.jpeg)
هاوڵاتی بانكێك ئیفلاسبوونی خۆی راده‌گه‌یه‌نێت و ئاماده‌ش نیه پاره‌ش بۆ هیچ كه‌س و لایه‌نێك بگه‌رِێنێته‌وه. د.نه‌رمین مه‌عروف غه‌فور، ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق، بە هاولآتی راگه‌یاند: بابه‌تی ئیفلاسبوونی بانكی (دیجله و فورات)، كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی دروستكردووه له‌و شارانه‌ی كاری لقی هه‌بووه، ئه‌و بانكه بانكێكی ئیسلامییه و هه‌شت لقی هه‌بووه له عێراق، كه دووانیان له هه‌ولێر و سلێمانی بووه. وتیشی "ئه‌م بانكه له (2016)ه‌وه تووشی قه‌یرانی نه‌ختینه بووه و نه‌توانیووه كاره‌كانی خۆی باش به‌ڕێوه ببات، بۆیه خراوه‌ته ژێر چاودێری بانكی ناوه‌ندییه‌وه، به‌ڵام سه‌رباری ئه‌وه‌ی تووشی بووه به‌رده‌وام بووه له مامه‌ڵه‌كان له پێدانی قه‌رز و وه‌رگرتنی ئه‌سپارده‌ی بانكی تاوه‌كو مانگی 12ی ساڵی رابردوو". د.نه‌رمین مه‌عروف، ئاماژه‌ی به‌وه‌شیدا "یه‌كێك له مامه‌ڵه‌كارانی سه‌ره‌كی بانكی (دیجله و فورات)، زانكۆی گه‌شه‌پێدانی مرۆییه له سلێمانی، ئه‌م زانكۆیه پاره‌یه‌كی زۆری وه‌ك داهاتی زانكۆكه‌ی ئه‌سپارده‌ی ئه‌م بانكه كردووه و ماوه‌ی 13 ساڵه حسابی بانكیان تێیدا هه‌یه". باسی له‌وه‌شكرد "بانكی (دیجله و فورات) له مانگی یه‌كی ئه‌مساڵ به نووسراوێك هه‌موو مامه‌ڵه‌كانی دانان و راكێشانی پاره‌ی له هه‌موو لقه‌كانی راگرتووه، بۆیه له‌دوای مانگی یه‌كی ئه‌مساڵه‌وه زانكۆی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی له سلێمانی، نه‌یتوانیووه پاره له هه‌ژماری بانكییه‌كه‌ی رابكێشێت". ئه‌و په‌رله‌مانتاره ئه‌وه‌شی خستۆته‌ڕوو "به‌هۆی ئه‌و بابه‌ته‌وه زانكۆی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی تووشی قه‌یرانی دارایی بووه، له‌مانگی یه‌كی ئه‌مساڵه‌وه نه‌یتوانییوه خه‌رجییه‌كانی خۆی دابین بكات، بۆیه له‌مانگی 8ی ئه‌مساڵ ئه‌م زانكۆیه به نووسراوێك داوایان له‌من كردووه وه‌ك په‌رله‌مانتار به‌دواداچوون بۆ ئه‌و كێشه‌یه‌یان بكه‌م، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن پاره‌كه‌یان له‌و بانكه وه‌ربگرنه‌وه، له‌كاتێكدا له ئێستادا بانكه‌كه ئاماده نیه هیچ پاره‌یه‌ك بگێڕێته‌وه بۆ ئه‌سپارده بانكییه‌كانی". د.نه‌رمین مه‌عروف، هێمای بۆ ئه‌وه‌شكردووه "بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه (17ی ئۆكتۆبه‌ری 2022)، نووسراوێكم ئاڕاسته‌ی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان كرد، كه خۆشمم ئه‌ندامم تێیدا، چونكه ئه‌م كێشه‌یه په‌یوه‌ندی به كۆمه‌ڵێ خه‌ڵكی زۆره‌وه هه‌یه له‌سه‌ر ئاستی عێراچ نه‌ك ته‌نها زانكۆیه‌ك، به‌دڵنیاییه‌وه مافی هه‌زاران مامه‌ڵه‌كاری بانكه‌كه‌یه كه هه‌موو پاره‌كه‌یان بۆ بگه‌ڕێندرێته‌وه". ئه‌و په‌رله‌مانتاره كورده‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، جه‌ختیشی كرده‌وه "له‌به‌ر رۆشنایی نووسراوه‌كه‌ی من بۆ لیژنه‌ی دارایی، سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق نووسراوێكی ئاڕاسته‌ی بانكی ناوه‌ندی كردووه، بۆ رونكردنه‌وه‌ی رێكاره‌كانی چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و بانكانه‌ی كه ئیفلاسبوونی خۆیان راگه‌یاندووه، به‌مه‌به‌ستی گێڕانه‌وه‌ی ماف بۆ خاوه‌ن ئه‌سپارده بانكییه‌كان". رونیشیكرده‌وه "ئێمه له لیژنه‌ی دارایی چاوه‌ڕێی وه‌ڵامی بانكی ناوه‌ندی ده‌كه‌ین، سه‌باره‌ت به‌م پرسه كه ئه‌مه بابه‌تێكی گرنگه و په‌یوه‌ندی هه‌یه به مافی مامه‌ڵه‌كارانی ئه‌و بانكه و هه‌موو بانكه هاوشێوه‌كانی، كه ئیفلاسبوونی خۆیان راگه‌یاندووه".
بەهۆی بڕینی ئینتەرنێت لە ئێران زیانی بە زۆربەی کار و بازاڕە ئۆنلاینەکان دەگات و هەزار کاریش رادەگیرێن. پێگەی (ئیقتیساد 24) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە بڕینی ئینەترنێت و فیلتەرکردنی تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان بە هۆی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لە وڵاتەکە لانیکەم 350 هەزار کار و پیشەی نەهێشتوە و پێدەچێت شەوپۆلێکی بێکاریی رو لە وڵاتەکە بکات. پسپۆڕانی ئابوریی ئێران ئاماژەیان بەوە کردوە کە لەناوچونی ئەو کارانە زیان بە گەشەی ئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت. ئیقتیساد 24 رونی کردوەتەوە حکومەت لە ئەنجامی سیاسەتێکی هەڵەدا پەنای بۆ بڕین و فیلتەرکردنی هێڵەکانی ئینتەرنێت کردوە لە کاتێکدا سیستمی ئابوریی جیهان بەرەو ئۆنلاینبونی تەواوەتیی دەڕوات. پێشتر بڵاو کرابوەوە بڕینی ئینەرنێت زیانی بە 400 هەزار فرۆشگای ئۆنلاین لە ئێران گەیاندوە و لە هەر کاتژمێرێکدا نزیکەی 150 دۆلار زیان بەو فرۆشگایانە گەیشتوە.
هاوڵاتی لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا هەناردەکردنی کاڵا و شتومەک لە تورکیاوە بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەنداو لە سەدا ٢٤،٨ زیادی کردووە و بەرزترین رێژەی هەناردەکردنیش بە بەهای حەوت ملیار و ٥٠٧ ملیۆن دۆلار بۆ عێراق بووە. بەپێی ئەو زانیارییانەی پەیامنێری ئاژانسی ئانادۆڵو لە ئەنجوومەنی هەناردەکارانی تورکیا کۆی کردوونەتەوە لە کانوونی دووەم تاکوو مانگی ئەیلوولی ئەمساڵ هەناردەکردنی کاڵا و شتومەک لە تورکیا بۆ هەریەک لە بەحرێن، ئیمارات، فەڵەستین، عێراق، ئێران، ئیسرائیل، قەتەر، کوێت، کۆماری تورکی قوبرسی باکوور، لوبنان، سووریا، سعوودیە، عومان و یەمەن گەیشتووەتە ٢٤ ملیار و ٦٧٢ ملیۆن دۆلار. لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردن لە هەمان قۆناغی ساڵی رابردوو ١٩ ملیار و ٧٦٨ ملیۆن دۆلار بووە بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەنداو، ئەمساڵ رێژەکە لە سەدا ٢٤،٨ زیادی کردووە. بەرزترین رێژەی هەناردەکردنیش لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بە بەهای حەوت ملیار و ٥٠٧ ملیۆن دۆلار بۆ عێراق بووە. هەروەها بە بەهای پێنج ملیار و ١١١ ملیۆن دۆلار ئیسرائیل، بە بەهای دوو ملیار و ٥٣٩ ملیۆن دۆلار ئیمارات کاڵا و شتومەکیان لە تورکیاوە هاوردە کردووە و بەم جۆرە لە ریزی دووەم و سێیەمدا دێن. لەو قۆناغەدا ئێران بە بەهای یەک ملیار و ٧٦٥ ملیۆن، لوبنان بە بەهای یەک ملیار و ٧٢٦ ملیۆن و قەتەریش بە بەهای یەک ملیار و ٨٩ ملیۆن دۆلار کاڵا و شتومەکیان لە تورکیاوە هاوردە کردووە. لە قۆناغی هەناردەکردن بۆ کانوونی دووەم تاکوو مانگی ئەیلوول، بە هەمان قۆناغی ساڵی رابردوو هەناردەکردن بۆ ١٣ وڵات زیادی کردووە و لەگەڵ دوو وڵاتیشدا کە یەمەن و عومانن کەمی کردووە. بەرزترین رێژەی هەناردەکردن لەلایەن سعوودیەوە بووە کە گەیشتووەتە لە سەدا ١٨٠. زۆرترین رێژەی هەناردەکردن بە بەهای سێ ملیار و ٩٤١ ملیۆن دۆلار لە کەرتی مادە کیمیاییەکاندا بووە بۆ ئەو وڵاتانە. هەروەها بە بەهای سێ ملیار و ٢٩٥ ملیۆن دۆلاریش "پاقلەمەنی، دانەوێڵە و تۆوە چەورەکان و بەرهەمەکانیان" و بە بەهای دوو ملیار و ٨٠٥ ملیۆن دۆلاریش ستیل هەناردەی وڵاتانی کەنداو و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کراوە.
.jpg)
شارەوانی تاران رایگەیاند؛ لەخۆپیشاندانەکانی ئەو شارەدا زیان بە 50 پاسی گەورەو 120 وێستگەی پاس گەیشتوە. وتەبێژی شارەوانیی تاران-ی پایتەختی ئێران بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندوە، لەسەرەتای خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان لەو شارە، زیانی 30 ملیار تمەن کە دەکاتەوە نزیکی 900 هەزار دۆلار بە وێستگەی پاس و پاسەکان گەیشتوە. بە وتەی ئەو بەرپرسە ژمارەیەک لەخۆپیشاندەران هێرشیان کردوەتە سەر پاس و ێستگەکانی پاسی پایتەخت و زیانی زۆریان پێگەیاندون. ماوەی مانگێگە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لە تارانی پایتەخت بەردەوامە و پێشتریش شارەوانیی تەنەکەی خۆڵ و زبڵەکانی ئەو شارەی بە بیانوی سوتانیان لە لایەن خۆپیشاندەرانەوە کۆکردەوە.
ئه‌ندامێكی په‌رله‌مانی عێراق داوای دانیشتنی تایبه‌تی په‌رله‌مان ده‌كات له‌باره‌ی دیارنه‌مانی ئه‌و بڕه زۆره‌ی پاره‌ی بانكی رافیده‌ین. په‌رله‌مانتار حه‌سه‌ن سه‌لیم داوای دانیشتنێكی به‌په‌له‌ی په‌رله‌مانی كرد بۆ گفتوگۆكردن له‌سه‌ر دیارنه‌مانی پاره‌ی خه‌ڵك له‌لایه‌ن كازمی و حكومه‌ته‌كه‌یه‌وه. په‌رله‌مانتار حه‌سه‌ن سه‌لیم داوای كردنه‌وه‌ی دۆسیه‌ی لێكۆڵینه‌وه ده‌كات له‌سه‌ر هه‌موو پاره‌ی دزراو و به‌فیرِۆدراوانه‌ی له سه‌ر ده‌ستی مسته‌فا كازمی دیارنه‌ماون. هه‌روه‌ها ئه‌و په‌رله‌مانتاره ئاماژه بۆ ئه‌وه‌شده‌كات، پێویسته په‌رله‌مان لێكۆڵینه‌وه له ئه‌و 3.7 ترلیۆن دیناره بكرێت كه له‌بانكی رافیده‌ین دیارنه‌ماوه. له‌لایه‌كی دیكه‌وه پارێزه‌ر ئه‌حمه‌د شه‌هید ئه‌لشه‌مه‌ری داوای له‌داواكاری گشتی كردوه كه گه‌شتكردن له مسته‌فا كازمی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سه‌رجه‌م راوێژكاران و وه‌زیرانی حكومه‌ته‌كه‌ی كازمی قه‌ده‌غه بكات، هه‌تا بابه‌تی ئه‌و گه‌نده‌ڵی و دیارنه‌مانی پارانه روونده‌بێته‌وه.
هاوڵاتی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێت: هەر مانگێك كورتهێنان لەداهاتی سلێمانی هەبێت لەداهاتی مانگی دواتر پڕدەكرێتەوە، مانگانە سلێمانی بەهۆی كورتهێنانەوە قەرزار دەبێت و قەرزەكەش لە پارەی خزمەتگوزاری و پرۆژەكان دەبڕدرێت و حكومەتی هەرێم یەك دینار كورتهێنانی سلێمانی پڕنەكردووەتەوە. زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی و سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: مانگانە وەزارەتی دارایی داوا لەبانكی منارە لەهەولێرو ئاشتی لەسلێمانی دەكات تەواوكاری مووچە بنێرن، بەڵام هۆكاری كەمكردنی داهات ئەوەیە كە پارەی دەرمان و بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكانی حكومەتی هەرێم لەزۆنی سەوز لەپارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و راپەرینی لێ خەرج دەكرێت. وتیشی: ئێستا بەداخەوە ئەوەشیان زیاتر لەنیوە بۆ كەمكراوەتەوە، جگە لەوەی پارەی دیكە بۆ خەرجی سێ سەرۆكایەتیەكە دەڕوات، و هەر پرۆژەیەكیش جێبەجێ دەكرێت پارەكەی لەداهاتی ناوخۆی سلێمانییە.
.jpg)
هاوڵاتی تورکیا لە نۆ مانگدا بە بەهای زیاتر لە 17 ملیار دۆلار کاڵای هەناردەی وڵاتانی دراوسێی کردوە و لەناویشیاندا عێراق گەورەترین پشکی بەرکەوتوە. بە پێی ئەو زانیارییانەی میدیا فەرمییەکانی تورکیا بڵاویانکردوەتەوە؛ لە نۆ مانگی ئەمساڵدا تورکیا بە بەهای 17 ملیار و 432 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی وڵاتانی دراوسێ کردوە. عێراق لە نۆ مانگەدا گەورەترین هاوردەکاری کاڵای تورکیا بوە و بە بەهای حەوت ملیار و 507 ملیۆن دۆلار کاڵای هاوردەکردوە. کاڵای هاوردەکراوی تورکیا بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەراورد بە ساڵی رابردو بە رێژەیەکی بەرچاو زیادبوە.
هێمن مەحموود هەرچەندە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو ساڵ پێش ئێستا بڕیاریدا سوپا بنێرێتە دەروازە سنوورییەكان و تایاسا جێبەجێ بكەن و رێگری لەزیادەڕەوی و گەندەڵی و بەفیڕۆدانی داهاتی گشتی بكەن، بەجۆرێك سوپا رایگەیاند 10 دەروازەی زەمینی و چوار دەروازەی دەریایی لەژێر دەسەڵاتی سوپای عێراقدان و پارێزراون، بەڵام لەئەرزی واقیعدا پێناچێت هیچ یەكێك لەبڕیارەكانی كازمی و رێوشوێنەكانی سوپا جێبەجێكرابێت و هێشتا گەندەڵی و قاچاغچێتی و بەهەدەردانی داهاتی گشتی لەدەروازە سنوورییەكان بوونی هەیەو بەردەوامە. دەزگای عێراقی داهاتوو كە دەزگایەكە گرنگی بەبواری ئابووری دەدات لە لێكۆڵینەوەیەكدا ئاشكرایكردووە تەنیا لەساڵی ٢٠٢١دا عێراق سێ ترلیۆن دینار بەهۆی گەندەڵییەوە لەدەروازە سنوورییەكان زیانی كردووە. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیە لەساڵی ٢٠٢١ حەوت دەوڵەت رایانگەیاندووە كەقەبارەی هەناردەیان بۆ عێراق گەیشتووەتە زیاتر لە ٣٧ ملیار دۆلار، كەچی لەبەرامبەردا حكومەتی عێراق رایگەیاندووە تەواوی قەبارەی هاوردەی عێراق ١٦ ملیار دۆلار بووەو تەنیا حەوت ملیار دۆلار شمەك و كاڵا لەو حەوت دەوڵەتەوە هاوردەكراوە، بەمەش بڕی ٣٠ ملیار دۆلاری هاوردەی ئەو حەوت دەوڵەتە تۆمار نەكراوە، كەدیارە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی بەبەهای ئەو ٣٠ ملیار دۆلارە كەلوپەل و شمەك هاوردەی عێراق كراون و تۆمارنەكراون و گومرگیان نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی كە ئەگەر بێت و لەڕێگایەكی فەرمی هاتنە ناوەوەیان بۆ بكرایە بەهای گومرگەكەی سێ ترلیۆن دینار دەبوو بۆ حكومەت كەچی تۆمارنەكراوەو بەهەدەر دراوە. پێگەی بازرگانی عێراق پێگەیەكی گرنگەو لەناوچەیەكی گرنگی ستراتیژییدایە كەمامەڵەی بازرگانی لەگەڵ شەش دەوڵەتی دراوسێدا دەكات كەئەوانیش (ئوردن، كوەیت، سعودیەو توركیاو سوریاو ئێرانە) ئەویش لەڕێگای ٢٢ دەروازەی فەرمی زەمینی و ئاوییەوە ساڵانە پارەیەكی بێشوماری لەڕێگای گومرگەوە دەستدەكەوێت كەچی سەرەڕای ئەوە هێشتا بەهۆی باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكانەوە لەدەروازەكاندا عێراق كێشەی دارایی هەیە. لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ ەوە بەهۆی نەمانی بەرهەمی ناوخۆییەوە، عێراق بووەتە بازاڕێك بۆ بەرهەمی هەناردەی وڵاتان و حزب و گرووپە چەكدارییەكانیش لەڕێگایەوە خەریكی بازرگانی و سەرانە سەندن و قاچاغچێتین و داهاتێكی گەورەی ساڵانەیان دەستدەكەوێت. لەنوێترین لێدوانیدا (عەلی عەلاوی) وەزیری دەستلەكاركێشاوەی دارایی عێراق دەڵێت: گەندەڵكاران ساڵانە لەدەروازە سنورییەكان شەش بۆ حەوت ملیار دۆلاریان دەستدەكەوێت ئەویش بەهۆی تۆمارنەكردنی زۆرینەی كەلوپەل و شمەكی هاوردەكراو و باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكان و قاچاغچێتییەوە. بەپێی ئامارە فەرمییەكانیش گەندەڵی و دزیكردن لەدەروازە سنوورییەكان وەهایكردووە كە بەتەنیا لەسەدا ١٠ بۆ ٢٠ی داهاتی ئەو دەروازانە بگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی حكومەت و ئیدی ئەوەی دیكەی دەڕواتە گیرفانی میلیشیاكان و حزبەكان و كەسایەتیە سیاسییە دەستڕۆیشتووەكان. ئەمە لەكاتێكدایە ئەم گەندەڵی و دزییە بەجۆرێك دەكرێت كە حكومەت ناتوانێت بەسەریدا زاڵبێت و تووێژێكی سەرمایەداری گەورەی لەوڵاتدا درووستكردووە كە باڵادەستن و هەژمووندارن، شێوازەكەشی لەڕێگای بەرپرس و ئەفسەران و فەرمانبەرانی دەروازە سنوورییەكانەوە ئەنجامدەدرێت كەڕێگە بەهاتنە ناوەوەی خۆراكی بەسەرچوو، شمەك و كاڵای قەدەغەكراو دەدەن یاخود لەڕێگەی وەرگرتنی بەرتیلەوە چاوپۆشی لەكۆمپانیاكان دەكەن بەئارەزووی خۆیان و بەبێ كوالێتی شمەک و کەلوپەلەكانیان هاوردە بكەن و دەستكاری ئامێرەكانی سۆنەرو یاری بەسیستەمی ژمێریاری دەروازەكان بكەن. ئەمە جگە لەهەبوونی رێگەی تایبەتی گرووپ و میلیشیاكانی سەر بەحزبە دەسەڵاتدارەكان كە لەدەروازە سنوورییەكاندا نیشتەجێن و سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتەكانیان لەو دەروازانەدایە. بەپێی راپۆرتە حكومییەكان ئەم گرووپانە هێندە باڵادەستن لەماوەكانی رابووردوودا هەرچی ئەفسەرو بەرپرسێكی وەزارەتی ناوخۆ یاخود دەروازە سنوورییەكان گەر رووبەڕوویان بووبێتەوە یاخود رێگەی لەكارەكانیان گرتبێت ئەوا لەكارەكەی دووریانخستووەتەوە یاخود گواستراونەتەوە بۆ شوێنێكی دیكە. هاوكات هەر حزبەو گرووپێكی چەكداری كە لەدەروازە سنوورییەكاندان و هەریەكەو رۆڵ و ئەركێكی جیاوازی هەیە، بەجۆرێك هەندێك لەحزبەكان دەستیان لەقاچاغچێتی نەوتدا هەیەو هەندێكی تریان لەئێرانەوە ماددەی هۆشبەر دەگوازنەوە، هەندێكی تریان سەرانە لەبازرگانان دەسێنن و هێنانی خۆراك و رێگاكانی دابەشكردنی بۆ خۆیان قۆرخ دەكەن، هەندێكی دیكەشیان رێگای تایبەت بەخۆیان هەیە بۆ هێنان و بردنی شمەك و كاڵاو حكومەت دەسەڵاتی بەسەریاندا نییە. بەپێی ئەو ئامارانەشی كەبڵاوكراونەتەوە لەماوەی ١٢ ساڵدا بەهۆی گەندەڵییەوە عێراق نزیكەی ٤٥٠ ملیار دۆلار زیانیكردووە. دۆخەكە لەو دەروازانە بەجۆرێكە تەنانەت لەهەندێك شوێندا بەئاشكرا بەو بازرگانانە دەڵێن كە كەلوپەل و شمەك دەهێن ئەگەر دەتانەوێت رێگایەكی كورت ببڕن ئەوا بڕۆن بۆ لای میلیشیاكان، یان حزبەكان. بارودۆخەكە هەر بەتەنیا لەباشوورو ناوەڕاستی عێراق كارەساتبار نییە، بەڵكو لەدەروازە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانیش هاوشێوەی ئەو شوێنانە حزب و كەسانی دەستڕۆیشتوو لەدەروازە سنوورییەكاندا باڵادەستن و بەشێكی زۆری داهاتەكانی ئەو دەروازانە نایەنەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەتی هەرێم. هەرێمی كوردستان خاوەنی شەش دەروازەی سەرەكی زەمینییە لەگەڵ ئێران و توركیا و بەرپرسی دابینكردنی لەسەدا ٥٠ی پێداویستییەكانی خەڵكی هەرێمە لەخۆراك و كەلوپەلی بیناسازی و هتد.. كە لەگەڵ ئێران دەروازەكانی (حاجی عومران، پەروێزخان، باشماخ، گەرمك) ئەمەجگە لەچەند دەروازەیەكی بچووكی دیكە (كێلێ، شوشمێ، تەوێڵە، پشتە)، لەگەڵ توركیاش دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل) و (سەرزێڕی) كە بەپێی زانیاری بڵاوكراوە قەبارەی بازرگانی ئیبراهیم خەلیل نزیكەی پێنج ملیار دۆلارە لەساڵێكدا. هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێم بەهۆی رادەستنەكردنی داهاتی ئەو دەروازانەو هێنانی كەلوپەلی رێگەپێنەدراو چەندین ساڵە كێشەیان لەنێواندایەو چارەسەرنەكراوە. بەهەدەردانی پارە لەو دەروازانە بڵاوكراونەتەوە لەسەدا ٧٠ی داهاتی ئەو دەروازانە ناگەڕێنەوە بۆ حكومەتی هەرێم و دەڕوات بۆ گیرفانی حزبە باڵادەستەكانی هەرێم، هاوكات نزیكەی ١٣ كۆمپانیاش لەو شوێنانە پارە وەردەگرن كە فەرمی نین و پارەكەیان نایەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەت. هەرسەبارەت بە گەندەڵی لەدەروازەكانی عێراقدا، مستەفا كازمی بۆ ڕێگەگرتن لەگەندەڵی و بەهەدەردانی داهات دەروازە سنورییەكان بڕیاریداوە لەڕێگەی دەستەی نەزاهەوە سیستەمی ئەلیكترۆنی بۆ كۆنترۆڵكردنی داهاتی دەروازەكان بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە. لەئێستادا ئەوەی ماوەتەوە ئەوەیە تاچەندێك حكومەتی ناوەندی توانای كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكانی هەیە و باڵادەستی خۆی دەسەلمێنێت چونكە دەستنەگرتن بەسەر دەروازە سنوورییەكاندا بەمانای لاوازی و شكاندنی ئیرادەی دەوڵەت دێت و بەهێزبوونی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی میلیشیاو گرووپەچەكدارییەكانی دیكە دێت كە بەداهاتی ئەو دەروازانە چەك و ئەندامی نوێ وەردەگرن و ڕۆڵیان لەبڕیاری سیاسی و یەكلاكردنەوەی كێشەو گرفتەكانی وڵاتدا زیاتر دەبێت.
.jpg)
هاوڵاتی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی سوته‌مه‌نی له‌ئه‌مه‌ریكا، گرژییه‌كانی نێوان واشنتۆن و ریاز زیاتر ده‌كات. عادل جوبه‌یر، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی سعوودیه رایگه‌یاند: كه به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی سوته‌مه‌نی له ئه‌مریكا په‌یوه‌ندی به كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رھه‌می ئۆپیك پڵه‌سه‌وه نییه، به‌ڵكو توانای كه‌می پاڵاوتنی ئه‌مریكا له پشت به‌رزبوونه‌وه‌ی تێچوونه‌كانه. ئه‌لجوبه‌یر له چاوپێكه‌وتنێكیدا له‌گه‌ڵ كه‌ناڵی فۆكس نیوز رایگه‌یاند: "نه‌وت چه‌ك نییه، ئێمه وه‌ك كاڵایه‌ك سه‌یری نه‌وت ده‌كه‌ین و سه‌یری ھه‌موو ئه‌مانه ده‌كه‌ین گرنگن بۆ ئابووری جیھانی كه پشكێكی زۆرمان تیایدا ھه‌یه وه‌ك سعودیه". ھه‌روه‌ھا وتیشی: بیست ساڵه ئه‌مه‌ریكا پاڵاوگه‌ی نوێی دروستنه‌كردووه و كه‌می پاڵاوگه وای كردووه نرخه‌كان به‌رزبێته‌وه نه‌ك كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رھه‌می ئۆپێك پڵه‌س. له سه‌ره‌تای ئه‌مساڵدا نرخی به‌نزینی ئه‌مه‌ریكا به‌ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو به‌رزبووه‌وه‌و ئه‌وه‌ش به‌ھۆی زۆری خواست و توندی پێداویستییه‌كانی پاڵاوتنی جیهانی، به‌ڵام دوای ئه‌وه‌ی له مانگی حوزه‌یران گه‌یشته لوتكه، ده‌ستی به دابه‌زین كردووه.
هەژار ئەنوەر لە پارێزگای هەولێر 70 پرۆژەی وەبەرهێنان مۆڵەتیان هەڵوەشاوەتەوە، پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ و چوار شوقەی فرۆشتووە، بەو هۆیەوە دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە كڕیارانی یەكە نیشتەجێبوەكان كەوتووە، كابینەی نۆیەم لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام بەشێكی پرۆژەكان بەهۆی دەستوەردانی شەخسی و حزبەوە گرفتیان بۆ دروست دەكرێت و راگیراون. لە ماوەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار، و لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەشێكی زۆری وەبەرهێنان لە بورای دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبووندایە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون زۆرێكیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە بۆ ماوەیەك لەكارەكانیان وەستان و بەشێكیشیان سەرمایەدارەكانیان مایەپوچ بوون، جگە لەمەش ژمارەیەك بەرپرسی باڵا دەستیان خستوتەرنێو وەبەرهێنانی خانووبەرە و چەندین كێشەو گرفتیان بۆ وەبەرهێنەری دیكە دروستكرد. پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی لە شاری هەولێر ماوەی (12) ساڵە كارەكانی تەواو نەكراوەو چەندین جاریش بەشداربووانی پڕۆژەكە سەردانی دەستەی وەبەرهێنانیان كردووەو لەبەردەم دەستەكەش گردبوونەوەی ناڕەزاییان ئەنجامداوە، بەڵام بێسوود بووە. بایز مەولود ئەنجومەنی بەشداربووانی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» زۆرینەی بەشداربووانی پڕۆژەكە قستەكانیان داوە بەكۆمپانیاكە، بەڵام بەبیانووی شەڕی تیرۆریستانی داعش و قەیرانی دارایی ماوەی (11) ساڵە دانمان بەخۆمان گرتووە، كە چەندین كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی بۆ دروستكردووین، لەكاتێكدا لە 90% كێشەو گرفتەكانمان خستۆتەبەردەم دەستەی وەبەرهێنان، بەڵام بێسوود بووە». سەردار ئاكرەیی خاوەنی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بەهاوڵاتی ڕایگەیاند:» بەشداربووان مافی خۆیانەو منیش لە ساڵی 2011 لە 50% ی پڕۆژەكەم تەواو كردووەو لەو كاتەوە ڕایانگرتووە و ئێستاش سەرجەم رێكارە یاساییەكان تەواوكراوە و داوا لە سەرۆكی حكومەت دەكەم ڕێگەمان پێبدات دەستبەكارەكانمان بكەینەوەو پڕۆژەكە تەواوبكەم». وتیشی: «لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێك هاتووە گوایە دەبێ ئەم پڕۆژەیە بدرێتە وەبەرهێنەرێكی تر، من تێناگەم لەسەر چ بنەمایەك پڕۆژەكەی من دەدرێتە یەكێكی تر، نیوەی كارەكانم كردووە ، رۆژانە سەردانی دەستەی وەبەرهێنان دەكەم و چارەسەری گرفتەكانم ناكەن«. لەساڵی 2019 ئەنجومەنی باڵای وەبەرهێنان بڕیاریدا كە خیتاب زەمانی ئامادە بكات و دەست بەكارەكانی بكاتەوە، ئێستا سەرجەمی رێكارەكان تەواو كراوە، سەردار ئاكرایی دەڵێت: «بەداخەوە خەڵكانێك لە نوسیگەی سەرۆكی حكومەت بەهەڵە پەیامەكان و نووسراوەكانی من دەگەیەنێتە سەرۆكی حكومەت». هاوكات رابەر وەرتی خاوەنی یەكێك لە كۆمپانیاكانی خانووبەرە، بە هاوڵاتی وت:» ساڵێك تێپەڕدەبێت بەسەر گرێبەستی كڕینی شوقەكانی ڤارپارك، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ شوقەیەك لەم پڕۆژەیە دروست نەكراوە، زیاتر لە هەزار و (400) كەس شوقەیان كڕیوە، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگاداری كێشەو گرفتەكانی ئەم پڕۆژەیەن و خاوەن كۆمپانیاكەش لە هەولێرە و زۆر بەئازادی دەسوڕێتەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات تاوەكو تواناداراییەكانی وەبەرهێنەر بسەلمێندرێت، بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ و چوار شوقەی فرۆشتووە، ئێستا جۆرێك بەنەمانی متمانە لەنێوان هاوڵاتیان و خاوەن پڕۆژەكان و كۆمپانیاكانی خانووبەرە دروست بووە. لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەگوێرەی زانیارییەكانیش، لە ماوەی نزیكەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار. سەردار ئازاد یەكێكی ترە لە خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە لەوبارەیەوە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : «قوربانی سەرەكی پڕۆژەكان هاوڵاتیانن بۆیە پێویستە قەرەبوو بكرێنەوە و حكومەتی هەرێمیش ئەم كێشەو گرفتانە چارەسەر بكات، چونكە بەهۆی نەمانی متمانەوە پرۆسەی وەبەرهێنان بەرەو شكستێكی گەورە دەڕوات. وتیشی : «بەدەیان ملیۆن دۆلار زیان بەر خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە و هاوڵاتیان كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئەم كابینەیەی حكومەت لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام ئێستا ئەم دەستوەردانە هەیەوە پێویستە حكومەت بەزووترین كات تەداخول بكات.» ئەو خاوەن كۆمپانیاییەی خانووبەرە باسلەوەدەكات:»زۆرێنەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون چاودێریان بەسەرەوە نییە، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە كە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ئێستا ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەتی بە 35 پڕۆژەی جۆراوجۆر داوە بە سەرمایەی 330 ملیۆن 696 هەزار و265 دۆلار. سامان عارەب بەڕێوەبەری گشتی دەستەی وەبەرهێنانی هەولێر بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێنەكردنی پڕۆژەكان تاوەكو ئێستا 70 پڕۆژە مۆڵەتی هەڵوەشاوەتەوەو پڕۆژەكانی دەشتی بەهەشت و ئەڵمانی و كۆیە ستی ڕاگیراون، بەپێی یاسای مۆڵەتت لە وەبەرهێنەرێك وەرگرتەوە بلاك لیست دەكرێت، ئەو وەبەرهێنەرە مافی پێدانەوەی ئەو پڕۆژەی نییە لە رووی یاساییەوە و هەموو ئەو زەرەر و زیانانەی لە پڕۆژەكە و لە هاووڵاتی كەتووە وەبەهێنەر بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت. بۆیە پێشنیاری وەبەرهێنەری ترمان كردووە تاوەكو پڕۆژەكان دەست پێبكەنەوە و بەوردی دیراسەی كارەكانیان كراوە. دلێر حسێن ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەهاوڵاتی راگەیاند: « كە لەهەرێمی كوردستان لەڕووی وەبەرهێنان لە نیشتەجێبوون لەسەرەتای گەشەی وەبەرهێنان بەتایبەت هەولێر بە قۆناغێكی مەترسیدار و خراپ تێپەڕیوە لە ساڵانی ڕابردوودا، بەداخەوە هۆكاری سەرەكی خراپ ئیدارەدانی ئەو كەرتە بووە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەم لەڕووی یاسایی، وەهەم لەڕووی چاودێری كەئەمەش وایكردووە خەڵكانێكی زۆر زەرە مەندبن . «ئەوەی قازانجی كردووە تەنها وەبەرهێن بووە، كە زەوی لەلایەن حكومەتەوە بۆی دابینكراوەو بەپارەی خەڵكیش پرۆژەكانی دروستكردوە، سەڕەڕای ئەمانەش لە كۆمەڵێ پڕۆژە پارە لەخەڵك وەرگیراوە، بەڵام پرۆژەكان تەواو نەكراون و بەنیوەناچڵی بەجێهێڵراوە، لە نمونەی دەشتی بەهەشت و فلۆریاستی و چەندان پرۆژەی تر، لەهەندێ پڕۆژەش پارە لەخەڵك وەرگیراوە كە پرۆژەكە ئەصڵەن هەر بوونی نیە، بۆیە بەدڵنیاییەوە خەڵكێكی زۆر زەرەمەندبووە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی حكومەت چاودێر نەبووە بەسەر پڕۆژەكان و فەوزاییەكی زۆر لەو بوارەدا هەیە، هۆكاری بنەڕەتیش تەداخولی شەخسی و حیزبیە بەسەر پرۆژەكان لەبەرامبەردا حكومەت لەو بوارە زۆر لاواز و بێ دەسەڵات بووە». سەبارەت بە وەررتنەوەی مافی خەڵك و چ جۆرە دڵنیاییەك بدرێتە هاوڵاتیان تاوەكو بتوانن یەكەی نیشتەجێبوون بكڕن، دلێر حسێن دەڵێت: «بەداخەوە لەڕابردوو بەشی زۆری گرێبەستەكان لەنێوان كۆمپانیا و هاوڵاتی كراون و هەندێ كۆمپانیا لە ئێستادا خاوەنداریەتیان دیارنیە یاخود هەر وجودیان نەماوە و وەبەرهێنەكەی ڕایكردووە لە ووڵات نەماوە، بۆیە ئاستەمە بتوانرێ مافی ئەوخەڵكانە وەربگیرێتەوەو پێموانیە حكومەتیش ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرێت، چونكە خانوو یان شوقە هەیە بە زیاتر لەكەسێك فرۆشراوە یاخود شوقە هەیە فرۆشراوە ئەصلەن هەر وجودی نیە بۆیە ئیجرائاتكردن لەو كەیسە ئاڵۆز و قورسە هۆكاری سەرەكی وەبەرهێنانە كە كەمتەرخەمە، چونكە ناكرێ مۆڵەت بەو جۆرە پڕۆژانە بدرێت لە كاتێكدا توانای چاودێری و ئیجرائات كردنیان نەبێت لە ڕووی كوالێتی و پاراستنی مافی هاوڵاتیان و ئاگاداری لە شێوازی گرێبەستەكان و خاوەنداریەتی». لە هەرێمی كوردستاندا 12 هەزار و670 یەكەی نیشتەجێبوون كە ساڵانێكی زۆرە تەواو نەكراون، بووەتە كێشە بۆ ئەو كەسانەی گرێبەستی كڕینی ئەو یەكانەیان كردووە و پارەیەكی زۆریشیان داوە.
هاوڵاتی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەساڵی 2003وە، خەڵكی ناوەڕاست و باشووری عێراق روویان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كرد سەرەتا وەك كرێچی نیشتەجێی ئەو شارە بوون، بەڵام ئێستا بەسەدان هەزار عەرەب خاون موڵكی خۆیانن، بەپێی ئامارێكی ناڕەسمی هاووڵاتیانی عەرەب خاوەنی نزیكەی 680 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و موڵكن لەهەرێمی كورستان. پەیانێری هاوڵاتی لەهەولێر (هەژار ئەنوەر) لەسەر ئەم بابەتە بەدواداچوونی كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە هاتنی عەرەب كارییگەرییان لەسەر بەرزكردنەوەی یەكەی نیشتەجێبوون دروستكردووە. كارزان رەسوڵ سەرۆكی لقی هەولێری كۆمەڵەی داكۆكیكردن لەمافی كرێنشینان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەساڵی 2008وە بە فەرمی هاووڵاتیانی عەرەب خانویان بەناو دەكرێت، پێش 2008یش بەمەرج خانوو یان شوقە بەناویان دەكرا. وتیشی: هاتنی عەرەب كاریگەری زۆر لەسەر خەڵكی كرێنشینانی هەولێر دروستكردووە، بەجۆرێك نرخی كرێی شوقەو خانوویان بەزكردۆتەوە و بەبەڵگە لایانە خەڵكی زۆری كورد كرێنشینی عەرەبن». لەساڵی 2008وە تاوەكو ئێستا 680 هەزار عەرەب شوقەو خانوو یان موڵكیان بەناو كراوە. كڕیاری عەرەب لەسلێمانی پەیامنێری هاوڵاتی لەسلێمانی (سەركۆ جەمال) بەدواداچوونی بۆ هەمان پرس كردووە، و بەوتەی خاوەن نوسینگەكان رۆژ نییە هاووڵاتی بیانی یاخود عەرەبی عێراق زەوی یاخود خانوو نەكڕن، دەیانیش رۆژانە لەهەر نوسینگەیەك داوای خانووی كرێ دەكەن، هەرچەندە هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەڕێوەبەری تۆماركردنی خانووبەرەی سلێمانی دەڵێت هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كڕیوە. محەمەد ئەیاد كە خاوەنی كۆمپانیایەكی كڕین و فرۆشتنی خانووبەرەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: «عەرەب و بیانی دەتوانن لەسلێمانی خانوو بكڕن بەڵام بەو مەرجەی رەزامەندی ئاسایشی هەبێت، ئەو بیانیانەی یاخود عەرەبانەی دێن لێرە موڵك دەكڕن دەڵێن ئێرە سەلامەتە بۆیە». وتیشی: «ئێستا بۆ نمونە لەمانگێكدا سێ موڵكمان فرۆشتووە بە عەرەب، جگە لەوانەی بەكرێی دەیگرن» حاجی عەتا خاوەن نوسینگەی كڕین و فرۆشتن و بەكرێدانی زەوی و خانووبەرە لەسلێمانی بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : زیاتر عەرەبی عێراق خانوو لەسلێمانی دەكڕن عەرەبی سوریا كەمترە، هەموو مانگێك عەرەب روومان تێدەكات بۆ كڕینی خانووبەرە، بەڵام بۆ كرێ رۆژانە عەرەب دێتە لامان، ناتوانین دیاری بكەین رۆژانە چەند كەس دێتە لامان». سالار عەلی یەكێكی دیكەیە لەخاوەن نوسینگەكانی كڕین و فرۆشتنی خانوو زەوی و بەكرێدانی لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: زیاتر لەلای ئێمە لەبەكرەجۆی تازە زیاتر خەڵك خانوو و زەوی دەكڕن رۆژی وا هەیە 100 عەرەب دێتەلامان بۆ خانووی كرێ بەڵام بۆ كڕین لەمانگێكدا پێنج بۆ شەش عەرەب دێنە نوسینگەمان بۆ كڕینی خانوو یان زەوی». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی ئامارێكی تایبەت پەیوەندیكرد بە مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی، بەڵام رەتیكردەوە لەوبارەیەوە هیچ ئامارێكیان لابێت و وتی :» تەنها ئاسایش و تاپۆی سلێمانی ئەو ئامارەیان لەلایە». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە وتەبێژی ئاسایشی سلێمانی و بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماركردنی خانووبەرەی سلێمانی هیچیان ئامادەنەبوون ئامارێك لەوبارەیەوە بدەن، هەروەها سیروان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی ئاماری هەرێم رەتیكردەوە هیچ ئامارێكیان لەوبارەیەوە لەبەردەستدا بێت. لوقمان عومەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی ئازادە لەكوێ خانوو دەكرێت یاخود بەكرێی دەگرێت، تەنها ناسنامەی باری كەسێتی یاخود كارتی نیشتیمانییان هەبێت دەكرێت بەناویانەوە. وتییشی: «هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كریوەو هیچ رێگرییەك نییە لەوەی هەر هاووڵاتییەكی عێراقی ببێتە خاوەنی زەوی و خانوو و تەنانەت زەوی كشتوكاڵیش لەسەرجەم پارێزگاكانی هەرێم تەنها هەندێك وردبینی دەكرێت لەو كەسانەی زەوی یاخود موڵك دەكڕن». بەپێی بڕگەی ئەلف، لە ماددەی 23ی دەستووری عێراق هەر هاووڵاتییەكی عێراق بۆی هەیە لەهەر شارێك بێت ببێتە خاوەنی موڵك، بەپێی ئەو ئامارەی هاوڵاتی لەبەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی دەستیكەوتووە، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو رۆژی 31-7-2022 پێنج هەزارو 548 مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوی لەسلێمانی تۆمار كراوەو 423 كەسیان خەڵكی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوون كەداوایان كردووە بەناویانەوە بكرێت. هەر بەپێی ئەو ئامارەی دەستی هاوڵاتی كەوتووە، لەسلێمانی نزیكەی 60 پڕۆژەی نیشتەجێبوون هەن كە 43ـیان فەرمانیان بۆ دەركراوە بكرێن بەناوی ئەو كەسانەی دەیكڕن، هەر لەسنووری سلێمانیدا زیاتر لە 27 هەزارو 878 یەكەی نیشتەجێبوون هەن كە شەش هەزارو 632 یەكەیان لەلایەن فەرمانگەكانی تاپۆوە تۆمار كراون. عەرەب لەپارێزگای دهۆك هاوكات پەیامنێری هاوڵاتی لەدهۆك (عەمار عەزیز) بە دواداچوونی بۆ پرسی هاتنی هاووڵاتیانی عەرەب بۆ دهۆك كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە لە30% شووقەكانی پارێزگای دهۆك عەرەب دەكڕن. ماوەیەكە كڕینی شوقەو خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەسنوری پارێزگای دهۆك بەرێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە، بەپێی چەند داتایەكی نافەرمی لەهەر پرۆژەیەكی نیشتەجێ بوون سەرووی 30% عەرەب دەیكڕن، بەوتەی خاوەن نوسینگەكان ئەگەر دۆخی عێراق وابڕوات رێژەكە دوو ئەوەندە زیاد دەبێت. رەند محەمەد ، پەرپرسی بەشی فرۆشتن لەپرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە ناوەندی دهۆك بە هاوڵاتی وت: « پڕۆژەكەمان پێكهاتووە لەژمارەیەك شوقە و نووسینگە ، نزیكەی 300 شوقەیە لە 2023 هەموویان تەواو دەبن ، ئەو شوقانەی كە تا ئێستا فرۆشتوومانە 10% عەرەب كڕیویانە ئەوانەی تر خەڵكی پارێزگای دهۆك و شوێنەكانی ترن». وتیشی:» پڕۆژەكەمان تایبەت نیە بەپێكهاتەیەك هەر كەسێك بەپێی یاسا دەتوانێت لای ئێمە ببێتە خاوەن شووقە ، كاتێك عەرەبێك سەردانمان دەكات بەپێی یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەكەین، ئەگەر شتەكانی لەڕووی یاسایی-یەوە تەواوو بێ كێشەبن ئەوا بەدڵنیایی شووقە بەو كەسە دەفرۆشین. كارمەندێكی پڕوژەیەكی نیشتەجێبوون لەدهۆك كە پرۆژەكەیان لە 768 شوقەی نیشتەجێبوون پێكهاتووە، پێی باشبوو ناوی نەهێنرێت بەهاوڵاتی وت:» 50 لەسەدی كڕیارەكانمان عەرەبن، ئەم رێژەیە رەنگە لەپرۆژەیەكی تر زیاتر بێت یان كەمتربێت بەڵام ڕێژەكە رۆژ بەڕۆژ زیاد دەبێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شاری دهۆك لەڕووی ئەمنییەوە كەشارێكی زۆر سەقامگیرەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی تیادا نیە هەروەها كوالێتی شوقەكانیش كاریگەری لەسەر راكێشانی هاووڵاتی بیانی هەیە». پەیامنێری هاوڵاتی بەمەیدانی دەچێتە زیاتر لە 10 نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی شووقەو خانوو لەدهۆك و دەپرسێت رێژەی كرینی خانوو و شوقە لەچ ئاستێكە، دەركەوت لەهەموو پرۆژەكان رێژەی كڕینی شوقەو خانوو بەڕێژەی سەرووی 30%، لەهەندێك پرۆژە رێژەكە 60% بەگشتی لەنێوان 30 بۆ 60% كڕیارەكان هاووڵاتی عەرەبن، نرخی هەر شوقەیەكیش بەپێی كوالێتی و شوێنەكەی دەگوڕێت، بەگشتی لە 60 هەزار دۆلارەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە 150 هەزار دۆلار. شڤان هەمزانی، خاوەنی نوسینگەیەكی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوییە بەهاوڵاتی وت « كڕینی شووقە و خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەشاری دهۆك بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە ، هەندێك رۆژ دوو بۆ سێ كەس سەردانم دەكەن، زۆر داوای خانوو و شوقەی بەكرێش دەكەن، لەهەموو پرۆژەكانی نیشتەجێبوون عەرەبەكانی موسڵ و پارێزگاكانی تر شوقە یان خانوویان لەدهۆك كڕیوە، زانیاری تەواوم نیە بەڵام رێژەكە سەرووی 30% «. وتیشی: « ژینگەو كەشوهەوای شارەكەو دۆخی ئەمنی و جموجۆڵی بازرگانی و كۆمەڵێك هۆكاری تر وایكردووە كەڕێژەیەكی زۆر لەعەرەبەكانی پارێزگاكانی عیراق روو لەپارێزگای دهۆك بكەن».
.jpg)
عه‌مار عه‌زیز كارگه‌ی چه‌م بۆ به‌رهه‌م هێنانی ئاوی ته‌ماته و موره‌با له سنوری قه‌زای سێمێل دروستكراوه، له‌قوناغی یه‌كه‌م رۆژانه100تۆن ته‌ماته وه‌رده‌گریت، هه‌روه‌ها رێژه‌یه‌كی زۆر له‌ترێ و سێف بۆ دروستكردنی موره‌با وه‌رده‌گرێت. هێرش ڕه‌شید، پارێزه‌ری كارگه‌ی چه‌م به هاوڵاتی ی وت: كارگه‌كه‌مان له‌سه‌ر روبه‌ری 25دۆنه‌م زه‌وی دروستكراوه، 5ملیۆن دۆلار خه‌رجی بووه‌و زیاتر له150كرێكار له‌كارگه‌كه‌دا ئیش ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها سه‌دان جوتیاری سنوری پارێزگای دهۆك لێی سوود مه‌ند ده‌بن" هێرش ره‌شید وتیشی" پرۆژه‌كه له‌قۆناغی كۆتایی دایه و به‌منـزیكانه ده‌ست به وه‌رگرتنی به‌رهه‌می جوتیاره‌كان ده‌كه‌ین و كارگه‌كه به‌ته‌واوی ده‌كه‌وێته كار، به‌دڵنیایه‌وه ده‌توانین رێژه‌یه‌كی زۆر له ئاوی ته‌ماته و موره‌با بۆ دهۆك و ته‌وای هه‌رێمی كوردستان دابین بكه‌ین. ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو: ئامانجی سه‌ره‌كیمان پشتگیری و هاوكاری جوتیاره‌كانه هه‌روه‌ها گرنگیدانه به به‌رهه‌می خۆماڵی ".
.jpg)
هه‌وڵێك بۆ كۆتایهێنان به خانه‌نشینی خراپی هێزه سه‌ربازییه‌كان و ناوخۆو مووچه‌ی خانه‌نشینی (٢٢٠ هه‌زار) دیناری له‌ئارادایه. له‌و باریه‌شه‌وه عومه‌ر گوڵپی ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی له په‌رله‌مانی كوردستان رایگه‌یاند: به‌مه‌به‌ستی كۆتایهێنان به جیاوازی زۆری خانه‌نشینی شارستانی‌‌و خانه‌نشینی سه‌ربازی‌‌و هێزه‌كانی ناوخۆ(پۆلیس‌و ئاسایش) و كۆتایهێنان به خانه‌نشینی (٢٢٠ هه‌زار) دیناریی، به واژۆی (٢٠) په‌رله‌مانتار، پێشنیازه یاسای به‌ركارو كارپێكردنی یاسای ژماره (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)، یاسای خانه‌نشینی یه‌كگرتووی عێراقمان پێشكه‌ش كرد. وتیشی: له ئێستادا هه‌رێمی كوردستان به پێی هه‌شت یاسا كار له‌گه‌ڵ پرسی خانه‌نشینی له هه‌رێمی كوردستان ده‌كات، به پێی ئه‌و یاسایانه زۆرێك له فه‌رمانبه‌رانی شارستانی‌‌و سه‌ربازی‌‌و هێزه‌كانی ناوخۆ له پۆلیس‌و ئاسایش، پاش زیاتر له (٣٠ تا ٤٠) ساڵ خزمه‌ت، ته‌نها بڕی (٢٢٠,٠٠٠ تا ٣٠٠,٠٠٠) دینار مووچه‌یان بۆ ده‌مێنێته‌وه كاتێك خانه‌نشین ده‌بن، ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ی یه‌كێك له یاساكان كه یاسای ژماره (٢٧)ی ساڵی (٢٠٠٦)ی عێراقه كه بێجگه له‌وه‌ی له هه‌رێمی كوردستان به‌ركار نه‌كراوه، كه ئه‌مه سه‌رپێچی یاساییه، ته‌نانه‌ت له به‌غداش هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه! ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو: یاسای خانه‌نشینی یه‌كگرتوو، ژماره (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)، بێجگه له‌وه‌ی هه‌موو چین‌و توێژه‌كان له یه‌ك یاسادا كۆ ده‌كاته‌وه، دادگه‌رییه‌كی باشیش له مووچه‌ی خانه‌نشینیدا به‌دیده‌هێنێت‌و به‌پێی یاساكه هیچ مووچه‌یه‌كی خانه‌نشینی له (٤٠٠,٠٠٠) دینار كه‌متر نابێت، هه‌روه‌ها ئاسانكاری له ئاڵوگۆڕی سود له‌نێوان كه‌رتی تایبه‌ت‌و كه‌رتی گشتیدا ده‌كات، وه دۆخی ژیانی خانه‌نشینان‌و واریسته‌كانیان باش ده‌كات، هه‌روه‌ها جیاوازی نێوان مووچه‌ی خانه‌نشینی پۆلێنه جیاوازه‌كانی فه‌رمانبه‌ری شارستانی‌‌و سه‌ربازی‌‌و باڵاو تایبه‌تدا كه‌م ده‌كاته‌وه. ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد: ماوه‌ته‌وه ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان‌و لایه‌نه‌كانی ده‌سه‌ڵات له حكومه‌ت، به پێی یاسا هاوكاربن بۆ كۆتایهێنان به‌و دۆخه خراپه‌ی خانه‌نشینی و به‌ركاركردنی ئه‌م یاسایه، به‌تایبه‌ت كه ئێستا دۆخی دارایی باشه‌و بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌م یاسایه ته‌نها نزیكه‌ی ( ده ملیار دینار) پێویسته.
.jpg)
له‌باكوری كوردستان به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه‌وه له هه‌شت مانگدا 182 كارگه‌ی تۆمار كراو داده‌خرێن. به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه 182 كارگه له باكوری كوردستان داده‌خرێن و سه‌رۆكی پیشه‌وه‌رانیش ده‌ڵێت، له هه‌شت مانگه‌دا زیاترین كارگه له توركیا داخراون. موحه‌ڕه‌م ته‌كین، سه‌رۆكی ژوری پیشه‌وه‌رانی پارێزگای جۆله‌مێرگ له باكوری كوردستان به ئاژانسی مێزۆپۆتامیا-ی راگه‌یاندوه، به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه‌وه ته‌نها له هه‌شت مانگدا 182 كارگه‌ی تۆمار كراو له پارێزگاكه داخراون. ته‌كین رایگه‌یاندوه، سیاسه‌تی ئابوریی ده‌سه‌ڵاتی توركیا و دروستبونی هه‌ڵاوسان هۆكاری سه‌ره‌كیی داخستنی ئه‌و كارگه بچوكانی پارێزگای جۆله‌مێرگ بووه. به وته‌ی ته‌كین پارێزگای جۆله‌مێرگ له باكوری كوردستان به یه‌كێك له‌ده‌وڵه‌مه‌ندترین پارێزگای توركیا ئه‌ژمار ده‌كرێت، به‌ڵام قه‌یرانی ئابوریی ته‌نگی به پیشه‌سازیی پارێزگاكه هه‌ڵچنیوه‌و ده‌یان كارگه داخراون، چونكه 90%ی خاوه‌نی ئه‌و كارگانه ناتوانن به‌هۆی هه‌ڵاوسانی ئابورییه‌وه ئه‌و قه‌رزانه بده‌نه‌وه كه بۆ دامه‌زراندانی گاركه‌كانیان له بانكه‌كان وه‌ریانگرتوه. سه‌رۆكی ژوری پیشه‌وه‌رانی پارێزگای جۆله‌مێرگ جه‌ختی له‌وه كردوه‌ته‌وه، له لایه‌ك حكومه‌ت و سوپای توركیا له‌ساڵی 2016 قه‌ده‌غه‌ی له‌سه‌ر زۆربه‌ی دارستان و چیاكانی باكوری كوردستان دروستكردوه كه سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی جوتیاران و خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كانه و له لایه‌كی دیكه‌شه‌وه به‌هۆی سیاسه‌تی خراپی ئابوریی زۆربه‌ی كارگه‌كان داده‌خرێن.
هاوڵاتی نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران گەیشتە نزیکەی 34 هەزار تمەن ,و نزمترین بەهای میژویی تۆمار دەکات بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بەرزبونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە دەبینێت و بەهای هەر دۆلارێک گەیشتە بەرزترین نرخی مێژویی ئەو دراوە لە وڵاتەکەدا. میدکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە؛ نرخی هەر دۆلارێک لە وڵاتەکە گەیشتوەتە زیاتر لە 33 هەزار و 400 تمەن و ئەوەش بەرزترین نرخە کە ئەو دراوە لە بەرامبەر دراوی تمەن تۆماری کردبێت. هەروەها پێشبینی دەکرێت دوای ئەوەی جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا بە فەرمی بنبەستی کاراکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران رابگەیەنێت ، نرخی دۆلار لە بەرامبەر تمەن بەرزبونەوەی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. کاردانەوەکانی مەرگی ژینا ئەمینی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران کاریگەریی زۆری لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هەبوە و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی وڵاتەکەش بە هۆکارێکی سەرەکیی دابەزینی بەهای تمەن لە بەرامبەر بەهای دۆلار ئەژمار دەکرێت. ئەمەش لە کاتیکدایە پێش خۆپیشاندانەکانی دو هەفتەی رابردو نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران لە نێوان 26 هەزار تمەن بۆ 27 هەزار تمەن بوە
.png)
