شەش مووچە دەدرێتە ئەو کەسانەی تازە خانەنشین بوون

هەژار ئەنوەر  لە پارێزگای هەولێر 70 پرۆژەی وەبەرهێنان مۆڵەتیان هەڵوەشاوەتەوە، پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، بەو هۆیەوە دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە كڕیارانی یەكە نیشتەجێبوەكان كەوتووە، كابینەی نۆیەم لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام بەشێكی پرۆژەكان بەهۆی دەستوەردانی شەخسی و حزبەوە گرفتیان بۆ دروست دەكرێت و راگیراون. لە ماوەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار، و لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەشێكی زۆری وەبەرهێنان لە بورای دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبووندایە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون زۆرێكیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە بۆ ماوەیەك لەكارەكانیان وەستان و بەشێكیشیان سەرمایەدارەكانیان مایەپوچ بوون، جگە لەمەش ژمارەیەك بەرپرسی باڵا دەستیان خستوتەرنێو وەبەرهێنانی خانووبەرە و چەندین كێشەو گرفتیان بۆ وەبەرهێنەری دیكە دروستكرد. پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی لە شاری هەولێر ماوەی (12) ساڵە كارەكانی تەواو نەكراوەو چەندین جاریش بەشداربووانی پڕۆژەكە سەردانی دەستەی وەبەرهێنانیان كردووەو لەبەردەم دەستەكەش گردبوونەوەی ناڕەزاییان ئەنجامداوە، بەڵام بێسوود بووە. بایز مەولود ئەنجومەنی بەشداربووانی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» زۆرینەی بەشداربووانی پڕۆژەكە قستەكانیان داوە بەكۆمپانیاكە، بەڵام بەبیانووی شەڕی تیرۆریستانی داعش و قەیرانی دارایی ماوەی (11) ساڵە دانمان بەخۆمان گرتووە، كە چەندین كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی بۆ دروستكردووین، لەكاتێكدا لە 90% كێشەو گرفتەكانمان خستۆتەبەردەم دەستەی وەبەرهێنان، بەڵام بێسوود بووە». سەردار ئاكرەیی خاوەنی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بەهاوڵاتی ڕایگەیاند:» بەشداربووان مافی خۆیانەو منیش لە ساڵی 2011 لە 50% ی پڕۆژەكەم تەواو كردووەو لەو كاتەوە ڕایانگرتووە و ئێستاش سەرجەم رێكارە یاساییەكان تەواوكراوە و داوا لە سەرۆكی حكومەت دەكەم ڕێگەمان پێبدات دەستبەكارەكانمان بكەینەوەو پڕۆژەكە تەواوبكەم». وتیشی: «لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێك هاتووە گوایە دەبێ ئەم پڕۆژەیە بدرێتە وەبەرهێنەرێكی تر، من تێناگەم لەسەر چ بنەمایەك پڕۆژەكەی من دەدرێتە یەكێكی تر، نیوەی كارەكانم كردووە ، رۆژانە سەردانی دەستەی وەبەرهێنان دەكەم و چارەسەری گرفتەكانم ناكەن«. لەساڵی 2019 ئەنجومەنی باڵای وەبەرهێنان بڕیاریدا كە خیتاب زەمانی ئامادە بكات و دەست بەكارەكانی بكاتەوە، ئێستا سەرجەمی رێكارەكان تەواو كراوە، سەردار ئاكرایی دەڵێت: «بەداخەوە خەڵكانێك لە نوسیگەی سەرۆكی حكومەت بەهەڵە پەیامەكان و نووسراوەكانی من دەگەیەنێتە سەرۆكی حكومەت». هاوكات رابەر وەرتی خاوەنی یەكێك لە كۆمپانیاكانی خانووبەرە، بە هاوڵاتی وت:» ساڵێك تێپەڕدەبێت بەسەر گرێبەستی كڕینی شوقەكانی ڤارپارك، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ شوقەیەك لەم پڕۆژەیە دروست نەكراوە، زیاتر لە هەزار و (400) كەس شوقەیان كڕیوە، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگاداری كێشەو گرفتەكانی ئەم پڕۆژەیەن و خاوەن كۆمپانیاكەش لە هەولێرە و زۆر بەئازادی دەسوڕێتەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات تاوەكو تواناداراییەكانی وەبەرهێنەر بسەلمێندرێت، بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، ئێستا جۆرێك بەنەمانی متمانە لەنێوان هاوڵاتیان و خاوەن پڕۆژەكان و كۆمپانیاكانی خانووبەرە دروست بووە. لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەگوێرەی زانیارییەكانیش، لە ماوەی نزیكەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار. سەردار ئازاد یەكێكی ترە لە خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە لەوبارەیەوە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : «قوربانی سەرەكی پڕۆژەكان هاوڵاتیانن بۆیە پێویستە قەرەبوو بكرێنەوە و حكومەتی هەرێمیش ئەم كێشەو گرفتانە چارەسەر بكات، چونكە بەهۆی نەمانی متمانەوە پرۆسەی وەبەرهێنان بەرەو شكستێكی گەورە دەڕوات. وتیشی : «بەدەیان ملیۆن دۆلار زیان بەر خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە و هاوڵاتیان كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئەم كابینەیەی حكومەت لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام ئێستا ئەم دەستوەردانە هەیەوە پێویستە حكومەت بەزووترین كات تەداخول بكات.» ئەو خاوەن كۆمپانیاییەی خانووبەرە باسلەوەدەكات:»زۆرێنەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون چاودێریان بەسەرەوە نییە، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە كە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ئێستا ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەتی بە 35 پڕۆژەی جۆراوجۆر داوە بە سەرمایەی 330 ملیۆن 696 هەزار و265  دۆلار.  سامان عارەب بەڕێوەبەری گشتی دەستەی وەبەرهێنانی هەولێر بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێنەكردنی پڕۆژەكان تاوەكو ئێستا 70 پڕۆژە مۆڵەتی هەڵوەشاوەتەوەو پڕۆژەكانی دەشتی بەهەشت و ئەڵمانی و كۆیە ستی ڕاگیراون، بەپێی یاسای مۆڵەتت لە وەبەرهێنەرێك وەرگرتەوە بلاك لیست دەكرێت، ئەو وەبەرهێنەرە مافی پێدانەوەی ئەو پڕۆژەی نییە لە رووی یاساییەوە و هەموو ئەو زەرەر و زیانانەی لە پڕۆژەكە و لە هاووڵاتی كەتووە وەبەهێنەر بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت. بۆیە پێشنیاری وەبەرهێنەری ترمان كردووە تاوەكو پڕۆژەكان دەست پێبكەنەوە و بەوردی دیراسەی كارەكانیان كراوە. دلێر حسێن ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەهاوڵاتی راگەیاند: « كە لەهەرێمی كوردستان لەڕووی وەبەرهێنان لە نیشتەجێبوون لەسەرەتای گەشەی وەبەرهێنان بەتایبەت هەولێر بە قۆناغێكی مەترسیدار و خراپ تێپەڕیوە لە ساڵانی ڕابردوودا، بەداخەوە هۆكاری سەرەكی خراپ ئیدارەدانی ئەو كەرتە بووە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان،  هەم لەڕووی یاسایی، وەهەم لەڕووی چاودێری كەئەمەش وایكردووە خەڵكانێكی زۆر زەرە مەندبن .  «ئەوەی قازانجی كردووە تەنها وەبەرهێن بووە، كە زەوی لەلایەن حكومەتەوە بۆی دابینكراوەو بەپارەی خەڵكیش پرۆژەكانی دروستكردوە، سەڕەڕای ئەمانەش لە كۆمەڵێ پڕۆژە پارە لەخەڵك وەرگیراوە، بەڵام پرۆژەكان تەواو نەكراون و بەنیوەناچڵی بەجێهێڵراوە، لە نمونەی دەشتی بەهەشت و فلۆریاستی و چەندان پرۆژەی تر، لەهەندێ پڕۆژەش پارە لەخەڵك وەرگیراوە كە پرۆژەكە ئەصڵەن هەر بوونی نیە، بۆیە بەدڵنیاییەوە خەڵكێكی زۆر زەرەمەندبووە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی حكومەت چاودێر نەبووە بەسەر پڕۆژەكان و فەوزاییەكی زۆر لەو بوارەدا هەیە، هۆكاری بنەڕەتیش تەداخولی شەخسی و حیزبیە بەسەر پرۆژەكان لەبەرامبەردا حكومەت لەو بوارە زۆر لاواز و بێ دەسەڵات بووە». سەبارەت بە وەررتنەوەی مافی خەڵك و چ جۆرە دڵنیاییەك بدرێتە هاوڵاتیان تاوەكو بتوانن یەكەی نیشتەجێبوون بكڕن، دلێر حسێن دەڵێت: «بەداخەوە لەڕابردوو بەشی زۆری گرێبەستەكان لەنێوان كۆمپانیا و هاوڵاتی كراون و هەندێ كۆمپانیا لە ئێستادا خاوەنداریەتیان دیارنیە یاخود هەر وجودیان نەماوە و  وەبەرهێنەكەی ڕایكردووە لە ووڵات نەماوە، بۆیە ئاستەمە بتوانرێ مافی ئەوخەڵكانە وەربگیرێتەوەو پێموانیە حكومەتیش ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرێت، چونكە خانوو یان شوقە هەیە بە زیاتر لەكەسێك فرۆشراوە یاخود شوقە هەیە فرۆشراوە ئەصلەن هەر وجودی نیە بۆیە ئیجرائاتكردن لەو كەیسە ئاڵۆز و قورسە هۆكاری سەرەكی وەبەرهێنانە كە كەمتەرخەمە،  چونكە ناكرێ مۆڵەت بەو جۆرە پڕۆژانە بدرێت  لە كاتێكدا توانای  چاودێری و ئیجرائات كردنیان نەبێت لە ڕووی كوالێتی و پاراستنی مافی هاوڵاتیان و ئاگاداری لە شێوازی گرێبەستەكان و خاوەنداریەتی». لە هەرێمی كوردستاندا ‏‏12 هەزار‌ و670 یەكەی ‏‏نیشتەجێبوون كە ساڵانێكی زۆرە تەواو نەكراون، ‏‏بووەتە كێشە ‏بۆ ئەو كەسانەی گرێبەستی كڕینی ئەو ‏یەكانەیان ‏‏كردووە و پارەیەكی زۆریشیان داوە.

هاوڵاتی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەساڵی 2003وە، خەڵكی ناوەڕاست و باشووری عێراق روویان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كرد سەرەتا وەك كرێچی نیشتەجێی ئەو شارە بوون، بەڵام ئێستا بەسەدان هەزار عەرەب خاون موڵكی خۆیانن، بەپێی ئامارێكی ناڕەسمی هاووڵاتیانی عەرەب خاوەنی نزیكەی 680 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و موڵكن لەهەرێمی كورستان. پەیانێری هاوڵاتی لەهەولێر (هەژار ئەنوەر) لەسەر ئەم بابەتە بەدواداچوونی كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە هاتنی عەرەب كارییگەرییان لەسەر بەرزكردنەوەی یەكەی نیشتەجێبوون دروستكردووە. كارزان رەسوڵ سەرۆكی لقی هەولێری كۆمەڵەی داكۆكیكردن لەمافی كرێنشینان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەساڵی 2008وە بە فەرمی هاووڵاتیانی عەرەب خانویان بەناو دەكرێت، پێش 2008یش بەمەرج خانوو یان شوقە بەناویان دەكرا. وتیشی: هاتنی عەرەب كاریگەری زۆر لەسەر خەڵكی كرێنشینانی هەولێر دروستكردووە، بەجۆرێك نرخی كرێی شوقەو  خانوویان بەزكردۆتەوە و بەبەڵگە لایانە خەڵكی زۆری كورد كرێنشینی عەرەبن». لەساڵی 2008وە تاوەكو ئێستا 680 هەزار عەرەب شوقەو خانوو یان موڵكیان بەناو كراوە.   كڕیاری عەرەب لەسلێمانی پەیامنێری هاوڵاتی لەسلێمانی (سەركۆ جەمال) بەدواداچوونی بۆ هەمان پرس كردووە، و بەوتەی خاوەن نوسینگەكان رۆژ نییە هاووڵاتی بیانی یاخود عەرەبی عێراق زەوی یاخود خانوو نەكڕن، دەیانیش رۆژانە لەهەر نوسینگەیەك داوای خانووی كرێ دەكەن، هەرچەندە هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەڕێوەبەری تۆماركردنی خانووبەرەی سلێمانی دەڵێت هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كڕیوە. محەمەد ئەیاد كە خاوەنی كۆمپانیایەكی كڕین و فرۆشتنی خانووبەرەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: «عەرەب و بیانی دەتوانن لەسلێمانی خانوو بكڕن بەڵام بەو مەرجەی رەزامەندی ئاسایشی هەبێت،  ئەو بیانیانەی یاخود عەرەبانەی دێن لێرە موڵك دەكڕن دەڵێن ئێرە سەلامەتە بۆیە». وتیشی: «ئێستا بۆ نمونە لەمانگێكدا سێ موڵكمان فرۆشتووە بە عەرەب، جگە لەوانەی بەكرێی دەیگرن» حاجی عەتا خاوەن نوسینگەی كڕین و فرۆشتن و بەكرێدانی زەوی و خانووبەرە لەسلێمانی بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : زیاتر عەرەبی عێراق خانوو لەسلێمانی دەكڕن عەرەبی سوریا كەمترە، هەموو مانگێك عەرەب روومان تێدەكات بۆ كڕینی خانووبەرە، بەڵام بۆ كرێ رۆژانە عەرەب دێتە لامان، ناتوانین دیاری بكەین رۆژانە چەند كەس دێتە لامان». سالار عەلی یەكێكی دیكەیە لەخاوەن نوسینگەكانی كڕین و فرۆشتنی خانوو زەوی و بەكرێدانی لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: زیاتر لەلای ئێمە لەبەكرەجۆی تازە زیاتر خەڵك خانوو و زەوی دەكڕن رۆژی وا هەیە 100 عەرەب دێتەلامان بۆ خانووی كرێ بەڵام بۆ كڕین لەمانگێكدا پێنج بۆ شەش عەرەب دێنە نوسینگەمان بۆ كڕینی خانوو یان زەوی». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی ئامارێكی تایبەت پەیوەندیكرد بە مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی، بەڵام رەتیكردەوە لەوبارەیەوە هیچ ئامارێكیان لابێت و وتی :» تەنها ئاسایش و تاپۆی سلێمانی ئەو ئامارەیان لەلایە». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە وتەبێژی ئاسایشی سلێمانی و بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماركردنی  خانووبەرەی سلێمانی هیچیان ئامادەنەبوون ئامارێك لەوبارەیەوە بدەن، هەروەها سیروان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی ئاماری هەرێم رەتیكردەوە هیچ ئامارێكیان لەوبارەیەوە لەبەردەستدا بێت. لوقمان عومەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی ئازادە لەكوێ خانوو دەكرێت یاخود بەكرێی دەگرێت، تەنها ناسنامەی باری كەسێتی یاخود كارتی نیشتیمانییان هەبێت دەكرێت بەناویانەوە. وتییشی: «هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كریوەو هیچ رێگرییەك نییە لەوەی هەر هاووڵاتییەكی عێراقی ببێتە خاوەنی زەوی و خانوو و تەنانەت زەوی كشتوكاڵیش لەسەرجەم پارێزگاكانی هەرێم تەنها هەندێك وردبینی دەكرێت لەو كەسانەی زەوی یاخود موڵك دەكڕن». بەپێی بڕگەی ئەلف، لە ماددەی 23ی دەستووری عێراق هەر هاووڵاتییەكی عێراق بۆی هەیە لەهەر شارێك بێت ببێتە خاوەنی موڵك، بەپێی ئەو ئامارەی هاوڵاتی لەبەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی دەستیكەوتووە، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو رۆژی 31-7-2022 پێنج هەزارو 548 مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوی لەسلێمانی تۆمار كراوەو 423 كەسیان خەڵكی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوون كەداوایان كردووە بەناویانەوە بكرێت.  هەر بەپێی ئەو ئامارەی دەستی هاوڵاتی كەوتووە، لەسلێمانی نزیكەی 60 پڕۆژەی نیشتەجێبوون هەن كە 43ـیان فەرمانیان بۆ دەركراوە بكرێن بەناوی ئەو كەسانەی دەیكڕن، هەر لەسنووری سلێمانیدا زیاتر لە 27 هەزارو 878 یەكەی نیشتەجێبوون هەن كە شەش هەزارو 632 یەكەیان لەلایەن فەرمانگەكانی تاپۆوە تۆمار كراون.   عەرەب لەپارێزگای دهۆك هاوكات پەیامنێری هاوڵاتی لەدهۆك (عەمار عەزیز) بە دواداچوونی بۆ پرسی هاتنی هاووڵاتیانی عەرەب بۆ دهۆك كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە لە30% شووقەكانی پارێزگای دهۆك عەرەب دەكڕن. ماوەیەكە كڕینی شوقەو خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەسنوری پارێزگای دهۆك بەرێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە، بەپێی چەند داتایەكی نافەرمی لەهەر پرۆژەیەكی نیشتەجێ بوون سەرووی 30% عەرەب دەیكڕن، بەوتەی خاوەن نوسینگەكان ئەگەر دۆخی عێراق وابڕوات رێژەكە دوو ئەوەندە زیاد دەبێت. رەند محەمەد ،  پەرپرسی بەشی فرۆشتن لەپرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە ناوەندی دهۆك بە هاوڵاتی وت: «  پڕۆژەكەمان پێكهاتووە لەژمارەیەك شوقە و نووسینگە ، نزیكەی 300 شوقەیە لە 2023 هەموویان تەواو دەبن ، ئەو شوقانەی كە تا ئێستا فرۆشتوومانە 10% عەرەب  كڕیویانە ئەوانەی تر  خەڵكی پارێزگای  دهۆك و شوێنەكانی ترن». وتیشی:» پڕۆژەكەمان تایبەت نیە بەپێكهاتەیەك هەر كەسێك بەپێی یاسا دەتوانێت لای ئێمە ببێتە خاوەن شووقە ، كاتێك عەرەبێك سەردانمان دەكات بەپێی یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەكەین، ئەگەر شتەكانی لەڕووی یاسایی-یەوە تەواوو بێ كێشەبن ئەوا بەدڵنیایی شووقە بەو كەسە دەفرۆشین. كارمەندێكی پڕوژەیەكی نیشتەجێبوون لەدهۆك كە پرۆژەكەیان لە 768 شوقەی نیشتەجێبوون پێكهاتووە، پێی باشبوو ناوی نەهێنرێت بەهاوڵاتی وت:» 50 لەسەدی كڕیارەكانمان عەرەبن، ئەم رێژەیە رەنگە لەپرۆژەیەكی تر زیاتر بێت یان كەمتربێت بەڵام ڕێژەكە رۆژ بەڕۆژ زیاد دەبێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شاری دهۆك لەڕووی ئەمنییەوە كەشارێكی زۆر سەقامگیرەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی تیادا نیە هەروەها كوالێتی شوقەكانیش كاریگەری لەسەر راكێشانی هاووڵاتی بیانی هەیە». پەیامنێری هاوڵاتی بەمەیدانی دەچێتە زیاتر لە 10 نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی شووقەو خانوو لەدهۆك و دەپرسێت رێژەی كرینی خانوو و شوقە لەچ ئاستێكە، دەركەوت لەهەموو پرۆژەكان رێژەی كڕینی شوقەو خانوو بەڕێژەی سەرووی 30%، لەهەندێك پرۆژە رێژەكە 60%  بەگشتی لەنێوان 30 بۆ 60% كڕیارەكان هاووڵاتی عەرەبن، نرخی هەر شوقەیەكیش بەپێی كوالێتی و شوێنەكەی دەگوڕێت، بەگشتی لە 60 هەزار دۆلارەوە  دەستپێدەكات تا دەگاتە 150 هەزار دۆلار. شڤان هەمزانی، خاوەنی نوسینگەیەكی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوییە بەهاوڵاتی وت « كڕینی شووقە و خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەشاری دهۆك بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە ، هەندێك رۆژ دوو بۆ سێ كەس سەردانم دەكەن، زۆر داوای خانوو و شوقەی بەكرێش دەكەن، لەهەموو پرۆژەكانی نیشتەجێبوون عەرەبەكانی موسڵ و پارێزگاكانی تر شوقە یان خانوویان لەدهۆك كڕیوە، زانیاری تەواوم نیە بەڵام رێژەكە سەرووی 30% «. وتیشی: « ژینگەو كەشوهەوای شارەكەو  دۆخی ئەمنی و جموجۆڵی بازرگانی  و كۆمەڵێك هۆكاری تر وایكردووە كەڕێژەیەكی زۆر لەعەرەبەكانی پارێزگاكانی عیراق روو لەپارێزگای دهۆك بكەن».

عه‌مار عه‌زیز كارگه‌ی چه‌م بۆ به‌رهه‌م هێنانی ئاوی ته‌ماته‌ و موره‌با له‌ سنوری قه‌زای سێمێل دروستكراوه‌، له‌قوناغی یه‌كه‌م رۆژانه‌100تۆن ته‌ماته‌ وه‌رده‌گریت، هه‌روه‌ها رێژه‌یه‌كی زۆر له‌ترێ و سێف بۆ دروستكردنی موره‌با وه‌رده‌گرێت. هێرش ڕه‌شید، پارێزه‌ری كارگه‌ی چه‌م به‌ هاوڵاتی ی وت: كارگه‌كه‌مان له‌سه‌ر روبه‌ری 25دۆنه‌م زه‌وی دروستكراوه‌، 5ملیۆن دۆلار خه‌رجی بووه‌و زیاتر له‌150كرێكار له‌كارگه‌كه‌دا ئیش ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها سه‌دان جوتیاری سنوری پارێزگای دهۆك لێی سوود مه‌ند ده‌بن" هێرش ره‌شید وتیشی" پرۆژه‌كه‌ له‌قۆناغی كۆتایی دایه‌ و به‌منـزیكانه‌ ده‌ست به‌ وه‌رگرتنی به‌رهه‌می جوتیاره‌كان ده‌كه‌ین و كارگه‌كه‌ به‌ته‌واوی ده‌كه‌وێته‌ كار، به‌دڵنیایه‌وه‌ ده‌توانین رێژه‌یه‌كی زۆر له‌ ئاوی ته‌ماته‌ و موره‌با بۆ دهۆك و ته‌وای هه‌رێمی كوردستان دابین بكه‌ین. ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو: ئامانجی سه‌ره‌كیمان پشتگیری و هاوكاری جوتیاره‌كانه‌ هه‌روه‌ها گرنگیدانه‌ به‌ به‌رهه‌می خۆماڵی ".  

هه‌وڵێك بۆ كۆتایهێنان به‌ خانه‌نشینی‌ خراپی‌ هێزه‌ سه‌ربازییه‌كان ‌و ناوخۆو مووچه‌ی‌ خانه‌نشینی‌ (٢٢٠ هه‌زار) دیناری له‌ئارادایه‌. له‌و باریه‌شه‌وه‌ عومه‌ر گوڵپی‌ ئه‌ندامی‌ لیژنه‌ی‌ دارایی‌ له‌ په‌رله‌مانی‌ كوردستان رایگه‌یاند: به‌مه‌به‌ستی‌ كۆتایهێنان به‌ جیاوازی زۆری خانه‌نشینی شارستانی‌‌و خانه‌نشینی‌ سه‌ربازی‌‌و هێزه‌كانی‌ ناوخۆ(پۆلیس‌و ئاسایش) و كۆتایهێنان به‌ خانه‌نشینی (٢٢٠ هه‌زار) دیناریی، به‌ واژۆی‌ (٢٠) په‌رله‌مانتار، پێشنیازه‌ یاسای به‌ركارو كارپێكردنی‌ یاسای‌ ژماره‌ (٩)ی‌ ساڵی‌ (٢٠١٤)، یاسای‌ خانه‌نشینی‌ یه‌كگرتووی‌ عێراقمان پێشكه‌ش كرد. وتیشی: له‌ ئێستادا هه‌رێمی‌ كوردستان به‌ پێی‌ هه‌شت یاسا كار له‌گه‌ڵ پرسی‌ خانه‌نشینی‌ له‌ هه‌رێمی‌ كوردستان ده‌كات، به‌ پێی‌ ئه‌و یاسایانه‌ زۆرێك له‌ فه‌رمانبه‌رانی‌ شارستانی‌‌و سه‌ربازی‌‌و هێزه‌كانی‌ ناوخۆ له‌ پۆلیس‌و ئاسایش، پاش زیاتر له‌ (٣٠ تا ٤٠) ساڵ خزمه‌ت، ته‌نها بڕی‌ (٢٢٠,٠٠٠ تا ٣٠٠,٠٠٠) دینار مووچه‌یان بۆ ده‌مێنێته‌وه‌ كاتێك خانه‌نشین ده‌بن، ئه‌مه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی‌ یه‌كێك له‌ یاساكان كه‌ یاسای ژماره‌ (٢٧)ی‌ ساڵی‌ (٢٠٠٦)ی‌ عێراقه‌ كه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی‌ له‌ هه‌رێمی‌ كوردستان به‌ركار نه‌كراوه‌، كه‌ ئه‌مه‌ سه‌رپێچی‌ یاساییه‌، ته‌نانه‌ت له‌ به‌غداش هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه‌! ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو: یاسای‌ خانه‌نشینی‌ یه‌كگرتوو، ژماره‌ (٩)ی‌ ساڵی‌ (٢٠١٤)، بێجگه‌ له‌وه‌ی‌ هه‌موو چین‌و توێژه‌كان له‌ یه‌ك یاسادا كۆ ده‌كاته‌وه‌، دادگه‌رییه‌كی‌ باشیش له‌ مووچه‌ی‌ خانه‌نشینیدا به‌دیده‌هێنێت‌و به‌پێی‌ یاساكه‌ هیچ مووچه‌یه‌كی‌ خانه‌نشینی‌ له‌ (٤٠٠,٠٠٠) دینار كه‌متر نابێت، هه‌روه‌ها ئاسانكاری‌ له‌ ئاڵوگۆڕی‌ سود له‌نێوان كه‌رتی‌ تایبه‌ت‌و كه‌رتی‌ گشتیدا ده‌كات، وه‌ دۆخی‌ ژیانی‌ خانه‌نشینان‌و واریسته‌كانیان باش ده‌كات، هه‌روه‌ها جیاوازی‌ نێوان مووچه‌ی‌ خانه‌نشینی‌ پۆلێنه‌ جیاوازه‌كانی‌ فه‌رمانبه‌ری‌ شارستانی‌‌و سه‌ربازی‌‌و باڵاو تایبه‌تدا كه‌م ده‌كاته‌وه‌. ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد: ماوه‌ته‌وه‌ ده‌سته‌ی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ په‌رله‌مان‌و لایه‌نه‌كانی‌ ده‌سه‌ڵات له‌ حكومه‌ت، به‌ پێی‌ یاسا هاوكاربن بۆ كۆتایهێنان به‌و دۆخه‌ خراپه‌ی‌ خانه‌نشینی‌ و به‌ركاركردنی ئه‌م یاسایه‌، به‌تایبه‌ت كه‌ ئێستا دۆخی‌ دارایی‌ باشه‌و بۆ جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌م یاسایه‌ ته‌نها نزیكه‌ی‌ ( ده‌ ملیار دینار) پێویسته‌.  

له‌باكوری كوردستان به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه‌وه‌ له‌ هه‌شت مانگدا 182 كارگه‌ی تۆمار كراو داده‌خرێن. به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه‌ 182 كارگه‌ له‌ باكوری كوردستان داده‌خرێن و سه‌رۆكی پیشه‌وه‌رانیش ده‌ڵێت، له‌ هه‌شت مانگه‌دا زیاترین كارگه‌ له‌ توركیا داخراون. موحه‌ڕه‌م ته‌كین، سه‌رۆكی ژوری پیشه‌وه‌رانی پارێزگای جۆله‌مێرگ له‌ باكوری كوردستان به‌ ئاژانسی مێزۆپۆتامیا-ی راگه‌یاندوه‌، به‌هۆی قه‌یرانی ئابورییه‌وه‌ ته‌نها له‌ هه‌شت مانگدا 182 كارگه‌ی تۆمار كراو له‌ پارێزگاكه‌ داخراون. ته‌كین رایگه‌یاندوه‌، سیاسه‌تی ئابوریی ده‌سه‌ڵاتی توركیا و دروستبونی هه‌ڵاوسان هۆكاری سه‌ره‌كیی داخستنی ئه‌و كارگه‌ بچوكانی پارێزگای جۆله‌مێرگ بووه‌. به‌ وته‌ی ته‌كین پارێزگای جۆله‌مێرگ له‌ باكوری كوردستان به‌ یه‌كێك له‌ده‌وڵه‌مه‌ندترین پارێزگای توركیا ئه‌ژمار ده‌كرێت، به‌ڵام قه‌یرانی ئابوریی ته‌نگی به‌ پیشه‌سازیی پارێزگاكه‌ هه‌ڵچنیوه‌و ده‌یان كارگه‌ داخراون، چونكه‌ 90%ی خاوه‌نی ئه‌و كارگانه‌ ناتوانن به‌هۆی هه‌ڵاوسانی ئابورییه‌وه‌ ئه‌و قه‌رزانه‌ بده‌نه‌وه‌ كه‌ بۆ دامه‌زراندانی گاركه‌كانیان له‌ بانكه‌كان وه‌ریانگرتوه‌. سه‌رۆكی ژوری پیشه‌وه‌رانی پارێزگای جۆله‌مێرگ جه‌ختی له‌وه‌ كردوه‌ته‌وه‌، له‌ لایه‌ك حكومه‌ت و سوپای توركیا له‌ساڵی 2016 قه‌ده‌غه‌ی له‌سه‌ر زۆربه‌ی دارستان و چیاكانی باكوری كوردستان دروستكردوه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی جوتیاران و خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كانه‌ و له‌ لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌ به‌هۆی سیاسه‌تی خراپی ئابوریی زۆربه‌ی كارگه‌كان داده‌خرێن.

هاوڵاتی نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران گەیشتە نزیکەی 34 هەزار تمەن ,و نزمترین بەهای میژویی تۆمار دەکات بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بەرزبونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە دەبینێت و بەهای هەر دۆلارێک گەیشتە بەرزترین نرخی مێژویی ئەو دراوە لە وڵاتەکەدا. میدکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە؛ نرخی هەر دۆلارێک لە وڵاتەکە گەیشتوەتە زیاتر لە 33 هەزار و 400 تمەن و ئەوەش بەرزترین نرخە کە ئەو دراوە لە بەرامبەر دراوی تمەن تۆماری کردبێت. هەروەها پێشبینی دەکرێت دوای ئەوەی جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا بە فەرمی بنبەستی کاراکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران رابگەیەنێت ، نرخی دۆلار لە بەرامبەر تمەن بەرزبونەوەی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. کاردانەوەکانی مەرگی ژینا ئەمینی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران کاریگەریی زۆری لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هەبوە و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی وڵاتەکەش بە هۆکارێکی سەرەکیی دابەزینی بەهای تمەن لە بەرامبەر بەهای دۆلار ئەژمار دەکرێت. ئەمەش لە کاتیکدایە پێش خۆپیشاندانەکانی دو هەفتەی رابردو نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران لە نێوان 26 هەزار تمەن بۆ 27 هەزار تمەن بوە

هاوڵاتی توركیا رایگه‌یاند هاورده‌كردن و وه‌رگرتنی غاز له‌ ئێران راگیراوه‌و كۆمپانیایه‌كیش ده‌ڵێت: هێڵی بۆری غازی نێوان توركیا و ئێران پێویستی به‌ چاكسازییه‌. كۆمپانیای بۆتاش بۆ كڕینی و رێكخستنی نه‌وت و غاز له‌ توركیا، رۆژی شه‌ممه‌ بڵاوی كرده‌وه‌؛ هاورده‌كردنی غازی ئێران بۆ وڵاته‌كه‌ی به‌ ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته‌ راده‌گیرێت. كۆمپانیاكه‌ له‌ راگه‌یه‌نراوێكدا هۆكاری راگرتنی وه‌رگرتن و هاورده‌ی غازی ئێرانی به‌ كێشه‌ بۆریی غازی نێوان دوو وڵاته‌كه‌ ناوبردوه‌. بوتاش رونی كردوه‌ته‌وه‌ دوای چاكسازیی له‌ هێڵی بۆری غازی نێوان توركیا و ئێران هاورده‌كردن و كڕینی غاز له‌و وڵاته‌وه‌ بۆ توركیا ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌. به‌هۆی سزا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و سزاكانی ئه‌مریكا، غازی ئێران ته‌نها له‌ لایه‌ن توركیا و عێراق به‌كار ده‌هێنرێت و به‌ پێی ئاماره‌ فه‌رمییه‌كان ئه‌و دو وڵاته‌ له‌ یه‌ك ساڵدا به‌ به‌های یه‌ك ملیارد و 600 ملیۆن دۆلار غازیان له‌ ئێران كڕیوه‌. توركیا گرێبه‌ستێكی 25 ساڵه‌ی كڕینی غازی له‌گه‌ڵ ئێران واژۆ كردوه‌ كه‌ ساڵی 2026 ئه‌و گرێبه‌سته‌ كۆتایی دێت.  

هاوڵاتی وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە مانگی ئەیلولدا زیاتر لە ٩٨ ملیۆن بەرمیل نەوت بە بەهای زیاتر لە هەشت ملیار دۆلار فرۆشراوە. لە ڕاگەیەندراوێکدا وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند بەگوێرەی ئاماری سەرەتایی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت "سۆمۆ" لەمانگی ئابدا بڕی ٩٨ ملیۆن و ٧٦٥ هەزار و ١٥٣ بەرمیل نەوت فرۆشراوە و بڕی داهاتی پەیداکراو لە فرۆشتنی ئەم نەوتە بریتی بووە لە هەشت ملیار ٧٧٣ ملیۆن دۆلار. لە ڕاگەیەندراوەکەشدا باس لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق کراوە کە  لە مانگی ئەیلولدا بڕی ٩٦ ملیۆن و ٤٤٥ هەزار و ٤٢١ بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە هاوکات کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە بڕی ٢ ملیۆن و ١٦٩ هەزار و ١٨٠ بەرمیل نەوتی هەناردەکردووە. هەروەها وەزارەتی نەوتی عێراق ئەوەشی خستە ڕوو، تێكڕا لە مانگی ئابدا نرخی یەک بەرمیل نەوت بە ٨٨ دۆلار و ٨٣ سەنت فرۆشراوە بەمەش داهاتی نەوت لە مانگی ئەیلولدا هەشت ملیار و ٧٧٣ ملیۆن دۆلار بووە.

هاوڵاتی لە بازاڕی قەیسەری شاری ھەولێر، جگە لە ژمارەیەکی زۆر لە فرۆشگاکانی زێڕینگەری، ھەروەها ژمارەیەک شوێنکاری تایبەت بە تواندنەوە و دروستکردنی زێڕ ھەیە کە بەپێی خواستی ھاووڵاتییان شێوە و بابەتەکانی زێڕ دروست دەکەن و پیشەکەیان مێژوویەکی درێژی ھەیە. لە شوێنکارەکاندا ئاگردان، ترشی گۆگردیک و پاودەری سۆدیۆم بۆڕەکس و چەند ئامێرێکی تایبەت بە توانەوە و لە قاڵبدانی زێڕ بەکاردەهێنرێت و بە گشتی خاوەنی شوێنکارەکانی زێڕ لە شارەکە تەمەنێکی زۆریان لە پیشەکەیاندا بەسەربردووە و درێژەیان بەکارەکەیانداوە. بە گشتی زێڕینگەران سەرەتا زێڕی شکاو دەکڕنەوە یان ھاوردەی دەکەن، دواتر دەیدەن بەو شوێنکارانە، لەوێش لە رێگای گەرمکردنەوە زێڕەکە دەتوێندرێتەوە و دواتر دەکرێتە قاڵب، ئینجا دواتر شێوەی قاڵبەکە دەگۆڕدرێت بۆ ئەو نەخش و بابەتەی کە خواستی هاووڵاتییانی لەسەرە، هاوکات چونکە زێڕەکە بەهۆی گەرمکردن یان تواندنەوە رەنگەکەی بۆ خۆڵەمێشی گۆڕدراوە، ئەوا دەخرێتە ناو ترشی گۆگردیک بۆ ئەوەی رەنگە خۆڵەمێشییەکەی لێ ببێتەوە و رەنگی زێڕ وەرگرێتەوە، دواتر دەخرێتە ناو پاودەری سۆدیۆم و ئینجا دەخرێتە ناو ئامێرێک پێی دەڵێن "هەلاشە" و لەوێیەوە لە رێگای شووشتنەوە لە هەموو ماددە پیسەکان پاکدەبێتەوە. کەرخی عەبدولقادر کە ماوەی زیاتر لە ٥٠ ساڵە پیشەکەی زێڕەنگەرییە و ئێستاش سەرپەرشتی ئەو شوێنکارە دەکات کە منداڵەکانی تیایدا درێژە بە پیشەکەی باوکیان دەدەن و وەک خۆی دەڵێت، ئەو سەردەمە کارەکانی ئەو هەمووی کاری دەستی بوون و ئێستاش بەهۆی زۆربوونی ئامێرەکانەوە کارەکان ئاسانتر بوون. کەرخی عەبدولقادر بۆ ئاژانسی ئانادۆڵو گوتی: "یەکەمجار ساڵی ١٩٧٣ هاتمە بازاڕ و لەلای وەستا رەمزی دەستم بەکار کرد کە کاری توانەوە و لە قاڵبدانی زێڕی دەکرد و ماوەی ١٨ ساڵ لەلای ئەو کارم کرد، دواتر دوکانی خۆم دانا و لە پیشەکەم بەردەوام بووم، ئەو سەردەمە هەموو کارەکان کاری دەستی بوون، ئێستا بووەتە ئامێر و کارەکە ئاسانتر بووە". کەرخی عەبدولقادر دەشڵێت: "ئەو سەردەمەی پێشوو، جۆرەکانی زێڕ جیاوازبوون و خەڵک خواستی لەسەر گۆبەرۆک زۆر بوو ئەوانیش چەند جۆرێکیان هەبوو کە گوزارشتیان لە هەولێر و رەواندز و چەند ناوچەیەکی دیکە دەکرد و شێوازی دروستکردنیان جیاواز بوو، دوای ماندووبوون و هەڵکشانی تەمەنم، ئێستا دوای خۆم دوو کوڕ و دوو برازام فێری پیشەکە کردووە و ئەوان رۆژانە لە شوێنکارەکە کاری خۆیان دەکەن و پێویستییان بە من نییە". ئەحمەد کەرخی عەبدولقادر کە لە تەمەنی شەش ساڵییەوە لەلای باوکی دەستی بەکارکردن کردووە و ئێستا درێژە بە پیشەکەی باوکی دەدات لەبارەی پیشەکەیانەوە بۆ ئاژانسی ئانادۆڵو گوتی: "لە تەمەنی شەش ساڵییەوە لەلای باوکم فێری پیشەکە بووم، ئەو شتانەی کاتی خۆی لە ھەولێر دروستدەکرا وەک گۆبەرۆک و میگڵاد و جۆرەکانی دیکەبوون، ئەوکات بەدەستی دروست دەکرا، بەڵام ئێستا کارەکان خێراتر و ئاسانتر بووە بەهۆی بوونی چەندین ئامێری پێشکەوتوو". ئەحمەد کەرخی بۆ ئاژانسی ئانادۆڵو باسی لە قۆناغەکانی وەرگرتن و تواندنەوەی زێڕ کرد و گوتی: "زێڕینگەران سەرەتا زێڕەکە دەھێننە لای ئێمە و لێرە زێڕەکە دەتوێنینەوە، دواتر ئەو جۆرەی دروست دەکەین کە خواستی هاووڵاتییانی لەسەرە، جگە لەوەش هەندێک بابەتی دیکە هەیە خواستی بەردەوامی هاووڵاتییانی لەسەرە بۆ نموونە لیرە کە ئەویش چەندین جۆری وەک روبعە لیرە و نیو لیرە، یەک لیرە و موخەمەس و ئەو جۆرانەی هەیە و دروستان دەکەین". زێڕ چەند عەیارێکی هەیە و بەپێی ناوچەکانیش خواست لەسەر عەیارەکانی زێڕ هەیە و لەمبارەیەوە ئەحمەد کەرخی عەبدولقادر گوتی: "زێڕ جۆری زۆرە، زێڕی خەلیجی، تورکی و عێراقی ھەمووی عەیار ٢١ن، بەڵام بابەتەکانییان جیاوازە، بە گشتی ھەولێر ھەمووی لەسەر عەیار ٢١ کار دەکات، سلێمانی و کەرکووک کار لەسەر عەیار ١٨ دەکەن، دھۆک و زاخۆ کار لەسەر زێڕی ٢٤ دەکەن". بە گشتی ئەو زێڕانەی کە دەتوێندرێتەوە یان کاری لەسەر دەکرێت هەندێک لە کێشی کەم دەکات و لەبارەی قەرەبووکردنەوەی خاوەن زێڕەکەش، ئەحمەد کەرخی گوتی: "دوو جۆر کەمکردن ھەیە، کاتێک لە میانی تواندنەوەدا، بڕێک لە زێڕەکە کەم دەکات و ئەوە ناگەڕێتەوە، بەڵام جۆرێکی دیکەی کەمکردن ھەیە بەھۆی کارکردنمانەوەیە کە پارچەیەک دەکەوێتە خوارەوە یان سمپارەی لێدەدەین، لەم حاڵەتەدا ئەوەی کەم دەکات لە بەشی ئێمە دەڕوات، چونکە دواتر ئەوەی دەکەوێتە سەر زەوی ھەڵیدەگرینەوە، ھەر بۆیەش ساڵێ جارێک خۆڵی ناو دوکانەکە ھەڵدەگرینەوە و دەیبەینە کارگە و لەوێ لە رێگای ئامێرێک زێڕەکەی لە خۆڵ و خاشاکەکە جیا دەکاتەوە و ئەوەی دەمێنێتەوە سادە زێڕە، بۆیە ئەو زێڕەی کە کێشەکەی کەم دەکات، ئەوا لە ئێمە کەم دەبێتەوە و ئێمە ھەمان کێشی خۆی دەدەینەوە خاوەنەکەی". لە شوێنکارەکەی کەرخی عەبدولقادردا چەندین ئامێری تایبەت بەرچاو دەکەوێت و لەسەر زەوییەکەش ماددەیەکی پلاستیکی کە پێنج سانتیمەتر بەرزە تەواوی زەوییەکەی داپۆشیووە، ئەم پارچە پلاستیکە بۆ ئەوە راخراوە کە ئەو وردە زێڕانەی لە میانی کارکردن دەپەڕێتە سەر زەوی، نەکەوێتە ژێر پێیان و لەژێر ئەو پلاستیکەدا بمێنێتەوە، وەک خاوەنی شوێنکارەکە ئاماژەی پێی کرد، ساڵی جارێک هەموو خۆڵ و خاشاکی سەر زەوییەکە کۆدەکەنەوە و لە کارگەیەکی تایبەت لە رێگای سووتاندنەوە، پاشماوەکان لە زێڕەکە جیادەکرێتەوە و زێرە پوختەکەی دەمینێتەوە.   سه‌رچاوه‌: ئاژانسی ئانادۆڵۆ

سەركۆ جەمال بانكی رافیدەین و چەند بانكێكی دیكەی عێراق ئامادەییان نیشانداوە لەهەرێمی كوردستان لقی خۆیان بكەنەوەو هاووڵاتیانی هەرێم لەپێشینەكانیان سودمەند بن، بەڵام دەستبەسەرداگرتنی موڵكەكانیان لەهەرێمی كوردستان لەلایەن حزبەوە رێگری سەرەكییە لەكردنەوەی لقی بانكەكانیان، شارەزایەكی بانكیش دەڵێت ئەگەر ئەو بانكانە لقەكانیان لەهەرێم بكەنەوە بازاڕ دەبووژێتەوە. عێراق لەهەرێمی كوردستان ژمارەیەك لقی بانكی حكومی كردووەتەوە وەك لقی بانكی رەشید، ، تی بی ئای، لەگەڵ ژمارەیەك بانكی دیكەی ئەهلی، بەڵام لەكاتی پێدانی قەرز لەبانكەكانەوە كێشە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم دروستدەكرێت، چونكە لەڕێگەی هەژماری كارتی بانكییەوە قەرزەكان دەدرێت، بەڵام لەهەرێم ئەو هەژمارە نییەو نادرێتە هاووڵاتیان تاوەكو هاوشێوەی ناوچەكانی دیكەی عێراق هاووڵاتیانی هەرێمیش لەو خزمەتگوزارییە سوودمەند بن. بانكی رەشید بانكێكی حكومەتی عێراقییەو ساڵی 1988 دروستكراوە، بانكێكی بازرگانیەو 162 لقی لەناوخۆی عێراقدا هەیە، ئەو بانكە لەبوارەكانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پشتیوانی دارایی كاردەكات، لەئێستاشدا فەرمانبەرانی ئاگاداركردووەتەوە بەپێدانی 40 ملیۆن دیناری قەرز بۆ كڕین یان دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون. بەوتەی شارەزایانی ئابووری نەكردنەوەی لقی ئەو بانكانەش لەهەرێم كاریگەری لەسەر تاكی هەرێم دەبێت، چونكە بەكردنەوەیان دەتوانرێت قەرز وەربگیرێت و مامەڵە داراییەكانیان ئەنجامبدەن و بەوەش هەلی كاری زیاتر دەڕەخسێت و بازاڕیش جموجوڵی باشتری تێدەكەوێت. نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی راگەیاند:» بانكی رافیدەینی حكومی، رۆژی  یەكشەممەی رابردوو، لەسەر داوای ئەوان، نووسراوێكی ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی عێراق كرد بۆ ئەوەی لقەكانی لەهەرێم بكاتەوە تاهاووڵاتیانی هەرێمیش سودمەندبن لەقەرزو پێشینەكانی بانكەكە». وتیشی:» باس لەڕێكارە كارگێڕی و یاساییەكان كراوە كەپێویستە لەلایەن هەردوو حكومەتی هەرێم و فیدراڵەوە بۆ ئەو كارە ئەنجامبدرێن و بانكی رافیدەینیش بەنووسراو داواكارییەكی ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ كردووە بۆ وەرگرتنی رەزامەندییان لەسەر دووبارە كردنەوەی لقەكانی بانكەكە لەپارێزگاكانی هەرێم و لەئایندەیەكی نزیكدا وەزارەتی دارایی عێراق وەڵامی نووسراوەكە دەداتەوە». سەبارەت بەكردنەوەی لقی بانكەكانی عێراق لەهەرێم، ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتی وت:» پێشتر بانكی رافیدەین زۆر ئامادەیی هەبوو بۆ كردنەوەی لقەكانی لەكوردستان تەنها مەرجەكەی ئەوەبوو لەسلێمانی هەشت موڵكی هەیە دەستی بەسەرداگیراوە دووانی بۆ بگەڕێننەوە، بەهەمانشێوە لەهەولێر هەشت و لەدهۆكیش پێنج موڵكی هەیە كەسەردەمی بەعس موڵكی بووە، بەڵام دوای راپەڕینی ساڵی 1991 حزبەكان دەستیان بەسەرداگرتوون و نایاندەنەوە». ئەو ئەندامەی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق وتیشی:» بانكەكانی عێراق هیچ گرەنتییان نییە لەهەرێم بۆیە هیچ بانكێكیان ئامادەنین لەهەرێم لق بكەنەوە، جگە لەوەی حكومەتی هەرێم دەستكاری 42 لقی بانكی عێراق و دەرەوەی عێراقیشی كردووەو بەوهۆیەشەوە بانكەكانی دیكە ئامادەنین لەهەرێم لق بكەنەوە، بەتایبەتیش بانكی رافیدەین و رەشید داوای گرەنتییان كردووە». وەك ئەحمەدی حاجی رەشید دەڵیت «بانكی زۆر هەن لەهەرێمی كوردستان بەڵام بەشێكی زۆریان بیانین، بەشێكیشیان بانكی ئەهلی عێراقین، بەڵام بانكە حكومیەكانی عێراق لەبەرئەوەی حكومەتی هەرێم گرەنتی بانكییان ناكات هاووڵاتیانی هەرێم بێبەش بوون لەخزمەتگوزارییەكانی ئەو بانكانە». گوڵاڵە سدیق شارەزای بانكی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بانكی رافیدەین كە بانكێكی حكومی عێراقییە، ناوبەناو لەمژدەكانی بۆ خەڵكی عێراق بەردەوامەو هەر وەرزەو كۆمەڵێك مژدە دەدات بەهاووڵاتیانی عێراق، بەڵام مژدەكانی هاووڵاتیانی هەرێم ناگرێتەوە، لەوانە سلفەی 150 ملیۆنی و 100 ملیۆنی و 50 ملیۆنی، چەند مانگێك پێش ئێستا لە بەهاری 2022 نوسینگەی راگەیاندنی بانكی رافیدەینی عێراق ئاگادارییەكی بڵاوكردەوە كە تێیدا هاتبوو (10) ملیۆن دینار وەك سولفە دەداتە خوێندكارو مامۆستاو تووێژەران لەزانكۆكانی عێراق بە(حكومی و ناحكومی)ییەوە، پێشتریش، بانكی رافیدەین، رایگەیاندبوو بانكەكەیان قەرزی (60) ملیۆن دیناری دەدات بەفەرمانبەران و خانەنشینان بەمەبەستی كرینی ئۆتۆمبێل، بەزیادەی 4%ی كۆی قەرزەكە». وتیشی:  «قەرزەكانی بانكی رافیدەین، فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، لەئەگەری كردنەوەی لقی بانكی رافیدەین لەكوردستان، بەپێی ئەو پێشینەو ئەزموونانەی خەڵكی كوردستان هەیەتی لەگەڵ حكومەتی هەرێم، لەو بڕوایەدا نین حكومەتی هەرێم رێگەبدات (هاوڵاتی و فەرمانبەر) لەم قەرزانە سودمەند بن، خۆ ئەگەر سودمەند ببن بێگومان خەڵكێكی زۆر سودی لێدەبینێت و بازاڕیش دەبووژێتەوە». پێش دوو هەفتە بانكی رافیدەینی حكوومی لەعێراق كە قەرزو پێشینە بەهاووڵاتیان دەدات، نووسراوێكی ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی عێراق كردووە بۆ ئەوەی لقەكانی بانكەكە لەهەرێمی كوردستان بكاتەوە. بانكی رافیدەین، چەندین ئۆفەری پێدانی قەرزو پێشینەی بۆ هاووڵاتیان هەیە، وەكو پێدانی 100 ملیۆن دینار پێشینەی خانووبەرە و 50 ملیۆن دینار قەرزی كارو قەرزی كڕینی ئۆتۆمبێل و پێشینەی هاوسەرگیری. هاوكات رێبوار ئەوڕەحمان ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند:»تەنها كێشەی ئەو بانكانەی عێراق كە لەهەرێمی كوردستان لق ناكەنەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەدیاریكراویش پارتی و یەكێتین، چونكە جگە لەزەوییەكانیان بیناكانیشیان دەستی بەسەرداگیراوە». وتیشی:»ئەو بانكانە بەئێمەیان وتووە هیچ مەعقول نییە ئێمە بینامان هەبێت لەهەرێمی كوردستان و دەستی بەسەرداگیرابێت بەڵام بچینە خانووی كرێوە». بەوتەی ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق «ئەگەر ئەو لقانە لەهەرێم بكرێنەوە 17 جۆر پێشینەو سلفە دەدەنە هاووڵاتیانی هەرێم و بووژانەوەی زۆر روو لەهەرێمی كوردستان دەكات، چونكە هاووڵاتیانی هەرێم دەتوانن بەڕێوشوێنەكانی ئەو بانكانە پارە رابكێشن». پێشتر وسام ئەحمەد، بەڕێوەبەری راگەیاندنی بانكی رافیدەین، رایگەیاندبوو: « بانكەكەمان لەتوانایدا هەیە پێشینەو قەرز بدات بەهاووڵاتیان و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی فەرمانبەرو هاووڵاتیانی دیكەی عیراق، هەر كاتێك لەلایەن حكومەتەوە فەرمانمان پێبكرێت و رێنمایی دەربچێت، ئامادەین لقەكانی خۆمان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بكەینەوەو دەست  بکەین بەپێدانی سلفەو قەرز بەهاووڵاتیان و فەرمانبەران». ئەو بەرپرسەی بانكی رافیدەین، ئاماژەی بەوەشكردبوو « نەبوونی لقی بانكەكە لەشارەكانی هەرێم، هۆكاری پێنەدانی قەرزە بەفەرمانبەرو هاووڵاتیانی هەرێم و  بۆ كردنەوەی لقی بانكی رافیدەین، پێویستە حكومەتی عێراق رەزامەندی دەرببڕێت». هاوڵاتی چەند جارێك بۆ وەرگرتنی رای حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیوەندی بەجوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێم و چەند بەرپرسێكی دیكە لەئەنجومەنی وەزیران كرد، بەڵام پەیوەندیەكانیان بەردەست نەبوون.

عه‌مار عه‌زیز رۆژی شه‌ممه‌ به‌رواری 24 ئه‌یلولی 2022 له‌شاری هه‌ولێر به‌ئاماده‌بوونی ژماره‌یه‌ك كه‌سایه‌تی و خاوه‌ن ماف له‌چین و توێژه‌ جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵی كوردستان گروپی گێڕانه‌وه‌ی پاشه‌كه‌وت و لێبرِینی مووچه‌یان پێكهێنا". له‌باره‌ی ئامانجی پێكهێنانی گروپه‌كه‌وه‌ به‌ده‌ل به‌رواری چالاكوانی دیاری پارێزگای دهۆك به‌ هاوڵاتی وت: "كاركردن بۆ گه‌رِانه‌وه‌ی مووچه‌ی مووچه‌خۆران له‌چوارچێوه‌ی چالاكی مه‌ده‌نی و یاسایی، رێكخستنی توانایی چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگا و په‌یداكردنی پشتگیری ئه‌وانی تر بۆ گه‌رِانه‌وه‌ی  مافی  ماف خوراوان، له‌ رِێگای په‌یوه‌ندیكردن به‌ دامه‌زراوه‌ فه‌رمی و په‌یوه‌ندیداره‌كان له‌ ئاستی هه‌رێمی كوردستان وعێراق".  به‌ده‌ل به‌رواری وتیشی: "مووچه‌خۆرانی كه‌رتی گشتی ئاشكرایه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌مانگی ئه‌یلولی ساڵی 2015 به‌ هۆكاری جیاواز هه‌مووی یان به‌شێك له‌مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی كه‌رتی گشتی پاشه‌كه‌وت یان برِیوه‌، كه‌له‌ ئێستادا پێشبینی ده‌كرێت نزیكه‌ی  15 ترلیۆن دیناری عێراقی بێت.  به‌هۆی نارِوونی دیدگای لایه‌نه‌ فه‌رمیه‌كان له‌ئاستی هه‌رێم و عێراق گروپی گێڕانه‌وه‌ی پاشه‌كه‌وت و لێبرِینی مووچه‌ له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیك كۆمه‌ڵێك رێگاچاره‌ پێشنیار ده‌كات و هه‌وڵی هه‌مه‌لایه‌ن ده‌دات بۆ جێبه‌جێكردنی ئامانجه‌كانی گروپه‌كه‌.

هاوڵاتی فه‌رمانگه‌ی میدیا و زانیاری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا ڕایگه‌یاند، له‌ شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا زیاتر له‌ ٦٢٨ ملیۆن دۆلار قه‌رزی ساڵانی پێشووی كۆمپانیاكانی نه‌وتی داوه‌ته‌وه‌. به‌وپێیه‌ی له‌ سێ مانگی یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا بڕی ٢٠٦،١٠٤،٦٢٦ هه‌زار دۆلار قه‌رزی داوه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ها له‌ سێ مانگی دووه‌می ئه‌مساڵدا بڕی ٤٢٢،٤٦٥،٥٧٦ هه‌زار دۆلار قه‌رزی داوه‌ته‌وه‌.

بەڕێوەبەری گشتی هاتووچۆی هەرێم ڕایدەگەیەنێت، لەسەرەتای ئەم مانگەوە ڕێگە نادرێت ئۆتۆمبێلی مۆدێل 2020 هاوردەی هەرێمی كوردستان بكرێت، بەڵام ئەو ئۆتۆمبێلانەی لە مانگی ئەیلول هاوردەكراون تابلۆیان پێدەدرێت. لیوا عەبدولقادر عەزیز، بەڕێوەبەری گشتی هاتووچۆی هەرێم بۆ میدیاكان ڕایگەیاند، بەپێی ڕێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆ لە ڕۆژی 1ی ئەیلولی 2022ەوە ئۆتۆمبێلی مۆدێل 2020 هاوردەی هەرێمی كوردستان ناكرێت و ئۆتۆمبێلی مۆدێلەكانی 2021-2022- 2023 هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن و تابلۆیان پێدەدرێت. ڕاشیگەیاندووە، ئەو ئۆتۆمبێلانەی پێش مانگی ئەیلول هێنراونەتە هەرێمی كوردستان تابلۆی ئۆتۆمبێلیان پێدەدرێت و هیچ گرفتێكیان نییە.

عه‌مار عه‌زیز ئه‌مڕۆ 25ی ئه‌یلول له‌شاری دهۆك فێستیڤاڵی ترێ و هه‌نگوێن كرایه‌وه‌. له‌ فێستیڤاڵه‌كه‌دا ده‌یان جۆری تریێ خۆماڵی و هه‌نگوێن نیشاندران ئه‌مه‌ش زیاتر بۆ په‌ره‌پێدان و گرنگیدان به‌ به‌رهه‌مه‌ خۆماڵییه‌كان بۆ كه‌له‌لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی چاندنی دهۆك رێكخرابوو.  

هاوڵاتی له‌به‌رده‌وامی به‌دواداچوونه‌كانی تایبه‌ت به‌ ماف و شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌چوارچێوه‌ی عێراقی فیدراڵ  د.نه‌رمین معروف ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی ئه‌نجومه‌نی نوێبه‌ران پرسیارێكی ئاراسته‌ی وه‌زاره‌تی پلاندانانی حكومه‌تی فیدڕاڵی كرد، تایبه‌ت به‌ ژماره‌ی خه‌مڵێنراوی دانیشتووانی هه‌رێم و رێژه‌یان بۆ كۆی دانیشتتووانی عێراق كه‌ ساڵانه‌ ده‌كرێته‌ بنه‌ما بۆ دیاریكردنی پشك و شایسته‌ داراییه‌كانی هه‌رێم له‌بودجه‌ی گشتی حكومه‌تی فیدڕاڵ. له‌وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ وه‌زاره‌تی پلاندانانی فیدراڵ ئاشكرایكرد كه‌ ژماره‌ی خه‌مڵێنراوی دانیشتووانی هه‌رێم (5884023) كه‌سه‌ و رێژه‌ی ( 14%) دانیشتووانی عێراق پێكدێنن.  ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ چه‌ند ساڵێكه‌ وێرای دروستكردنی ئاسته‌نگی به‌رده‌وام بۆ پێنه‌دانی شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی حكومه‌تی فیدڕاڵ، به‌بێ ئه‌نجامدانی سه‌رژمێری دانیشتووان له‌ عێراق ، پشكی هه‌رێم به‌ كه‌متر و به‌ڕێژه‌ی( 12.6% ) ئه‌ژماركراوه‌ .