جۆرە کامێراو دوربینێکە کە  وێنەکان لەرێگەی تیشکی ژێر بنەوشەیی دەگوازێتەوە لەسەر شەپۆلی 450-750 نانۆ مەتری تیشکی بینراو و بە درێژی شەپۆلی  14000 نانۆمەتر تیشکی بنەوشەیی.

عەمار عەزیز ئەمڕۆ 12کانونی یەکەم ئەنجومەنی خۆسەری دیموکرات لەشنگال نۆسراوێکی فەرمی بۆ هەموو دام و دەزگایەکانی حکومی و رێکخراوەکان ناردووە وتێدا هاتووە لە ئەمڕۆ تا کاتێکی نادیار نابێت هیچ فەرمانگەیەک دەوام بکات. تەحسین موراد، لێپرسراوی گشتی هاتۆچوی شنگال سەر بە ئەنجومەنی خۆسەری دیموکرات به هاوڵاتی ی وت"ئەمڕۆ ئەنجومەنی خۆسەری دیموکرات نوسراوێکی فەرمی ئاراستەی هەموو دام و دەزگایەکانی حکومی و رێکخراوەکان کردوە ، لەنوسراوەکەدا داوایان لێ دەکات کە لە ئەمڕوە نابێت هیچ فەرمانەگەیەکی حکومی دەوام بکات جگە لە نەخۆشخانە و خوێندنگایەکان". لێپرسراوی گشتی هاتۆچوی شنگال سەر بە ئەنجومەنی خۆسەری دیموکرات وتیشی:" "بڕیارەکە لەبەر بێ هەڵویستی حکومەتی عێراق دەرکراوە کەبەداخەوە هیج هەڵوێستیان لسەر بوردوومانەکانی تورکیا یان نیە، رۆژانە تورکیا بە ئارەزوی خۆی ناوچەکانمان بۆردوومان دەکات، تا حکومەتی عیراق نەهێتە سەر خەت بڕیارەکەی ئەنجۆمەنی خۆسەر کاری پێ دەکرێت و بەردەوام دەبێت". قەزای شنگال سەر بە پارێزگای دهۆکە و کەوتووەتە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان، لە رووی ئیدارییەوە خراوەتە سەر پارێزگای نەینەوا.  سێشەممە 07-12-2021 لە کۆمەڵگەی خانەسۆر لە سنوری قەزای شنگال فڕۆکەکانی تورکیا ئۆتۆمبێلێكی بەرپرسێکی یەکینەکانی بەرخودانی شنگال بەناوی (مەروان بەدەل حاجی) کردە ئامانج و بەو هۆیەوە بەرپرسەکەی یەبەشە گیانی لەدەستدا. هەروەها رۆژی 11-12-2021 فڕۆکەکانی تورکیا بارەگای ئەنجوومەنی گەل لە کۆمەڵگەی خانەسووری سەر بە قەزای شنگال کردە ئامانج، لەبارەی زیانەكانەوە تائێستا هیچ لایەنێك بە ڕەسمی هیچ زانیاریەكی رانەگەیاندووە.  

هاوڵاتى  بەرپرسێکی ئەمریکی رایگه‌یاند:" ئەگەر هەیە لەگەڵ ئێران بگەینە رێککەوتنێک". ئەو بەرپرسە بە مەرجی پاراستنی ناوەکەی قسەی بۆ رۆژنامەوانان کردووە، دەڵێت، وڵاتانی G7 لە لیڤەرپوول کۆبوونەوەیەکی "چڕوپڕیان" دەربارەی ئێران ئەنجامداوە و سەرجەمیان هاوهەڵوێستن لەسەر رێککەوتنی ئەتۆمی. بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا پشتڕاستیان کردووەتەوە، ئانتۆنی بلینکن لە میانی گفتوگۆکانی لە لیڤەرپوول کۆبوونەوەی "بەرهەمداری" بۆ بەرەوپێشبردنی گفتوگۆ ئەتۆمییەکان ئەنجامداوە کە پێکدێن لە بەریتانیا، ئەڵمانیا و فەرەنسا. بەرپرسانی ئەمریکی پشتڕاستیدەکەنەوە کە رۆبەرت مایڵی، نێردەی ئەمریکا بۆ ئێران جارێکی دیکە دەگەڕێتەوە ڤیەننا بۆ بەردەوامیدان بە گفتوگۆ ئەتۆمییەکان کە ئێستا لە گەڕی حەوتەمدا چەقیان بەستووە و وڵاتانی رۆژئاوا دەڵێن هۆکارەکەی ئەوەیە کە ئێران جیددی نییە. وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا هەر لە کۆبوونەوەی G7 هۆشداریدا لەوەی کاتی دۆزینەوەی رێگەچارەیەک بۆ زیندووکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمی خەریکە بەسەردەچێت. لەلایەکی دیکەوە ئانالینا باربۆک، وەزیری نوێی دەرەوەی ئەڵمانیا بە رۆژنامەڤانانی راگەیاند، لەماوەی رابردوو ئێران پێشانیداوە هیچ پێشکەوتنمان لە رێککەوتنەکان بەدی نەکردووە. ئەوەشی گوت کە ئێران بەهۆی سووربوونی لەسەر هەڵوێستەکەی شەش مانگە کۆبوونەوەکان دەهێنێت و دەبات.

هاوڵاتى  بەڕێوبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی رایگه‌یاند:" هۆکارى گیانلەدەستدانى هاوڵاتیان بەهۆى ڕوداوەکانى هاتوچۆوە لە مانگى ڕابردوودا بەراورد بە مانگى ١٠ ى ئەمساڵ زیادیکردووە، بە جۆرێک لە مانگى ١٠ دا ٢٥ گیانیان لەدەستداوە". بەڕێوبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی، لە پەڕەى تایبەتى خۆیان لە فەیسبووک، ئامارێکی بڵاوکردەوە، کە بەپێی ئامارەکە، لەماوەی مانگی ڕابردوودا  ٦٨ تەرم براوەتە پەیمانگای پزیشكی دادی سلێمانی و پشكنینیان بۆ كراوە بە مەبەستی دەستنیشانكردنی هۆكاری گیان لەدەستدانیان. لە بەشێکى دیکەى ڕاگەیەنداوەکەدا باس لەوەکراوە، لە کۆى ئەو ٦٨ تەرمەى مانگی ڕابردوو لە پەیمانگای پزیشكی دادیی سلێمانی پشکنیان بۆ کراوە، ٣٠ حاڵەتی گیانلەدەستدانیان بەهۆی ڕوداوی هاتوچۆوە بووە. هەر بەپێی ئامارە، ١٦ لەو تەرمانەش بەهۆكاری جیاجیا و ١٢ حاڵەتیش بەهۆی تەقەكردن و تەقەمەنی، چوار حاڵەت بەهۆى سووتاندن، چوار حاڵەتیش بەهۆى كەوتنەخوارەوە و یەك حاڵەتیش بەهۆی كارەباوە بوە و یەك حاڵەتی خۆخنكاندنیش تۆمارکراوە. بەپێى ئامارەکەى بەڕێوەبەرایەتى تەندروستیى سلێمانى هۆکارى گیانلەدەستدانى هاوڵاتیان بەهۆى ڕوداوەکانى هاتوچۆوە لە مانگى ڕابردوودا بەراورد بە مانگى ١٠ ى ئەمساڵ زیادیکردووە، بە جۆرێک لە مانگى ١٠ دا ٢٥ گیانیان لەدەستداوە.  قوربانیەکانى ڕوداوەکانى هاتوچۆ لە هەرێمى کوردستان لە هەڵکشاندایە و لایەنى هاتوچۆش هۆکارەکە دەگێرێتەوە بۆ پابەندنەبونى شۆفێران بە ڕێنماییەکان و شۆفێرانیش هۆکارەکان دەگێڕنەوە بۆ خراپى ڕێگا و بانەکان.

هاوڵاتى   باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدا لە چوارەم ساڵەی تێپەڕبوونی ڕاگەیاندنی سەرکەووتن بەسەر داعشدا پیرۆزبایی لە هێزە عێراقییەکان دەکات و دەڵێت" توانیمان 8 ملیۆن  عێراقی و سوری لەژێر دەسەڵاتی داعش رزگار بکەین". لە راگەیەندراوێکدا باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە عێراق، بەبۆنەی ساڵیادی ڕاگەیاندنی سەرکەوتن بەسەر داعش لە عێراق رایگەیاند، "ئێمە ئاهەنگی سەرکەوتن لە عێراق دەگێرین دژ بە چەکدارانی داعش کە چوار ساڵ بەر لە ئێستا توانیمان لەگەڵ هێزە عێراقییەکان و لە 10ی کانوونی یەکەم کۆتاییان پێبێنین، توانیشمان 8 ملیۆن و عێراق و سوری لەژێر دەسەڵاتی داعش رزگار بکەین". ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەمریکا هەر لەم رۆژەدا، یادی ئەو شەهیدانە دەکاتەوە کە لە پێناو ئازادی عێراق گیانیان فیداکردووە، وە پیرۆزباییەکی گەرم لە هێزە عێراقییەکان و پێشمەرگەش دەکات، کە پشکی شێریان هەبوو لە رووبەڕووبوونەوە و کۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی داعش لە عێراق. باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە عێراق دەشڵێت، لەگەڵ ئەوەی هاوکارە عێراقییەکانمان کە لەکاتی ئێستا سەرقاڵی دووبارە بنیاتنانەوەی وڵاتەکەیانن، دڵنیایان دەکەین کە ئەمریکا هاوپەیمانە ستراتیجییەکە دەبێت بۆ عێراق. باڵیۆزخانەی ئەمەریکا لەو راگەیەندراوەدا رۆڵی هێزە هاوبەشەکانی عێراق و هێزەکانی پێشمەرگەی، لە قوربانیدان لەپێناو وڵاتێکی ئارام، سەقامگیر و دیموکرات بەرزنرخاندووە. بەگوێرەی رێککەوتنی ستراتیژی نێوان واشنتن و بەغدا تا 31/12/2021، هێزە شەڕکەرەکانی ئەمەریکا لە عێراق دەکشێنەوە. لەوبارەوە دوێنێ هەینی 10/12/2021، فه‌رمانده‌یی ئۆپراسیۆنه‌ هاوبه‌شه‌كانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاندووە، "دووپاتیده‌كه‌ینه‌وه‌، هێزه‌ شه‌ڕكه‌ره‌كانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی دژی داعش به‌ر له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌ به‌ ته‌واوی عێراق به‌جێده‌هێڵن".

هاوڵاتى   سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری - جەهەپە رایگه‌یاند:" ئەگەر پارتەکەم دەسەڵاتی تورکیا بگرێتە دەست، سەلاحەددین دەمیرتاش و عوسمان کاڤالا و سەرجەم ئەو کەسانەی "بە ستەملێکراوی" لە زیندانەکاندان ئازاد دەکرێن".  کەمال کڵچدارئۆغلۆ، سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ سەندیکای کرێکاران و پیشەگەرانی شاری رووهای باکووری کوردستان رایگەیاند، "هێشتنەوەی سەلاحەددین دەمیرتاش لە زینداندا پێچەوانەی یاسایە. هەروەها ئەو رەخنانەی لە سەلاحەددین دەگیرێن، هیچ بەهایەکیان نییە؛ بۆیە ئەگەر جەهەپە دەسەڵات بگرێتە دەست، سەلاحەددین، کاڤالا، پارێزەرەکان و سەرجەم ئەو کەسانەی بە ستەملێکراوی لە زیندانەکاندان، ئازاد دەکرێن".  لە وەڵامی پرسیاری چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە باکووری کوردستان، کەمال کڵچدارئۆغڵو وتی: "یەکێک لە کێشە هەرە سەرەکییەکانی تورکیا، پرسی کوردە. شوێنی راستەقینەی چارەسەرکردنی کێشەی کورد، پەرلەمانی تورکیایە. جگە لەو شوێنە لە هیچ شوێنێکی دیکە ئەم پرسە چارەسەر ناکرێت؛ هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی دیکە هەڵەیە. دەبێ ئەم کێشەیە لە پەرلەمان چارەسەر بکرێت".  کەمال کڵچدارئۆغڵو داوای لە خەڵکی رووها کرد دەنگ بە جەهەپە بدەن بۆ ئەوەی گەورە شارەوانیی رووها بەدەستبهێنن و گوتی: "بەڵێنتان پێدەدەم کە ئەو کاتە کارەبای بێبەرامبەر بە جووتیارانی ئێرە دەدەین و سوودی بانکی قەرزەکانی جووتیاران سفر دەکەینەوە".  سەرۆکی جەهەپە ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد: "پەرلەمانتارێکمان هەیە، بەڵام ئەمجارە لانیکەم سێ پەرلەمانتارمان" لە رووها دەوێ.  سەلاحەددین دەمیرتاش، هاوسەرۆکی پێشووتری هەدەپە لە چوارچێوەی ''لێکۆڵینەوەکانی تیرۆر'' لە 4ی تشرینی دووەمی 2016ەوە لە گرتووخانەی ئەدیرنە زیندانیکراوە. عوسمان کاڤالاش لە 1ی تشرینی دووەمی 2017 بە تۆمەتی هاندان بۆ ئاژاوەگێ

  عەمار عەزیز ئەمڕۆ چل ویەک رووفاتی تری ئێزیدی لەگوندی کۆجۆ لە رێوڕەسمێکی ئایینى ئێزیدیان و بە بەشداریی بەرپرسانی نێودەوڵەتیی و حکومەت، هەموویان لە گۆڕستانى تایبەتى روفاتەکانى گوندى کۆچۆ بەخاکبسپێردرێن سەباح سەمیر، بەرپرسی ڕاگەیاندنی نۆسینگەی بابە شێخ بە هاوڵاتی ی وت"ئەمڕۆ بە ئامادەبوونی بابە شێخ بابی روحی ئێزدییان و کۆمەڵێک لەبەرپرسانی عیراق و هەرێم، چل و یەک رووفاتی تر کە هەموویان خەڵکی کۆجۆنە لە پزیشکی دادی بەغدا گەڕێنرانەوە بۆ گۆڕستانی کۆجۆ، لە مەراسیمێکی شایستەدا بەخاک سپێردران". "ئەمە وەجبەی دووەم بۆ لە هێنانەوەی رووفاتەکان، لەم چل ویەک رووفاتە ژن و پیاو و مێر مندڵ لەنێویاندا بوون، هێشتا ژمارەیەکی تر لە رووفاتەکان لە پزیشکی دادی بەغدا ماونەوتەوە هەرکاتێک پشکنینەکانیان تەواو بوون رەوانەی کۆجۆ دەکرێن و بەخاکی پیرۆزی شنگال بەخاک دەسپێردرێن"سەباح سەمیر وای وت.  

 هاوڵاتى  ئەمریكا تاووتوێی پلانی بی دەكات و ئیسرائیل پلانی جی ئامادەیە دژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران، بەڵام تاران ئاستی داواكارییەكانی زیاددەكات و سێ وڵاتی سەرەكیی جیهانیش داواكارییەكانی رەتدەكەنەوە. داواكارییەكانی ئێران بۆ لابردنی سزا نێودەوڵەتییەكان رووبەڕووی رەخنەی توندی ئەمریكاو وڵاتانی جیهان دەبێتەوە و بەهای تمەن بۆ نزمترین ئاستی خۆی لەیەك ساڵی رابردودا دادەبەزێت و گومان لەهەڵوەشاندنەوەی هەتاهەتایی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەكرێت. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) ئاڵۆزیی توندی بەخۆیەوە بینیوە بەجۆرێك ئەمریكا رایگەیاندووە خۆی بۆ سیناریۆی هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنەكە ئامادە دەكات و ئەڵمانیاو فەڕەنسا داواكارییەكانی تاران بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە رەتدەكەنەوە و ئیسرائیل پێچەوانەی رابردوو بەئاشكرا هێرشەكانی دژی وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران ئاشكرا دەكات و رایدەگەیەنێت لەساڵێكدا زیاتر لەسێ جار بەهاوكاریی زانا ئەتۆمییەكانی ئێران لەناوخۆی ئەو وڵاتە زیانی بەوێستگە ئەتۆمییەكان گەیاندووە، چونكە بەهیچ جۆرێك رێگە بەو وڵاتە نادات ببێتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمیی. خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا دوای پێنج رۆژ بەتوڕەبوونی تیمی دانوستانكاری ئێران و بەبێ هیچ راگەیەنراوێكی فەرمیی كۆتایی هات و رون نییە ئەو دانوستانانە كەتێیدا ئەمریكا بەناڕاستەوخۆ بەشدارە، دەبێتە هۆی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی یان خەونی ئێران بۆ چارەسەری قەیرانە قوڵەكانی تێدا بەدی دەكرێت بەتایبەت كەپێچەوانەی رابردوو لایەنەكانی بەرامبەر ئێران لەو دانوستانانەدا بە راشكاویی داواكارییەكانی تارانیان رەت كردووەتە. بڵاوبوونەوەی هەواڵی دانوستانەكانی ڤیەننا نرخی هەر دۆلارێكی لەئێران گەیاندە نزیكەی (32) هەزار تمەن كە ئەوەش بە بەرزترین نرخی دۆلار لەیەك ساڵی رابردوو ئەژمار دەكرێت و تەنانەت پڕۆژە پێشنیاری پەرلەمانی ئەو وڵاتەش بۆ بەرزكردنەوەی موچە لەوڵاتەكەداو دەستنیشانكردنی نرخی هەر دۆلارێك بە (23) هەزار تمەن ئاماژەیەكی دیكەن كە رەنگە دەسەڵاتدارانی ئێران هیوایەكی ئەوتۆیان بەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەبێت. ئێران زۆری دەوێت و بەكەم رازیی نییە رۆژی دووشەممە (29)ی نۆڤەمبەر حەوتەمین خولی دانوستانی ئەتۆمیی لەڤیەننای پایتەختی نەمسا لەنێوان هەریەكە لەكۆماری ئیسلامی ئێران و بەریتانیا، فەڕەنسا ، روسیا ، چین لەگەڵ ئەڵمانیا كە بە (4+1) دەناسرێن بەڕێوەچوو، بەڵام نوێنەری ئەمریكا لەو دانوستانانەدا بەشدارە بەبێ ئەوەی  راستەوخۆ دانوستان لەگەڵ تیمی ئێران بكات. دانوستانەكەی رۆژی دووشەممە دوای پێنج رۆژ لەدانیشتن و گفتوگۆی ئەو وڵاتانە بەبێ ئەنجام كۆتایی هات تەنها بڵاوبوونەوەی لێدوانی تیمی دانوستانكاری ئێران لەهۆڵی كۆبوونەوەكەدا كە رایانگەیاندبوو تاران هیچ پاشەكشەیەك لەداواكارییەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان ناكات و ئەمریكا داهاتی ئێرانی لە (100) ملیار دۆلارەوە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزاندوەو بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی هەر دۆلارێك لە (27) هەزار تمەنەوە بۆ (32) هەزار تمەن. دوای تەواوبوونی دانوستانەكە لە رۆژی هەینی سێی دیسەمبەر، ئەنتۆنی بلینكەن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: تاران هیچ ئاماژەیەكی تێدا بەدی ناكرێت كەمەیلی گەڕانەوەی هەبێت بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوە وا دەكات واشنتۆن رێگەیەكی دیكە هەڵبژێرێت. لەلایەكی دیكەشەوە بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا بەناوی وەزارەتی دەرەوە بەئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە؛ واشنتۆن پێنج مانگە لەبەرامبەر بەرنامە ئەتۆمییەكی تاراندا دانی بەخۆیدا گرتووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئێران رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمی زۆر زیادتر كردووە ئەمریكا خۆی بۆ سیناریۆی هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتی رێككەوتنی ئەتۆمی ئامادە دەكات. هاوكات ئەڵمانیا ئاشكرای كردووە كە پێشنیارو داواكارییە نوێیەكانی ئێران لەناو دانوستانەكادا رەتدەكاتەوە، بەڵام كاتیش بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی خەریكە بەسەر دەچێت، چونكە بەرلین دوای سێ رۆژ لەتاووتوێی وردی پێشنیارەكانی تاران بۆی دەركەوتووە كۆماری ئیسلامی ئێران سەرجەم ئەو هەنگاوانەی كە لەكۆبوونەوەكانی پێشوی ڤیەننا لایەنەكان كۆك بوون لەسەری، رەت كردوەتەوەو داواكارییەكانی زۆر بەرز كردووەتەوە. عەلی باقری، سەرپەرشتیاری تیمی دانوستانكاری ئەتۆمیی ئێران رایگەیاندووە؛ تاران دوو پاكێجی پێشنیار و پلانی خۆی رادەستی بەشداربووانی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا كردووە كە لەسەر بنەمای رێككەوتنی ساڵی 2015 داڕێژراوە، بۆیە ناكرێت ئەو پێشنیارانە رەتبكرێنەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاندووە:  سەرەڕای رەتكردنەوەی ئەو پێشنیارانەی تاران داوا كراوە وڵاتان بەردەوامبن لەهەنگاوی دیپلۆماسی بۆ چارەسەری پرسی ئەتۆمیی و هاوكات داوا لەتیمی دانوستانكاری ئێران كراوە وردتر لەدۆخەكە بڕوانن و پێداچوونەوە بە داواكارییەكانیاندا بكەن، چونكە ئەو داواكارییانە پەسندناكرێت و بەرلین رەتی دەكاتەوە. ئیسرائیل مۆتەكەی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران رۆژی سێشەممە (30) نۆڤەمبەر رۆژێك دوای دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی ڤیەننا، یائیر لاپید وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل لەكۆشكی ئەلیزە لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا كۆبووەوەو بە راشكاوانە رایگەیاند ئێستا كاتی ئەوە هاتووە كە بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران لە رێگەی گورزی سەربازییەوە راگیرێت. دیدارەكەی ماكرۆن و لاپید لەكاتێكدا بوو كە رۆژی دووشەممە (29) نۆڤەمبەر هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا، ماكرۆن لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران، رایگەیاند دەبێت تاران خۆی لەگەڵ دۆخی دانوستانەكاندا بگونجێنێت. وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل دوای كۆبوونەوەكەی ماكرۆن و لاپید لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند تەلئەبیب وڵاتانی لەمەترسییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران ئاگادار كردووەتەوەو جەختی لەبەردەوامیی سزاكانی سەر ئەو وڵاتەو بەكارهێنانی هەڕەشەی سەربازیی لەدژی تاران كردووەتەوە، چونكە لەئێستادا دەنگ و هەڵوێستی ئیسرائیل لەلایەن وڵاتانی جیهانەوە باشتر دەبیسترێت. لەلایەكی دیكەوە رۆژی شەممە (4/12/2021)، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل و سەرۆكی دەزگای مۆساد بەمەبەستی گەیاندنی زانیاریی لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران سەردانی واشنتۆنیان كردو هاوكات نەفتالی بێنێت، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەلێدوانێكدا داوای كرد توندترین هەنگاوی توند لەدژی ئێران بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە دانوستانەكان بۆ كڕینی كات و وەرگرتنی باج لەدژی وڵاتانی جیهان بەكارنەهێنێت بەمەبەستی دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمیی. بێنێت جەختی لەوە كردەوە؛ ئێران دەبێت باجی سەرپێچییە ئەتۆمییەكانی بدات و دەبێت لەوە تێبگات ناكرێت هاوكات لەگەڵ دانوستانە ئەتۆمییەكان ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆمەكەی بەرز بكاتەوە. ئیسحاق هێرزوك، سەرۆكی ئیسرائیل لەپەیامێكی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر رایگەیاند؛ تەلئەبیب پێشوازیی لەهەر هەنگاوێكی دیپلۆماسیی بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكی ئێران دەكات، بەڵام وڵاتەكەمان بەمافی خۆی دەزانێت ئازاد بێت لەبەكارهێنانی هەر بژاردەیەك دژی ئێران. ئەگەرچی ئیسرائیل بەشێوەیەكی فەرمی لەهیچ دانوستانێكی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی جیهاندا بەشدار نییە، بەڵام زیاترین كاریگەریی لەسەر هەڵوێستە نێودەوڵەتییەكان هەیە سەبارەت بەبەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران، بۆیە بێنی گانتز، وزیری بەرگریی ئیسرائیل و دەیڤد بارنیا، سەرۆكی نوێی مۆساد رۆژی شەممە چواری دیسەمبەر سەردانی واشنتۆنیان كرد تا لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا سەبارەت بەبەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران كۆببنەوە، هەندێك سەرچاوەش ئاماژە بەوە دەكەن واشنتۆن بە راوێژ لەگەڵ تەلئەبیب پلانی (بی) لەدژی تاران ئامادەدەكەن. گۆڤاری زێ سپێكتیتۆر (The Spectator) ی بەریتانی ئاشكرای دەكات، دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل كە بە(مۆساد) ناسراوە، لە سێ ساڵدا بە هاوكاریی (10) زانای ئەتۆمیی لەناوخۆی ئێراندا سێ گورزی گەورەی لەبەرنامەو وێستگە ئەتۆمییەكەی ئێران وەشاندوەو لەئێستاشدا ئەو زانا ئەتۆمییانەی ئێران لەشوێنێكی پارێزراودان. گۆڤارەكە لەژمارەی رۆژی پێنجشەممە (2/12/2021) نووسیویەتی: مۆسادی ئیسرائیل لەماوەی (18) مانگداو بەهاوكاریی (10) زانای ئەتۆمیی لەناوخۆی ئێران و بەبەشداریی زیاتر لەهەزار شارەزای هەواڵگریی و تەكنیكی لەناوخۆی ئیسرائیل سی پلانی سەركەوتوویان لەدژی وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران ئەنجامداوە كە بریتی بوون لەتەقاندنەوەی بەشێك لەوێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز لەنزیك شاری ئەسفەهان و كوشتنی موحسین فەخری زادە، زانای ئەتۆمیی ئێران كە بەباوكی ئەتۆمیی و بەرنامەی موشەكیی ئێران دەناسراو لەگەڵ بەدەستهێنانی سەدان لاپەڕە لە راپۆرتی نهێنی ئەتۆمیی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە. بەرپرسانی ئیسرائیل جەختیان لەوە كردووەتە سەرجەم هەنگاوەكانی وڵاتەكەیان دژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران لەچوارچێوەی پلانی (جی)یە كە لەداهاتووشدا بەردەوام دەبێت تا راگرتنی تاران و دەستبەرداربوونی ئەو وڵاتە بۆ گەیشتن بەبۆمبی ئەتۆمیی. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە؛ لە (15) ساڵی رابردوودا پێنج تەقینەوەی بەهێز لەسەرجەم وێزگە ئەتۆمییەكانی وڵاتەكە روویداوە كە زیانی گەورەی لێكەوتووەتەو سەرەڕای ئەو پێنج تەقینەوە بەهێزەش ژمارەیەك تەقینەوەی بچووك روویداوە كە زیانەكانیان بەرچاوو كاریگەر نەبووە. ئێران دڵنیایی لەئەمریكا دەوێت حسێن ئەمیر عەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رۆژی دووشەممە (6/12/2021) رایگەیاند كۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر پێشنیاری عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی دەستی كردووەتەوە بەدانوستانی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەمریكا دەستپێكردووەتە و بەهیچ رێككەوتنێكی دیكە جگە لەناوەڕۆكی رێكەوتنی ئەتۆمیی ساڵی (2015) لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) رازی نابێت و دەبێت سەرجەم بەرژەوەندییە دەستنیشانكراوەكانی ئێران لە رێككەوتنەكەدا جێبەجێ بكرێت كە یەكێكیان نەمان و لابردنی سزا نێودەوڵەتییەكانە دژی تاران. ئەگەرچی تیمی دانوستانكاری ئەمریكا بەفەرمی لەناو هۆڵی كۆبوونەوە تایبەتەكانی دانوستانی ئێران و وڵاتانی (5+1) بەشداریی ناكات، بەڵام سەرجەم پەیامەكانیان لە رێگەی وڵاتانی دیكەوە دەگاتە ئێران و ئەو وڵاتەش بەهەمان شێوە داواكارییەكانی دەگەیەنێتە تیمی دانوستانكاریی ئەمریكا، ئەوەش وایكردووە دانوستانەكان زۆر بخایەنێت و تیمی دانوستانكاری ئەمریكاش ناڕەزایەتی خۆیان لەو گفتوگۆیانە دەربڕیوەو رایانگەیاندوە ئەو شێوازە لەدانوستان كاتێكی زۆر دەكوژێت، بەڵام سەرەڕای ئەو دۆخەش كۆماری ئیسلامی ئێران لە دوو پاكێجی پێشنیاری خۆیدا داوای كردووە ئەمریكا دڵنیایی بدات بەئێران كە جارێكی دیكە هاوشێوەی ساڵی (2018) لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناكشێتەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل: تەلئەبیب وڵاتانی لەمەترسییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران ئاگادار كردووەتەوە و جەختی لەبەردەوامیی سزاكانی سەر ئەو وڵاتەو بەكارهێنانی هەڕەشەی سەربازیی لەدژی تاران كردووەتەوە   هاوكات نوێنەری چین لەدانوستانەكانی ڤیەننا كە وڵاتەكەی بەپشتیوانی ئێران دەزانێت بەئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزی راگەیاندووە؛ ئاستی داواكارییەكانی تاران بەراورد بەداواكارییەكانی سەردەمی حكومەتی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران مایەی سەرسوڕمانە چونكە بەشێوەیەكی بەرچاو داواكارییەكانی تاران بەرزبووەتەوە. رۆیتەرز ئاماژەی بەوەكردووە نوێنەری چین دوای كۆبوونەوەی یەكەمی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا سێ كاتژمێر لەگەڵ تیمی دانوستانكاری ئێران كۆبووەتەوە و رایگەیاندووە دەبێت تاران داواكارییەكانی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیی رێكبخات نەوەك تەنها لەگەڵ وڵاتێك یان تەنها لەبەرامبەر ئەمریكادا، بەپێی زانیارییەكانی ئەو ئاژانسە نوێنەری چین سەرسوڕمانی لەهەڵوێست و داواكارییەكانی ئێران دەربڕیوە. چین  بەبێ لەبەرچاوگرتنی سزاكانی ئەمریكا لەدژی ئێران، رۆژانە زیاتر لە 700 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران كڕیوەو ئەوەش یارمەتیدەر بووە بۆ ئەوەی ئابوریی وڵاتەكە بەتەواوەتی هەرەس نەهێنێت. ئێران داواكاریی زۆرو پاشەكشێی گەورە ئەگەرچی ئێران رایگەیاندوە جگە لەهەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزاكان و دڵنیایی وەرگرتن لەواشنتۆن بەهیچ جۆرە پێشنیارێكی دیكە رازی نابێت، بەڵام دۆخی ئابوریی ئەو وڵاتەو پرۆژەیاسای ئەو وڵاتە ئاماژەیە كە رەنگە پاشەكشێی گەورە بكات، چونكە نرخی هەر دۆلارێك لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە (23) هەزار تمەن و نرخی هەر بەرمیلێك نەوتیش بە (40) دۆلار خەمڵێنراوە و پێشبینیشی كردووە كە ئاستی فرۆشی نەوتی رۆژانەشی زیاتر بێت لەهەزار و (200) بەرمیل. ئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) زیندو نەكرێتەوە ئەوا ئێران ناتوانێت لانیكەمی پلانی بودجەی ساڵی داهاتوو بەدیبهێنێت لەكاتێكدا ساڵی رابردوو زیاتر لە(11) ملیار دۆلار كورتهێنانی بودجەی هەبووە، بۆیە پێدەچێت لەداهاتووداو لەژێر كاریگەریی هەڕەشەی سەربازیدا پاشەكشێی گەورە بۆ ئەمریكا بكات جگە لەبەرنامە ئەتۆمییەكەی رێكەوتنێكی دیكە لەسەر بەرنامە موشەكییەكەی لەگەڵ ئەمریكا بكات. تاران هیچ پاشەكشەیەك لەداواكارییەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان ناكات و ئەمریكا داهاتی ئێرانی لە (100) ملیار دۆلارەوە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزاندوەو بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی هەر دۆلارێك لە (27) هەزار تمەنەوە بۆ (32) هەزار تمەن      

کاکەلاو عەبدوڵا جارێکی تر ڤایرۆسی کۆرۆنا خۆی لەبەرگێکی نوێدا پیشانداو ئەمجارە دەیەوێت تاقیکردنەوەیەکی قورستری مرۆڤایەتی بکات بەسەرهەڵدانی لەجۆرێکی نوێدا کە ئۆمیکرۆنە. ئۆمیکرۆن بووەتە جێی ترسی زۆربەی وڵاتان و تائیستا چەندین وڵات رێکارەکانی خۆپارێزییان تووندتر کردووتەوە و گەشتەکانیان سنوردارکردووە. رێکخراوی تەندروستی جیهانی ئەم جۆرە نوێیە بەجۆرێکی «نیگەرانکەر» وەسف دەکات چونکە «چەند بازدانێک تێیدا روویداوە کە وادەکەن کاریگەری هەبێت لەسەر مامەڵەی ڤایرۆسەکە، لەوانە تا چەند بەئاسانتر دەگوازرێتەوەو تووندی نەخۆش خستنی چەندە». ئەوەی زانایانی زیاتر تووشی گومان و ترس کردووە ئەوەیە کە ئەم جۆرە رەنگە توانای خۆدزینەوەی هەبێت لە ڤاکسینەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەڵام بەشێک لەزانایان دەڵێن رەنگە تواناکەی سنوردار بێت و نەتوانێت بەتەواوی لەڤاکسین خۆی بدزێتەوە. توانای گواستنەوەو تووندیەتی ڤایرۆسەکە ئەم جۆرە لە ٢٥ی مانگی رابردوو لەباشوری ئەفریقا دەستنیشانکراو لەو کاتەوە زیاتر لە ١٢ هەزار حاڵەت بەتەنها لەوڵاتەکەدا تۆمارکراوە. بەتەنها دوو هەفتە لە دەستنیشانکردنی لەزیاتر لە ٤٠ وڵاتدا بڵاوبووتەوە کە ماوەیەکی کورتە بۆ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە بەراورد بەجۆرەکانی تر. زانایان باس لەوە دەکەن هێشتا زووە بۆ بڕیاردان لەسەر ڤایرۆسەکە چونکە داتاو ئەزمونی زیاتر پێویستە تا بگەنە دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوە لەسەر جۆرە نوێیەکە، بەڵام بەپێی ئەو توێژینەوانەی تائێستا کراون دەرکەوتووە ئۆمیکرۆن ئاستی گواستنەوەی بەرزە، بەڵام توندیەتی ڤایرۆسەکە کەمە، بۆیە کەسانی تووشبوو کەمتر تووشی ناڕەحەتی و ماندوێتی دەکاتەوە. بەپێی توێژینەوەیەکی ئەنجومەنی توێژینەوەی پزیشکی ئەفریقای باشور، حاڵەتەکانی ئۆمیکرۆن مامناوەندن و زیاتر کەسانی گەنج تووش دەبن. توێژینەوەکە دەریخستووە بەشێکی زۆری ئەو کەسە گەنجانەی تووش بوون پێویستیان بەئامێری ئۆکسجین نەبووەو لەگەڵ تووشبون بەکۆرۆنادا حاڵەتێکی تری پزیشکییان هەبووە، بۆیە داغڵی نەخۆشخانە کراون. لەبارەی دەرئەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیەوە ئەنتۆنی فاوچی، راوێژکاری باڵای پزیشکی کۆشکی سپی، رایگەیاند کەدەرئەنجامەکانی دڵخۆشکەرن. «هەرچەندە ئێستا زۆر زووە بۆ ئەوەی قسەی یەکلاکەرەوەی لەسەر بکرێت، بەڵام تا ئێستا وا دەرناکەوێت ئاستێکی گەورەی تووندی تووشبوونی لەگەڵدا بێت»، فاوچی وای وت. فاوچی وتیشی، «بەڵام دەبێت وریابین پێش ئەوەی بڵێین کە کەمتر تووندە یان کەس تووشی حاڵەتێکی تووند ناکات بە بەراورد بەدەلتا، بەڵام تائێستا ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە دڵخۆشکەربن». بەڵام بەپێی نوێترین توێژینەوە، ئەم جۆرە نوێیە توانای گواستنەوەی زۆر زیاترە بە بەراورد بەجۆری یەکەمی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئەمەش وایکردووە ترسێکی زۆر لەجیهاندا دروست ببێت و تائێستا زیاتر لە ٥٥ وڵات رێکارەکانی خۆپارێزی و گەشتکردنیان تووندترکردووتەوەو بەشیکیشیان گەشتەکانیان لەگەڵ چەند وڵاتێکی ئەفریقی وەستاندووە. لەهەیینی رابردوودا په‌یمانگای نیشتیمانی ئه‌فریقای باشور بۆ نه‌خۆشییه‌ گوازراوه‌كان یەکەمین توێژینەوەی خۆی لەبارەی ئۆمیکرۆنەوە بڵاوکردەوەو رایگەیاند «ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن ده‌بێته‌ هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی شه‌پۆلێكی به‌هێزی تووشبوون، كه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ سیستەمی به‌رگری جەستەیان به‌هێزه‌، ناتوانن ده‌ربازیان بێت و سیستەمی به‌رگری جەستەیان به‌رهه‌ڵستی ڤایرۆسه‌كه‌ ناکات.» توێژەرانی توێژینەوەکە لێکۆڵینەوەیان لە دوو ملیۆن و ٨٠٠ هەزار حاڵەتی تووشبوون کردووە لەئەفریقای باشور لە ئازاری ٢٠٢٠ەوەو تێیدا دەرکەوتووە زیاتر لە ٣٥ هەزار حاڵەت دووبارە تووشبوونەتەوە. لەو ٣٥ هەزار حاڵەتە دەرکەوتووە دووبارە تووشبونەوە لەجۆری دەلتا و بێتا کەمترن بە بەبەراورد بەجۆری یەکەم کە لە وهان بڵاوبوویەوە، بەڵام دەرکەوتووە مەترسی تووشبوونەوە دوو ئەوەندە زیاترە لە شەپۆلی ئۆمیکرۆندا بە بەراورد بەشەپۆلی یەکەمی وهان. ئایا ئۆمیکرۆن دەتوانێت خۆی لەڤاکسین بدزێتەوە؟ زاناکان لەسەر وەڵامی ئەم پرسیارە کۆکن کە ئەویش ئەوەیە بەڵگەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن ئۆمیکرۆن بە بەراورد بەجۆرەکانی تر توانای خۆدزینەوەی لەسیستەمی بەرگری هەیە. «ئەوەی تا ئیستا ئێمە دەیزانین، دەتوانین بە متمانە بەخۆبوونەوە بڵێین ئۆمیکرۆن توانای باشتری هەیە لەتووشکردنەوەی ئەو کەسانەی پێشتر تووش بوون و پارێزگارییان دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا وەرگرتووە»، فرانکۆ بالۆو، بەڕێوبەری پەیمانگەی جێنەتیک لەزانکۆی لەندەن ئەمەی بەگاردیانی بەریتانی وت. «ئەوە تەواو روون و چاوەڕوانکراو بوو لەو گۆڕانکارییانەی دەستنیشانمان کردووە لەپێکهاتەی پرۆتینەکەیدا، ئەم گۆڕانکارییانەش وادەکەن بەربەست زیاتر دروست ببێت بۆ دژەتەنەکان تا کۆنترۆڵی ڤایرۆسەکە بکەن»، بالۆو وای وت. توێژینەوەکەی پەیمانگەی نیشتمانی ئەفریقای باشور گەیشتووەتە هەمان دەرئەنجام و ئەوەی دەرخستووە کە ئۆمیکرۆن توانایەکی بەهێزی هەیە لەخۆدزینەوە لە سیستەمی بەرگری مرۆڤ. لەتوێژینەوەکەدا هاتووە، «ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن توانایه‌كی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری هه‌یه‌ له‌گۆڕینی شێوه‌ی پڕۆتینه‌كه‌ی خۆی و به‌رەنگاربوونه‌وه‌ی به‌رگری جەستە به‌ به‌راورد به‌ڤایرۆسی كۆرۆناو جۆرەکانی تری». لەبارەی کاریگەری ڤاکسین لەسەر ئۆمیکرۆن له‌توێژینه‌وه‌كه‌ ئەوە خراوەتەڕوو، «پرسیاری توێژه‌ران هێشتا‌ به‌بێ وه‌ڵام ماوه‌ته‌وه‌، ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن ده‌توانێت به‌رهه‌ڵستی ته‌واوی ئه‌و ڤاكسینانه‌ بكات كه‌ تاوه‌كو ئێستا به‌رهه‌م هێنراون». هاوکات سارا گیڵبێرت، زانایانی ڤاکسین و یەکێک لەدروستکەرانی ڤاکسینی ئەسترازێنێکای بەریتانی، رایگەیاند «هەندێ گۆڕانکاری هەیە کە رەنگە وابکات ئەو دژە تەنانەی لەلایەن ڤاکسینەوە دەکرێنە جەستەوە کەمتر کاریگەرییان هەبێت لەبەرامبەر رێگە گرتن بەتووشبوون بەجۆری ئۆمیکرۆن». لەلایەکی ترەوە هەندێک زانا باس لەوە دەکەن کە راستە ئۆمیکرۆن توانای خۆدزینەوەی هەیە لە سیستەمی بەرگری، بەڵام ئەم توانایەی سنوردارەو لەسەدا سەد ون نابێت. «ئەگەرێکی زۆر کەم هەیە ئەم جۆرە بەتەواوی لەڤاکسین خۆی ون بکات، ئەو ڤاکسینانەی هەمانە بەشێوەیەکی بەرچاو کاریگەرن دژی جۆرەکانی ترو ئێمە پێویستمان بەداتاو ئەزمونی زیاترە تا بیسەلمێنین ئاستی پارێز چەندەیە لەو کەسانەی ڤاکسینیان وەرگرتووە.» هێشتا لێکۆڵینەوەکان بەردەوامن و هیچ دامەزراوەیەکی تەندروستی تائێستا راینەگەیاندووە کە بەتەواوی ئۆمیکرۆن بتوانێت خۆی بدزێتەوە لەڤاکسین، بەڵام بەرهەمهێنەرانی ڤاکسین دەڵێن ئەگەر ئۆمیکرۆن وەک جۆرێکی «دەربازبوو لە ڤاکسین» دیاریکرا ئەوا دەتوانن پێکهاتەی ڤاکسینەکانیان بگۆڕن تا ئۆمیکرۆن بکەنە ئامانج. کۆمپانیای فایزەرو باینۆتێک رایانگەیاندووە کەئەگەر ئۆمیکرۆن بەجۆرێکی دەربازبوو لە ڤاکسین دیاریکرا ئەوا لەماوەی ١٠٠ رۆژدا ڤاکسینیكی تایبەت بەو جۆرە بەرهەم دەهێنن. کۆمپانیای مۆدێرناش دەڵێت دەتوانێت ڤاکسینێکی تایبەت بەرهەم بهێنێت لەماوەی سێ مانگدا بۆ تاقیکردنەوە. بەڵام بەشێک لەزانایان دەڵێن وەرگرتنی ژەمی سێیەمی ڤاکسین، یان ژەمی بەهێزکەر، «ئاستی بەهێزکردنی دژەتەنەکان لەدژی هەموو جۆرەکان بەرز دەکاتەوە. «هەموو باوەڕەکان بۆ ئەوە دەچن کەئەگەر ژەمی سێیەم وەربگریت ئەوا لانیکەم جۆرێک لەجۆرەکان پارێزگاریت دەبێت و بەئەگەرێکی زۆرەوە لەنەخۆشی سەخت دوور دەبیت، تەنانەت لەنەخۆشی تووندی ئۆمیکرۆنیش»، فاوچی لەکۆنفرانسی رووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەکۆشکی سپی وای وت. بەڵام بەشێکی تر لەزانایان دەڵێن ئەو ڤاکسینانەی ئێستا هەیە بۆ جۆری یەکەم دروستکراوەو رەنگە بۆ جۆری نوێی ڤایرۆسی کۆرۆنا هێندە کاریگەری نەبێت. «پرسیارەکە ئەوەیە ئەگەر بەردەوام بیت لەبەکارهێنانی ڤاکسینێک کە بۆ بەرپەرچدانەوەی جۆرێکی کۆن دروستکراوە، ئایا ئەمە توانای تۆ سنوردار ناکات لەوەڵامدانەوەی بەرگریت لەبەرامبەر ڤایرۆسێک کەزۆر جیاوازە لەجۆرەکەی پێش خۆی؟» پاوڵ ئۆفیت، شارەزایەکی ڤاکسین، ئەمەی بە ئێن بی سی نیوزی ئەمریکی وت. ئۆفیت باسی لەوەشکرد کە ئەمە دیاردەیەکی پزیشکییەو بوونی هەیە کاتێک سیستەمی بەرگری مرۆڤ پشت بە یەکەم رووبەڕووبوونەوەی دەبەستێت لەگەڵ ڤایرۆسێکدا و هەندێکجار ئەمە سەردەکیشێت بۆ بەرپەرچدانەوەیەکی لاوازتر کاتێک رووبەڕووی جۆرێکی تری ڤایرۆسەکە دەبێتەوە.

مەزهەر كەریم جبس، یەكێكە لەو خواردنانەی منداڵان رۆژانە دەیخۆن كەیەكێكە لەهۆكارەكانی نەخۆشییەكانی دڵ‌و شەكرەو گورچیلەو شێرپەنجە‌و تێکدانی هاوسەنگی جەستەو زوو توڕەبوونیان. بەهۆی بازاڕی ئازاد لەهەرێمی كوردستاندا دەیان كۆمپانیا لە رێگەی وڵاتانەوە جبس كەچەندین جۆری جیاوازی هەیە دەهێندرێتە هەرێمی كوردستانەوە، سەرەڕای بوونی كوالێتی كۆنترۆڵ، بەڵام پسپۆرە خۆراكییەكان باس لەزیانەكانی دەكەن بەتایبەت بۆ منداڵان. دكتۆر بینایی كامەران پسیۆڕی زانستی خۆراك‌و سەرۆكی هوبەی خۆراك لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» جبس بەهەموو جۆرەكانیەوە، لەپێكهاتەكەیدا زیاد لەحەد دورە لەتەبیعی‌و پێكهاتەكانی ناو جبسەكە، زۆر زۆر دەسكاری كراوە‌و هەرجۆرە خواردنێكیش زۆر دەسكاری بكرێت هیچ بەهایەكی كانزایی‌و ڤیتامینی‌و خۆراكی تێدا نامێنێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد كە  جبس زیان بەخشە لەڕووی ئەو خوێ‌و چەوری‌و موادی حافیزەیەی تێیدەكرێت یان ئەو  قرمە قرمەی، كەپێی دەوترێت (ئەدیكتف ) هۆرمۆنێك دەجوڵێنێت لەمێشكدا وادەكات بەردەوام ئەو منداڵە حەزی لێی دەبێتەوە، هەر كاتێكیش منداڵ دەیخوات ئەوە رێگری دەكات لەخواردنە سودبەخشەكانی دیكەی وەك میوەكان. ئەو پسپۆڕەی خۆراك ئەوەشی دووپات كردەوە خواردنی جبس زیانبەخشە بۆ خانەكانی جەستە كەڕێژەی شەكر لەجەستەدا زیاددەكات. وتیشی:»بەپێی كات هۆكارە بۆ نەخۆشی شێرپەنجە‌و نەخۆشیەكانی دڵ‌و قەڵەویی‌و لاوازی جەستە‌و گورچیلەو دواخستنی گەشەی مێشكی‌و زوو هەڵچون‌و توڕەبوون لەكاتە جیاوازەكانداو نەخۆشییەكانی دیكە لەمنداڵاندا». هەروەها ئەو پسپۆرەی خۆراك لەبارەی رێنمایی و بەكارنەهێنان‌و نەخواردنی جبس لەلایەن منداڵانەوە پێیوابوو كە ئەمساڵ‌و ساڵانی رابردووش وەك لیژنەی تەندروستی قوتابخانەكان رێنماییان دەركردووە بۆ فرۆشگای قوتابخانەكان، كەنابێت جبس بفرۆشن، بەڵام بەداخەوە لەدەرەوەی قوتابخانەكان‌و جێگەكانی دیكەی دەرەوەی قوتابخانە جبس دەفرۆشرێت، بۆ ئەوەش لەڕێگەی كۆبوونەوەو محازەرەوە، لەگەڵ مامۆستای قوتابخانەكان كۆبوونەتەوە تا هۆشیاری بدەینە قوتابیان‌و كەسوكاری قوتابیان تا جبس نەخۆن. جبس سەرەڕای زیانە زۆرەكانی یەكێكە لەخواردنە جیهانییەكان، ئەكادیمیای زانستی ئەمریكی بۆ تەندروستی منداڵان بەخراپترین خواردن هەژماركردووە. رزگار عەلی بەڕێوەبەری خۆپاراستنی تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» خۆراكی جبس لەسەرجەم وڵاتان دەخورێت و ناتوانرێت رێگری لێبكەین تەنیا لەوكاتەدا دەتوانین رێگری لێبكەن كە بەكتریای زیانبەخشی تێدابێت و لەپشكنیندا دەرنەچووبێت و پێكهاتەكانی بەسەرچووبێت». بەڕێوەبەری خۆپاراستنی تەندروستی سلێمانی پێشیوابوو كە»جبس وەك بەكارهێنانی جگەرەو ساردی وایە»، نموونەی ئەوەی هێنایەوە كە چۆن بەخەڵك دەڵێن لەساردی خواردنەوە دوركەونەوە، بەڵام ناتوانن قەدەغەی بكەن. بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی دەڵێت:» وەك چاودێری بازرگانی ئەو نووسراوانەی بۆمان دێت لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستییەوە ئەو جبسەی رەنگیان پێوەیە سەرجەمیان قەدەغە كراون، چونكە رەنگێكی ئاسایی نیە». سۆران عەبدولغەفور بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت:» لەگەڵ ستافی تەندروستی باسمان لەوە كردووە، خواردنی جبس چی بۆ منداڵ‌و گەورەش خواردنێكی ئاسایی نیە بەهۆی ئەو شێوازە لەبەرهەمهێنان‌و ئەو جۆرە گۆڕانكاریەی لەپێكهاتەكەیدا روودەدات، گەر بەدەست من بێت حەزناكەم یەك جبس لەشارەكەماندا هەبێت». «وەك چاودێری بازرگانی ئەو نووسراوانەی بۆمان دێت لەبەڕێوەبەرایەتی تەندروستییەوە ئەو جبسەی رەنگیان پێوەیە سەرجەمیان قەدەغە كراون، چونكە رەنگێكی ئاسایی نیەو پێكهاتەی كیمیایی هەیە لەڕەنگەكەدا، هەربۆیە رێگەپێدراو نیە، بەڵام بەپێچەوەوانەوە رەنگی رووەكی رێگەپێدراوە لەبەكارهێنانی جبسدا»، بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی وای وت. بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێم باجیان لەسەر جبس زیادكردووە لەپێناو كەمترین بەكارهێنان و خواردنیدا. ساماڵ عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بۆ هەموو جبسێك بەبێ جیاوازی وێنەی حیمایەی مونتیجی بۆ دانراوە واتا لەسەدا 5% گومرگ دەكرێت». ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە كە»لەسەدا 90% باجمان لەسەر جبس زیاد كردووەو بەنرخێكی گران دەهێندرێتە بازاڕەكانی هەرێم، ئەمەش وایكردووە بەڕێژەیەكی كەم هاوردەی هەرێم دەكرێت». هاوكات، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم ئەوەشی روونكردەوە كە تائێستا هیچ نووسراوێكیان لەوەزارەتی تەندروستییەوە پێنەگەیشتووە بۆ ئەوەی جبس قەدەغە بكرێت.

  هاوڵاتى  ئیدارەی جۆ بایدن بڕیاری لێخۆشبونیان بۆ عێراق دەرکرد لەبەرامبەر کڕینی کارەبا لەئێران بۆ ماوەی 120 ڕۆژی دیکە، سەرەڕای سزاکانی واشنتۆن بۆسەر تاران. ​ئەمڕۆ پێنجشەممە 9 ی كانوونی یه‌كه‌می 2021، ڕۆژنامەی واشنتۆن فری بیکۆن بڵاویکردەوە، ئیدارەی جۆ بایدن بڕیاریداوە بۆ ماوەی 120 ڕۆژی دیکە ڕێگە بەعێراق بدات کارەبا لەئێران بکڕێت، سەرەڕای سزاکانی واشنتۆن بۆسەر تاران. بەرپرسانی پێشوی ئەمریکا دوای ئەو هەواڵە دژی ئیدارەی بایدن هاتونەتە دەنگ‌و ڕیچارد گۆڵدبێرگ بەڕێوەبەری پێشوی لەناوبردنی چەکی کۆکوژ لەئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریکا ئەو بڕیارە بە"پێشکەشکردنی دیاریی بەئێران وەسفدەکات". شارەزایان پێشبینیدەکەن ئەوە کۆتا لێخۆشبونی ئەمریکا بێت بۆ عێراق بەتایبەت کە لەکۆتایی ئەمساڵ لەو وڵاتە دەکشێتەوە، لەپاش کۆتاییهاتنی وادەی لێخۆشبونەکە، ئەمریکا سزا بەسەر عێراقدا دەسەپێنێت ئەگەر کارەبا لەئێران بکڕێت.