بەرپرسێکی ئەمریکی: وەڵامی ئێران لەدوو ڕۆژى داهاتوودا دەبێت

      نامۆ سەربەست   دامەزرێنەری پێگەی ویكلیكس كەهەزاران مەلەفی نهێنی سەربازیی و دبلۆماسی ئەمریكاو چەندین وڵاتی دیكەی ئاشكرا كرد لەئێستادا ئەمریكا داوا لەبەریتانیا دەكات رادەستی بكات تادادگایی بكات، بەڵام لایەنگرانی ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەئەو تەنها رۆژنامەنوسێك بووەو مەلەفە نهێنییەكانی ئاشكراكردووە. دوای ئەوەی لەمانگی كانونی دووەمی ئەمساڵدا، دادگای بەریتانیا رەتیكردەوە جولیان ئەسانج دامەزرێنەری ویكیلیكس رادەستی ئەمریكا بكاتەوە، چونكە دادوەرێك رایگەیاند كە لەژێر مەترسییەكی گەورەی خۆكوشتندایە، بەڕادەیەك كە ناتوانرێت لەزیندانە فیدراڵییەكانی ئەمریكادا رێگەی لێبگیرێت. رۆژی چوارشەممەی 7ی حوزەیرانی 2021 ئەمریكییەكان چەند سازشێكیان پێشكەشی دادگای ئەو وڵاتە كردو چەند دڵنیاییەكیان پێدان كە زۆر دەگمەنن لەمێژووی ئەمریكادا، تا ئەسانج ببرێتە دادگای فیدراڵیی ویلایەتی ڤێرجینیاو بەتۆمەتی سیخوڕیكردن دادگایی بكرێت. لەئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكان رێگای تێهەڵچوونەوەی بەبڕیارەكەی پێشودا پێدراوە تا لەبەردەم دادگای باڵای بەریتانیادا، پێداچوونەوە بەبڕیاری رادەستنەكردنەوەی ئەسانجدا بكرێت، ئەوەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە دادگای نزمتر گوێی لەو دڵنیاییانە نەگرتووە، كە چۆن ئەسانج لەلایەن ئەمریكییەكانەوە مامەڵە دەكرێت لەكاتی رادەستكردنیدا. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی، كە لەسەرچاوەیەكی دادگای باڵای بەریتانیاوە وەریگرتووە، ویلایەتە یەكگرتووەكان قایل بووە بەئەوەی كەدوای بڕیاری دادگای ئەمریكا، ئەسانج بگوێزرێتەوە بۆ وڵاتە رەسەنەكەی خۆی كە ئوستورالیایەو ساڵەكانی زیندانیكردنی لەوێ بەسەر ببات. لەماوەی بەڕێوەچونی دادگاییكردنەكەشیدا ناخرێتە زیندانی تاكە كەسییەوەو لەو جۆرە بەندیخانانەدا نابێت كە بە (Supermax) ناسراون، واتە ئەوانەی بەندكراوە زۆر مەترسیدارەكانیان تێدایەو رادەی چاودێری تێیدا لەڕادەبەدەرە و بەوە ناسراون كەمامەڵەی خراپ لەگەڵ بەندكراوەكاندا دەكرێت. تائێستا كاتی دانیشتنی دادگای باڵا بۆ پێداچوونەوەكە دیارینەكراوە، شارەزاكانیش بەڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵیان وتووە، پێشتر زۆر بەدەگمەن روویداوە كەحكومەتی ئەمریكا قایل بێت تۆمەتبارەكان ماوەی سزای زیندانیكردنەكەیان لەوڵاتێكی تر بەسەر ببەن. لەو بارەیەوە جاكوێس سێمێڵمان، پارێزەر لەشاری نیویۆرك و تایبەتمەند لەكەیسەكانی رادەستكردنەوەدا بەڕۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی راگەیاند:»بەلەبەرچاوگرتنی بارودۆخەكە ئەوە قایلبوونێكی لۆجیكییە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە، چونكە ئەگەر وانەكەن ئەوا ئەگەری زۆرە داوای رادەستكردنەوەكە بدۆڕێنن، بەڕاستی ئەوە جوڵەیەكی سەرنجڕاكێش و داهێنەرانەرانە بوو ئەمریكییەكان كردیان». هەروەها ئامی جێفەرس، هاوپێچی پێشووی وەزارەتی دادی ئەمریكا لەباڵیۆزخانەی وڵاتەكەی لەلەندەن رایگەیاند:» قایلبوونێكی لەو جۆرە لە كەیسی گاری ماك كینۆنی هاكکەریشدا كراوە، كەئەویش هاوشێوەی ئەسانج، مەترسی ئەوەی لەسەربوو خۆی بكوژێت. هاوكات، جێفەرس بەڕۆژنامەی واشینگتۆن پۆستی ئەمریكی وت:»شتێكی باو نییە، بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكان لەدۆخی هاوشێوەدا لەچەند كەیسێكی پێشتردا بەمەرجی لەو شێوەیە قایلبوون». جولیان ئاسانج كە ئێستا تەمەنی (50) ساڵە، بەهۆی داواكردنیەوە لەلایەن وڵاتانی سویدو ئەمریكاوە، ساڵی 2012 چووە باڵیۆزخانەی ئیكوادۆر لەلەندەنی پایتەختی بەریتانیاو لەوێ مافی پەنابەریی دیبلۆماتیی وەرگرت و تا 11ی نیسانی 2019 لەوێ مایەوە. لەو رۆژەدا سەرۆكی ئیكوادۆر بڕیاریدا بەدەركردنی ئەسانج بەبیانووی ئەوەی بە بەردەوامیی مەرجەكانی پەنابەرێتییەكەی پێشێل كردووە و هەر ئەو رۆژە لەلایەن پۆلیسی بەریتانیاوە بەتۆمەتی پێشێلكردنی بڕیاری ئازادكردنی بەكەفالەت دەستگیركراو وێڕای كۆتایی هاتنی ئەو دۆسیەیە، بەڵام هێشتا ئازاد نەكراوەو لەزیندانی بێلمارش لەلەندەن زیندانییە. ئەسانج لەلایەن ئەمریكاوە رووبەڕووی (18) تۆمەت كراوەتەوە، لەوانە پیلانگێڕان و ئاشكراكردنی پەیوەندیی دیپلۆماتیی نهێنی و ئاشكراكردنی زانیاریی و راپۆرتی سەربازیی هەستیار لەسەر جەنگی عێراق و ئەفغانستان. پارێزەرو لایەنگرەكانی دەڵێن، ئەسانج ئەو رۆژنامەنوسێكە و هیچی نەكردووە جگە لەئاشكراكردنی زانیاریی دزەپێكراو كە بووەهۆی ئیحراجبوونی حكومەتی ئەمریكا.  ستێلا مۆریس دەستگیران و پارێزەری پێشوی ئەسانج رایگەیاند كەدەربارەی داوای پێداچوونەوەكەی ئەمریكا قسەی لەگەڵ كردووەو ئاگاداری كردووە كە لەوانەیە داواكەیان بەرەوپێش بڕوات، بەڵام باسی كاردانەوەی ئەسانجی لەسەر ئەو هەواڵە نەكرد. مۆریس كەدوو منداڵی لەئەسانج هەیە بە كەناڵی  SBSی ئوستورالی وت:»نازانین ئەمە تاچەند درێژە دەكێشێت و ئەو تاكەی لە ئەو شوێنە قێزەونەدا زیندانی دەبێت، ئەو كەیسەكەی كۆتایی هاتووە نازانین بۆچی تائێستا لەزیندانە و ئازادناكرێت». دواتریش لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبەردەم دادگای باڵای بەریتانیادا رایگەیاند:»شەش مانگ لەمەوبەر دادوەر ڤانێسا بارایتسەر رێگریی لەڕادەستكردنەوەی جولیان ئەسانج كرد، چونكە بەندكردنی لەزیندانێكی ئەمریكیدا وەك ئەوە وایە واژۆ لەسەر بڕیاری كوشتنی بكرێت، دەبوایە ئەوە كۆتایی بابەتەكە بوایە». كەیسەكە تاسەر ئێسقان بۆگەنی كردووەو حكومەتی ئەمریكا هەرچییەك بڵێت دەربارەی ئەوەی لەداهاتوودا چۆن مامەڵەی ئەسانج دەكەن، نرخی ئەو كاغەزەی نییە كە لەسەری نووسراوە. «ئەوە ئەو وڵاتەیە كە بەكرێگیراوەكانی ویستیان ئەسانج لەسەر خاكی بەریتانیا بكوژن»، ئەوەی پارێزەرەكانیان دەترساندو دۆكیۆمێنتە یاساییەكانیان دەدزی، ئەوانەی تەنانەت منداڵە شەش مانگەكەمانیان بەئامانج گرت. هاوسەرەكەی ئەسانج راشیگەیاند:» داوا لەئیدارەی بایدن دەكەم كەشتە راستەكە بكەن و ئەم داوایە دوو رۆژ پێش ئەوەی ترەمپ ئۆفیس بەجێبهێڵێت گەیشتووە، ئەگەر ئیدارەی بایدن رژدە دەربارەی رێزگرتنی رۆڵی یاسا و هەمواری یەكەمی دەستوری ئەمریكاو بەرگریكردن لەئازادیی میدیا لەجیهاندا، تاكە شت كەدەتوانێت بیكات ئەوەیە ئەم كەیسە دابخات». لەئیدارەی بایدندا وەزارەتی داد داوایكرد گرتنی ئەو رۆژنامەنوسانەی زانیاریی دزەپێدەكەن لەلێكۆڵینەوەكانیاندا رابگیرێت و ئەوانەی لەپەلاماردانەكەی كاپیتۆڵ هێڵدا هێرشیانكردە سەر رۆژنامەنوسان سزابدرێن، بەڵام ئیدارەكە هێشتا بەردەوامە لەكەیسەكەی ئەسانجدا، چونكە داواكارەكان دەڵێن ئەو هێڵی رۆژنامەنوسیی بەزاندووە و بووەتە پیلانگێری دژی ئەمریكا. مانگی كانونی دووەمی ئەمساڵ ڤانێسا بارایتسەر دادوەری دادگای هەرێمیی بەریتانیا، لەكاتی رێگریكردن لەڕادەستكردنەوەی ئەسانجدا، رایگەیاند كە هیچ گومانێكی نییە لەئەوەی ئەسانج لەئەمریكادا دادگاییەكی دادپەروەرانە دەكرێت، بەڵام ئەو سەرنجی خستەسەر ئەو بەڵگانەی لەلایەن تیمی یاسایی ئەسانجەوە پێشكەشكران كە وتیان تووشی خەمۆكییەكی بەهێز بووە و وەسیەتنامەی خۆی نووسیوە و لەبەردەم قەشەیەكدا داوای پاكبوونەوەی كردووەو گوێزانێكی شاردراوەش لەزیندانەكەیدا دۆزراوەتەوە. دادوەرەكە وتی، ئەگەر ئەسانج بەتاوانی سیخوڕیكردن سزابدرێت، ئەوا دەخرێتە زیندانی فیدراڵیی فلۆرێنس لەشاری كۆلۆرادۆی ویلایەتی ڤێرجینیا، كەتیایدا بەندكراوەكان رۆژانە بۆ ماوەی (23) كاتژمێر لەژوورەوە دەبن و بەنزیكەیی هیچ پەیوەندییەكی مرۆڤانەیان نابێت. بارایتسەر وتیشی:» من دڵنیام لەئەوەی ئەو رێوشوێنانەی لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە باسكران، ناتوانن رێگا لەبەڕێز ئەسانج بگرن رێگایەك بدۆزێتەوە بۆ خۆكوشتن». لەدانیشتنی دواتریشدا بارایتسەر رەتیكردەوە ئەسانج بەكەفالەت ئازاد بكرێت و ئاماژەی بەئەوەدا كە پرۆسەی پێداچونەوەكە هێشتا تەواو نەبووەو ئەسانج هاندەری زۆری هەیە بۆ هەڵاتن. سەبارەت بەپرۆسەی پێداچوونەوەكە، نیك ڤامۆس سەرۆكی پێشتری دەستەی رادەستكردنەوە لەداواكاری شاهانە بەڕۆژنامەی واشینتۆن پۆستی راگەیاند:»نازانم ئەم پێداچوونەوەیە بۆ هێندە زۆری خایاند؟...پێدەچێت لەپشت پەردەوە پارێزەرەكانی ئەسانج و دەستەی رادەستكردنەوەو حكومەتی ئەمریكا، لەگفتوگۆدابن سەبارەت بەتۆمەتەكان و بارودۆخی زیندانیكردنی». تائێستا كاتی دانیشتن بۆ پێداچوونەوەكە دیارینەكراوە، ڤامۆس دەڵێت كاتێك دادگای باڵا دادەنیشێت بۆ داواكەی ئەمریكا، لەوانەیە بەجەلسەیەك یان دووان بگاتە بڕیار، بەڵام ئەوكاتەش هەر كۆتایی نایەت، چونكە لایەنی دۆڕاو دەتوانێت جارێكیتر داوای پێداچوونەوە بكات لەدادگای شاهانەی بەریتانیا. ئەوەش هۆكارێكە كە لەكاتی داواكردندا لە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بۆ كۆتایی هێنان بەكەیسەكە، ستێلا مۆریس دەستگیرانی ئەسانج وتی:»ئەگەر ئیدارەی بایدن ئێستا كۆتایی بەئەمە نەهێنێت، كەیسەكە بەشەلەشەل لەدادگاكاندا دەڕوات و بەردەاومدەبێت، بەوەش جولیان بۆ كاتێكی نادیار لەزینداندا دەمێنێتەوە بەبێ ئەوەی ئیدانە كرابێت، لەوێ ئازار دەكێشێت و دابڕاو دەبێت و منداڵەكانیشمان لەباوكیان بێبەش دەكرێن»  

  نامۆ سەربەست   وتەبێژی كۆشكی سپی ئەمریكا ئەوە دەخاتەروو كە  هیچ لایەنێك لە ئەفغانستاندا سەركەوتنی سەربازیی بەدەستنەهێناوەو هیچ ئاهەنگێك بەبۆنەی كۆتایی هاتنی كشانەوەكەوە ناگێڕن، ئەوە شەڕێكی (20) ساڵە بوو بەبێ بەدیهێنانی سەركەوتنی سەربازیی. لەگەڵ خێراتربوونی ریتمی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا لەئەفغانستان، ریتمی هێرشەكان و گەڕانەوەی رێكخراوی تاڵیبان خێراتر بوو، تا گەیشتە ئەوەی رۆژی هەینی لەمیانی سەردانی وەفدێكی مەكتەبی سیاسی بزوتنەوەكەدا بۆ مۆسكۆی پایتەختی روسیا، شەهابەدین دیلاوار وتەبێژی وەفدەكە رایگەیاند، 85٪ی خاكی ئەفغانستانیان كۆنترۆڵكردووەتەوە. لەبەرامبەردا بەرپرسانی حكومەتی ئەو وڵاتە رایانگەیاند، تاڵیبان چەند ناوچەیەكی كۆنترۆڵكردووە، بەڵام ئەوەی كەدەڵێت زۆرینەی خاكی وڵاتەكەی بەدەستەوەیە راست نییەو تەنیا هەڵمەتێكی پڕوپاگەندەیە. سەید نزامی فەرماندەی هێزە تایبەتەكانی ئەفغانستان بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند:»دوژمن زیانی گەورەی بەركەوتووەو ئێستا ئێمە لەپێشڕەویداین». وتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی ئەفغانستانیش بەئاژانسی خاما پرێسی وڵاتەكەی راگەیاند، چەند شارۆچكەیەك لەچەكدارانی تاڵیبان پاككراونەتەوەو لەژێر كۆنترۆڵی هێزە ئەمنییە ئەفغانییەكاندان. لەلای خۆشیەوە جۆن كێربی وتەبێژی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا، ئامادەنەبوو وەڵامی پرسیارێك بداتەوە سەبارەت بەڕوبەری ئەو ناوچانەی تاڵیبان كۆنترۆڵی كردووەو لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی CNN وتی:»راگەیاندنی كۆنترۆڵكردنی ناوچەو بەدیهێنانی دەستكەوت مانای ئەوە نییە بتوانیت بیپارێزیت، پێموابێت ئێستا كاتی ئەوەیە هێزە ئەفغانییەكان دابەزنە مەیدانی شەڕو بەرگریی لەگەل و وڵاتەكەیان بكەن. ئەوان كەرەستەو تەقەمەنیی پێویستییان هەیە، ئێستا كاتی ئەوەیە ببنە خاوەنی ئیرادە». ئەو جموجوڵانەی تاڵیبان هاوكاتی وتارەكەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكایە كەڕۆژی هەینی 9ی حوزەیرانی 2021 رایگەیاند ئەمریكا ئامانجەكانی لەئەفغانستاندا پێكاوەو رۆژی 31ی ئابی داهاتووی وەك دوا وادەی كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لەئەفغانستان دیاریكرد. لەو وتارەدا كە بایدن تایبەتی كردبوو بەكشانەوەكە، روونیكردەوە كەوڵاتەكەی ئەوەی ویستویەتی ئەنجامیداوە كەبریتییە لەڕێگریكردن لەهەر هێرشێك كە لەداهاتوودا لەئەفغانستانەوە بكرێتەسەر وڵاتەكەی و وتی:»ئێمە كۆتایی بەدرێژترین جەنگ دەهێنین لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانداو نەوەیەكی نوێی ئەمریكییەكان نانێرین بۆ شەڕ لەئەفغانستاندا». بایدن جەختیشی كردەوەو دان بەوەدا دەنێت كە تاكەڕێگا بۆ بەدیهێنانی ئاشتی لەئەفغانستاندا بریتییە لەپێكەوەژیان لەگەڵ تاڵیبانداو روونیشیكردەوە كەئەفغانییەكان دەبێت خۆیان بڕیار لەچارەنووسی وڵاتەكەیان بدەن، بەڵام ئەو بەردەوامدەبێت لەیارمەتیدان و هاوكاریكردنیان. بایدن لەوتارەكەیدا بەرگریی لەخێراكردنی ریتمی كشانەوەكە كردو وتی:»ئەوە ژیان رزگار دەكات، ساڵێكی زیاتر لەجەنگ لەئەفغانستاندا چارەسەر نییە، بەڵكو دەبێتە مایەی درێژبوونەوەی شەڕەكان لەو وڵاتە بۆ كاتێكی نادیار». رەتیشیكردەوە كۆنترۆڵكردنی ئەو وڵاتە لەلایەن تاڵیبانەوە حەتمی بێت و وتی هێزی تاڵیبان كە (75) هەزار جەنگاوەری هەیە، نابێتە هاوتای (300) هەزار هێزی ئەمنیی ئەفغانی. بەڵام رووداوەكان وێنایەكی جیاوازی وتەكانی بایدن نیشاندەدەن سەبارەت بەهاوتایی هێز، چونكە پێدەچێت وێڕای زۆریی ژمارەیان، هێزێكی شەڕكەرو خۆڕاگر نەبن لەبەرامبەر تاڵیباندا. لەكاتی شەڕەكاندا بزوتنەوەی تاڵیبان لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»ژمارەیەكی زۆر لەبنكە سەربازییەكانی هێزەكانی حكومەت كەوتوونەتە ژێر كۆنترۆڵی موجاهدینەكانەوە». بەیاننامە دەشڵێت:»وێڕای بەرەوپێشچوونەكان و باڵادەستییە سەربازییەكەی، بەڵام هێشتا بزوتنەوەی تاڵیبان بڕوای بەپرۆسەی گفتوگۆو لێكتێگەیشتن هەیەو بەباشترین چارەسەری دادەنێت بۆ كێشەی وڵاتەكە». پێشتریش سوهەیل شاهین وتەبێژی بزوتنەوەكە بە BBC راگەیاند، ئەوان بەرپرس نین لەزیاتربوونی توندوتیژییەكانی ئەم دواییەو جەختیشی كردەوە كەزۆرینەی ناوچەكان لەڕێی گفتوگۆوە كەوتوونەتە دەستیان، دوای ئەوەی سەربازە ئەفغانییەكان رەتیانكردووەتەوە شەڕ بكەن. شاهین ئاشكراشیكرد تاڵیبان رێگا نادات داعش لەئەفغانستاندا گەشەبكات و جەختیكردەوە كەبزوتنەوەكە دژیان دەجەنگێت،»وەفدێكی بزوتنەوەكە لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگای ئەفغانیدا لەگفتوگۆدایە بۆ دیاریكردنی پەیكەری گشتیی دەوڵەت و ئەو كارەش بەرەو كۆتایی دەچێت». ئەوانەو هەڵاتنی چەندین سەربازی ئەفغانی بۆ ئێران و تاجیكستان لەكاتی هێرشەكانی تاڵیباندا بۆ سەر خاڵە سنورییەكان، دەریدەخەن كە وێڕای زۆریی ژمارە، بەڵام هێزەكانی حكومەت زۆر سەختە بتوانن رێگا لەپێشڕەویی تاڵیبان بگرن. مانگی رابردوو لەكاتی كۆنترۆڵكردنی خاڵی شیرخان بەندەری سنوریی لەگەڵ تاجیكستاندا، نزیكەی هەزار سەرباز بۆ ئەو وڵاتە هەڵاتن و هەفتەی رابردووش دەستەی ئەركانی ئێران رایگەیاند لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان رێككەوتوون بەگەشتێكی ئاسمانیی بۆ كابولی پایتەخت، ئەو سەربازە ئەفغانیانە بنێرنەوە كە لەكاتی كۆنترۆڵكردنی خاڵی سنوریی ئیسلام قەلعەدا هەڵاتبوونە خاكی ئێران. كۆنترۆڵی زۆرینەی خاڵە سنورییەكانی نێوان ئەفغانستان و دراوسێكانی بووە مایەی دوودڵی ئەو وڵاتانە.  محەمەد نەعیم وتەبێژی مەكتەبی سیاسی تاڵیبان دڵنیایی دایە وڵاتانی دراوسێ و بەڵێنیدا خاڵە سنورییەكان لەكاری ئاسایی خۆیان بەردەوامدەبن. نزیكبوونەوەی شەڕەكان لەسنوری وڵاتانی دراوسێ نیگەرانیی روسەكانی لێكەوتەوەو بۆ رەواندنەوەی ئەو نیگەرانییانە، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی تاڵیبان سەردانی مۆسكۆی كردو لەوێ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كەڕۆژی هەینی ئەنجامیدا، شەهابەدین دیلاوار وتەبێژی وەفدەكە بەڵێنیدا وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی هاوڕێی ئەفغانستان رووبەڕووی هیچ هەڕەشەیەك نابنەوەو سەردانەكەیان بۆ مۆسكۆ بۆ پێشكەشكردنی هەموو ئەو زانیارییانەیە كە تایبەتن بەئەوەی ئەو ناوینا «ئیمارەتی ئیسلامی». دیلاوار لەكۆنگرەكەدا جەختیكردەوە لەئەوەی بزوتنەوەكە هێز بەكارناهێنێت بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی پایتەختی ویلایەتە ئەفغانییەكان و هیچ هێرشێكیش ناكاتە سەر سەنتەرە ئیداریی و باڵەخانە حكومیی و باڵیۆزخانە و كونسوڵخانەكان، لەتەواوی خاكی وڵاتەكەدا. دڵنیاییشیدا كەبزوتنەوەی تاڵیبان:»گرنتیی ئەوە دەكات كەخاكی ئەفغانستان بەكارنایەت بۆ دەستپێكی هێرشكردنەسەر وڵاتانی تر». هەر هەمان رۆژ سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا جەختیكردەوە كە مۆسكۆ داوا لەلایەنە ئەفغانییەكان دەكات رووبكەنە گفتوگۆی سیاسی گشتگیرو وتی:»ئێمە نیگەرانین لەدۆخی ئێستای ئەفغانستان بەهۆی گواستنەوەی شەڕەكان بۆ ناوچەی ترو سەر سنورەكان و چاودێریی شەڕەكان دەكەین لەسەر سنوری تاجیكستان، تا ئەوكاتەی بواری ئۆپراسیۆنەكان لەسنوری ئەفغانستاندا بێت، ئێمە هیچ هەنگاوێك نانێین». لاڤرۆڤ ئاماژەی بەوەشدا كەهەندێك هەوڵ هەیە بە نێوەندگیریی ئەمریكا بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لەنێوان لایەنە ئەفغانییەكاندا، بەڵام دەبێت ئەفغانییەكان خۆیان بڕیار لەچارەنووسی خۆیان بدەن. كێ بردیەوەو كێ دۆڕاندی؟ دوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر، ئەمریكا داوای لەبزوتنەوەی تاڵیبان كرد كەئەوكات دەسەڵاتی ئەفغانستانی بەدەستەوەبوو، ئوسامە بن لادن سەرۆكی قاعیدەی رادەستبكات و نەهێڵێت رێكخراوەكەی لەئەفغانستاندا چالاكیی بكەن، ئەوەبوو تاڵیبان ئەو داوایەی رەتكردەوەو بەهۆیەوە ئەمریكا وڵاتەكەی داگیركرد. دوای تێپەڕینی (20) ساڵ بەسەر ئەوەداو لەئەنجامی گفتوگۆكانی دەوحەی پایتەختی قەتەر لەنێوان ئەمریكییەكان و تاڵیباندا، ئەمریكا بڕیاریدا لەئەفغانستان بكشێتەوە و بزوتنەوەی تاڵیبان لەمانگی نیسانی ئەمساڵدا ئەوەی بەسەركەوتنی خۆی و دۆڕاندنی ئەمریكا لەقەڵەمدا. لەبەرامبەردا ئەمریكییەكان ئەگەرچی كشانەوەكە وەك سەركەوتن دانانێن، چونكە نەیانتوانی بزوتنەوەی تاڵیابان لەناوبەرن، بەڵام بەپرۆسەیەكی سەركەوتووی دەبینن، بەوەی كۆتایی بەهەژمونی رێكخراوی قاعیدە هێناو بن لادنی سەرۆكی رێكخراوەكە لەپرۆسەكەدا كوژرا. لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكاندا ئەمریكا بەبەردەوامیی ژمارەی هێزەكانی لەو وڵاتە زیاتر دەكرد، تاساڵی 2011 گەیشتە زیاتر لە (110) هەزار سەرباز. لەگەڵیشیدا خەرجییەكانی زیاتر دەبوو تا لەساڵەكانی 2011 و 2012 دا گەیشتە (100) ملیار دۆلار، دواتر بەرەو كەمبوونەوە چوو تا لەكۆتایی ساڵی رابردوودا مایەوە تەنیا چوار هەزار سەرباز. بەپێی راپۆرتێكی BBC و لێكۆڵینەوەیەكی زانكۆی براونی ئەمریكی، ویلایەتە یەكگرتووەكان بەكۆی گشتی لەساڵی 2001 تاكۆتایی ساڵی 2020، بڕی (978) ملیار دۆلاری خەرجكردووە چ راستەوخۆ لەپرۆسە سەربازییەكاندا، چ وەك هاوكاریی مرۆیی و بەرەوپێشبردن و ئاوەدانكردنەوە. لەسەرەتای شەڕەكەشەوە، دوو هەزارو (300) سەربازی ئەمریكی كوژراون و (20) هەزار و (660) سەربازیش برینداربوون، لەبەرامبەریشدا بەپێی لێكۆڵینەوەكەی زانكۆی براون زیاتر لە (64) هەزار و (100) ئەندامی هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستان گیانیان لەدەستداوە. ژمارەی قوربانییە مەدەنییەكانیش بەپێی راپۆرتی نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ ئەفغانستان (ئوناما) زیاتر لە (111) هەزار كوژراوو بریندارە. بۆیە زۆرێك دەپرسن كەئایا شەڕی ئەفغانستان، ئەو هەموو خەرجی و قوربانیەی دەهێنا؟ فرانك گاردنەر پەیامنێری كاروباری ئەمنیی BBC دەڵێت:»وەڵامەكە پشت دەبەستێیت بەوەی بەچ پێوەرێك شتەكان دەپێویت؟ ئەگەر بەپێوەری دژە تیرۆری نێودەوڵەتی بێت ئەوا ئامانجەكەی پێكاوە، چونكە لە 2001ەوە هیچ هێرشێكی تیرۆریستی لەئەفغانستانەوە نەكراوەتە سەر هیچ وڵاتێك و تاڵیبانیش گرنتیی داوە كە لەمەودواش ناكرێت. ئەگەر بەپێوەری لەناوبردنی قاعیدە و تاڵیبانیش بێت، ئەوا ئەوان لەناونەچوون و دوای كشانەوەی هێزە بیانییەكان ئەوەتا دەركەوتوونەتەوەو بەهێز بوونەتەوە». لەوبارەیەشەوە جین ساكی وتەبێژی كۆشكی سپی رایگەیاند:»هیچ لایەنێك لەئەفغانستاندا سەركەوتنی سەربازیی بەدەستنەهێناوەو هیچ ئاهەنگێك بەبۆنەی كۆتایی هاتنی كشانەوەكەوە ناگێڕن، ئەوە شەڕێكی (20) ساڵە بوو بەبێ بەدیهێنانی سەركەوتنی سەربازیی»

  هاوڵاتى  ​ئەمڕۆ چوارشه‌ممه‌ 14ی ته‌مموزی 2021، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 76 دۆلار و 33 سەنتە. هاوکات لە بۆرسەی بازارە جیهانییەکان، نرخی‌ بەرمیلێک نەوتی‌ خاوی ئەمریکیش بە 75 دۆلار و 6 سەنت مامەڵەی‌ پێوە دەکرێت.

  هاوڵاتى ​ئەمڕۆ سێشەممە 13ی ته‌مموزی 2021، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بەڕێژەیەکی سنوردار بەرزبووەتەوە و بە 75 دۆلار و 29 سەنت مامەڵەی پێوەکرا. هاوکات لە بۆرسەی بازارە جیهانییەکان، نرخی‌ بەرمیلێک نەوتی‌ خاوی ئەمریکیش بە 74 دۆلار و 27 سەنت مامەڵەی‌ پێوە دەکرێت. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویکردەوە، بەهۆی کاریگەرییەکانی کەمبوونەوەی نەوتی کۆگاکراوی ئەمریکا و زیادبوونی خواست لەسەر نەوت لەبازارەکانی ئاسیا بەتایبەتی چین و هیندستان، ئەمڕۆ یەکشەممە بەهای نەوت بەرزبووەوە. لەماوەی ئەم هەفتەیەدا، رێکخراوی ئۆپێک پڵەس هەوڵیدا بڕیارێک لەبارەی زیادکردنی بڕی بەرهەم بۆ قەرەبوکردنەوەی داخوازی زۆری جیهانی دوای ئاسایبوونەوەی بەشێکی کەرتی ئابوری بدات، بەڵام کۆبونەوەکە نەگەیشتە هیچ ئەنجامێک و دواخرا، ئەوەش کاریگەریی لەسەر نرخی نەوت هەبوو.

  هاوڵاتى  وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان لیستێکی دیکەی مووچەی راگەیاند و بەپێی خشتەکە، سبەی دووشەممە وەزارەتەکانی کشتوکاڵ، رۆشنبیری و لاوان، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێبوون و سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، پەرلەمان، ئەنجوومەنی وەزیران و خانەنشینی پێشمەرگە مووچە وەردەگرن.  رۆژی سێشەممەش، خانەنشینیی شارستانی مووچە وەردەگرن.  لە رۆژانی 25 و 26ـی حوزەیران دەست بە دابەشکردنی مووچەی مانگی حوزەیرانی وەزارەتی تەندروستی کرا، پاشان وەزارەتەکانی پێشمەرگە و ناوخۆ تاوەکو 30ـی حوزەیرانی کێشا و دابەشکردنی مووچە راگیرا، لەماوەی 12 رۆژی رابردوودا شەش وەزارەت و دەزگا مووچەکانیان وەرگرت.

هاوڵاتى ‌ چه‌کدارانى رێکخراوى تاڵیبان ده‌ستیان به‌سه‌ر دوو ده‌روازه‌ى سنورى نێوان ئه‌فغانستان و ئێراندا گرتوه‌ و به‌شێک له‌ سه‌ربازانى ئه‌فغانستانیش به‌ره‌و ئێران هه‌ڵاتون له‌کاتێکدا گفتوگۆ له‌نێوان حکومه‌تى کابول و ئه‌و چه‌کدارانه‌ هه‌یه‌ به‌پێى ئاژانسه‌کان، چه‌کدارانى رێکخراوى تاڵیبان له‌کۆى سێ ده‌روازه‌ى سنورى نێوان ئه‌فغانستان و ئێران، هه‌ریه‌ک له‌ ده‌روازه‌ سنوریه‌کانى "ئیسلام قه‌لعه‌ و ئه‌بو نه‌سێ‌ فه‌راهی"یان کۆنتڕۆڵکردوه‌.  هه‌روه‌ها سه‌ربازانى ئه‌فغانستان ده‌روازه‌کانیان جێهێشتوه‌ و به‌ره‌و سنوره‌کانى  ئێران هه‌ڵاتون، له‌ئێستاشدا ته‌واوى ئه‌و دو ده‌روازه‌یه‌ له‌ژێر کۆنتڕۆڵى هێزه‌ چه‌کداره‌کانى تاڵیبانه‌. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه‌ دواى ئه‌نجامدانى کۆبونه‌وه‌ى نێوانیان، لایه‌نه‌کانى حکومه‌تى ئه‌فغانستان و رێکخراوى تاڵیبان وه‌ک دو لایه‌نى به‌شداربوى کۆبونه‌وه‌کانى تاران راگه‌یه‌نراوێکى هاوبه‌شیان له‌باره‌ى کۆبونه‌وه‌ى ئاشتى نێوانیان بڵاوکرده‌وه‌ و تێیدا هاتوه‌، هه‌ردو لایه‌نى کۆبونه‌وه‌که‌ هاوڕا بون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى که‌ شه‌ر چاره‌سه‌رى کێشه‌کان ناکات.  

هاوڵاتى ‌وه‌زاره‌تى به‌رگرى ئه‌مه‌ریکا (پنتاگۆن) هێزێکى شه‌ڕکه‌ر ره‌وانه‌ى عێراق دوکات و ئه‌و هێزه‌ له‌ چه‌ند ناوچه‌یه‌کى عێراق و هه‌رێمى کوردستان جێگیر ده‌کرێت و ژماره‌یان هه‌زار و 800 سه‌رباز ده‌بێت. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه‌ هه‌شتى ته‌موزى 2021، ئاژانسى رۆیته‌رز بڵاویکرده‌وه‌ که‌ سوپاى ئه‌مه‌ریکا بڕیاریداوه‌ فیرقه‌ى سترایکه‌ر که‌ له‌ هه‌زار و 800 سه‌رباز پێکدێت ره‌وانه‌ى عێراق بکات. هێزى شه‌ڕکه‌رى سترایکه‌ر له‌ بنکه‌ سه‌ربازییه‌کانى ئه‌مه‌ریکا له‌ فڕۆکه‌خانه‌ى نێوده‌وڵه‌تى هه‌ولێر و بنکه‌ى ئاسمانى عه‌ین ئه‌سه‌د جێگیر ده‌کرێن که‌ له‌لایه‌ن به‌شێک له‌ میلیشیا شیعییه‌کانه‌وه‌ هێرشى ده‌کرێته‌سه‌ر.  

هاوڵاتى په‌رله‌مانى هۆڵه‌ندا، کۆمه‌ڵکوژی سێى ئابى 2014ى ئێزدییه‌کانی به‌جینۆساید ناساندو داواى قه‌ره‌بوو کردنه‌وه‌ش ده‌کات بۆیان و تێیدا سندوقى هاوکاریى بۆ پشتگیریى ژنان و منداڵانى ئێزدى که‌ بوونه‌ قوربانیى چه‌کدارانى داعش داده‌مه‌زرێنرێت.   ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه‌، شه‌شى ته‌موزى 2021، له‌په‌رله‌مانى هۆڵه‌ندا ده‌نگى له‌سه‌ر ئه‌و پرۆژه‌ پیشنیازه‌دا که‌ تایبه‌ت به‌کۆمه‌ڵکوژیى ئێزدییه‌کان له‌لایه‌ن په‌رله‌مانتارانى یه‌کێتیى کریستیان دیموکرات، CDA ، ئان کویک پێشکه‌ش کراو به‌کۆى ده‌نگ په‌سه‌ند کرا.  به‌پێى ئه‌و پرۆژه‌ پیشنیازه‌ په‌سه‌ندکراوه‌، چوار پێشنیازى دیکه‌ سه‌باره‌ت به‌کۆمه‌ڵکوژیى 3ى ئابى 2014 ى په‌سه‌ند کران که‌ بریتین له‌: – له‌کاتی دادگاییکردنى داعش له‌ هۆڵه‌ندا، ده‌نگى قوربانییانى ئێزدیش ببیسترێت و مافى قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ش بناسێنرێت.  -بۆ هێنانه‌دى دادپه‌روه‌ریى ‌و سزادانى ئه‌و چه‌کدارانه‌ی داعش که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ چوون و تاوانیان ئه‌نجام داوه‌، دادگایه‌ک دابمه‌زرێنرێت. – سندوقى هاوکاریى بۆ پشتگیریى ژنان و منداڵانى ئێزدى که‌ بوونه‌ قوربانیى چه‌کدارانى داعش، دابمه‌زرێنرێت. – پێویسته‌ حکومه‌ت پشتگیرى له‌ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ى شه‌نگال بکات. پێشتر هه‌ریه‌که‌ له‌په‌رله‌مانى ئه‌وروپاو ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى ئه‌مریکاش بڕیارى هاوشێوه‌یان دابوو، ئێستاش له‌وڵاتانى دیکه‌ى ئه‌وروپا پرۆژه‌ى هاوشێوه‌ ئاماده‌کراوه‌و بڕیاروایه‌ له‌هه‌فته‌کانى داهاتودا تاوتوێ بکرێن.  

هاوڵاتى هانا جاف ئه‌و کچه‌ کورده‌ى له‌ مانگى شوباتى ساڵى 2020 له‌گه‌ڵ هارى ڕۆپه‌ر (کورزۆن)ى یه‌کێک له‌ ئه‌ندامانى له‌ خێزانى ئه‌رستۆکراتیی به‌ریتانیادا هاوسه‌رگیرى کرد، دواى 18 مانگ جیابووه‌ته‌وه‌و یه‌کێک له‌ که‌سه‌ نزیکه‌کانى ده‌ڵێت:"هانا جاف به‌هۆى ڕه‌گه‌زپه‌رستیى به‌ریتانییه‌کانه‌وه‌ جیابووه‌ته‌وه‌". دواى بڵاوبونه‌وه‌ى هه‌واڵه‌که‌ له‌ ده‌یلى مه‌یلى به‌ریتانى، که‌ هانا جافى تۆمه‌تبار کردبوو به‌ جیابونه‌وه‌که‌، به‌ڵام یه‌کێک له‌ که‌سه‌ نزیکه‌کانى بۆ هاوڵاتى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ هۆکارى جیابونه‌وه‌ى کچه‌ کورده‌که‌ له‌گه‌ڵ (هارى ڕۆپه‌ر) ئه‌وه‌بووه‌ که‌ له‌ خێزانى ئه‌رستۆکراتییه‌ "زۆر ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ کچه‌ کورده‌که‌ کردووه‌و چه‌ندینجار به‌ر توندوتیژى خێزانى که‌وتووه‌". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که‌ هانا له‌لایه‌ن خێزانى هارییه‌وه‌ زۆر به‌ که‌م سه‌یرکراوه‌و سوکایه‌تى پێکراوه‌"هانا به‌هۆى ته‌نیایى ژیان و دوورى له‌ خێزانه‌که‌ى که‌س به‌رگرى لێنه‌کردووه‌و بۆیه‌ له‌گه‌ڵ خێزانى هارى ژیانى زۆر قورس بووه‌". هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ هارى له‌سه‌ره‌تادا ویستویه‌تى عاشقى کچه‌ کورده‌که‌ بێت، به‌ڵام دواتر "به‌هۆى ڕه‌گه‌زپه‌رستى ئینگلیزه‌کان نێوانى هانا و هارى به‌جۆرێک تێکچووه‌ که‌ له‌ ڕێگه‌ى هاوڕێیه‌کى هاوبه‌شه‌وه‌ چاویان به‌ یه‌کترى که‌وتووه‌ دواتر هانا جیابۆته‌وه‌". هانا جاف ئێستا له‌گه‌ڵ خێزانه‌که‌ى دایه‌ له‌ وڵاته‌که‌ى مه‌کسیکه‌ و ئاسوده‌یه‌ و دووره‌ له‌ هه‌موو مه‌ترسییه‌ک. هانا جاف ته‌مه‌نى 34 ساڵه‌و خاوه‌نى چه‌ندین بڕوانامه‌ى نێوده‌وڵه‌تییه‌ و به‌شدارى چه‌ندین کارى خێرخوازى کردووه‌ له‌ کوردستان و ده‌ره‌وه‌و باوکى دامه‌زرێنه‌رى دامه‌زراوه‌ى جافه‌ و باپیرى سه‌رۆک هۆزى جاف (داوود به‌گى جاف) بووه‌.

  هاوڵاتى  ئەمڕۆ سێشه‌ممه‌ 6ی ته‌مموزی 2021، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 77 دۆلار و 50 سەنتە. هاوکات لە بۆرسەی بازارە جیهانییەکان، نرخی‌ بەرمیلێک نەوتی‌ خاوی ئەمریکیش بە 76 دۆلار و 71 سەنت مامەڵەی‌ پێوە دەکرێت. دوێنێش دوای ئەوەی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت و هاوپەیمانەکانیان "ئۆپێک پڵەس" کۆبوونەوە و لەبارەی درێژکردنەوەی رێککەوتنی نەوت و نەگەیشتنە هیچ لێکتێگەیشتنێک،  بەهای نەوت بەڕێژەی 1% بەرزبووەوە و گەیشتە 76.95 دۆلار. هاوپەیمانی ئۆپێک پلەس، کە سعودیە و رووسیا سەرکردایەتی دەکەن لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا لە چوارچێوەی چەندین رێککەوتندا بوونەتە هۆکار بۆ رێگریکردن لە داڕمانی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا.

هاوڵاتى ئەمڕۆ دووشه‌ممه‌ 5ی ته‌مموزی 2021، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 76 دۆلار و 22 سەنتە. هاوکات لە بۆرسەی بازارە جیهانییەکان، نرخی‌ بەرمیلێک نەوتی‌ خاوی ئەمریکیش بە 75 دۆلار و 22 سەنت مامەڵەی‌ پێوە دەکرێت. پێشتر نرخی نەوت بۆ سەروو 70 دۆلار بەرزبووەوە، دوای ئەوەی لە ساڵی رابردووەوە بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و لەکارکەوتنی کارگە گەورەکانی جیهان و راگرتنی جموجوڵی ئامێر و ئۆتۆمبێلەکان، نرخی نەوت بۆ نزمترین ئاستی لە مێژوویدا دابەزی بوو.

هاوڵاتى سه‌رۆکى رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى رایگه‌یاند، جیهان له‌ قۆناغێکى زۆر مه‌ترسیدارى په‌تاى کۆرۆنادایه‌ و پێویسته‌ تا کۆتایى ئه‌مساڵ هه‌موو وڵاتێک ڤاکسین به‌ ‌ڕێژه‌ى 70%ى هاووڵاتیانى خۆى بدات. تێدرۆس ئه‌دهانۆم سه‌رۆکى رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى رایگه‌یاند:" ئێستا له‌ قۆناغێکى زۆر مه‌ترسیدارى په‌تاى کۆڤید 19داین، له‌و وڵاتانه‌ى رێژه‌ى دابینکردنى ڤاکسین له‌ ئاستێکى نزمدایه‌، جارێکى دیکه‌ پڕبوونه‌وه‌ى یه‌که‌کانى چاودێرى چڕى نه‌خۆشخانه‌کان وه‌ک پێشترى لێهاتووه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" هێشتا هیچ وڵاتێک له‌ مه‌ترسییه‌کانى کۆرۆنا رزگارى نه‌بووه‌. جۆرى گۆڕاوى دێلتا هێشتا مه‌ترسیداره‌ و به‌رده‌وامه‌ له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ و خۆگۆڕین". هاوکات داواى له‌ سه‌رکرده‌ى وڵاتان ده‌کات تا کۆتایى ئه‌مساڵ له‌ هه‌موو وڵاتێک به‌ڕێژه‌ى 70%ى دانیشتوانیان به‌ ڤاکسینى دژه‌ کۆرۆنا بکوترێن"ئه‌مه‌ باشترین رێگه‌یه‌ بۆ هێواشکردنى بڵاوبوونه‌وه‌ى په‌تاکه‌".  

هاوڵاتى نرخى نه‌وتى خاو بۆ ئه‌مڕۆ هه‌ینى به‌ له‌ بازاڕه‌کانى جیهاندا به‌راورد به‌ دوێنێ به‌هاکه‌ى داده‌به‌زێت و به‌رمیلێک نه‌وتى برێنت به‌ 75 دۆلار مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت. له‌ئێستادا به‌رمیلێک نرخى نه‌وتى خاوى برێنت به‌ 75 دۆلارو 81 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت، له‌کاتێکدا دوێنێ به‌ 76 دۆلارو 47 سه‌نت بووه‌.  هه‌روه‌ها به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به‌ 75 دۆلارو 22 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت، له‌کاتێکدا دوێنێ پێنجشه‌ممه‌ گه‌یشته‌ 75 دۆلارو 43 سه‌نت. ئیحسان عه‌بدولجه‌بار دوێنێ پێنجشه‌ممه‌ رایگه‌یاند:"  کۆبوونه‌وه‌ى رێکخراوى وڵاتانى ئۆپێک پڵه‌س به‌مه‌به‌ستى که‌مکردنه‌وه‌ى به‌رهه‌مهێنانى نه‌وت ده‌ستى به‌کاره‌کانى کردوه‌ و ئه‌مڕۆ هه‌ینى ئه‌نجام ده‌درێت". بریاره‌ وڵاتانى ئه‌ندام له‌ رێکخراوه‌که‌ گفتوگۆ بکه‌ن له‌سه‌ر نرخ و گۆرانکارى دۆخى ئابوورى له‌بازارى نه‌وتى خاودا.  

هاوڵاتى نرخى نه‌وتى خاو له‌ بازاره‌کانى جیهاندا جارێکى دیکه‌ رووى له‌به‌رزبونه‌وه‌ کردووه‌ته‌وه‌و به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى برێنت به‌ 75 دۆلاره‌. ‌ ئه‌مڕۆ پێنج شه‌ممه‌ 1 ى ته‌موزى 2021، نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى برێنت له‌ ئێستادا به‌ 75 دۆلار و چوارسه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت، له‌ دوا داخستندا به‌ 74 دۆلار و 63 سه‌نت بوو. هه‌روه‌ها یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به‌ 73 دۆلارو 76 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت، له‌ دوا داخستندا به‌ 73 دۆلار و 42 سه‌نت بوو. بریاره‌ ئه‌مڕۆ وڵاتانى ئه‌ندام له‌رێکخراوى ئۆپێک پڵه‌س کۆببنه‌وه‌ تێیدا گفتوگۆ له‌سه‌ر زیادکردنى رۆژانه‌ى 500 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى دیکه‌ بده‌ن بۆ هه‌نارده‌کردن ئه‌وه‌ش له‌ 1ى ئاب واتا مانگێکى دیکه‌ بچێته‌ بوارى جێبه‌جێکردنه‌وه‌.  

نامۆ سه‌ربه‌ست دوای (10) ساڵ له‌هه‌وڵدان، دواجار دیموکراته‌کان توانییان به‌هاوکاریی چه‌ند ئه‌ندامێکی کۆنگرێسی ئه‌مریکا پرۆژه‌ یاسای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (یاسای ده‌سه‌ڵاتپێدان بۆ به‌کارهێنانی هێزی سه‌ربازی AUMF) ی ساڵی 2002 یان تێپه‌ڕێنن، ئه‌و یاسایه‌ی بووه‌ بنه‌مای داگیرکردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریکاوه‌. هۆکارو بیانوی ده‌رکردنی یاساکه‌ له‌و کاته‌دا، کاردانه‌وه‌ بوو به‌رامبه‌ر رووداوه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌رو هه‌وڵی ئه‌مریکا بۆ له‌ناوبردنی قاعیده‌و تاڵیبان و پاشانیش ئه‌وانه‌ی به‌هاوکاری تیرۆر ناویده‌بردن. به‌پێی ده‌ستوری ئه‌مریکا سه‌رۆک فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌ چه‌کداره‌کانه‌، به‌ڵام راگه‌یاندنی جه‌نگ له‌دژی وڵاتێک یان به‌ره‌یه‌ک، له‌ده‌سه‌ڵاته‌کانی کۆنگرێسه‌، واته‌ سه‌رۆک به‌بێ ڕه‌زامه‌ندیی کۆنگرێس ناتوانێت شه‌ڕ له‌گه‌ڵ هیچ وڵاتێک بکات، به‌ڵام یاسای AUMF که‌دوای رووداوه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌ر له‌لایه‌ن کۆنگرێسه‌وه‌ ده‌رکرا، ده‌سه‌ڵاتیدا به‌سه‌رۆک که‌ بتوانێت «هه‌موو هێزێکی پێویست و گونجاو دژی هه‌ر لایه‌نێک که‌ سه‌رۆک دیاریده‌کات به‌وه‌ی پلانی داڕشتووه‌ یان ده‌سه‌ڵاتیداوه‌ یان جێبه‌جێی کردووه‌ یان هاوکاربووه‌ له‌هێرشه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌ردا به‌کاربهێنێت»، ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ش توانای دایه‌ جۆرج ده‌بلیو بوشی سه‌رۆکی ئه‌وکات تائه‌فغانستان و دواتریش عێراق داگیربکات. دوای راگه‌یاندنی تێپه‌ڕاندنی پرۆژه‌ یاساکه‌ به‌ (286) به‌رامبه‌ر (161) ده‌نگ، که‌ تیایدا (49) ئه‌ندام کۆنگرێسی کۆماری چوونه‌ پاڵ دیموکراته‌کان و ده‌نگیان پێداو ده‌بێت ئه‌نجومه‌نی پیران ده‌نگی پێبده‌ن و سه‌رۆکیش ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر نیشان بدات تا ببێته‌ یاساو ئه‌وه‌ی پێشتر هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌، نانسی پێلوسی سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران رایگه‌یاند:»له‌و کاته‌وه‌ که‌کۆنگرێس له‌ساڵی 2002 دا ده‌نگی به‌ده‌سه‌ڵاتپێدان بۆ به‌کارهێنانی هێزی سه‌ربازیی داوه‌، نزیکه‌ی (20) ساڵ تێپه‌ڕیوه‌و (10) ساڵیش تێپه‌ڕیوه‌ به‌سه‌ر کۆتایهێنانی فه‌رمیی به‌ئۆپراسیۆنه‌ سه‌ربازییه‌کانی ئه‌مریکا له‌عێراق، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌مڕۆ دوای (10) ساڵ له‌ئه‌و کۆتایی پێهێنانه‌، گه‌له‌که‌مان به‌پێی ده‌سه‌ڵاتپێدانێکی کۆنی هێزی سه‌ربازیی کارده‌کات». پیلۆسی راشیگه‌یاند:» ترس هه‌یه‌ له‌به‌کارهێنانی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌و پێشتریش وه‌ک ده‌سه‌ڵاتپێدانێکی ره‌ها، به‌کارهێندراوه‌ بۆ چه‌ند پرۆسه‌یه‌کی سه‌ربازیی نا په‌یوه‌ندیدار به‌ئامانجی یاساکاوه‌«. ئه‌گه‌رچی جۆ بایدن سه‌رۆکی ئه‌مریکا رایگه‌یاند که‌ پشتگیریی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاساکه‌ ده‌کات، به‌ڵام پێده‌چێت له‌ناو سیناتۆره‌کاندا رایه‌کی جیاواز هه‌بێت، هه‌ربۆیه‌ پێنج سیناتۆری ئه‌ندامی لیژنه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پیران، له‌نامه‌یه‌کدا بۆ سیناتۆر بۆب مێندێز سه‌رۆکی لیژنه‌که‌، داوایانکردووه‌ کاتی زیاتریان پێبدرێت بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌که‌، چونکه‌ کاتێکی زۆر به‌سه‌ر ده‌رچوونی یاسای ده‌سه‌ڵاتپێدانه‌که‌دا تێپه‌ڕیوه‌. هه‌روه‌ها به‌پێی به‌دواداچوونێکی ماڵپه‌ڕی Just Security ی ئه‌مریکیی، چاودێرانی دۆخه‌که‌ ده‌ڵێن که‌ ئه‌و پێنج ئه‌ندامه‌ ده‌سه‌ڵاتی ره‌تکردنه‌وه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌که‌یان نییه‌، به‌ڵکو ئه‌وه‌ ته‌نیا هه‌وڵێکه‌ بۆ به‌لاڕیدابردن و دواخستنی، تا له‌بری ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی تایبه‌تمه‌نده‌وه‌ ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر بدرێت، یاساکه‌ ببرێته‌ هۆڵی ئه‌نجومه‌نی پیران و بخرێته‌ گفتوگۆو ده‌نگدانی گشتییه‌وه‌. زۆرێک له‌یاساکان له‌ئه‌مریکادا، پێویست ناکات ببرێته‌ هۆڵی ئه‌نجومه‌نی پیران و ده‌نگدانی سه‌رجه‌م یان زۆرینه‌ی سیناتۆره‌کان، به‌ڵکو ته‌نیا پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ لیژنه‌ی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌و بواره‌ ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر نیشانبدات و ده‌نگی پێبدات. پاڵپشتیکردنی جۆ بایدن له‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌که‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، سه‌رۆکی نوێ ستراتیج و سیاسه‌تێکی جیاوازی له‌عێراقدا گرتووه‌ته‌ به‌ر که‌دووره‌ له‌هێزو پرۆسه‌ی سه‌ربازیی و ده‌یه‌وێت له‌ڕێگای ئابوری و پشتیوانیکردنی سیاسییه‌ بێلایه‌نه‌کانه‌وه‌ ئه‌و عێراقه‌ دیموکراسییه‌ دروستبکات که‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ ئه‌مریکییه‌کان به‌ڵێنیان دابوو. له‌و باره‌یه‌وه‌ گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئه‌مریکی له‌ڕاپۆرتێکدا باس له‌ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ئه‌مریکا تاکه‌ وڵاته‌ بتوانێت «عێراقی نوێ» دروست بکات و ده‌توانێت پشت به‌عێراقییه‌کان ببه‌ستێت که‌ خۆیان ئه‌رکی خۆیان هه‌ڵبگرن بۆ ده‌ستخستنی ئه‌و عێراقه‌ نوێیه‌. راپۆرته‌که‌ هێمای بۆ ئه‌وه‌کردووه‌ که‌ ئه‌و یاسایه‌ی هه‌ڵوه‌شێندراوه‌ته‌وه‌ هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی به‌ ئه‌و کارانه‌وه‌ نییه‌ که‌ له‌ئێستادا داواکراوه‌ واشنتۆن له‌عێراقدا بیکات، هاوکات ئیداره‌ی بایدن هه‌میشه‌ جه‌خت له‌ئه‌وه‌ ده‌کاته‌وه‌ که‌هه‌رگیز هه‌ڵه‌کانی ئیداره‌کانی پێش خۆی دووباره‌ ناکاته‌وه‌، به‌تایبه‌تی له‌دۆسیه‌ی کشانه‌وه‌ی یه‌کلایه‌نه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکادا له‌عێراق له‌ساڵی 2011دا که‌ بووه‌ مایه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی داعش، به‌ڵکو ئه‌مجاره‌ تیمی ئاسایشی نیشتیمانیی بایدن هه‌ندێک هه‌نگاوی کرداریی گرنگیان ناوه‌ بۆ هه‌مه‌ئاهه‌نگییه‌کی پته‌و له‌گه‌ڵ به‌غداددا وه‌ک په‌یوه‌ندیکردنی بایدن به‌مسته‌فا کازمی سه‌رۆک وه‌زیرانی عێراق و به‌ستنی گفتوگۆی ستراتیجی عێراقیی له‌واشنتۆن. گفتوگۆی ستراتیجیی نێوان عێراق ئه‌مریکا له‌نێوان وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو وڵاتدا، له‌ڕۆژی 7ی نیسان له‌واشنتۆن، به‌پێی رێککه‌وتنی (چوارچیوه‌ی ستراتیجیی نێوان عێراق و ئه‌مریکا)ی ساڵی 2008 ئه‌نجامدرا که‌ بابه‌ته‌کانی ئابوری و وزه‌، ئاسایش، دژایه‌تیی تیرۆر، بابه‌ته‌ سیاسییه‌کان و هاوکاریی له‌بواره‌کانی خوێندن و رۆشنبیریدا له‌خۆده‌گرێت. به‌ڵام ئه‌م هه‌نگاوانه‌ ته‌نیا سه‌ره‌تان و بردنه‌وه‌ی یارییه‌که‌ له‌عێراق، پێویستی به‌دروستکردنی هه‌ژمونێکی ئه‌مریکیی به‌هێز هه‌یه‌ تا ئێران له‌عێراقدا لاواز بکرێت و تێچووی ده‌ستوه‌ردانی ئێران به‌رزبکرێته‌وه‌، چ له‌ڕووی مرۆیی و چ له‌ڕووی داراییه‌وه‌، به‌وه‌ش به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هه‌وڵه‌ عێراقی و ئه‌مریکییه‌کان بۆ نه‌هێشتنی ده‌سه‌ڵاتی ئێران زۆر سه‌خت ده‌بێت، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ سه‌ربگرێت، ده‌بێت ئه‌مریکا له‌یارییه‌که‌دا بمێنێته‌وه‌.  دوای کوژرانی قاسم سوله‌یمانی و ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیس ئێران ده‌رکردنی هێزه‌ ئه‌مریکییه‌کانی له‌عێراق کردووه‌ته‌ ئه‌وله‌ویه‌تی خۆی، به‌ڵام زۆرێک له‌عێراقییه‌کان ده‌یانه‌وێت بمێنێته‌وه‌، چونکه‌ وه‌ک هۆکارێک ده‌یبینن بۆ دروستبوونی سوپایه‌کی عێراقی پرۆفێشناڵ و پارێزه‌ری راسته‌قینه‌ی عێراقیشه‌ له‌به‌رامبه‌ر کۆنترۆڵکردنیدا له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌. راپۆرته‌که‌ی فۆرین پۆلیسی ئه‌وه‌ی خستۆته‌ڕوو که‌ ده‌بێت پاراستنی سه‌رکرده‌ سیاسییه‌ عێراقییه‌کان ئه‌وله‌ویه‌تی یه‌که‌می ئه‌مریکابێت، چونکه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌ نیازپاکه‌کانی وه‌ک مسته‌فا کازمی و به‌رهه‌م ساڵح و چه‌ندینی تر، کاتێک هه‌وڵی دژایه‌تیکردنی گه‌نده‌ڵی و سه‌رکوتکردنی میلیشیاکان ده‌ده‌ن، روووبه‌ڕووی هه‌ڕه‌شه‌ی توند ده‌بنه‌وه‌و له‌ژێر مه‌ترسیی تۆڵه‌ لێکردنه‌وه‌دان، نه‌ک هه‌ر ئه‌وان به‌ڵکو فه‌رمانده‌ ئه‌منییه‌ عێراقییه‌کانیش، کاتێک فه‌رمانه‌ یاساسییه‌کان جێبه‌جێده‌که‌ن تووشی هه‌مان کێشه‌ ده‌بنه‌وه‌. ئه‌گه‌ر چی دوای هه‌ڵبژاردنی ئیبراهیم ره‌ئیسی به‌ سه‌رۆک کۆماری ئێران، مسته‌فا کازمی جه‌ختیکرده‌وه‌ که‌ په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵیدا ناوازه‌یه‌و سوره‌ له‌سه‌ر پێشخستنی په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌ردوو وڵات، به‌ڵام ئه‌وه‌ نابێته‌ مایه‌ی تێکچوونی په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ بایدندا. له‌وباره‌یه‌وه‌ حه‌یده‌ر موسه‌وی به‌ڕێوه‌به‌ری (سه‌نته‌ری بڕیاری سیاسی عێراقی) به‌ ئاژانسی سپۆتنیکی رایگه‌یاند:»کازمی هه‌وڵده‌دات موغازه‌له‌ی ئێران بکات به‌هیوای ئه‌وه‌ی ئاشنایه‌تی ئێران و هاوپه‌یمانه‌کانی تاران له‌عێراق به‌ده‌ستبهێنێت تا حکومه‌ته‌که‌ی بۆ درێژترین کاتی له‌توانادابێت به‌رده‌وامبێت، چونکه‌ ده‌زانێت سه‌رۆکه‌ نوێیه‌که‌ی ئێران (ئیبراهیم ره‌ئیسی) ده‌بێته‌ خاڵێکی وه‌چه‌رخان له‌ناوچه‌که‌دا». ئه‌مریکای بایدن جیاوازه‌ له‌ئه‌مریکای تره‌مپ، دیموکراته‌کان ئاساییه‌ به‌لایانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ره‌وته‌ توندڕه‌وه‌کاندا لێکتێبگه‌ن، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان بهێنێته‌ دی، بۆیه‌ له‌وانه‌یه‌ واشنتۆن غه‌زه‌لی کازمی له‌گه‌ڵ ئێراندا وه‌ک هه‌وڵێک بۆ هێورکردنه‌وه‌ی گرژییه‌کانی نێوان ئێران و ئه‌مریکا ئه‌ژماربکات، به‌تایبه‌تی له‌چاوه‌ڕوانیی گه‌ڕانه‌وه‌دا بۆ رێککه‌وتنه‌ ئه‌تۆمییه‌که‌ی ڤییه‌نا. جیاوازییه‌کی تری ئه‌مریکای بایدن له‌ئه‌مریکای تره‌مپ ئه‌وه‌یه‌، که‌ وه‌ک له‌ڕاپۆرته‌که‌ی فۆرین پۆلیسیدا هاتووه‌؛ ئه‌مریکای بایدن له‌بری هێزی سه‌ربازیی هێزی ئابوری به‌کارده‌هێنێت و له‌ڕێگایه‌وه‌ ده‌توانێت بگاته‌ بوارێکی فراوانتر له‌عێراقدا. له‌ئێستادا ساڵانه‌ واشنتۆن نزیکه‌ی (500) ملیۆن دۆلار به‌شیوازی جیاجیا له‌هاوکاریی به‌رگریی و پێشخستندا بۆ عێراق خه‌رج ده‌کات، به‌ڵام عێراقییه‌کان داوای ئه‌زمونی زیاتر ده‌که‌ن له‌بازرگانی و ته‌کنه‌لۆجیاو بواره‌کانی تردا به‌تایبه‌تی بواری هاوکاری ئابوریی. بۆیه‌ گۆڤاره‌که‌ دوای گفتوگۆ له‌گه‌ڵ چه‌ند شاره‌زایه‌کدا ده‌گاته‌ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی له‌ئێستادا ده‌بێت ئه‌مریکا لیژنه‌یه‌کی هاوبه‌ش بۆ هاوکاریی ئابوریی له‌نێوان خۆی و عێراقدا پێکبهێنێت، هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی له‌حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه‌ له‌گه‌ڵ سعودیه‌دا دایمه‌زراند تا ئابوریناس و داراییناسه‌ ئه‌مریکییه‌کان بتوانن هاوکاری ریاز بکه‌ن سامانه‌ نه‌وتییه‌که‌ی به‌شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر به‌کاربهێنێت بۆ به‌ره‌وپێشبردنی وڵاته‌که‌ی. هێشتا رۆڵی واشنتۆن قورسایی خۆی لای جه‌ماوه‌رو سیاسییه‌کانی عێراق هه‌یه‌، ده‌بێت ئه‌مریکا ئاماده‌بێت ئه‌گه‌ر سه‌رکرده‌ عێراقییه‌کان دیموکراسیه‌تییان لاوازکرد، ئه‌وا هه‌موو جۆره‌ هاوکارییه‌کی ئابوری و دیبلۆماسی هه‌ڵپسێرێت تا ئه‌و عێراقه‌ دیموکراسییه‌ نوێیه‌ی به‌ڵێنیدابوو له‌دایک ببێت.