كاریگەری بردنەوەی ترەمپ لەسەر نەوت و دراو

هاوڵاتی دۆخی ئابوریی و مرۆیی لەئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی رەئیسی پاشەكشێی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەجۆرێك لەیەك ساڵی تەمەنی سەرۆك كۆماری ئەودا هەڵاوسان بۆ نزیكەی 60% بەرز دەبێتەوە و وڵاتەكەش چووەتە ریزی 10یەمین وڵاتی جیهان لە رووی هەڵاوسانی ئابورییەوە. بانكی جیهانی ئاشكرای كردووە لەماوەی 43 ساڵی رابردوودا ئێرانییەكان بەڕێژەی 30% هەژارتربوون و تەنها لەماوەی ساڵانی 2010 تا 2020 سەرمایەكانی ئەو وڵاتە بەڕێژەی 40% دابەزیوە. یەك ساڵ بەسەر دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران تێدەپەڕێت كە بڕیاربوو حكومەتێكی شۆڕشگێڕ لەئابوری و دادپەروەریدا بخوڵقێنێ، بەڵام ئامارەكانی ناوخۆی وڵاتەكە باس لەقوڵبوونەوەی قەیرانە ئابورییەكان و خراپبوونی دۆخی مرۆیی دەكەن بەتایبەت كە لەسەردەمی ئەودا زۆرترین كەس بەراورد بەساڵانی رابردوو لەئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەسێدارەدراون. ئێران لەئێستاداو لەسەردەمی رەئیسی بووەتە خاوەنی زیاتر لەپێنج ترلیۆن  تمەن دراوی چاپكراوەو تەنها لەسەردەمی ئەودا 40% پارەی چاپكراو زیادی كردووە كەئەوەش ئاماژەیەكی دیكەی نزیكبوونەوەیە لەلێواری داڕمانی ئابوریی. رەئیسی هیوای ئابوریی ئێران لەگۆڕدەنێت سەرۆك كۆماری ئێران لەهەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا بەڵێنیدا هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەی بۆ كەمتر لە 18% دابەزێنێت، لەئێستا ئەو رێژەیە لەهەڵاوسانی تاسنوری 60% بردووە.  لەتەمەنی ساڵێكی كابینەی حكومەتی رەئیسی لەئێران ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكە لە 33٪ بۆ 56٪ بەرزبووەتەوە. ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران كەساڵێك پێش ئێستا بەبەڵێنی دادپەروەریی و نەمانی هەژاریی كابینەكەی دامەزراندو دەسەڵاتی وڵاتەكەی گرتەدەست  بەهۆی خراپبوونی دۆخی ئابوریی رووبەڕووی رەخنەی یارو نەیار بووەتەوە. كارنامەی ئابوریی رەئیسی بەئاستێك خراپ بووە كە محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆكی پەرلەمانی ئێران وەك دۆستێكی دێرینی رەئیسی حاشای لەوە نەكردووە كەئابوریی وڵاتەكە لەسالێكدا پاشەكشێی گەورەی كردووەو كارنامەی حكومەت لەو بوارەدا خراپبووە. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاویكردووەتەوە؛ ئێران لە 19 مانگی رابردوودا هەڵاوسانی ئابوریی لە 30٪ زیاتر بووە و لەئەمساڵیشدا هەڵاوسان گەیشتووەتە زیاتر لەسەدا 52٪. دەستبەكاربوونی رەئیسی وەك سەرۆك كۆمار هاوكات بووە لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی زۆربەی كاڵاو پێداویستییەكانی ژیان بۆ زیاتر لە 85%. لەماوەی ساڵێكیشدا  نرخی زەیت لەئێران بەڕێژەی 285٪ بەرز بووەتەوەو نرخی نانیش بۆ دوو هێندە زیادیكردووەو دۆخەكە بەوانەشەوە نەوەستایەوە نرخی هەر دۆلارێكیش 25٪ بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی و بەهای هەر دۆلارێك بەرامبەر تمەن لەبازاڕەكانی وڵاتەكە زیاتر 30 هەزار تمەنە. پێشتر دۆلار بەناوی دۆلاری حكومی رادەستی بازرگان و هاوردەكارانی كاڵاو پێداویستییە خۆراكییەكان دەكرا كەنرخی هەر دۆلارێك بەچوار هەزارو 200 تمەن بوو، بەڵام حكومەتەكەی رەئیسی بەلابردنی ئەو دۆلارە لەبودجەی وڵاتەكەدا بووەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی زۆربەی ماددە خۆراكییەكان و ئەو دەرمانانەی لەوڵاتانی جیهانەوە بەناچاری هاوردە دەكران. سەرۆك كۆماری ئێران خۆی دانی بەوەدا ناوە یەكێك لەهۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دەرمان و ماددە خۆراكییەكان لابردنی ئەو دۆلارە حكومییە بووە لەبودجەی ئێراندا. ئێران بەهۆی ئەو هەڵاوسانانەی كە لەسەردەمی رەئیسیدا تێیكەوتووە چووەتە ریزبەندی 10یەمین وڵاتی جیهان كە زۆرترین هەڵاوسانی تۆماركردووە. توانای كڕین و سك هەڵگوشین ناوەندی تووێژینەوەی ژووری بازرگانیی و پیشەسازیی و كشتوكاڵی ئێران بڵاویكردووەتەوە رێژەی بێكاریی و هەژاریی لەماوەی رابردوودا دوو هێندە بەرزبووەتەوە و بژێویی خەڵكیش لەڕووی خۆراكەوە زۆر خراپ بووە. بەپێی راپۆرتی ئەو ناوەندە رێژەی ساڵانەی بەكارهێنان و خواردنی گۆشت بۆ هەر دانیشتویەكی ئێران لە 13 كیلۆوە بۆ شەش كیلۆ كەمی كردووە و هاوكات خواردنی برنج لەساڵێكدا لە 44 كیلۆ بۆ 35 كیلۆ كەمی كردووە، ئەوەش بەهۆی دابەزینی توانای كڕینەوە بووە.  چاپكردنی دراو، تمەن رزگار ناكات لەساڵی 2018و دوای كشانەوەی ئەمریكا لەڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (ئەمریكا، روسیا، چین، فەڕەنسا، بەریتانا لەگەڵ ئەڵمانیا) كە بە 5+1 ناودەهێنرێن، ئێران بەبەردەوامی ناچاربووە پارەی چاپكراو زیادبكات، بەڵام رەئیسی رایگەیاند دژی ئەو هەنگاوو پلانەی حكومەتی پێشووەو هەوڵی كەمكردنەوەی چاپی تمەن دەدات. بەپێی ئامارەكان رێژەی دراوی چاپكراوی تمەن لەساڵێكی دەستبەكاربوونی رەئیسیدا 40% زیادی كردووەو ئێستا كۆی پارەی چاپكراوی ئێران گەیشتووەتە پێنج ترلیۆن و 104 ملیار تمەن. ئەگەرچی میدیاكانی نزیك لەسەرۆك كۆماری ئێران هەوڵدەدەن رەئیسی لەماوەی ئەو یەك ساڵەدا بەسەركەوتوو پیشانبدەن، بەڵام بەپێی ئامارەكانی خودی ئەو میدیایانە ئابورییەكەی رەئیسی تەنها لەیەك مانگی ساڵدا توانیویانە رێژەی زیادكردنی دراوی چاپكراوی تمەن كۆنتڕۆڵ بكەن، بەزمانێكی دیكە لە 11 مانگدا چاپكردنی پارە بۆ پەردەپۆشكردنی هەڵاوسان هەر بەردەوام بووە. دانەوەی قەرزی بانكی ناوەندیی ئێران بەدەستی حكومەت بڕی 49 ترلیۆن و 631 ملیار تمەن كەدەكاتە نزیكەی یەك ملیارو 911 دۆلار رەنگە تەنها دەستكەوتی رەئیسی بووبێت كە حاشای لێناكرێت. لەلایەكی دیكەوە حكومەت رایگەیاندووە سەرجەم قەرزە بیانییەكانی ئێران هەشت ملیارو 675 ملیۆن دۆلارەو بەبێ ئەوەی روونیبكاتەوە چ رێژەیەكی لەو قەرزە داوەتەوە ئاماژەی بەوە كردووە هەوڵدراوە ئەو قەرزانەش كەمبكرێنەوە لەكاتێكدا ئەو پارە بلۆككراوانەی ئێران كە بڕیاربوو لەبانكەكانی جیهان ئازدبكرێن لەنێوان هەشت بۆ 20 ملیار دۆلار بووەو حكومەتیش هیچ وردەكارییەكی ئاشكرا نەكردووە.  

سەركۆ جەمال بەوتەی سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی وەزیران، حكومەتی هەرێمی كوردستان دەست بەپلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران دەكات، سەرچاوەیەكی وەزارەتی داراییش پێشنیازەكان بۆ هاوڵاتی دەخاتەڕوو، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستانیش دەڵێت سەرقاڵی راپۆرتێكن لەوبارەیەوەو هێشتا تەواویان نەكردووە، پسپۆڕێكی ئابووریش سودەكانی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران دەخاتەڕوو. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم بەهاوڵاتی وت :»بەپێی بڕیارێك لەم كابینەیەدا، پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران دەستپێدەكاتەوەو بۆ ئەم مەبەستەش دوو پێشنیاز هەیە، بەپێی فەرمانێكی مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەت، كە ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی و ئابووری كراوە، داواكراوە بەداتا دەست بەكۆكردنەوەی زانیاری تەواو لەبارەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بكرێت بەجۆرێك لەوكاتەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران وەستاوە تاوەكو ئێستا چەند پارە لەسەر حكومەت كەوتووە؟ هاوكات پارەی پێویست بۆ هەموو ساڵەكانی پلەبەرزكردنەوە چەندە؟.» سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم وتیشی: « مەسرور بارزانی داوای ئەوەی كردووە كە پلەبەرزكردنەوەكە بەپێی یاساو رێنمایی چۆنە و فەرمانبەر لە (2016)ەوە تاوەكو ئێستا چەند پلەبەرزكردنەوەی هەبووە؟ چۆن بۆی هەژمار بكرێت؟، دواتر بڕی پارەی پێویست بۆ كۆی گشتی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران چەندە دیاری بكرێ؟.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی كە لەسەرچاوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران دەستیكەوتوون « پلەبەرزكردنەوەكە لەكاتی دەستپێكردنەوە واتە رۆژی جێبەجێكردنی  بڕیارەكەوە  دەبێت و شاییستە داراییەكانی ساڵانی رابردوو هەژمار ناكرێت، چونكە حكومەت پێیوایە ئەگەر قەرەبووی پلەبەرزكردنەوەی ساڵانی رابردووش بكاتەوە، ئەوا پارەیەكی زۆری پێویستە ئەمەش لەتوانای حكومەتدا نییە كە ئەو پارەیە دابین بكات، بۆیە لەو مانگەی كە پلەبەرزكردنەوە دەستپێدەكاتەوە، پارەكە خەرج دەكرێت».   پلە بەرزكردنەوە لەكەیەوە راگیراوە؟ حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بیانووی قەیرانی دارایی و شەڕی داعش، لەكۆتایی ساڵی 2015 بڕیاریدا بە راگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران و بڕیارەكەش لەیەكی كانوونی دووەمی 2016 جێبەجێكراو لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا پلەی فەرمانبەرانی مەدەنی (شارستانی) راگیراوە، بەڵام پلەبەرزكردنەوە لەدەزگا ئەمنییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووەتەوە.   پەرلەمانتارێكی كوردستان: بەنهێنی پلەبەرزكردنەوە كراوە عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەئێستادا پلەبەرزكردنەوەی  هێزی ئاسایشی ناوخۆو سەربازی بەردەوامە، ئەویش بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران كراوە». عەلی حەمەساڵح وتیشی:»بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم  كە بەژمارە شەش هەزارو 522 لە 9/12/2018 دەرچووەو جیاوازی پۆلێن و پلەبەرزكردنەوەی دادوەرەكان بۆ ساڵی 2015 و 2016 و 2017 و 2018 ی گەڕاندووەتەوە». بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە» فەرمانبەرانی سەرۆكایەتیەكان تائێستاش پلەبەرزكردنەوەیان بەردەوامە و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیش تائێستا پلەبەرزكردنەوەی هەر رانەگیراوە، بەڵام پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی مەدەنی دەستی پێنەكردووەتەوە». هەرێم حسێن فەرمانبەرە لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت :» من ئێستا لەپلەی پێنجدام لەفەرمانبەری، ئەگەر پلەبەرزكردنەوە دەستپێبكاتەوە دەبم بەپلە چوار ستێپی سێ كە ئەوەش بە پێنج ساڵ بەرزدەبیتەوە، چونكە لەپلە 10 تا وەكو پلە پێنج چوار ساڵ جارێكەو بەپێی پلەكانی دیكەش دەگۆڕێت». ئەو فەرمانبەرەی وەزارەتی دارایی وتیشی:» لە 2007ەوە فەرمانبەرم، بەڵام ئەگەر لە 2016ەوە پلەبەرزكردنەوەم بۆ هەژماربكرێت زیاتر لە  150 هەزار دەچێتە سەر موچەكەم چونكە لەگەڵ هەندێك پلە بەرزكردنەوە موچەی بنەڕەتی و دەرماڵەش زیاد دەكات». دوو هەفتە لەمەوبەر سیراج بارزانی سەرۆكی ئەنجوومەنی راژەی هەرێمی كوردستان لەبارەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران رایگەیاند: «ئێستا لەبەرنامەماندا نییە كە پلەبەرزكردنەوە دەستپێبكەینەوە، بەڵام لە ئەگەری داواكاریی حكومەت ئەوەش لەسەر ئاستی سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران ناچارین پلەبەرزكردنەوە دەستپێبكەینەوە».  سەرۆكی ئەنجوومەنی راژەی هەرێمی كوردستان لەبارەی ئەو رێكخستنەوەیەی بڕیارە لەداهاتوویەكی نزیكدا حكومەتی هەرێم جێبەجێی بكات وتی: «ئەو فەرمانبەرانەی لە وەزارەتەكان دەوام دەكەن و هەستدەكرێت لەو شوێنە زیادن، ئەوا ناچاردەكرێن بەگواستنەوە  بەگوێرەی پسپۆرییەكەی لەوەزارەتێكی دیكە كە پێویستیان پێیەتی».  باسی لەوەشكرد: شێوازی گواستنەوە و رێكخستنەوەی فەرمانبەران بەئاسایی ناكرێت بۆیە لەگەڵ فەرمانگەی تەكنەلۆژیای زانیاری سەرقاڵی دروستكردنی داتابەیسێكن بۆ بەدیجیتاڵكردنی دۆسیەی كەسی فەرمانبەران، ئەوكات بەگوێرەی پسپۆری فەرمانبەران كاری گواستنەوەیان لەوەزارەت بۆ وەزارەتێكی دیكە یاخود لەبەڕێوەبەرایەتیەك بۆ بەڕێوەبەرایەتیەكی دیكە دەكرێت».   هەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 274هەزار مووچەخۆری هەیە زیاد جەبار سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت :»سەرقاڵی ئامادەكردنی راپۆرتێكین لەسەر پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، بەڵام هێشتا تەواومان نەكردووە». وتیشی:» راپۆرتەكە تەواوبوو وەزیری دارایی بانگهێشتی پەرلەمانی كوردستان دەكرێت تا وەك راسپاردەیەك بدرێتە حكومەتی هەرێم و كاری لەسەر بكات». عومەر گوڵپی ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بەپێی هەردوو یاسای راژەی شارستانی ژمارە ٢٤ ساڵی ١٩٦٠ و یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ژمارە ٢٢ ساڵی ٢٠٠٨، پلەبەرزكردنەوە (الترفیع) وەك مافێكی فەرمانبەر جێگیركراوەو مافێكی یاساییەو بەپێی چەند مەرج و رێوشوێنێكی كارگێڕی پێویستە هەر فەرمانبەرێك چوار یان پێنج ساڵ جارێك بەپێی پلەو ئاستی فەرمانبەرێتی، پلەكەی بەرزبكرێتەوە بۆ پلەیەكی نوێ، بڕیاری راگرتنی پلەبەرزكردنەوە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە، بڕیارێكی نایاساییەو دریژەدان بەم بڕیارەش دۆخی فەرمانبەرێتی تەواو شێواندووەو هەموو هاوكێشەكانی پەیوەندیدار بەپلەو ئاستی فەرمانبەرێتی و میلاكی تێكداوە.»  ئەو پەرلەمانتارە وتیشی: «لەساڵی ٢٠١٦ەوە پلەبەرزكردنەوە راگیراوە، هەربۆیە هەندێك لەفەرمانبەران كە لەو ساڵەدا شایستەی پلەبەرزكردنەوە بوون دوو پلەو زۆرینەی زۆری فەرمانبەرانیش بەلای كەمەوە یەك پلەیان لای حكومەتەو چاوەڕوانی ئەو مافەیان دەكەن، ئەم بڕیارە مانگانە زیانی گەورە لەنزیكەی (٣٦٥,٠٠٠)  فەرمانبەرو مامۆستا دەدات، بڕی ئەو پارەیەی كە زیانە بۆ هەر فەرمانبەرێك لە نێوان (٦٠ تا ٣٠٠) هەزار دیناری مانگانەیە».   زیانی راگرتنی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران  عومەر گوڵپی دەڵێت :»كۆی ئەو پارەیەی كەمانگانە بەهۆی پلەبەرزكردنەوەوە دەبێتە زیان بۆ فەرمانبەران، بەخەمڵاندنی ئێمە نزیكە لە (٥٠ ملیار) دیناری مانگانەوە، بەم پێیە بۆ ماوەی پێنج ساڵەكە بڕی ئەو پارەیەی فەرمانبەران لای حكومەتە زیاترە لە (سێ ترلیۆن) دینار.» سەبارەت بەسودی ئابووری دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بۆ بازاڕی هەرێم و گوزەرانی فەرمانبەران، نەبەرد كەریم مامۆستای زانكۆو پسپۆڕی ئابووری بەهاوڵاتی وت:»لەمانگی یەكی 2016 ەوە بەفەرمانێك كە پاڵپشتی یاسایی نەبووە پلەبەرزكردنەوەی مووچەخۆرانی هەرێم راگیراوە، كە ئەوەش مافێكی یاسایی هەموو فەرمانبەرێكە بەپێی دەستووری عێراق دەبێت پلەبەرزكردنەوە بكرێت». ئەو مامۆستایەی زانكۆ وتیشی:»ئێستا تەنها مووچەخۆری شارستانی پلەبەرزكردنەوەی راگیراوە كە ئەمەش زیانی زۆر لەئابووری و مووچەخۆرەكانیش دەدات، كە خەمڵێندراوە بەزیاتر لە 50 ملیار دینار، ئەگەر ئەم لێبڕینە بگەڕێتەوە ئەوە بازاڕ دەبوژێتەوە و كوالێتی ژیانی هاووڵاتیانیش باشتر دەبێت جگە لەوەی بەشێوەیەكی دیكەش سود بەحكومەت دەگەیەنن لەوەی باجی زیاتر دەدەنە حكومەت». هەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 274 هەزار فەرمانبەری هەیە، ئەوانەی فەرمانبەری مەدەنین ژمارەیان 750 هەزار كەسە، بەوپێیە تەنها ئەو فەرمانبەرانە پلەبەرزكردنەوە دەیانگرێتەوە.

شەنای فاتیح بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی بارگرانیەكی زۆری بۆ هاووڵاتیان دروستكردووە و حكومەتی هەرێمیش زیاتر لە شەش ساڵە نەوتی بۆ هاووڵاتیان دابین نەكردووەو ئەوەشی دابەشكراوە حكومەتی عێراق ناردویەتی و لەجیاتی 45 هەزار دیناریش 90 هەزار لەهاووڵاتیان وەرگیراوە، لەم وەرزی هاوینەشدا بەرمیلێك نەوت لەسەرووی 260 هەزار دینارەوەیەو چاوەڕوان دەكرێت لەوەزری زستاندا نرخەكەی زۆر گرانتر بێت. ساڵی رابردوو وەزیری دەستلەكاركێشاوەی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێم بەڵێنیدا كەهەموو ماڵێك بەرمیلێك نەوت وەربگرێت، بەڵام تەنها 35%ی هاووڵاتیان نەوتی سپیان پێدرا. ساڵانە لەوەرزی هاویندا نرخی نەوت دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت بەهۆی ئەوەی كە خواستی زۆری لەسەر نییە، بەڵام ئەمساڵ لەم وەرزی هاوینەشدا نەوتی سپی نرخی ئێجگار بەرزەو هەر بەرمیلێك نەوت لەسەروی 260 هەزار  دینارەوەیەو هیچ ساڵێك لەم كاتەدا نرخی نەوتی سپی بەو شێوەیە نەبووە. چاوەڕوان دەكرێت نرخی نەوت لەزستاندا گرانتر بێت كەریم عەلی، سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سرووشتییەكان لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: «نەوتی سپی و گازوایل و غازی هەرێمی كوردستان دەڕوات بۆ وڵاتانی دیكەو حكومەتیش كارئاسانی بۆدەكات و ئەگەر بێت و حكومەت رێگری لێبكات و بۆ هاووڵاتیانی كوردستانی دابین بكات بێگومان نرخەكان دادەبەزن». وتیشی: «ئەگەر حكومەتی هەرێم نەیەتە سەرخەت و هەنگاوی پێویست نەنێت چاوەڕێ دەكرێت نرخی نەوتی سپی لەوەرزی زستاندا گرانتر ببێت» . كەریم عەلی باسی لەوەشكرد:» هاووڵاتیان زیاتر لەشەش ساڵە نەوتیان وەرنەگرتووە و ئەوەشی دابەشكراوە حكومەتی عێراقی ناردوویەتی و پیشتر نرخەكەی 45 هەزار دینار بوو بەڵام حكومەتی هەرێم 90 هەزار لەهاووڵاتیان وەردەگرێت». هاوكات شێركۆ جەودەت، ئەندامی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان و پیشەسازی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی دەڵێت:» حكومەتی هەرێم هیچ پاڵپشتییەك بۆ بەرهەمهێنانی نەوتی سپی بۆ ماڵان ناكات، سەرباری ئەوەش بەشێوەیەكی رێكوپێك دابەشناكرێت، چونكە حكومەت ئەم كەرتەی فەرامۆش كردووەو پلانی نیە پێش وەرزی زستان نەوتی سپی بگەیەنێت بەهەموو ماڵێك». وتیشی:» لەساڵی 2016وە حكومەتی هەرێم دابەشكردنی نەوتی راگرتووەو ئەمەش كێشەیەكی گەورەی بۆ خەڵك دروستكردووە بەتایبەت لەناوچە ساردەكاندا كەپێویستە پێش وەرزی زستان نەوتی سپیان پێبگات». هاووڵاتیانیش گلەییان لەگرانی نرخی نەوت هەیەو دەڵێن:»پێشتر بەهۆی هەرزانی نرخەكەیەوە لەوەرزی هاویندا نەوتیان دەكڕی و  زستان بەكاریان دەهێنا، بەڵام ئەمساڵ نرخەكەی زۆرگرانە». تەها ئەحمەد، كە پیشەی مامۆستایەو تەمەنی 60 ساڵەو دانیشتووی شاری سلێمانییە بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «نزیكەی دوو ساڵە نەوتمان وەرنەگرتووە و كارتی نەوتیشمان هەیە بەڵام نەوتمان نادەنێ‌«. باسی لەوەشكرد: «ئەگەر جیاوازی لەنرخی نەوتدا هەبێت باشترە لەوەرزی هاویندا بكڕدرێت، بەڵام ئەمساڵ لەوەرزی هاوینیشدا هەر گرانە». هاوكات هەورامان حەمە حەسەن كاسبكارێكی تەمەن 40 ساڵەو لەپارێزگای هەڵەبجە نیشتەجێیە سەبارەت بەگرانی نرخی نەوت بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: « كارتی نەوتمان هەیەو زیاتر لەدوو ساڵە نەوتمان وەرنەگرتووەو وتیشی: ئێمە ساڵانە ئەگەر زۆر بەكەمیش بەكاری بهێنین سێ بەرمیل نەوتمان پێویستە، ئەگەر نرخەكەشی ئاوا بەرز بێت ئەوا كڕینی نەوت بارگرانیەكی زۆرە بۆ ئێمە». هاوكات، عوسمان محەمەد، فەرمانبەرێكی تەمەن 43 ساڵەو دانیشتووی ئیدارەی گەرمیانەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: زیاتر لەدوو ساڵە نەوتمان وەرنەگرووە و پێشتر لەهاویندا نەوتمان دەكڕی و خەزنمان دەكرد بۆ زستان، بەڵام ئێستا لەهاونیشدا هەر گرانە». حكومەتی هەرێم هیچ پلانێكی بۆ كەمكردنەوەی بارگرانیەكانی سەر شانی هاووڵاتیان نیەو تابێت نرخی پێداویستیەكان گرانتر دەبێت و ئەمەش ئەوندەی تر هاووڵاتیانی نیگەران كردووە.

هاوڵاتی لەلێدوانێکی ڕۆژنامەنوسیدا، سەرۆکی دەستەی وەبەرهێنانی هەرێمی کوردستان ئاشکرایکرد لەم مانگەدا (ئاب) لەتەواوی هەرێمدا دەست بە دروستکردنی ئەو 20 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونە دەکرێت کە پێشتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری لەسەر دابوو. لەوبارەیەوە محەممەد شوکری، سەرۆکی دەستەی وەبەرهێنانی هەرێمی کوردستان، ئەمڕۆ دووشەممە 08-08-2022  بەمیدیاکانی پارتی ڕاگەیاندووە "بڕیارە ئەم مانگە دەست بە جێبەجێکردنی بڕیاری دروستکردنی 20 هەزار یەکە نیشتەجێبوونەکە بکرێت و هەوڵدەدرێت بە کەمترین ماوە تەواوبن". وتیشی: "یەکە نیشتەجێبوونەکان لە هەر چوار پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکانی گەرمیان، راپەڕین، سۆران و زاخۆ هەن و بەیەکەوە دەست بە دروستکردنیان دەکرێ". سەبارەت بە تێچووی یەکەکانیش، هەڤاڵ سدیق، بەڕێوەبەری گشتیی مۆڵەتدان لە دەستەی وەبەرهێنان ئاشکرای کردووە: "بەپێی خەمڵاندنەکانی ئێمە بۆ هەر مەترێک 250-350 دۆلار تێچووەکەی دەبێت، رووبەری یەکەکانیش 3 جۆرن، 80 مەتری، 100 مەتری و 120 مەتری. بۆ ئەوانەی سەڵتن تەنیا مافی ئەوەیان هەیە 80 مەترییەکە هەڵبژێرن. یەکەکان شوقە دەبن کە لە پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان 8 نهۆمی و لە قەزایەکانیش 3 نهۆمی دەبێت." لەبارەی ئەو بڕە پارەیەی کە وەک پێشەکی وەردەگیرێت هەڤاڵ سدیق دەڵێت: "هێشتا بڕەکەی دەستنیشان نەکراوە. چەند بژارەیەکمان هەیە، یەکێک لە بژارەکان ئەوەیە 30٪ بێت بە قۆناخ بە قۆناخ، بژارەیەکی دیکەمان هەیە یەک قۆناخ وەربگیرێت بەڵام کەمتربێت لە 30٪، ئەوەی دەمێنێتەوە بکرێتە قیستی مانگانە تاوەکو 15 ساڵ."  بەڕێوەبەری گشتیی مۆڵەتدان لە دەستەی وەبەرهێنان ئاماژەی بەوەدا دروستکردنی ئەو یەکانە "قۆناخی یەکەمە، بەردەوام دەبێت، ئەوانەی فۆڕمیان پڕکردووەتەوە ئەگەر لەم قۆناخە چانسیان نەبێت، لە قۆناخەکانی داهاتوو ئەو چانسەیان دەبێت بۆ ئەوەی ببنە خاوەنی یەکەی نیشتەجێبوون."

سەركۆ جەمال پەرلەمانتارانی كوردستان وەڵامی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیرەكان دەدەنەوە كە لە رێگەی  پەیامی ڤیدیۆییەوە باسیان لەدەستكەوتەكانی ئەم كابینەیە كردو دەڵێن:» ئەم كابینەیە شكستەكانی زۆرتر بووە لە دەستكەوتەكان و بارگرانی گەورە لەسەر هاووڵاتیان دروست بووە». سێ ساڵ بەسەر كابینەی نۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان تێپەڕی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم و جێگرەكەی لەگەڵ وەزیرەكان لەڕێگەی پەیامی ڤیدیۆییەوە باسیان لەو كارو چالاكیانە كرد كە ئەنجامیانداوە، بەڵام هیچ یەكێك لەو بەرپرسانە ئەوەیان نەخستەڕوو كە زیادكردنی داهات كەوتۆتە سەر شانی هاووڵاتیان و كێشەی كارەباو رێگاوبان و گرانی سوتەمەنی (بەنزین، نەوتی سپی) هەیەو هەوڵی چارەسەركردنیان دەدەن. بەبۆنەی تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر كابینەكەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی:» لەماوەی سێ ساڵدا، مووچە بەبەردەوامی دراوە، بەپێی بودجەی بەردەست، توانیومانە بارگرانی سەر خەڵك و حكومەت كەمبكەینەوە». هەروەها وتیشی:» داهاتی ناوخۆ 100% زیادیكردووە، زۆرترین خەرجیش بۆ رێگاوبان بووە». هاوكات، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی:» حكومەت، لەڕێگەی پرۆگرامی خزمەتەوە، كە زیاتر لە ٤٩٠ خزمەتگوزاریی لەخۆدەگرێت، پێداچوونەوە بە هەموو ئەو خزمەتگوزارییانە دەكات، كە پێشكەشی هاووڵاتیان دەكرێن». « ٩٥ ملیار دینار بە رێگەگرتن لە بەهەدەردانی سامانی گشتی گێڕدراوەتەوە بۆ حكومەت، داهاتی گومرگیش لە ٩٥٦ ملیارەوە بۆ یەك ترلیۆن و ٦٩١ ملیۆن دینار لە كابینەی نۆیەمدا بەرزكراوەتەوە»، ئاوات جەناب نوری، وەزیری دارایی وای وت. پەرلەمانتارانی كوردستان كابینەی نۆیەم دەدەنە بەر نەشتەرو ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە لەم كابینەیەدا قاچاغچێتی رێكخراو زۆر بووەو باجەكان لەسەر هاووڵاتیان زیادی كردووەو خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان بەردەست نییە.  عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت :»وەزیرەكان تێكرا باسیان لەدەستكەوتەكان كرد، لەكابینەی نۆی حكومەتی هەرێم، بەڵام باسیان لەگرفتەكان نەكرد، بۆیەكەمجار لەم كابینەیە لە سەرەتای 2020 ەوە قاچاخی رێكخراو دەستیپێكرد، هاوشێوەی كابینەی پێشوو یاسای بودجە نەبووە، كە یاسای بودجە نەبوو چاودێریكردنی داهات زۆر قورس دەبێت، هەموو ئەو پارانەی خەرج كراون دیارنییە». « لەم كابینەیە دووئیدارەیی زەق بووەوە، لەهەندێك پرۆژە هەیەو لەهەندێك نییە، لەهەندێك شوێن مووچە هەیە و لەهەندێك شوێن نییە، وەك چۆن لەكابینەكانی پێشوو زەوی بەهای نەبوو لەم كابینەیە بۆ دەوڵەمەندكردنی هەندێك كەس بەكارهێندرا»، عەلی حەمەساڵح وادەڵێت. عەلی حەمەساڵح ئاماژەی بەوەشكرد تەنها ئەو زەویانەی لەشارەكان بەناوی پرۆژەوە بۆ چەند كەسێكی دیاریكراو بوون چەندین جار زیاترە لەپارەی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و ئاوەڕۆ و ئەوانی دیكە، ئەگەر حكومەت بیفرۆشتایە زیاتری دەكرد، وتیشی:» تەنها مووچە لەم كابینەیە دوانەكەوتووە چونكە نەوت بەرزبووە، جگە لەوەی پارەی نەوت زیاتر دەگەڕێتەوە بەڵام ناكرێت بووترێت گرنگە چونكە هەمانشێوەی رابردوو پارەیەكی زۆری نەوت بەفیڕۆ دەڕوات». عەلی حەمەساڵح روونكردنەوەی زیاتری لەسەر داهاتی نەوت خستەڕوو كە لەئێستادا نزیكەی 500 ملیۆن دۆلار داهاتی نەوت دەگەڕێتەوە ئەگەر نرخی نەوت دابەزێت گرەنتی نییە داهاتی نەوت دانەبەزێت، هەرێمی كوردستان یەدەگ و توانای قەرزی نیە بەرگەی دابەزینی نەوت ناگرێت بەم فۆڕمەی ئێستا، كە هەرێمی كوردستان دەبێتە قوربانی سنووری سلێمانی زیاتر زیان دەكات چونكە بەشێك لەپرۆژەكان و مووچەش لەسەر داهاتی سلێمانی خۆیەتی، وتیشی:» شتێك نییە بەناوی خەزێنەی داهات هەر ناوچەیە و داهاتی خۆی خەرج دەكات، 873 پرۆژە لەسلێمانی وەستاون بەڵام لەسنووری پارتی هەموو پرۆژەكان كاردەكەن، تەنانەت 100 مەتریەكەش پارەی بۆ خەرج نەكراوەو ڕاگیراوە، یەكێكی دیكە لەگرفتەكان ئەوەیە بەرپرسانی حكومەت لەم كابینەیە بەدواداچوون بۆ بڕیارەكانی خۆیان ناكەن دەتوانم دەیان پرۆژەیان پێبڵێم». عەلی حەمەساڵح جەختی لەوەشكردەوە كە هێزی چەكدار هەر حزبییە و وردتریش كراوەتەوە، لەهەردوو زۆنەكە دادگا لەژێر هەژموونی حزبدایە، بەڵام «دادوەری باشیش ماوە». بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە «لەئەمساڵدا هیچ دەرمانێك لەبودجەی هەرێم بۆ سلێمانی نەكڕدراوە، ئەوەی هەیە لەبەغداوە دێت، تەنانەت چەكەكانی نەخۆشخانەی هیوا لەبانك خەرج ناكرێت، جگە لەوەی 50%ی كارگەكانی كوردستان داخراون چونكە باری سەرشانیان قورسكراوە كەواتە شانازی نییە بڵێن داهاتی باج زیادیكردووە پرۆژە گەورەكانیش لەباج بەخشراون واتە ناعەدالەتی زۆر لەباجدان هەیە». «لەخاڵە سنوریەكان لەبری ئەوەی قاچاغی نەهێڵن دوو كۆمپانیای دیكەیان زیاتركردووە بۆ وەرگرتنی باج بەشێوەیەكی نایاسایی، ئەمەش بە رێككەوتن كراوە، دەبوو بەرپرسانی حكومەت هەموو ئەو كەموكورتیانەیان دیاریبكردایە و چارەسەریان پێبوایە، بەڵام نییانە». عەلی حەمەساڵح وای وت. پەرلەمانتارێكی دیكە پێیوایە كە كۆمپانیا گەورەكان باج نادەنە حكومەت و لەسەدا 80ی باج لەسەر شانی هاوڵاتیانە. عومەر گوڵپی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بەهاوڵاتی وت:» كۆمپانیای روسنەفت و گروپی كۆمپانیاكانی كار 840 ملیۆن دۆلاری لە2021 وەرگرتووە بەڵام یەك دینار باجیان نەداوە، ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیای نزیك لەحزبەكانیش خۆیان دەدزنەوە لەباج، پێویستە یاسای باج و یاسای وەبەرهێنان و نەوت و گاز هەمواربكرێتەوە كە سەرچاوەی بەفیڕۆدانی داهاتە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە زۆرینەی وەبەرهێنەران دەبوو لەبواری كشتوكاڵ و پیشەسازی وەبەرهێنان بكەن، بەڵام زۆربەیان لەنیشتەجێبووندا وەبەرهێنان دەكەن كە قازانجێكی زۆر دەكەن، ئەمەی بە بەفیڕۆدانی سەروەت و سامان و زەوی و ئاوی ئەم وڵاتە وەسف كرد. بەوتەی ئەو ئەندامەی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری كوردستان «سێ مەترسی زۆر گەورە لەسەر هەرێم هەیە، یەكەم بێكاری دووەم هەژاری سێیەم بێئاوی، لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا مەترسی گەورەی لێدەكەوێتەوە و لەبەسرە و عەمارە و بەغدا خراپتر دەبێت، ئەوەی كەئێستا حكومەت مووچەی بۆ دەدرێت چاكسازی و ئازایی حكومەت نییە بەرزبوونەوەی داهاتی نەوتە ئەی ئەگەر نەوت دابەزی چۆن مووچە دەدەیت و خزمەتگوزارییەكان بەردەوامی پێدەدەیت؟». «نابێت یەك بەیەك وەزیرەكان بێنە سەر شاشە و بەشتی بچووكەوە خەڵك مەشغول بكات، پێویستە گۆڕانكاری ڕاستەقینە بكرێت و حكومەتی هەرێم بەزوویی خۆی بۆ قۆناغی ئایندە ئامادەبكات، لەهەولێر خەڵك بەدوو هەفتە جارێك ئاوی پێدەدرێت، ئاو هەیە بەڵام بەفیرۆدەچێت». عومەر گوڵپی وای وت. عومەر گوڵپی ئاماژەی بەوەشدا «لەكاتێكدا حكومەت هاوكاری گەنجان ناكات بۆ دۆزینەوەی كار و قەرزی بچوك و هاوسەرگیری نەماوە، باجی ئینتەرنێتیشی لەسەر %20 زیادكردووە، جگە لەوەی یاسای خانەنشینان لەبەغدا دەرچووە و لەهەرێم جێبەجێناكرێت». پەرلەمانتارێكی یەكگرتوو دەڵێت:»شێوازێكی مەترسیداری باج پەیڕەو دەكرێت، كە باجیش شڵەژاو بوو چالاكی ئابووری خاو دەكاتەوە و گەرموگوڕی بازاڕیش كەم دەكاتەوە». شێركۆ جەودەت، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»باج سیستەمێكە بەرامبەر خزمەتگوزاری وەردەگیرێت، واتە دەبێت چالاكی ئابووری هەبێت لەلایەن ئەو كەس یان كۆمپانیایەوە بڕێكی دەگێڕدرێتەوە بۆ حكومەت، بەڵام ئەوەی روویداوە نەچالاكی ئابووری هەیە نە سیستەمە حكومیەكە وەكو خزمەتگوزاری دابینی كردووە، حكومەتی هەرێم زۆر نەشارەزایانە دەستكاری باجی كردووە باجی خانووبەرەی لە%1ەوە كردووە بە %3 ئەمەش بەدەر لەیاسایە». « تائێستاش بۆ بەرزكردنەوەی باج نەگەڕاونەتەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان، جگە لەوەی باج خۆی كەموكورتی زۆری تێدایە، كۆمپانیاكان هەروا لە رێگەی ژمێریارێكەوە بودجەیەك رێكدەخەن و دەیدەن بە حكومەت كە زۆرینەی راست نییە، دەتوانین بڵێین بۆ كاسبكار و هاووڵاتیان باج هەیە بەڵام كۆمپانیا زەبەلاحەكان و كۆمپانیا نەوتی و سەرمایەدارەكان باجیان لێوەرناگیرێت، بۆیە شێوازێكی مەترسیداری باج پەیڕەو دەكرێت»، شێركۆ جەودەت وای وت. شێركۆ جەودەت پێشیوابوو كە پەرلەمان رۆژ لەدوای رۆژ عەیبدار دەكرێت و لێی ئەدرێ تاخەڵك رقی لێی بێت، چونكە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و یاسادانان لەپەرلەمان دەكرێت، هەمیشە هەموو هێزی خۆیان خستووەتەگەڕ تا پەكی بخەن و ناشرینی بكەن، چونكە پەرلەمان هەڵبژێردراوی خەڵكە وتیشی:»بینیمان سێ مانگ لەمەوپێش چۆن یەكێتی و پارتی پەكیان خست و نایانەوێت هەڵبژاردن بكرێت، ئێمە ململانێمان بۆ ئەوەیە پەرلەمانێكی بەهێز هەبێت، ئەوانیش بەپێچەوانەوە دەیانەوێت پەرلەمانێكی لاواز و پەككەوتوو بێتەدی». بەوتەی ئەو ئەندامەی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان «لەم كابینەیەدا حكومەت بووەتە داردەستی سەرمایەدار و كۆمپانیا حزبیەكان بەیەكێتی و پارتی و گۆڕانیشەوە ئەوەی ئەوان بیانەوێت لەئاسانكاری بۆیان دەكرێت و سەرمایەداری گەورەی هەڵتۆقیو دروستبووە، نەوت بەناشەفافی دەبرێت بەڕێوە نۆ ساڵیشە ئەم حكومەتە بودجەی نییەو داهاتیش بەشێوازێكی قێزەون لەلایەن ئەو حزبانەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەمە دەستكەوت بێت لەو هەموو گەندەڵییەی رۆژ بەرۆژ زیاتر دەبێت». پەرلەمانتارێكی یەكێتی كە حزبەكەی بەشدارە لە حكومەتی هەرێم، هاوشێوەی پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەكابینەی نۆیەم دەگرێت. عەباس فەتاح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لایەنێكی باشتری ئەم كابینەیە نابینم لەكابینەكانی پێشوو، چونكە باشتر ئەوەیە ژیانی خەڵك بەرەو باشتر چووبێت، هەلیكار بۆ خەڵك دۆزرابێتەوە و پاشەكەوتی مووچە لەوانی دیكە كراوە لەم كابینەیە درابێتەوە، باشتر ئەوەیە رێگاوبان و خزمەتگوزارییەكان باشتر بێت بۆیە من جیاوازیەك نابینم كە دیار بێت ئەم كابینەیە باشتر بێت». بەوتەی ئەو پەرلەمانتارەی یەكێتی «زیاتر لە هەشت ساڵە بودجە نەهاتووەتە پەرلەمان كەواتە ناتوانم بڵێم باشترە بۆ چاودێریكردن، هاتنی وەزیر و بەرپرسەكان جیاوازییەكی ئەوتۆ نییە، لەكابینەی پێشتر هەندێك دۆخی ناهەموار هاتە پێشەوە لەوانەش شەڕی داعش، بۆیە بەراوردی بكەین بە كابینەكانی پێشووتر ئەوا ئەم كابینەیە باشتر نییە، دۆخی دووئیدارەییش لەم كابینەیە زیاتر دێت كە ئەمەش جیاوازیكردنە بەتایبەت بوونی پرۆژە و مووچە لەناوچەیەك و نەبوونی لەناوچەیەكی دیكە». سەبارەت بەدۆخی مافی مرۆڤ لەكابینەی نۆ عەباس فەتاح دەڵێت:»لەوانەیە هەندێك بابەت زۆر گەورە بكرێت یاخود بەدواداچوونی جددی تری بۆ دەكرێت، مەسەلەی كوشتن و گرتنی رۆژنامەنووسان زیاتربووە، مەسەلەی مافی مرۆڤ بووەتە جێی پرسیار لای هەموان».

هاوڵاتی وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ئاشكرای دەكات بڕی دوو تریلۆن دیناریان بۆ 121 پرۆژە خەرج كردووەو دەشڵێت:" لەو گوژمەیە 854 ملیار دینارمان بۆ پڕۆژەی ڕێگاوبان خەرج كردووە كە بەرهەمەكەی هەزار و 212 كیلۆمەتر ڕێگاوبان بووە". بەبۆنەی تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دانا عەبدولكەریم، وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن گرنگترین كار و چالاكییەكانی وەزارەتەكەی لەو سێ ساڵەدا دەخاتەڕو. دانا عەبدولكەریم، وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن رایگەیاند: ئەركە سەرەكییەكانی وەزارەت پێكهاتون لە دروستكردنی ڕێگەوبان و پردەكان و دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبون. هەروەها دەشڵێت: سەرەڕای ئەو ئەركانە ئێستا وەزارەت لە سەرقاڵی دامەزراندنی هێڵی شەمەندەفەر، هێڵی خێرای هاتووچۆ، فڕۆكەخانەیە. " لە ماوەی سێ ساڵی كابینەی نۆیەمدا وەكو وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە (60) پڕۆژەی ڕێگاوبان لەسەر بودجەی وەبەرهێنان بە (854) ملیار دینار جێبەجێ بكەن، كە بەرهەمەكەی هەزار و (212) كیلۆمەتر ڕێگاوبان بوە و لە ناویدا (92) كیلۆمەتر رێگای یەك ساید و دو ساید و رێگای لاوەكی و گوند و پڕۆژەی دروستكردنی تونێل و پردی گەورەی لەخۆ گرتوە"، وەزیری ئاوەدانكردنەوە وا دەڵێت. لە بارەی یەكەی نیشتەجێبونەوە وەزیری ئاوەدانكردەوە رایگەیاند: توانیومانە (9) پڕۆژەی بیناسازی و نیشتەجێكردن لەسەر بودجەی وەبەرهێنان بە گوژمەی گشتی (98) ملیار و (500) ملیۆن دینار تەواو بكەین. دانا عەبدولكەریم باسی لەوەشكردوە، (82) پڕۆژەی بچوك و مامناوەند لەسەر بودجەی ئاسایی بە گوژمەی گشتی دو ملیار (794) ملیۆن دینار بۆ رێگای گوندەكان تەواوكراوە. هاوكات راشیگەیاند، هەنگاوی یەكەممان ناوە بۆ دامەزراندنی هێڵی ئاسنین لە هەرێی كوردستان، كە لە ئێستادا لە قۆناغی لێكۆڵینەوەدایە بە هاوكاری چەند كۆمپانیایەكی پسپۆڕی نێودەوڵەتی. وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە بارەی كۆی گشتی كارەكانی وەزارەتەكەیەوە لە سێ ساڵی رابردودا وتی: بە گشتی (121) پڕۆژەی جۆراوجۆری ڕێگاوبان و نیشتەجێكردن بە گوژمەی زیاتر لە دو ترلیۆن دینار ئەنجامدراوە.  

هاوڵاتی حكومەتی هەرێم بەفەرمی داهاتی سێ مانگی یەكەمی ئەمساڵی ئاشكرا كرد كە بەبەهای سێ ملیارو 63 ملیۆن و 358 هەزار نەوتیان فرۆشتووە و لەسەدا 46.2 بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان و خەجییەكانی رۆیشتووە. ئەمڕۆ پێنجشەممە 7ی تەموزی 2022، فەرمانگەی میدیا و زانیاری هەرێم، فرۆشتی نەوتی لە سێ مانگی یەكەمی ساڵی (2022) بڵاوكردەوە كە تێیدا لەو سێ مانگەدا داهاتی نەوتی فرۆشراو بریتی بووە لە( سێ ملیار و 63 ملیۆن و 358 هەزار و 891)دۆلار، لەو رێژەیەش پارەی ماوە كە (بۆ موچە تەرخانكراوە)، تەنها بریتی بووە لە سەدا 43.8%. حكومەتی هەرێم لە خشتەیەكدا ئەوەی خستۆتەروو كە 34 ملیۆن و 923 هەزارو 168 بەرمیل  نەوتی لە رێگەی بۆڕییەوە فرۆشتووە كە نرخی هەر بەرمیلێك بە 86 دۆلارو 73 سەنت فرۆشتووە. هەر بەپێی خشتەكەی حكومەتی هەرێم 409.037 بەرمیل نەوت بەناوخۆ فرۆشراوە كە نرخی هەر بەرمیلێك84 دۆلارو 23 سەنت بووەو كۆی بەهای نەوتی فرۆشراو لەو رێگەیەوە ( یەك ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلار بووە. هاوكات، لە خشتەكەدا ئەوە رونكراوەتەوە، پارەی ماوە كە ( بۆ موچە تەرخانكراوە) دوای دەركردنی سەرجەم خەرجییەكانی نەوت، (یەك ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232)دۆلار بووە، واتا كۆی پارەی ماوەی فرشی نەوت بریتنی بووە لە (43.8%) و لەبەرامبەردا (46.2%)ی داهاتی نەوت بۆ سەرجەم خەرجییەكانی نەوت تەرخانكراوە. سەرەرای ئەوەی كابینەی نۆیەم چاكسازی دەستپێكردووە بۆ رێكخستنەوەی خەرجیەكانی، بەڵام هێشتا چاكسازی لەبواری داهاتەكانیدا ئەنجام نەداوە و كۆمپانیا نەوتییەكان قازانجەكەیان لە حكومەتی هەرێم زیاترە لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمدا.

هاوڵاتی خاوەن روئیای ئاسیاسێڵ، فاروق مستەفا رەسوڵ، یەكێك لە گەورەترین خەڵاتە جیهانییە گرنگەكان لە لەندەن بەدەستدەهێنێت، دوای وەرگرتنی خەڵاتەكە رایگەیاند:" وەكو شكۆمەندییەك وسەركەوتنێكی شەخسی بۆ خۆم سەیری ناكەم، بەڵكو وەكو دانپێدانانێك بۆ سەرجەم بزنسمانەكانی عێراق سەیری دەكەم". ئەمڕۆ 7ی تەموزی 2022،  لەبەغداد سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی كۆمپانیای ئاسیاسێڵ فاروق مستەفا رەسوڵ لەلایەن دامەزراوەی گلۆباڵ ئیكۆنومیكس (Global Economics Limited)ــەوە كە بارەگاكەی لە لەندەنە خەڵات كرا. دەقی بەیاننامەی ئاسیاسێڵ: خاوەن روئیای ئاسیاسێڵ، بەڕێز فاروق مستەفا رەسوڵ، یەکێك لە گەورەترین خەڵاتە جیهانییە گرنگەکان لە لەندەن بەدەستدەهێنێت بەغداد، 7 تەمموزی 2022 - سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردنی کۆمپانیای ئاسیاسێڵ بەڕێز فاروق مستەفا رەسوڵ لەلایەن دامەزراوەی گلۆباڵ ئیکۆنومیکس (Global Economics Limited)ــەوە کە بارەگاکەی لە لەندەنە خەڵات کرا لەبەر ئەو ڕۆڵە گەورەیەی کە لە گەشەپێدانی کەرتی پەیوەندییەکان بینیویەتی لە عێراقدا، لە ڕێی ئەو وەبەرهێنانە گەورانە و شەراکەتە گرنگانەی ئەنجامیداون، لەگەڵ ئەو روئیا پێشەنگەی کە بۆ کۆمپانیای ئاسیاسێڵی داڕشتووە و بووەتە مایەی ئەوەی شایستەی خەڵاتی "باشترین بزنسمانی پێشەنگ لە بواری پەیوەندییەکان" بێت. گلۆباڵ ئیکۆنومیکس خانەیەکی بڵاوکردنەوەی دارایی پایەبەرزە لەگەڵ گۆڤارێکی وەرزیی تایبەت بە بزنس کە بارەگاکەی لە شانشینی یەکگرتووە، و هەڵدەسێت بە میوانداریکردنی بەرنامەی خەڵاتەکانی ساڵانەی ئابووریی جیهانی کە لە ڕێیەوە ئەداکردنی نایابی کەرتە جیاوازەکانی ئابووریی لە جیهاندا ڕێزیان لێدەنرێت.   ئەم تیمە جیهانییە تایبەتمەندە ساڵانە بە دوای ئەو بزنسمانانەدا دەگەڕێن لە جیهاندا کە جیاوازی لە ژیانی خەڵکانی تردا دروست دەکەن. لەمساڵدا، بەدواداچوونەکانیان لە جیهاندا گەیشتە عێراق و لێرە زۆر سەرسام بوون بە دەستکەوتەکانی بەڕێز فاروق و ئەو کارانەی پێی هەڵساوە بۆ دامەزراندن و پێشخستنی کۆمپانیای ئاسیاسێڵ بۆ پەیوەندییەکان تا ئەو پێگە پێشەنگە لە کەرتی پەیوەندییەکاندا بەدەستبهێنێت کە ئێستا هەیەتی، ئەمەش وایکرد کاك فاروق لە تەنیشت پیاوە بزنسمانە گەورەکانی جیهانەوە بێت، بەو پێیەش بەرێزیان شایستەی ئەم خەڵاتە بوون. خەڵاتەکانی ئابووریی جیهانیی توانیویەتی پێوانەی ئەوە بکات کە چۆن هەوڵ و روئیا ناوازەکانی بەڕێز فاروق نەك تەنها توانیویەتی کەرتی پەیوەندییەکان لە عێراق باشتربکات، بەڵکو پەلیکێشاوە بۆ دانانی کاریگەری گەورە لەسەر کۆمەڵگە لە ڕێی بێشومار خزمەتگوزاری و دەستپێشخەرییەوە. ئاسیاسێڵ بە بیرۆکەیەکی كاك فاروق دەستیپێکرد، سەرەتا وەکو خەون و روئیایەك، دواتر پەرەیسەند و بووە کۆمپانیایەكی بچوك کە تەنها چوار تەلەفۆنی مۆبایلی ئیش پێدەکرد. وا ئەمڕۆ ئاسیاسێڵ بووەتە باشترین تۆڕی مۆبایل لە عێراقدا، و خزمەتگوزاریی پێشکەشی زیاتر لە 16 ملێون بەشداربوو دەکات لە سەرانسەری عێراقدا. هەموو ئەمانە بەهۆی ڕابەرایەتیکردنی حەکیمانە و روئیای ئیلهامبەخشی کاك فاروقەوە بووە کە ئەم گەشتە 21 ساڵییە پڕبێت لە سەرکەوتن لە بواری پەیوەندییەکان وەکو یەکێك لەوانەی کە بەشدارییەکی سەرەکی هەیە لە ئابووریی عێراقدا. لەگەڵ دامەزراندن و بەکارخستنی هەزاران لە زیرەکترین عەقڵەکان (باشترین تواناکان)ی وڵات، شانبەشانی پلانە بەردەوامەکانی بۆ فراوانبوونی زیاتر، کاك فاروق ئەرکێكی تری بە ئاسیاسێڵ سپارد ئەویش بەردەوامبوون بوو لە هێنانی تەکنەلۆجیای نوێ بۆ عێراق و ڕابەرایەتیکردنی وەرچەرخانی دیجیتاڵیی لە وڵاتدا و پێشخستنی لەسەر هەردوو ئاستی ئابووریی و کۆمەڵایەتی. بەرێز فاروق مستەفا ڕەسوڵ، سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئاسیاسێڵ لەمبارەیەوە وتی: "بەڕاستی من هەست بە تەوازوع دەکەم، و نەمدەزانی کە پاڵێوراوم بۆ وەرگرتنی هیچ خەڵاتێك. ئەم ڕێزلێنانەی خەڵاتەکانی گلۆباڵ ئیکۆنۆمیکس شەرەفێکی گەورەیە بۆ من. من وەکو شکۆمەندییەك وسەرکەوتنێکی شەخسی بۆ خۆم سەیری ناکەم، بەڵکو وەکو دانپێدانانێك بۆ سەرجەم بزنسمانەکانی عێراق سەیری دەکەم. من وەکو بەیاننامەیەك سەیری دەکەم کە تیایدا هاتووە سەرەنجام هەمووان بەری ڕەنج و ماندوبوونی دڵسۆزانەی خۆیان دەچننەوە. هەر بۆیە هەموو بزنسمانە پێشەنگەکان هاندەدەم، بە تایبەتی گەنجانی خاوەنکار، ئیش بکەن لە پێناو بەدیهێنانی خەونەکانیان. من ئەم دەستکەوتانەم لەسەر سینیەکی زێڕ پێشکەش نەکراوە، بەڵکو دەبوو خۆم ماندوو بکەم لە پێناویان. گەشتەکەم بە هەبوونی خەونێك لە کەرتی پەیوەندییەکان دەستپێکرد، وا ئەمڕۆ، ئاسیاسێڵ کۆمپانیایەکی پەیوەندییە کە چەندین خەڵاتی گەورەی بردووەتەوە، وە بۆتە جێی بایەخپێدان لەسەر ئاستی جیهان". جێی ئاماژە پێکردنە کە ئەمە یەکەم خەڵات نییە کە بەڕێز فاروق مستەفا ڕەسوڵ، سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئاسیاسێڵ بەدەستیدەهێنێت. پێشتر چەندین خەڵاتی تری پێبەخشراوە لە بەرامبەر هەوڵ و ماندووبوونی دڵسۆزانەی بۆ باشترکردنی ئابووریی عێراق بە شێوەیەکی گشتی، ئەوەش لە ڕێی چەندین پرۆژەوە کە جێبەجێی کردوون، بە تایبەتی لەبواری پەیوەندییەکاندا. خەڵاتی "باشترین بزنسمان لە بواری پەیوەندییەکان" وەکو سەرکەوتنێك بۆ کۆمپانیای ئاسیاسێڵ سەیردەکرێت. لەسەر ئاستی جیهان دان بە ئیشوکارە جددیەکانیدا دەنرێت لە پێناو باشترکردنی ژێرخانی ئابووری عێراق، تا ببێتە نمونەیەك و خەڵکانی تر وەکو سەرمەشقی بواری تەکنەلۆجیا شوێنپێی هەڵبگرن. ---------- کۆتایی --------- دەربارەی ئاسیاسێڵ: ئاسیاسێڵ یەکەمین کۆمپانیای خزمەتگوزاریى پەیوەندییەکانی مۆبایل و خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکانە لە عێراق. وله‌ 31 كانونى یەکەمی 2021 ـەوە ژماره‌ى به‌شدرابووانی 16 مليۆنی تێپەڕاندووە. ئاسیاسێڵ خزمەتگوزارییەکانی +4G بە کوالیتی یەکی بەرز لە سەرتاسەری سەرجەم پارێزگاکانی عێراق دابینبکات. تۆڕى ئاسياسێڵ زیاتر لە 99% ى دانيشتوانى عێراق ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌ تۆڕه‌كه‌ى ببێته‌ فراوانترين تۆڕى مۆبايل له‌ناو كۆمپانياكانى ترى مۆبايل له‌ عێراقدا. ئاسیاسێڵ شانازی بەوەوە دەکات کە لە کانونی دووەمی 2015 ــەوە باشترین دابینکاری خزمەتگوزارییەکانی ئینتەرنێتە بە بەرزترین کواڵیتی لە عێراق. لە سەرەتای ساڵی 2022ــەوە، ئاسياسێڵ وەکو خێراترین خزمەتگوزاری ئینتەرنێتی 4G+  لە لایەن Speedchecker®  و فراوانترین ڕووماڵی تۆڕی ئینتەرنێتی 4G+ ناسێنراوە لەلایەن دامەزراوەی ئۆکلا '®Ookla 'ـەوە.   پەیوەندی: ئاسیاسێڵ بۆ پەیوەندییەکان (پشکداری تایبەت)، بەشی پەیوەندییە گشتییەکان: [email protected] بۆ زانیاری زیاتر: www.asiacell.com   دەربارەی گلۆباڵ ئیکۆنۆمیکس: گلۆباڵ ئیکۆنۆمیکس خانەیەکی بڵاوکردنەوەی دارایی و گۆڤارێكی وەرزی تایبەت بە بزنسە، بارەگاکەی لە شانشینی یەکگرتووە، تێڕوانینی قووڵ بۆ  کەرتە جیاوازەکانی ئابوریی لە سەرتاسەری جیهاندا فەراهەمدەکات. بەرنامەیەکی ساڵانەی هەیە کە تەرخانکراوە بۆ خەڵاتە گەورەکانی گلۆباڵ ئیکۆنۆمیکس، کە هەڵدەسێت بە دیاریکردن و ڕێزلێنانی باشترینی ئەداکردنی کەرتە جیاوازەکان لە سەرتاسەری جیهاندا. بۆ زانیاری زیاتر: https://www.theglobaleconomics.com/about-us/    

هاوڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان راپۆرتی دارایی تایبەت بە داهات، خەرجی و كورتهێنانی بۆ پێنج مانگی سەرەتای ساڵی 2022 بڵاوكردەوەكە داهاتی گشتی پێنج ترلیۆن و 640 ملیار دینار و خەرجییەكانیش پێنج ترلیۆن و 777 ملیار دینار بووە. ئەمڕۆ چوارشەممە 6ی تەموزی 2022، وەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێم لە راگەیەنراوێكدا باسی لەوەكردوە، لەم ڕاپۆرتەدا داهاتی ئاماژە پێكراوی فرۆشتنی نەوت بریتییە لە پوختەی ئەو داهاتەی كە لە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەخرێتە سەر ئەژمێری وەزارەت، ئەم داهاتە پێش گەیشتی بە ئەژمێری وەزارەت خەرجییەكانی دەرهێنان و پشكی كۆمپانیا و گواستنەوە و سەرجەم خەرجیەكانی دیكەی فرۆشتنی نەوتی لێ دەردەكرێت. بەپێی راپۆرتەكەی وەزارەتی دارایی، ئەو داهاتەی لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بۆی رەوانەی كراوە زیاتر لە سێ ترلیۆن و 391 ملیار دینار بوە، هەروەها 400 ملیار دیناریش لە بەغداوە رەوانەی هەولێر كراوە، داهاتی ناوخۆش لەو ماوەیەدا تریلیۆنێك و 708 ملیار دینار بوە، هاوكاری هاوپەیمانانیش نزیكەی 140 ملیار دینار بوە.

هاوڵاتی بانكی ناوەندی عێراق پێشبینی دەكات یەدەگی دراوە بیانیەكانی لە 70 ملیار دۆلارەوە بگەیەنێتە 90 ملیار دۆلار و ئەوەش دووپاتدەكەنەوە كە ناتوانن بەهای دینارى عێراقى بەرانبەر دۆلار دەستكاری بكەن. ئەمڕۆ شەممە 2ی تەموزی 2022، عەمار خەڵەف، جێگری پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:" لە ئێستادا یەدەگی دراوە بیانیەكان زیاتر لە (70) ملیار دۆلارە و پشبینی دەكەین تا كۆتایی ئەمساڵ بگاتە (90) ملیار دۆلار". هەروەها راشیگەیاند:" لە ئێستادا ناتوانن نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار بگۆڕن و هیچ بیانویەك نییە بۆ گۆڕانكاری كردن و دەستكاری كردنی". خەڵەف ئەوەشی دووپاتكردەوە كە دابەزاندنی نرخی دۆلار پەیوەندی بە بازاڕەوە هەیە و ئەگەر دایبەزێنن ئابوری وڵات دوچاری داڕمان دەبێت و ئەو بابەتە پەیوەستە بە سیاسیەتی نەختینەی وڵاتەوە. لەنێو پەرلەمانی عێراق هەوڵێكی پەرلەمانتاران هەیە بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دینار بەرانبەر بە دۆلاری ئەمریكی. لە كانونی یەكەمی 2020 بە بڕیاری بانكی ناوەندنی حكومەتی عێراق نرخی سەد دۆلاری ئەمریكی لە 120 هەزار دینار بەرزكرایەوە بۆ 145 هەزار دینار.  

ئارا ئیبراهیم عێراقی خاوەن نەوت لەسەردەمی كابینەكەی مستەفا كازمیدا یەدەگی زێڕو دۆلار زیاد دەكات و وەك خۆیان دەڵێن پێشتر ئەو رێژەو بڕە زۆرە نەتوانراوە گلبدرێتەوە و بەمێژوویی وەسفی دەكەن، بەڵام لەسێ ساڵی كابینەكەی مەسروربارزانیدا كە بەهەمان شێوەی بەغدا خاوەنی نەوتە نەك قەرزەكان كەمنەبووەتەوە، بەڵكو زیادیان كردووە. بانكی ناوەندی عێراق رایگەیاند كەعێراق لەپلەی 10ی جیهان و چوارەمی جیهانی عەرەبییە، كەكڕینی زێڕیان بەڕێژەی لە 35% زیاد كردووەو یەدەگی دۆلاریش ئەوەندە زیادی كردووە لەمێژووی عێراقدا وێنەی نەبووە، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان قەرزەكانی سەری لە 27 ملیار دۆلارەوە بۆ 34 ملیار دۆلار زیادی كردووە عێراق یەدەگی زێڕ ئەمڕۆ دووشەممە بانكی ناوەندی عێراق رایگەیاند كە بانكەكەیان بڕی نوێی زێڕی ئاشكرا كردووە كە 34 تەنەو بەڕێژەی 35٪ زیادی كردووە»زێڕ بەشێكە لەستراتیژی بانكی ناوەندی بۆ بەڕێوەبردنی سامانەكانی لەپێناو بەدیهێنانی بەرزترین ئاستەكانی سەقامگیری». هەروەها بانكی ناوەندی باسی لەوەشكردوە، زێڕ یەكێكە لەگرنگترین سەرمایەكان كە لەلایەن بانكە ناوەندیەكان و دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەكانەوە دەگیرێتە بەر». هاوكات بانكی ناوەندی عێراق ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە زێڕ پەناگایەكی پارێزراوە لەبارودۆخی نادڵنیاییدا، بەهۆی قبوڵكردنی نێودەوڵەتیەوە. یەدەگی دۆلاری عێراق راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاند، بانكی ناوەندی یەدەگی خۆی لەدراوی بیانی گەڕاندووەتەوە كە نرخەكەی 70 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە. محەمەد مەزهەر ساڵح راوێژكاری دارایی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەئاژانسی فەرمی هەواڵی عێراقی راگەیاند:» بانكی ناوەندی یەدەگی خۆی لەدراوی بیانی گەڕاندووەتەوە كەنرخەكەی 70 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، ئەمەش سێ هێندەی ئەو قەرزە دەرەكییانەیە كەدەبێت عێراق لەماوەی ساڵەكانی ٢٠٢٢-٢٠٢٨ بیانداتەوە». راوێژكارەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئاماژەی بەوەشدا، عێراق لەنێوان ساڵەكانی ٢٠٢٠-٢٠٢١ بەهۆی كێشمەكێشی نرخەكانی بازاڕی وزەی جیهانی و كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لەدوای رێككەوتنەكانی (ئۆپێك +) و خراپبوونی خواستی جیهانی لەسەر نەوتی خاو، رووبەڕووی كێشەی دارایی ببووەوە. بانكی ناوەندیی عێراق لەمانگی كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو راگەیاند، یەدەگی دراوی بیانی گەیشتووەتە ٦٤ ملیار دۆلار. پێشتر عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق لەكۆبوونەوەی لەگەڵ نوێنەرانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەبەغدا رایگەیاند كە دۆخی دارایی عێراق زۆر باشەو پێویستی بەهاوكاری دارایی نییە. عەلاوی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەگەڵ چەند پسپۆڕێكی ئابوری لەسندوقی دراوی نێودەوڵەتی و ئەمریكی رێكەوتنیان كردووە بۆ ئەوەی پاڵپشتی عێراق بكەن لەئەنجامدانی چاكسازی دارایی. عێراق، دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتە لەنێو وڵاتانی رێكخراوی ئۆپێك و بۆ تەرخانكردنی بودجەی ساڵانەی بەڕێژەی 90٪ پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت. لەماوەی رابردوودا مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش ئەوەی دووپاتكردەوە كە توانیویانە بەشێوەیەكی بەرچاو یەدەگی دۆلارو زێڕ لەبانكی ناوەندی عێراقدا بەشێوەیەكی بەرچاو بەرز بكەنەوە كە لەپێشتردا وێنەی نەبووە. حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی قەرزارو خاوەن نەوتی خاو حكومەتی هەرێمی كوردستان بەراورد بەحكومەتی عێراق خاوەن نەوتی خاوەو رۆژانە 410 هەزار تا 450 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە كردووەو مانگانە داهاتی نەوتی دەستكەوتووە هاوشێوەی عێراق بێجگە لەوەی داهاتی ناوخۆی هەبووە. مەسرور بارزانی لەدوای سوێندخواردنی لەپەرلەمانی كوردستان لە 10ی تەمموزی  2019 دا، لەبەشێك لەوتارەكەیدا رایگەیاند كە» حكومەتێكمان وەرگرتووە كە چەندین ملیار دۆلار قەرزدارە، ئەم قەرزانە كەڵەكەبووی رەوشی نالەباری دارایی دۆخێكی نەخوازراوەو دەبێت هاووڵاتیانی ئازیزمان و هەموو دڵسۆزان لەهەرێمی كوردستان و عێراقیش بزانن، كە بەشی زۆری ئەم قەرزانە دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی عێراقی فیدراڵ». هەروەها ئەوكات مەسرور بارزانی وتی:»ئەم رەوشە داراییە لەدەسپێكدا كابینەكەمان رووبەڕووی دۆخێكی سەختی دارایی دەكاتەوە، بەڵام هەوڵدەدەین بەپێی بەرنامەی كارمان ئەم دۆخە تێپەڕێنین»، بەڵام كابینەی نۆیەم نەك تێیان نەپەڕاند، بەڵكو قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێمیان زیاد كرد. قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم تادەستپێكی كابینەی نۆیەم 27 ملیار دۆلار بووە، بەڵام پاش شەش مانگ لەكابینەی نۆیەم حكومەتی هەرێم رایگەیاند كە قەرزەكان گەیشتووەتە 28 ملیار و 470 ملیۆن دۆلار. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمیانی وتارەكەیدا لەپەرلەمانی كوردستان، باسی لەقەرزەكان و پابەندییە داراییەكانی سەر حكومەت كردو رایگەیاند:» حكومەتی هەرێم زیاتر لە 28 ملیار و 476 ملیۆن دۆلار قەرزو پابەندیی دارایی لەسەرە، كە قەرزە ناوخۆیی و دەرەكییەكان دەگاتە زیاتر لە حەوت ملیار و 256 ملیۆن دۆلار، پابەندییە داراییەكان دەگاتە زیاتر لە هەشت ملیار و 337 ملیۆن دۆلار، پاشەكەوتی موچە دەگاتە نزیكەی نۆ ملیار دۆلار، هەروەها بابەتی هەردوو بانكی بازرگانیی عیراقی (TBI) و بانكی نێودەوڵەتیی كوردستان (KIB) دەگاتە نزیكەی چوار ملیار دۆلار».   لەلایەكی دیكەوە هەر ئەم كابینەی نۆیەمە لە 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئاشكرایكرد، قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمانگی 10ی ساڵی رابردوەوە بۆ كۆتایی مانگی 3ی ئەمساڵ  لە زیاتر لە 28 ملیار دۆلارەوە گەیشتووەتە زیاتر لە 31 ملیار دۆلار. ئامانج رەحیم لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمانی كوردستاندا ئاشكرایكرد، لە 3ی 10ی 2020 كە لە راپۆرتەكەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمدا هاتبوو، كۆی گشتی قەرز بەدۆلار 28 ملیارو 476 ملیۆن و 675 هەزار دۆلار بوو كە بەدینار دەكاتە 33 ترلیۆن و 659 ملیارو 430 ملیۆن دینار. هەروەها وتیشی، تا 31ی 3ی 2021، ئەم بڕە پارەیە لە 28 ملیارو 476 ملیۆن و 675 هەزار دۆلارەوە زیادی كردووەو بووەتە 31 ملیارو 637 ملیۆن دۆلار. هەروەها وتیشی، لەهەمان كاتدا پارەی پێنج مانگی پاشەكەوتی 2020ی خراوەتەسەر، جگە لەوەی هەندێك پارەی قەرزی پەیوەندیدار بە نەوتیش دوای مانگی 10ی 2020 دروست بوو كە ئەوەشی بۆ زیادكراوە. چەندینجار، رێباز حەملان، راوێژكاری سەرۆك وەزیران بۆ وەبەرهێنان و ئەنجومەنی راژە ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە حكومەتی هەرێم مانگانە 250 ملیۆن دۆلار قەرز دەداتەوە. هاوڵاتی پرسیاری ئاراستەی جووتیار عادل، وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە لەگروپی رۆژنامەنووسان، لەسەر قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم كە چەندەو چەندی دراوەتەوە، سەرەڕای ئەوەی بەڵێنی دابوو دوێنێ وەڵامبداتەوەو زانیارییەكان بنێرێت، بەڵام تائێستا وەڵامی نەبووە.

  هاوڵاتی لەكابینەكەی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لەجیاتی چاكسازی لەسێكتەرە جیاوازەكاندا، تەنها لەدۆسییەی نەوتدا و لەكرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك لەدوو دۆلارو 87 سەنتەوە زیادی كردووە بۆ چوار دۆلارو 32 سەنت و رێژەی باج بەرێژەیەكی زۆر لەسەر هاووڵاتیان زیادكراوە. لەراپۆرتێكی رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان ئەوە ئاشكرا دەبێت لەوەی كابینەی نۆیەم لەجیاتی چاكسازی، باج و رسوماتی زیاد كردووەو لەبەرانبەردا پارەی كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی بۆ نزیكەی دوو هێندە بۆ كۆمپانیایەكی توركی و كۆمپانیای كار زیاد كردووە. رێكخراوی ستۆپ لەم مانگەدا پێنجەمین راپۆرتی خۆی لەبارەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بڵاوكردەوەو تێیدا چەندین ئاماری مەترسیدار دەخاتەڕوو لەبارەی زیادكردنی باج و زیادكردنی خەرجی كرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم و كەمبوونەوەی گەڕانەوەی داهاتی نەوت بۆ حكومەت. خستنەڕووی داتا و زانیاری داهاتی ناوخۆ:  2012 تا  2021 داهاتی ناوخۆ یاخود نانەوتی لەهەرێمی كوردستان لە 10 ساڵی رابردوو گۆڕانكاری بەسەرداهاتووەو ساڵ دوای ساڵ رێژەی داهاتی ناوخۆ زیادی كردووە، بەتایبەت لەكابینەی نۆیەمدا توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج لەلایەن حكومەتی هەرێمی كورستانەوە زیادی كردووە. هەرێمی كوردستان لەساڵی 2012 داهاتی باج بڕەكەی 128 ملیار دینار بووە، بەڵام ئەو رێژەیە بۆ ساڵی 2021 زۆر بەرزدەبێتەوە و بڕەكەی دەگاتە 796 ملیار دیناری ساڵانە داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان 10 ساڵی رابردوو بەپێی خەملاندنی ئەو داتاو زانیاریانەی داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەراوردی داهاتی باج لەنێوان ساڵانی (2012 بۆ 2021) دەردەكەوێت كە ساڵی 2021 رێژەی 621٪ داهاتی باج زیادی كردووە كە بڕی داهاتی باج لەساڵی 2012 تەنها       128 ملیاردینار بووە، بەڵام لە 2021 دەگاتە 796 ملیار دینار. دۆخی داهاتی ناوخۆ لەكابینەی نۆیەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێك لەئامانجەكانی لەچوارچێوەی كارنامەكەیدا، رێكخستنەوەی باج و بەرپاكردنی دادپەروەری و شەفافیەت بووە، بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی ئاستی هەوڵەكان لەبواری رێكخستنەوەی داهاتی ناخۆ بەراوردی دوو ساڵی داهاتی ناوخۆ ساڵانی (2019 و 2021) دەكەین، بەپێی ئەو داتایانەی دەستمان كەوتووە. داهاتی نانەوتی ساڵی 2019 كۆی گشتی داهاتی نانەوتی لەساڵی 2019 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 266 ملیارو 384 ملیۆن دینار بووە و كۆی خەرجی لەو ساڵەدا 12 ترلیۆن و 660 ملیارو 765 ملیۆن دینار بووەو داهاتی نانەوتی لەسەدا 8.25% خەرجییەكانی پڕكردووەتەوە. داهاتی ناوخۆی ساڵی 2021 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 726 ملیارو 31 ملیۆن دیناربووە، واتە بەراورد بەساڵی 2019 ( 459 ملیار و 353 ملیۆن دینار) زیادی كردووە. داهاتی باج لەساڵی 2021 بەپێی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە هەولێر 389 ملیار دینارو سلێمانی 211 ملیارو  دهۆك 195 ملیار دینار بووە. هەروەها دابەشبوونی سەرچاوەكانی داهاتی باج لەساڵی 2021 بەم شێوەیە بووە لەهەرێمی كوردستان، كۆمپانیا و خاڵە سنورییەكان            570 ملیار دینار و خانووبەرە 128 ملیار دینارو دەرامەت 82 ملیار دینارو خانووبەرەی میری 15 ملیار دینار. لێكەوتەكانی زیادبوونی داهات و هەوڵەكانی چاكسازیی، توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج: كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێیوایە، ئەو گۆڕانكاریانە لەئەنجامی توندكردنەوەی رێكارەكان و چاكسازی بوو لە بواری باج، بە پابەندكردنی كۆمپانیاكانی وزەو گواستنەوەو گەیاندن بەپێدانی شایستە داراییەكان و بڕی پارەی باج و رەسم و سزای دواكەوتن و قەرزەكانیان. هاوكات سەپاندنی باج لەسەر شوێنە گەشتیارییەكان، نەخۆشخانە تایبەتەكان، گرێبەستە بانەوانییەكان و رێكخستنەوەو پێداچوونەوەو كۆنتڕۆڵكردنی كاروباری دەروازە سنوورییەكان و گرێبەستەكانیان. رێگریكردن لەخۆدزینەوەی باج و جێبەجێكردنی یاساو رێنماییەكان و سزادانی سەرپێچیكاران. هەر بەشێك لەم چاكسازی و رێكخستنەوەی داهاتەكان هۆكار بوونە لە كابینەی نۆیەم و لەماوەی پێنج مانگ داهاتی ناوخۆی هەرێم لە 140 ملیۆن دۆلارەوە بگاتە 244 ملیۆن دۆلار. لەلایەكی دیكەدا زیادبوونی باجدەرەكان، وەك لە بەڕێوەبەرایەتی گەورە باجدەران لە 240 كۆمپانیا دوای دوو ساڵ زیادی كردووە بۆ 678 كۆمپانیا، بەهۆی زیادكردنی رێوشوێنی وەرگرتنی باج لەسەر كۆمپانیاكان. گەورە باجدەران لەپارێزگای هەولێر ژمارەیان 533 كۆمپانیاو  لەسلێمانی 102 كۆمپانیاو لەپارێزگای دهۆك 52 كۆمپانیا بووە. دووەم: ئایا چاكسازیی ریشەیی كراوە؟ ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمانی (ژمارە 96)ی رێكەوتی 10/1/2021، بەمەبەستی رێكخستنەوەی سیستەمی كۆكردنەوەی باج و رسومات 11 بڕیاری دەركرد، بەتایبەت پابەندكردنی كۆمپانیاكانی بواری ئەنتەرنێت و تیلیكۆم بەپێدانی باجی فرۆشراوەكان (مبیعات) كۆمەڵێك بڕیاری دیكە، فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون راسپێردراوە بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی ئەنجومەنی وەزیران. هەروەها حكومەتی هەرێم بۆ زۆرێك كاروباری پشت بەلیژنە دەبەستێت، بەتایبەت بۆ ئەنجامدانی بەدواداچوون و لێكۆلینەوە زۆر لیژنە دروست دەكات. كەچی ئەنجامی لیژنەكان وەكخۆی دەمێنێتەوە و كار لەسەر سپاردەی لیژنەكان ناكرێت. بەمەبەستی رێكخستنەوەی رسومات حكومەتی هەرێم لیژنەی دیراسەكردن و رێكخستنەوەی رسومات بەبڕیاری ژمارە (3)ی ئەنجومەنی ئابووری لە 27/1/2020 پێكهێنا. لەچوارچێوەی هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوەی تیمی ئامادەكاری راپۆرت دەركەوتووە حكومەتی هەرێم هەوڵەكانی لە چوارچێوەی دروست كردنی لیژنە و دەركردنی بڕیار و ئامادەكردنی راپۆرت زۆر بووە، بەڵام لە ئەرزی واقع چاكسازیی ریشەیی بەدی ناكرێت. هاوكات جێبەجێكردنی ئەو راسپاردەو پێشنیارانەی ئەو لیژنانە كە لە راپۆرتەكان پێشكەشی حكومەت كراون جێبەجێ ناكرێت. سێیەم: ئایا باج و رسومات زیاد كراوە؟ پرسی زیادكردنی باج و رسومات قسەو باسێكی زۆری دەربارە كراوە، رۆژانە هاووڵاتیان گلەیی لەبارەوە دەكەن، بەپێی زانیارییەكانی بەڕێوەبەری گشتی باج و دەراماتەكان، باج زیاد نەكراوە، تەنها رێكخراوەتەوە. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێم دووپاتی كردووەتەوە، «كە كابینەی نۆیەم هیچ باجێكی زیاد نەكردووە، بەڵكو تەنیا شێوازی كۆكردنەوەی باجەكانی رێكخستووەتەوە و ئەو باجانەی پێشتر بەپێی یاسا دانراون، كۆیان دەكاتەوە». دوابەدوای ساڵی 2016 رسومات لە زۆربەی وەزارەت و دامەزراوەكان زیادی كرد، ئەنجومەنی وەزیران بەپشت بەستن بە ئەحكامی مادەی هەشتەم لەیاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كورستان ژمارە (3)ی ساڵی 1992 هەمواركراو، بەمەبەستی رێكخستنەوەی كرێ و رسومات، چەندین بڕیاری دەركرد، بەنموونە بەبڕیاری 78ی ساڵی 2016 رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە لە 1% بۆ 3% زیادكرا.  هەروەها بڕیاری ژمارە (75)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسووماتی) تایبەت بەكەرتی گەشتوگوزار لە هەرێمی كوردستان زیاد كرا. بڕیاری ژمارە (80)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (رسوومات) و كرێی (أجور) لەبەرامبەر خزمەتگوزاری شارەوانییەكان لە هەرێمی كوردستان ئەمانە نیگەرانی و گلەیی زۆری لای هاووڵاتیانی لێكەوتەوە، بارگرانی لەسەر بژێوی هاووڵاتیان و بەتایبەتی چینی هەژار و مامناوەندی كۆمەڵگا دروست كردووە. بەهۆی دواكەوتنی مووچە لەدۆخێكی خراپی ئابوری دابوون، كە لەسەروبەندی ساڵی 2016 حكومەت بڕیارەكانی زیادكردنی رسوماتی دەركرد. لەو چوارچێوەیەدا، كاریگەری و زیادبوونەكانی روسمات دەركەوت بەنموونە لەساڵی 2015 بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرە لەهەرێمی كوردستان، داهاتی رسوماتی نزیكەی 35 ملیار و 481 ملیۆن دینار بووە، كەچی لەساڵی دواتر لە 2016 گەیشتووەتە 57 ملیار و 876 ملیۆن دینار، كە زیاتر لە 22 ملیار دینار داهاتی رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە زیادیكردووە. گرفتەكانی بەردەم كۆكردنەوەی داهاتی نانەوتی مامەڵەی دوو ئیدارەیی لەهەرێمی كوردستان لەهیچ دەق و بەڵگەنامەیەكی رەسمی و یاسا نییە كە تێیدا دوو ئیدارەیی چەسپابێت، لەدەرەوەی یاسای بودجە شێوازی بەڕێوەبردنی خەرجی و داهات چەندین ساڵە بەم شێوەیە دابەشكراوە، 57% هەولێر 43% سلێمانی. ئەنجومەنی باڵای ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەناوەڕاستی ساڵی 2021 بڕیارێكی داوە، لەداهاتی ناوەخۆ بۆ تەمویلی مووچە مانگانە لە ئیدارەی هەولێر 93 ملیار دینار و ئیدارەی سلێمانی 75 ملیار دینار دابین بكرێت. زیانەكانی مامەڵەكردنی دوو ئیدارەیی بەرامبەر داهاتی نانەوتی: 1. وون بوونی داهاتی راستەقینەی هەرێمی كوردستان. 2. نەمانی متمانەی هاووڵاتیان بەحكومەت. 3. پاشاگەردانی لەبەرێوەبردنی پرۆژەكان و دابەشكردنی مووچە. 4. دەرگایەكی بۆ گەندەڵی و قاچاخچیەتی كردووەتەوە. 5. رۆڵی دامەزراوەكان لاوازكردووە لەبەڕێوەبردنی ئەركەكانیان و بەرپرسیارەتی راستەقینەی دامەزراوەكان ون بووە. 6. داهاتی گشتی نەوتی و نانەوتی لەیەك سندوق كۆناكرێتەوە و دواتر بە دادپەروەری دابەش بكرێت. 7. نەمانی سەقامگیری سیاسی و ئیداری و ئابوریی، كاریگەری لەسەر بازاڕ و ژیانی هاوڵاتیان و گەشەی ئابووری كردووە. هەنگاوە گرنگەكان بۆ باشتر بەڕێوەبردنی داهاتی نانەوتی چاكسازی لەداهاتی نانەوتی چاكسازی لەسێكتەری داهاتی نانەوتی، ناكرێت تەنها لە زیادكردنی داهات كورتبكرێتەوە، هەوڵەكانی حكومەت زیاتر ئەو ئاراستەی ئەوەی لێ بەدیدەكرێت. بەلای ئێمە گرنگە هەنگاوەكان لەپێناو بەرپاكردنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بێت و هاوڵاتیان كاریگەری ئەرێنی لە چاكسازییەكان لەسەر ژیانی خۆیان بەدی بكەن. یەكەم: پێدانەوەی رۆڵ بە كەرتی حكومی كەرتی حكومی هەیكەلێكی گەورە و میلاكێكی زۆری هەیە، بەشی هەرە زۆری بودجە بۆ مووچە بەڕێژەی 85% دەچێت، زیاتر لە یەك ملیۆن و 251 هەزار مووچەخۆر هەیە، كەچی لەپێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان حكومەت چەندین سێكتەری بەكۆمپانیا و كەرتی تایبەت سپاردووە، داهاتەكەش بۆ كەرتی تایبەت دەچێت، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو خزمەتگوزاری و ئەركانە جێبەجێ بكات. لە خوارەوە چەند سێكتەرێك دەخەینەڕوو كە پێویستە چاكسازی تێدا بكرێت. 1. خاڵە سنورییەكان جاران كاروباری خاڵە سنورییەكان بەدەستی كەرتی حكومی بەڕێوەدەچوو، بەڵام لە 10 ساڵی رابردوو پێچەوانە بووەتەوە چەندین كۆمپانیا دامەزراوە ئەو ئەركە جێبەجێ دەكەن، لە كاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت خۆی بەڕێوەی ببات. ڕیكخستنەوەی رەسم و كرێی دەروازە سنووریەكان، بەتایبەت وەرگرتنی كەرتی دڵنیایی و تصریحەی گومرگی لەلایەن حكومەت خۆیەوە، لە جیاتی كۆمپانیاكان. هەروەها وەرگرتنەوەی كاری دڵنیایی و ئیلزامی لە دەروازەكان و سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری و وەرگرتنی كاری راگەیاندنی گومرگی سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری كە پێشتر خۆی ئەنجامی داون و وەرگرتنەوەی قەپانەكانی كەرتی تایبەت كە كاری گومرگی ئەنجامدەدەن. ئەوانە وەك نموونە چەندان ئەركی دیكە كەپێویستە حكومەت لەبەڕێوەبردنی دەروازە سنورییەكان خۆی جێبەجێی بكات. 2. كۆمپانیا ئەمنیەكان پێداچوونەوە بەكارەكانی كۆمپانیا ئەمنییەكان. ئێستا لەهەرێمی كوردستان 68 كۆمپانیای ئەهلیی ئەمنی هەیە، كە لەچوارچێوەی چەند رێنماییەك كاردەكەن، چەندین سێكتەر دراوە بەكۆمپانیا ئەمنیەكان، بەتایبەت لە پاراستنی سێكتەری كێڵگە نەوتییەكان بەكۆمپانیا ئەمنیەكان دراوە، لەكاتێك دوو لیوای نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان هەیە كەژمارەیان نزیكەی شەش هەزار كەسەو بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت دامەزراون. بەپێی سیستەمی بایۆمەتری‌ نزیكەی 417 هەزار فەرمانبەری سەربازی هەیە، كە دەكاتە لەسەدا 56ی كۆی گشتیی فەرمانبەرانی فعلی كە لەئەرك و‌ دەوامی فەرمیدان، كەچی داهاتێكی زۆر بۆ كۆمپانیا ئەمنیەكان دەچێت. 3. لێخۆشبوونی گومرگی: پرسی لێخۆشبوونی گومرگی پێویستی بە رێكخستنەوە هەیە، لەماوەی رابردوو بەشێوازی ناڕەوا پێشێلكراوە و جیاكاریو خۆدزینەوە لە باج و رسوماتی لێكەوتووەتەوە. لەرێگای سود وەرگرتن لەیاسای وەبەرهێنان ژمارە (4)ی ساڵی 2066، بۆیەش لەسەرەتای ئەم كابینەیە حكومەت بڕیاریدا هەمواری یاساكە بنێرێتە پەرلەمان، بەڵام دواتر نەكرا، لەشوێنی ئەوە حكومەتی هەرێم پشتی بە بڕیار و لیژنەی جۆراوجۆر بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم دیاردەیە بەست، كە نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات. حكومەتی هەرێم  لە 22-3-2022 لیژنەی پێداچونەوەوە بەبڕیار و رێنماییەكانی لێخۆشبوونی گومرگی پێكهێناوە، هەروەها بڕیاری ژمارە 89ی لەساڵی 2021 دەركرد كەوەزارەتەكانی (دارایی و ئابوری، سامانە سروشتیەكان، بازرگانی و پیشەسازی، كشتوكاڵ و سەرچاوەكان ئاو)و دەستەی وەبەرهێنان راسپێردران بەمەبەستی پێداچونەوە بەسەرجەم لێخۆشبوونی گومرگی و باج و رەسمی ناگومرگی، بەڵام تائێستا سەرەنجامی كاری لیژنەكان ناڕوونە، بۆیە پێشنیاری هەمواری یاسای وەبەرهێنان رێگری بنەڕەتی دەبێت لە خراپ بەكارهێنانی یاساكە لەبواری لێخۆشبوونی گومرگی. 4. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون: بەناوكردنی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلای كۆمپانیاكانی وەبەرهێنانی خانوبەرە، وەرگرتنی باج و رسوماتی بەناوكردنی یەكە نیشتەجێكانی كۆمەڵگا و سیتیەكان كە لەلایەن وەبەرهێنەران دەكرێت، دوای ئەوەی وەبەرهێن دەیفرۆشێت واتە لەكاتی كڕین و فرۆشتنیان لەلایەن هاووڵاتیانەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون كە ژمارەیان نزیكەی 190 هەزار  یەكەیە لەجۆری (خانوو، شوقە، ڤێلا) پابەند بكرێن بە پێدانی باجی خانووبەرە لەلایەن حكومەتەوە لەجیاتی كۆمپانیاكان لەكاتی گواستنەوەی خاوەنداریەتی موڵكەكان . پرسی دەروازە سنورییەكان و نەهێشتنی قاچاخچیەتی هەرێمی كوردستان 21 دەروازەی سنووری هەیە، كە 14 دەروازە لەژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی كوردستاندایە و حەوت دەروازەش لەژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستاندایە. بەشێكیان دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمین، بەڵام بەشێكی تر نافەرمین، مامەڵەكردن و هاوردەو هەناردەكردن تیایاندا ئاساییەو هاوشانی دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمی بەپێی دانپێدانانی بەرپرسانی باڵای حكومەتی هەرێم تائێستا كاری نایاسایی بەردەوامە. بەپێی زانیارییەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی بەسەر بەشێكی دەروازە سنوریەكاندا نییە، داهاتەكانیان شەفاف نییە، وەزارەتی دارایی و ئابووری نازانێت داهاتیان چەندەو  لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی دارایی و حكومەت نیە، لەم چوارچێوەیە حكومەت چەند لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ كۆنترۆڵكردنیان. چاكسازی لەداهاتی كەرتی نەوت لێرەدا ئێمە شیكارییەكی بەراوردكاری دەكەین بۆ دوو راپۆرتی دیلۆیت، یەكەمیان راپۆرتی دیلۆیت كە بڵاوكراوەتەوە بۆ شەش مانگی یەكەمی 2017، دووەمیان كۆتا راپۆرتی بڵاوكراوەی دیلۆیتە بۆ ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 بۆمان دەركەوێت  تا چ ئاستێك چاكسازی لەكەرتی داهاتی نەوت كراوە.  نرخی فرۆشی نەوت لەسەر چ  بنەمایەك دیاری دەكرێت؟ نەوتی هەرێمی كوردستان و عێراق لەسەر بنەمای نەوتی خاوی برێنت دەفرۆشرێت، نەوتی خاوی برێنت یان خاوی دەریای باكوور بەنەوتێكی سوك و شیرین ئەژمار دەكرێت، سوكە چونكە چڕی كەمەو شیرینە چونكە لە پێكهاتەكەیدا رێژەی گۆگردی كەمە. بەپێی راپۆرتەكانی بەشێك لە كۆمپانیا نەوتییەكان، نەوتی هەرێم بەهۆی كوالێتییەكەیەوە بڕی سێ دۆلار لەژێر نەوتی برێنتەوەیە، بەڵام زۆر لەوە زیاتر لەژێر نرخی برێنتەوە دەفرۆشرێت. شەش مانگی یەكەمی 2017: نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (51.68و   نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (41.297) و  داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (10.38 -)                                                                لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیت كە وردبینی بۆ چارەكی چوارەمی 2021 كردووە، بەتێكڕا نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە 68.43 دۆلار فرۆشراوە، لە كاتێكدا  نرخی نەوتی برینت كە نەوتی هەرێم لە سەر ئەو بنەمای نرخی برێنت دیاری دەكرێت بریتی بووە لە 79.59 دۆلار، واتە بەجیاوازی كەمتر لە 11.16 دۆلار كە نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (79.59) نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (68.43)             داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (11.16 -). بەو بەراوردە دەردەكەوێت نرخی نەوتی هەرێم لە چارەگی چوارەمی 2021 دا داشكاندنی زیاتری بۆ كراوە بەراورد بەشەش مانگی یەكەمی 2017 جیاوازییەكەش بۆ هەربەرمیلێك یەك دۆلارو 29 سەنت بووە. 2- داهاتی كۆمپانیا نەوتییەكان كۆمپانیا نەوتیەكان دوو جۆر داهات وەردەگرن، یەكەمیان ئەو پارانەی خەرجیان كردووە لە ماوەی گەڕان، پشكنین و پەرەپێدان،  تا خەرجی بەرهەمهێنان و دووەم جۆری داهات ئەو قازانجەیە كە لەبەرهەمهێنان و فرۆشی نەوت دەستیاندەكەوێت. لەشەش مانگی یەكەمی 2017 دا  كۆی داهاتی فرۆشی نەوت بریتی بووە لەچوار ملیار 69 ملیۆن و 634 هەزار دۆلار، بەڵام وەكو لە راپۆرتەكەی دیلۆیتدا هاتووە، ئەم داهاتە تەنها داهاتی كێڵگەكانی هەرێم نەبووە، بەڵكو بەشێكی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوكیشی تێدایە كە ئێمە مەزندەمان كردووە بە بڕی 200 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ شەش مانگەكەش دەكاتە 36 ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل و  تێكرای نرخی نەوتیش بە 41.297  دۆلاربووە. كەواتە داهاتی نەوتی كەركوك لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە یەك ملیارو 494 ملیۆن و 951 هەزار دۆلار. ئەم بڕە داهاتە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم شایستەكانی لێ وەرناگرن، چونكە نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكورە. ئەوەی داهاتی بەرهەمی كێڵگەكانی هەرێمە بریتییە لە دوو ملیارو 574 ملیۆن و 682 هەزار دۆلارو  لەم داهاتەش بڕی 568 ملیۆن و 818 هەزار دۆلار دراوە بەكۆمپانیا نەوتییەكان كە دەكاتە رێژەی  22٪ی هەموو  داهاتی نەوت. لەشەش مانگی دووەمی 2021 دا لەكۆی چوار ملیارو 998 ملیۆن و 905 هەزار دۆلار،  بڕی یەك ملیارو 742 ملیۆن و 516 هەزار دۆلار  وەرگیراوە كە دەكاتە رێژەی لەسەدا 34.86٪ و گەر بێتو تەنها سێ مانگی كۆتایی وەربگرین ئەوا لە كۆی دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار  داهاتی نەوت، بڕی یەك ملیارو 25 ملیۆن و 702 هەزار دۆلار دراوە بە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت، كە  رێژەكە بگرە زیاترە و بریتییە لە 39.92٪ ی هەموو داهات. ئەم زیادكردنە پەیوەست نییە بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، چونكە كاتێك نرخی نەوت زیاد دەكات داهاتی نەوتیش زیاد دەكات. 3- خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم: هەرێمی كوردستان بەوپێیەی هیچ دەرچەیەكی دەریایی نییە بۆیە لەڕێی بۆرییەوە بەناو خاكی توركیادا بۆ بەندەری جەیهانی توركی دەیگوازێتەوە كە ئەو گرێبەستە 50 ساڵییەی كە تائێستا ناوەرۆكەكەی ئاشكرا نەكراوە لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا بەوەی ئیمتیازی باشی داوە بەحكومەتی توركیا. حكومەتی هەرێم بەفەرمی لە بەرواری لە22ی ئایاری 2014 هەناردەكردنی  نەوتی لەڕێی بۆری ڕاگەیاند. بەپێی گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لەبەرهەم PSA كەهەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان ئیمزایكردووە لەسنوری كێڵگە نەوتییەكانەوە گواستنەوەی نەوت دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێـم واتە خەرجی گواستنەوە لەسەر هەرێمە. ا- كرێی گواستنەوە لە خاكی توركیادا لەماوەی شەش مانگی دووەمی 2017 دا كۆمپانیای وزەی توركی TEC بڕی 233 ملیۆن و 949 هەزار دۆلاری وەرگرتووە وەكو كرێی گواستنەوە، كە دەكاتە رێژەی 6.7٪ ی هەموو داهاتی نەوتی ئەو ماوەیە و بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی دوو دۆلارو 87 سەنت دەكات. هەر بەپێی دوا راپۆرتی دیلۆیت كە ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 دەگرێتەوە كۆمپانیای وزەی توركی، بڕی 297 ملیۆن و 349 هەزار دۆلاری وەرگرتووە بۆ گواستنەوە كە رێژەی 6.33٪ی هەموو داهاتی ئەو ماوە پێكدەهێنێت كە بۆ هەر بەرمیلێك چوار دۆلارو 32 سەنت دەكات. ب- كرێی گواستنەوە لەناو هەرێم هەرێمی كوردستان لەسەرەتادا لەڕێگەی تەنكەرەوە نەوتەكەی دەگەیاندە توركیا، پاش  دروستكردنی هێڵی هەرێم، كە ئێستا دەوترێت هەرێم دروستی نەكردووە، بەڵكو كۆمپانیای (كار) دروستی كردووە لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتەكانی هەرێم پارەی تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی بۆرییەكانی نەوت، پرسیارەكە لێرەدایە كە ئەگەر خاوەندارێتی بۆرییەكان هی هەرێم نییە چۆن پارەی بۆ تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی؟ پاشان ئەو هێڵە پشكی 60٪ ی لەلایەن هەرێمەوە فرۆشراوە بەكۆمپانیای رۆسنەفتی روسی لەساڵی 2017 دا لەبەرانبەر 1.8 ملیار دۆلار . لەڕاپۆرتەكانی دیلۆیتدا بۆساڵی 2017 و 2018 هیچ بڕە پارەیەك نەدراوە بۆ گواستنەوەی نەوت لەناو خاكی هەرێم بەڵكو لەچارەكی یەكەمی 2019 وە كرێی بۆری هەرێم لە راپۆرتەكانی دیلۆیتدا جێی كراوەتەوە و بڕگەیەك بۆ راپۆرتەكە زیادكراوە لەژێر ناوی»بڕی پارەی دراو بۆكۆمپانیای بۆری كوردستان (KPC ) بەپێی رێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان» ئەمە بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت كە كرێی بۆری لەسەرەتای ساڵی 2019 وە دەستی پێكردووە و لەو ساڵانەی پێشوودا تەنها پارەی  تێچووەكانی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكان وەرگیراوە لەلایەن كۆمپانیاكانی پارێزگارییەوە (سكیۆرێتی). ئەوبڕە پارەیەی كە بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە زۆر لەوە زیاتر بووە كە دراوە بۆ گواستنەوەی لەناو خاكی توركیادا، لەكاتێكدا درێژی بۆرییەكە لەناو خاكی توركیادا چەند هێندەی درێژی بۆرییەكەی هەرێمە لە دوورترین خاڵەوە. هەروەها نیوەی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێم كە زیاتر لەنیوە بەرهەمی هەرێم پێكدەهێنن زۆر نزیكن لەسنوری توركیاوە، كە دەبێت كرێی گواستنەوەیان زۆر كەمتر بێت لەوەی كە لەخورمەڵەوە داخڵی هێڵی گواستنەوەی هەرێم دەبێت. لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیتدا بۆ چارەكی چوارەمی 2021  بڕی 197 ملیۆن و 153 هەزار دۆلار  بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە كە دەكاتە رێژەی 7.67٪ ی هەموو داهاتی نەوتی هەرێمی ئەوماوەیە كە بۆ هەربەرمیلێك دەكاتە 4.87 دۆلار. ئەوەی كە ئاشكرایە نابێت گواستنەوە لەناو هەرێمدا لە كرێی ناو توركیا زۆرتربێت لەبەر ئەو هۆكارەی لەسەرەوە باسكرا و هەروەها لە رووی ئاسایش و پاراستنی هێڵەكانەوە لەناو هەرێمدا پارێزراوترە، پاراستنیشی لە ئەستۆی هەرێمە. ٤-  داهاتی ماوە بۆ هەرێم دوای دەركردنی خەرجی و تێچووەكان لەكۆتاییدا ئەو پارەیەی لە فرۆشی نەوت دەمێنێتەوە بزانین لەو دوو ماوە جیایەدا رێژەكەی چەندە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. بەپێی دوایەمین راپۆرتی دیلۆیت كە بۆ ماوەی چارەكی چوارەمی 2021 كردوویەتی لەكۆی  دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار، بڕی یەك ملیارو 94 ملیۆن و 365 هەزار دۆلار ماوەتەوە بۆ هەرێم دەكاتە رێژەیی 42.6٪ . دەرئەنجامی شیكاری لەداهاتی نەوت لەئەنجامی بەراوردی ئەو دوو ماوەیەدا بۆ ئەو سێ خەرجییە سەرەكییەی نەوت و ئەو پارەیەی كە لەداهاتی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، دەردەكەوێت لە هیچ كام لەو بابەتانە رێژەی سەدی  تێچووەكان نەك كەمی نەكردووە بەڵكو زیادی كردووە و داشكاندنی نرخی فرۆشی نەوتیش لەبری ئەوەی كەم بكات زیادی كردووە. هەروەها ئەو داهاتەشی كە گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم لەداهاتی نەوت بەراورد بەو دوو ماوەیەی كەشیكاریمان بۆ كردووە رێژەی 4.8٪ كەمی كردووە كە ئەمەش رێژەیەكی بەرزە.

نیگار عومەر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا داهاتی دەروازەی پەروێزخان مانگانە 19 ملیار دینار بووەو بۆ خزمەتی گەرمیان بەكارناهێندرێت، دەشڵێت:» رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگر و تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنور، بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنینی بۆ ناكرێت». ساڵی رابردوو داهاتی مەرزی پەروێزخان نزیكەی 240 ملیار داهاتی هەبووە، واتا مانگانە 21 ملیار داهاتی هەبووە. ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات كە لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا مانگانە مەرزی پەروێزخان 19 ملیار دیناری داهاتی مانگانەی هەبووە، واتا لەكۆی ئەم شەش مانگانە دەگاتە نزیكەی 114 ملیار دینار. كەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەشی خستەڕوو كە لەمانگی شوباتی ئەمساڵدا 22 ملیار دینار داهاتی هەبووە، بەڵام لەمانگەكانی 5 و 6 دا كەمبووەتەوە بۆ 19 ملیار دینار، «بەكۆی گشتی دەتوانین بڵێین مانگانە 19 ملیار دینار داهاتی هەبووە لەم شەش مانگەدا». ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەئێستادا جوڵەی بازرگانی كەمی كردووەو ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی كۆمەڵێك» كۆمپانیای مشەخۆری ناپێویست» بەناوی جۆراوجۆر پارە وەردەگرن لەشۆفێران و بارهەڵگرەكان كە بەناوی «بیمە، قەپان، كۆنترۆڵی جۆری، تەعقیم كردن، مەنەفێست، كۆنترۆڵی جۆری و پشكنینن» هەموو ئەمانەو باجی گومرگی زۆر  بارگرانی بۆ بازرگانان و بارهەڵگرەكان دروست كردووە، وای كردووە جوڵەی بازرگانی كەمبكاتەوە». كەریم عەلی ئەوەشی ئاشكراكرد كە «رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگرو تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنوور كە ئێمە گومان دەكەین نەوتی خاو بێت هەرچەندە وادەگوترێت كە پاشماوەی پاڵاوگەیە، بەڵام بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنین ناكرێت و نازانرێت چیە». « داهاتی مەرزی پەروێزخان یەك دیناری  نەخراوەتەوە خزمەتی هاووڵاتیانی گەرمیان كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی هیچ نەبێت بخرێتە خزمەتی رێگەوبانی مەرزەكەوە كەڕێگەوبانێكی زۆر خراپی هەیە»، ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وای وت. سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان دەڵێت جوڵەی بازرگانی لەئاستێكی خراپدا نیە، بەڵام بەبەراود بەمانگەكانی یەك تا چوار لە هەریەكە لەمانگەكانی پێنج و شەش كەمی كردووە، واتا مانگەكانی پێشووتر باشتربووە. عەباس ئیسماعیل سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» حكومەتی هەرێم باجی گومرگی كەمكردۆتەوە لەسەر ماددە خۆراكییەكان و پیشەسازییەكان، لەئێستادا ئێمە بەرهەمی خۆماڵی سەوزەو میوەی خۆمان پێگەشتووەو رێگە نادەین هیچ بەرهەمێكی لەو بابەتانە بێتە كوردستانەوە بەئامانجی ئەوەی كەبەرهەمی خۆماڵی خۆمان بازاڕی هەبێت». سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، باسی لەوەشكرد  كە داهاتی ئەم شەش مانگەی ئەمساڵ بەبەراورد بە شەش مانگی ساڵی پێشوو زیادی كردووە، وتیشی:» لەنێو مەرزی پەروێزخاندا هیچ گەندەڵییەك بوونی نیەو هەركەسێك هەر جۆرە گەندەڵیەك دەزانێت لەسەر مەرزەكە با بۆمانی بێنێت و ئێمە  ئەو كەس و لایەنە دەدەین بەدادگا». دەربارەی ئەوەی چەند كۆمپانیاییەك  پارە لە شۆفێران و بارهەڵگرەكان وەردەگرن، عەباس ئیسماعیل وتی:» ئەوە لەدەسەڵاتی ئێمەدا نیەو بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بۆ هەموو دەروازەكان بەهەمان شێوەیە تەنها لەمەرزی پەروێزخاندا نیە». «رۆژانە نزیكەی دوو هەزارو  700 شۆفێر لەنێو مەرزی پەروێزخان كاردەكەن  و خەڵكێك زۆر كاسبی تێدا دەكات و داهاتەكەی هەرچەندە دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بەڵام دواجار بۆ خزمەتی گەرمیان دێتەوەو موچەی فەرمانبەرانی لێدەدرێت»، سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان وای وت. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندەیەكان لەئیدارەی گەرمیان ئەوەی دووپاتكردەوە كەداهاتی مەرزی پەروێزخان هیچی ناگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و بەڵكو رادەستی وەزارەتی دارایی دەكرێت. چۆمان ئەحمەد، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەئیدارەی گەرمیان، وتیشی:» چەندین جار داوامان كردووە كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی بگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و ئێمە بتوانین هەندێك لەكەموكورتیەكانی ناوچەكەی پێ پڕبكەینەوە». چۆمان ئەحمەد ئەوەشی روونكردەوە كەمەرزی پەروێزخان دەرفەتی كاری بۆ دەیان خەڵك و سەدان بارهەڵگر رەخساندووەو تێیدا خەڵك كاردەكات سودی بۆ دەڤەرەكە هەیە بەگشتی و مەرزێكی پڕ جوڵەیە، وتیشی:» ئەوەی لەهەرێمی كوردستانەوە بۆ دەرەوەی سنور دەڕوات بەگشتی سامانی سروشتی نەوتە».

هاوڵاتی بەپێی ئامارێكی فەرمی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە فەرمانگەو میدیای زانیاری بڵاویكردووەتەوە كە "تەنها لە یەك هەفتەدا دوو هەزارو 528 ئوتومبێلی نوێ تۆماركراون". بەپێی ئاماری وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم،  ئەو ژمارە ئوتومبێلە هەزار و 850 ئۆتۆمبێلیان لە پارێزگای هەولێر و  499 یان لە پارێزگای سلێمانی و 179 یان لە پارێزگای دهۆك بوون. گۆڕینی تابلۆ گۆڕینی تابلۆی نوێ لە لایەن هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە، لە دوای یەكخستنی تابلۆكان لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق،  تەنیا لە هەفتەی ڕابردوودا هەزار و 393 تابلۆی ئۆتۆمبێل گۆڕاوە، كە 825 یان لە پارێزگای هەولێر و 68 یان لە پارێزگای سلێمانی و 322 یان لە پارێزگای دهۆك و 129 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و 22 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆبوون. بەدەستهێنانی مۆڵەتی شۆفێری بە دەستهێنانی مۆڵەتی شۆفێری لەلایەن هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەبێت و لە هەفتەی ڕابردووشدا  یەك هەزار 522 مۆڵەتی شۆفێری بۆ یەكەمجار دراوە بە هاووڵاتیان، كە 495 یان لە پارێزگای هەلێر و  263 یان لە پارێزگای سلێمانی و 314 یان لە پارێزگای دهۆك و 63 یان لە پارێزگای هەڵەبجە و 48 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و 104 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و 168 لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین و 67 لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون.  رووداوی هاتووچۆ و سەرپێچی هاتووچۆ بەهۆی پابەندنەبوونی هاووڵاتیان تەنیا لە هەفتەی ڕابردوودا 53 ڕووداوی هاتووچۆ  لە هەرێمی كوردستان ڕوویانداوە كە 12 ڕووداویان لە پارێزگای هەولێر و 11 یان لە پارێزگای سلێمانی و 12 یان لە پارێزگای دهۆك و دووانیان لە پارێزگای هەڵەبجە و هەشتیان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و دووانیان لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و سیانیان لە ئیدارەی سەربەخۆی ڕاپەڕین و ٣ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون. هاوكات ئەوەش روونكراوەتەوە كە 34 هەزار و 301 سەرپێچی هاتووچۆ لە هەرێمی كورستان تۆمار كراوە كە چوار هەزار و 671 یان لە پارێزگای هەولێر و 11 هەزار و 32 یان لە پارێزگای سلێمانی و 12 هەزار و 880 یان لە پارێزگای دهۆك و 12یان لە پارێزگای هەڵەبجە و 84 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و 588 لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و 158 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین و چوار هەزار و 876 یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون.

هاوڵاتی بانكی رافدەینی عێراقی رایگەیاند، دەستیان بە پێدانی قەرزی 150 ملیۆن دیناری كردوە بۆ ئەو هاوڵاتیانەی دەیانەوێت یەكەی نیشتەجێبون بكڕن.  ئەمڕۆ هەینی 24ی حوزەیران، بانكی رافدەین لەڕاگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، قەرزی 150 ملیۆن دیناری بۆ ئەو هاوڵاتیانە تەرخاندەكرێت كە كرێچین و دەیانەوێت یەكەی نیشتەجێبون بكڕن، رێژەی سوی وەرگرتنەوەی ئەو قەرزەش تەنها 4% دەبێت. هەروەها ئاماژە بەوە كراوە كە جێبەجێكردنی رێكار و مامەڵەكان لەڕێگەی لقەكانی بانكی رافدەینەوە لە بەغدا و پارێزگاكانی دیكەی عێراق دەبێت كەسانی بەشدار لەبانكی ڕافیدەین، دەتوانن قەرزی درێژخایەن لەسەر موچەكانیان وەربگرن و مانگانە بڕێك لەموچەكانیان لەلایەن ئەو بانكەوە وەردەگیرێتەوە . تا ئێستا هەردوو بانكی ڕافدەین و ڕەشید كە بە دوو بانكی نیمچە فەرمی، ناسراون سەرەڕای چەند هەوڵێكیش، بەڵام لقەكانیان لەشارەكانی هەرێم نییەو حكومەتی هەرێم ئامادە نییە ئەو موڵكانەیان پێبداتەوە كە پێشتر هەیانبووە، بۆ ئەو مەبەستە چەند جارێك پەرلەمانتارانی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق هەوڵیانداوە، بەڵام حكومەتی هەرێم هاوكاری نەكردوون. لەكاتێكدا ئەو دوو بانكە بۆ هاوڵاتیانی 15 پارێزگای عێراق بوونەتە خێرو بەرەكەت و بەردەوام قەرز دەداتە هاوڵاتیان، بەڵام لەهەرێمی كوردستان هیچ بانكێك نییە قەرزی بەو شێوەیە بداتە خەڵك، ئەوەش بارگرانی لەسەر هاوڵاتیان زیاد كردووە كە بەپێی ئاماری فەرمی لەسەدا 25ی هاوڵاتیانی هەرێم لە خانوو و یەكەی كرێچیدان و ئەوانەی ناویان لە كۆمەڵەی كرێنشینان تۆمار كردووە.