هاوڵاتی ئەمڕۆ شەممە ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی بەیاننامەیەکیان سەبارەت بە دواکەوتنی موچە و ڕێکارەکانی حکومەتی هەرێم سەبارەت بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بڵآوکردەوە و هۆشداری دەدەن لەوەی دووبارە دەستدەکەنەوە بە بایکۆت و خۆپیشاندان و داوایەکیش ئاڕاستەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەولێر و دهۆک دەکەن. ئەنجومەنی سەرتاسەریی مامۆستایانی ناڕازیی ئه‌مڕۆ شه‌ممه له راگه‌یه‌ندراوێكدا باسی له‌وه‌كردوه، "پاش بڕیارەکانی دادگای فیدراڵیی لە بەرژەوەندی موچەخوراوانی هەرێمی کوردستان، چاوەڕێمان دەکرد دەسەڵات واز لە چەوساندنەوەی خەڵکی کوردستان بهێنێت و ئاسانکاریی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکان بکات، بەڵام بەداخەوە وەک دەبینین دەسەڵات سورە لەسەر سزادان و برسیکردنی مامۆستایان و فەرمانبەران". سەبارەت بە دواکەوتنی مووچە و دەستکردنەوە بە خۆپیشاندان ئەنجومەنی سەرتاسەریی مامۆستایانی ناڕازیی باسی له‌وه‌شكردوه، "هۆشداری توند بە دەسەڵات دەدەین، کە ئەگەر چیتر موچە دوا بکەوێت یان دەستکاری بکرێت و کەمتەرخەمیی لە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدراڵیی بکات، ئەوا هەمو ڕێگایەکی فشار و ناڕەزایەتیی مەدەنیی لەبەردەمماندا کراوەیە و لە داهاتویەکی نزیکدا شەقامی سەرجەم شار و شارۆچکەکان پڕدەکەین لە دەنگی بەرزی ناڕەزایەتیی. (ناڕەزایەتییەکانی ئەمجارەش بەتەنها لە بایکۆت و خۆپیشانداندا ناوەستێت)". مامۆستایان داوایەک ئاڕاستەیی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەولێر و دهۆک دەکەن و دەڵێن، "داوا لە سەرجەم مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و چین و توێژە جیاوازەکان دەکەین، بە یەکدەنگیی لەگەڵمان بن تا گەیشتن بە ئامانجەکان و کۆتاییهێنان بە قەیرانی دروستکراوی موچە، هەروەها داوا لە چین و توێژەکانی پارێزگای دهۆک و هەولێر دەکەین، کە بێدەنگیی بشکێنن و هەنگاوبنێن بۆ کۆتاییهێنان بەم ستەمەی دەسەڵات، کە ساڵانێکی زۆرە بەسەرماندا سەپاندویانە". هاوکات له راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌دا هاتوه، "ئەگەر دەسەڵاتی سنوری زۆنی سەوز ڕاستگۆیە لەگەڵ خۆی و دادگای فیدراڵیی و خەڵکی ئەم سنورە، ئەوا با ڕاستەوخۆ لیستی موچەخۆران بنێرێت بۆ وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵیی و ڕێگەبدات بەزویی لە ڕێی یەکێک لە بانکەکانی ڕەشید و ڕافیدەین کارت بۆ موچەخۆران دروستبکرێت؛ چونکە بڕیاری دابەشکردنی ڕاستەوخۆی موچەی هەرێمی کوردستان و هەڵوەشاندنەوەی کورسی پێکهاتەکان؛ لەلایەن هەمان دادوەرو دادگا و لە هەمان ڕۆژدا، دەرچوە، ناکرێت بۆ یەکێکیان خۆڵەمێشیانە مامەڵە بکەیت و بۆ ئەوی تریان شایی بگێڕیت". بەیاننامەکەی مامۆستایانی ناڕازی لە کاتێکدایە کە دادگای فیدراڵی عێراق لە دانیشتنێکیدا سەبارەت بە سکاڵای مامۆستایان بڕیاریدا مووچەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێم ڕاستەوخۆ لە لایەن بەغداوە دابەشبکرێت و وەزارەتی دارایی عێراقیش داوای لیستی مووچەخۆرانی هەرێمی کرد بۆ مانگی دوو هاوکات دروستکردنی هەژماری بانکی بۆ مووچەخۆران بۆ مووچەکانی مانگی سێ و مانگەکانی داهاتوو ی ساڵی ٢٠٢٤، لە ئێستاشدا لەگەڵ ئەوەی بەغدا بەشێکی مووچەی مانگی دووی مووچەخۆرانی ناردووە بەڵام حکومەتی هەرێم هێشتا دەستی بە دابەشکردنی ئەو بڕە پارەیە نەکردووە و هیچ هەنگاوێکیشی بۆ دروستکردنی ئەو هەژمارە بانکیانە نەداوە کە لییان داوا دەکرێت لە لایەن عێراقەوە ئەمەش مامۆستایان و فەرمانبەرانی توڕە و بێئومێد کردووە.
هاوڵاتی لە ٣٦ ـەمین ساڵیادی کیمیابارانکردنی هەڵبجە نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان پەیامێکی بڵاوکردەوەو ڕایگەیاند، "ئه‌گه‌ر هيچ دادپه‌روه‌رييه‌ك هه‌بوايه، ته‌نيا جينۆسايدى هه‌ڵه‌بجه به‌س بوو بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو مافه ڕه‌واكانى گه‌لى كوردستان، بناسرێن." ئەمڕۆ شەممە ١٦-٣-١٩٨٨ یادی ٣٦ ساڵەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەیە و سەرۆکی هەرێم لە پەیامەکەیدا جەختی لەوەکردەوە " كه ده‌بێ هه‌ڵه‌بجه و هه‌ڵه‌بجه‌يييه‌كان و ته‌واوى قوربانييانى جينۆسايد و ئه‌نفال و تاوانه‌كانى رژێمى پێشوو له هه‌رێمى كوردستان له هه‌موو روويه‌كه‌وه قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه." هەروەها باسی لەوەشکردووە کە پێويسته حكوومه‌تى عێراق هه‌موو ئه‌رك و به‌رپرسياريه‌تييه‌كان و دادپه‌روه‌رى بۆ قوربانييان جێبه‌جێ بكات. دەقی پەیامەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی: له (36)هه‌مين ساڵيادى مه‌رگه‌سات و تاوانى سامناكى كيميابارانكردنى هه‌ڵه‌بجه‌دا، سه‌رى ڕێز نه‌وازش بۆ گيانى پاكى زياتر له پێنج هه‌زار شه‌هيدى هه‌ڵه‌بجه و ته‌واوى شه‌هيدانى كوردستان داده‌نوێنين، به ڕێز و شكۆدارييه‌وه ياديان ده‌كه‌ينه‌وه، سڵاو بۆ خێزان و كه‌سوكاريان و بۆ هه‌موو ئه‌و قوربانييانه ده‌نێرين كه هێشتا به شوێنه‌وار و پاشماوه و نه‌خۆشييه‌كانى ئه‌و تاوانه‌وه، ده‌ناڵێنن. كيميابارانكردنى هه‌ڵه‌بجه ئه‌ڵقه‌يه‌كه له زنجيره‌يه‌ك تاوان و جينۆسايد و ئه‌نفال و زينده‌به‌چاڵكردن كه زۆر دڕندانه ده‌رهه‌ق به گه‌لى سته‌ملێكراوى ئاشتيخواز و ژياندۆست و مرۆڤپه‌روه‌رى كوردستان كراوه، ته‌نيا گوناهيشى ئه‌وه بووه له وڵاتى خۆيدا داواى ماف و ژيان و ئازادى و شكۆمه‌ندى كردووه. ئه‌گه‌ر هيچ دادپه‌روه‌رييه‌ك هه‌بوايه، ته‌نيا جينۆسايدى هه‌ڵه‌بجه به‌س بوو بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو مافه ڕه‌واكانى گه‌لى كوردستان، بناسرێن. له‌م ياده‌دا جه‌خت ده‌كه‌ينه‌وه كه ده‌بێ هه‌ڵه‌بجه و هه‌ڵه‌بجه‌يييه‌كان و ته‌واوى قوربانييانى جينۆسايد و ئه‌نفال و تاوانه‌كانى ڕژێمى پێشوو له هه‌رێمى كوردستان له هه‌موو ڕوويه‌كه‌وه قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه، له هه‌موو بواره‌كانيشدا باشترين خزمه‌ت بكرێن. بۆ ئه‌مه پێويسته حكوومه‌تى عێراق هه‌موو ئه‌رك و به‌رپرسياريه‌تييه‌كان و دادپه‌روه‌رى بۆ قوربانييان جێبه‌جێ بكات. له‌سه‌ر ئاستى جيهانيش ده‌بێ كار بكرێت بۆ ئه‌وه‌ى هه‌رگيز ڕێگه نه‌درێت تاوان و كۆمه‌ڵكوژيى ئاوا له هيچ شوێنێك دووباره ببنه‌وه. ده‌سكه‌وته‌كان و قه‌واره‌ى سياسى و ده‌ستووريى فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان، به‌رهه‌مى خوێنى شه‌هيدان و قوربانيدانى گه‌لى كوردستانن به هه‌موو پێكهاته‌كانييه‌وه، بۆيه ئێستاش ئه‌ركى هه‌مووانه به يه‌كڕيزى و ته‌بايى بيانپارێزن و گيانى شه‌هيدان و دڵى خێزان و كه‌سوكاريان شاد بكه‌ن، تا پێكه‌وه به‌ره‌و داهاتوويه‌كى باشتر و ئارام و پارێزراو هه‌نگاو بنێين.
هاوڵاتی ئەمڕۆ (36) ساڵ بەسەر کیمیابارانکردنی هەڵەبجە تێدەپەڕێت، بەڵام دواى ئەو ماوەیە و زیاتر لە (33) ساڵ لە حکومڕانى کوردیى و دوای ساڵێک لە بەپارێزگا بوونی هەڵەبجە خەڵکەکەى چاوەڕوانى خزمەت و گەشەپێدانى زیاترن. ئەمڕۆ 16ی ئادار لە ساڵیادی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەدا چەندین ڕێوەڕەسمی جیاجیا بەڕێوەدەچن و بڕیارە لە کاتژمێرەکانی بەیانییەوە بەرپرسانی پارێزگای هەڵەبجە لە مەزارگەی شەهیدان لە پێشوازیی میواناندا دەبن و کاتژمێر 10:00ی بەیانی، رێوڕەسمی سەرەکی دەستپێدەکات. لە رێڕەسمەکەدا لە مەزارگەی شەهیدانی هەڵەبجە، وێڕای دانانی تاجە گوڵینە، چەند وتارێک پێشکەش دەکرێن هاوکات هەر لە چوارچێوەی چالاکییەکانی ساڵیادەکەدا، ئێوارەی ئەمڕۆ لە زانکۆی هەڵەبجە چەند پانێڵێک بەڕێوەدەچن. هەروەها سەرۆکایەتییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ رێوەڕەسمەکە بانگهێشت کراون. لە رۆژى (16/3/1988) هەڵەبجە لەلایەن رژێمى بەعسەوە کیمیاباران کرا و پێنج هەزار هاوڵاتى شارەکە شەهید بون، هاوکات دانیشتوانى شارەکە بۆ دەربازبون لە کاریگەرییەکانى چەکى کیمیایى رویان لە وڵاتى ئێران کرد و شارەکە لەژێر کاریگەریى چەکى کیمیایى و بۆمباران کرندا بوە وێرانە. هەزاران هاوڵاتی هەڵەبجە برینداربون و بەشێکى زۆریان بەهۆى برینەکانیانەوە گیانیان لەدەستدا و ئیستاش سەدان قوربانى بەدەست ئازار و کارییگەرییەکانى چەکى کیمیاییەوە دەناڵێنن. جێگەیباسە دوای تێپەڕبونی زیاتر لە 36 ساڵ بەسەر ئەو کارەساتە تا ئێستاش بەرکەوتووانی چەکی کیمیای لەو شارەدا بە پێی پێویست چارەسەریان بۆ نەکراوەو بە دەست نەخۆشی و کەمی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنن. ژمارەی دانیشتووانی هەڵەبجە نزیکەی 130 هەزار کەسە؛ پارێزگاکە لە قەزایەک و چوار ناحیە پێکهاتووە؛ قەزای ناوەندی هەڵەبجە و ناحیەکانی خورماڵ، بیارە، بەمۆ و سیروان.
هاوڵاتی وەزیری دارایی رایگەیاند، "تەیف سامی خودی خۆی پێی وتوین کە ئەو لیستانەی بۆ موچە رەوانەمان کردوە کێشەیان نییە، ئێمەش هیچ پاساوێکمان بۆ نەهێشتون، بەڵام هێستا موچەی کەسوکاری شەهیدان، سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێم و 307 هەزار ئەندامی دەزگا ئەمنییەکان نەنێردراوە." ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ هەینی بە میدیای گۆڕانی راگەیاند، "لە دوایین کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیراندا باسی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی کرا و بڕگەیەکیش بۆ دابەشکردنی مووچە تەرخان کرا. بە کۆی دەنگی وەزیرانی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانیش بڕیاردرا مامەڵەی بەغدا لەگەڵ هەرێمی کوردستان رەتبکرێتەوە." ئاماژەی بەوەشکرد، مامەڵەكردنی وەزارەتی دارایی عێراق بەرامبەر بە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان پێچەوانەی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵیە، بڕیارەكەی دادگا باسی لە ئەوە كردوە سەرجەم موچەخۆرانی عێراق بەهەرێمی كوردستانەوە بەیەك جۆر مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت. ئەوەشی خستەڕو، بۆ دابەشكردنی موچە سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان پێویستمان بەبڕی زیاتر لە (940) ملیار دینارە، بەڵام بەغداد (560) ملیار دیناری رەوانەی هەرێمی كوردستان كردوە، بەڵام موچەی شەهیدان و دامەزراوە ئەمنییەکان و موچەی هەر سێ سەرۆكایەتییەكە و (307) هەزار ئەندامی دەزگا ئەمنییەكان نەنێردراوە. رۆژی چوارشەممە 13-03-2024 ئەنجوومەنی وەزیران بە سەرۆکایەتیی مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە. دوای کۆبوونەوەکە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە راگەیێندراوێکدا نێوەڕۆکی کۆبوونەوەکەی خستەڕوو و رایگەیاند، وەزیری دارایی و ئابووری لە کۆبوونەوەکەدا ئاماژەی دا بەوەی کە وەزارەتەکەی داوای پارەدارکردنی تەواوی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانی لەلایەن وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کردبوو، "بێ جیاوازی بۆ مانگی شووباتی 2024 بە بڕی (949,813,146,170) ملیار دینار." بەڵام وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ "تەنيا بڕی 569 ملیار و 219 ملیۆن دیناری تەمویل کردووە کە دەکاتە رێژەی تەنيا (%59) لە کۆی گشتی مووچەی هەرێمی کوردستان، ئەمەش وا دەکات کورتهێنان لە پێدانی مووچەی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی شووبات دروست ببێت."
هاوڵاتی ئەنجوومەنی ئەورووپا دوای سێ رۆژ کۆبوونەوە لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسا، داوایکرد سەلاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆکی پێشووتری هەدەپە ئازاد بکرێت. کۆبوونەوەکەی ئەنجوومەنی ئەورووپا رۆژی سێشەممە 12ی ئاداری 2024 لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسا دەستیپێکرد و تاوەکو ئەمڕۆ هەینی 15-03-2024 بەردەوام بوو. ئەمڕۆش ئەنجامی کۆبوونەوەکە بڵاوکرایەوە. ئەنجوومەنی ئەورووپا داوای لە تورکیا کرد، هەرچی زووە سەلاحەدین دەمیرتاش ئازاد بکات. ئاماژە بەوەش دەکات، ئەگەر دەمیرتاش ئازادنەکرێت، مانگی حوزەیرانی 2024 کۆبوونەوەیەکی دیکە دەکرێت و ئەوجارە هۆشداری بە تورکیا دەدرێت. زیندانیکردنی دەمیرتاش لە کاتێکدایە پێشتریش دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا دوو جار داوای ئازادکردنی ئەو سیسەتمەدارە کوردەیان کرد بەهۆی ئەوەی هیچ بەڵگەیەک نەبوو لە رێگەیەوە دەمیرتاش بە تاوانی تیرۆر سزا بدرێت، بەڵام تورکیا هەر دوو جارەکە بڕیارەکەی دادگای ئەوروپای ڕەتکردەوە. بەپێی مادەی 46ـی رێککەوتننامەی ئەورووپا بۆ مافەکانی مرۆڤ، بڕیارەکانی دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا پابەندکەرن بۆ وڵاتانی ئەندام کە تورکیا یەکێکیانە. سەلاحەدین دەمیرتاش رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 2016 بە تۆمەتی "تیرۆر" دەستگیر کرا و تاوەکو ئێستا لە گرتووخانەی ئەدیرنە زیندانییە. ئەنجوومەنی ئەورووپا داوای لە ئەنقەرەش کرد، لە دۆسیەی عوسمان کاڤاڵادا دەست بە دیالۆگ بکات.
هاوڵاتی سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیران وردەکاری پارەی فیعلی رەوانەکراو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە بۆ ساڵی 2023 بڵاوكرده‌وه و، رایگه‌یاند، "بەغداد 9 ترلیۆن دیناری پشكی هەرێمی لایەو نەیناردووە" سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیران ئەمڕۆ هەینی (15ـی ئاداری 2024) وردەکاری پارەی فیعلی رەوانەکراو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە بۆ ساڵی 2023 بڵاوکردەوەو تیایدا هاتووە کۆی گشتی پشکی هەرێمی کوردستان لەساڵى ٢٠٢٢٣دا زیاتر لە 16 ترلیۆن و 497 ملیار دینارە، بەڵام بەغدا 998 ملیار دیناری وەک پشک و سێ ترلیۆن و 700 ملیار دیناریشی وەک قەرز رەوانەکردووە و ئاشکراى کردووە، زیانەکانی وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە زیاتر لە 10 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. گرنگترین خاڵەکانی ڕونکردنەوەکەی حکومەتی هەرێم: • پشكی هەرێم لە لە بودجەی 2023ی عێراق (16 ترلیۆن و 497 ملیار) دینار • ئەو پارانەی حكومەتی فیدراڵی لە چوارچێوەی پشكی هەرێم ناردوویەتی: 998 ملیار دینارە • ئەو پارانەی حكومەتی فیدراڵ وەكو قەرز ناردوویەتی بۆ هەرێم: 3 ترلیۆن و 700 ملیار دینارە • كۆی ئەو پارانەی دەست حكومەتی هەرێم كەوتووە لە بەغداد و نەوت و ناوخۆ: 7 ترلیۆن و 119 ملیار دینارە • تێكڕای بڕی پارەی ماوە لە پشكی هەرێم كە لای حكومەتی فیدراڵە: 9 ترلیۆن و 378 ملیار دینارە. دەقی ڕونکردنەوەکەی حکومەتی هەرێم سەبارەت بە پارەی فیعلی رەوانەکراو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە بۆ ساڵی 2023 بەمشێوەیەیە : پارەداركردنی هەرێم وەک شایستەی خۆی لە بودجە و ئەو قەرزانەی لە 2023 بە هەرێمی کوردستان دراوه لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە کۆی گشتی پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵی 2023 کە پێشبینی دەکرا وەک پارەی مانگانە لە ماوەی ئەو ساڵەدا بدرێت بە حکومەتی هەرێمی کورستان بریتییە لە 16 ترلیۆن و 497 ملیار دینار (12 ملیار و 500 ملیۆن دۆلار). ئەو بڕە پارانەی حکومەتی فیدراڵ بە پێی پشکی خۆی لە بودجەی گشتی فیدراڵی داویەتی بە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە مانگی یەکی ساڵی 2023 بڕی 400 ملیار دینار و و لە مانگی تەمموزی 2023 بڕی 598 ملیار دینار بووە، کە کۆی گشتی دەکاتە 998 ملیار دینار (756 ملیۆن دۆلار). ئەو بڕە پارانەی وەک قەرز لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە دراوە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ماوەی ساڵی 2023 دا کە بە پێنج بەش نێردراوە بریتی بووە لە سێ تریلیۆن و 700 ملیار دینار (دوو ملیار و 800 ملیۆن دۆلار). داهاتەكانی فیدراڵی لە هەرێمی کوردستان لە 2023 داهاتە نەوتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە دەبێت بگوازرێتەوە بۆ گەنجینەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی عێراق، داهاتی سافی بەدەستهاتوون تا ئەوکاتەی هەناردەکردن وەستاوە لە (25ـی ئاداری 2023)، واتە دوای پێدانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان، کە ئەم ژمارە و داتایانە لەلایەن کۆمپانیای نێودەوڵەتی وردبینی دیلۆیتەوە وردبینییان لەسەر کراوە، بەپێی راپۆرتی پەسەندکراوی دیلۆیت: بریتییە لە یەک ترلیۆن و 693 ملیار دینار (یەک ملیار و 282 ملیۆن دۆلار). داهاتی دەروازە سنوورییەکان: رێژەی 50%ـی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان، دەبێت بگوازرێنەوە بۆ خەزێنەی فیدراڵی، بە پشتبەستن بە بڕگەکانی ماددەی/21 دووەم یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە 13 ساڵی 2023 هەروەها ماددەی 29ـی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە 6ـی ساڵی 2019؛ کە بریتییە لە 728 ملیار دینار (551 ملیۆن و 515 هەزار و 151 دۆلار). كۆی گشتی کۆی ئەو بڕە پارانەی کە لە ماوەی ساڵی 2023ـدا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رێگەی خەرجکردنی بەشێک لە شایستەکانی حکومەتی هەرێم بەپێی یاسای بودجەی فیدراڵی، قەرزەکان، پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان، و داهاتی سافی نەوتی حکومەتی هەرێم تا بەرواری راگرتنی هەناردەکردنی نەوت لە (25ـی ئاداری 2023) دوای دانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە، بریتی بووە لە حەوت ترلیۆن و 119 ملیار دینار (پێنج ملیار و 393 ملیۆن و 181 هەزار 818 دۆلار). تێكڕای بڕی ماوه لە پشكی هەرێم بۆ ساڵی 2023 كە لە ئەستۆی حکومەتی فیدراڵە و تاوەکو ئێستا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان نەنێردراوه بریتییە لە نۆ ترلیۆن و 378 ملیار دینار (حەوت ملیار و 104 ملیۆن و 545 هەزار و 454 دۆلار). تێبینی و روونکردەوەکان لە بڵاوکراوەکەی سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیراندا هاتووە کە نرخی هەژمێردراو بۆ دینار لە بەرامبەر دۆلار بریتییە لە 1,320. سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیران روونیکردووەتەوە، سەبارەت بە شایستەکان لە پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکردنی خەرجییە حاکمییەکانی، ئەو خەرجییانە بە پارەی نەختینەیی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دابین ناکرێت، بەڵکو بە شێوەی کەلوپەل هەژمار دەکرێن، هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان شایستە تەواوەکانی وەرنەگرتووە لە بەشەخۆراک و بابەتی دەرمان کە داتا و زانیاریەکان لە وەزارەتەکانی بازرگانی و پیشەسازی و تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەستە. هەروەها جەخت لەسەر ئەوەشکراوەتەوە، "تاوەکو ئێستا هیچ بڕە پارەیەکی شایستە لە خەرجییە حاکمییەکان بە تەرخانکراوی مووچەی پێشمەرگەشەوە نەدراوە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان." لە خاڵێکی دیکەی روونکردنەوەکەدا، سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیران سەرنجی بۆ ئەوە راکێشاوە: "وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (25ـی حوزەیرانی 2023 تاوەکو 30ـی تشرینی دووەمی 2023) بڕی 12 ملیۆن بەرمیل نەوتی رادەستی وەزارەتی نەوت لە حکومەتی فیدراڵ کردووە بەبێ ئەوەی هیچ پارەیەک لەلایەن وەزارەتی فیدراڵییەوە بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو بڕە رادەستکراوانە بدرێت و نەدانی شایستەی کۆمپانیا نەوتییە بەرهەمهێنەرەکان کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن." سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی وەزیران باسی لەوەشکردووە:" داهات و خەرجییەکانی نەوتی و نانەوتی بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2023 لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وردبینییان بۆ کرا، و هەماهەنگییەکان لە ئێستادا بەردەوامە لەلایەن تیمی هاوبەشی دیوانی چاودێری دارایی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ تەواوکردنی وردبینی شەش مانگی دووەمی ساڵی 2023 و راپۆرتێک پێشکەش کرا. ئەنجامی کۆتایی وردبینی بۆ تەواوی ساڵی 2023 بۆ حکومەتی فیدراڵی راپۆرت دەکرێت." "سەرجەم تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانەی ساڵی 2023 بۆ سەرجەم یەکەکانی ناو وەزارەت و فەرمانگەکانی نەبەستراو بە وەزارەت لە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاراستەی فەرمانگەی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی کراوە." "وەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە (25ـی ئاداری 2023)ـەوە زیانی زۆری بە گەنجینەی فیدراڵی گەیاندووە و هەروەها زیانی گەورەی بە کۆمپانیا نەوتییەکانیش گەیاندووە کە لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن، زیانەکانی وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە زیاتر لە 10 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت."
هاوڵاتی وتەبێژی یەکێتی لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا رایگەیاند، هیچ لەگەڵ ئەوەدا نین موچە دابەش نەکرێت و لە 2014ەوە هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکە دەدەین، بۆیە پێویستە ئەو پارەی لە ئێستادا بەردەستە دابەشبکرێت. سەعدی پیرە، وتەبێژی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ئەمڕۆ هەینی لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا هەڵوێستی یەکێتی سەبارەت بە دابەشکردنی مووچەو هەڵبژاردن خستە ڕوو ڕایگەیاند، لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران، وەزیرەکانی سەر بە حزبی یەکێتی رەتیان کردوەتەوە موچە دابەش نەکرێت، بە بیروڕای یەکێتی راگرتنی دابەشکردنی موچە بیرۆکەیەکی باش نییە. وتیشی، نەک دوێنێ و پێرێ، بەڵکو لە ساڵی 2014ەوە یەکێتی هەولێداوە خەڵکی هەرێم بێ موچە نەبێت و لە وادەی خۆیدا موچە دابەش بکرێت، یەکێتی پێی باشە ئەو پارەیەی لە ئێستادا بەردەستە بە شێوەی موچە دابەش بکرێت. لەبارەی هەڵبژاردنیشەوە وتەبێژی یەکێتی ئاماژەی بەوەکرد، "لەگەڵ ئەوەداین هەڵمەتێکی هەڵبژاردنی دوور لە زمانی زبر بەڕێوەببرێت." هاوکات باسی ناوکۆییەکانی نێوان لایەنەکان لە دانانی پارێزگارێک بۆ کەرکوک کرد وتی لە دوایین کۆبونەوەی مەکتەبی سیاسی هەریەکە لە پارتی و یەکێتی بڕیاردراوە، بە بەشداری هەمو پێکهاتەکانی کەرکوک ئەنجومەنی پارێزگاکە پێکبهێنرێت و لە ماوەیەکی نزیکیشدا پارێزگار دیاری دەکرێت.
هاوڵاتی کۆڵبەرێکی لاوی خەڵکی پاوە کە لە رۆژی ٦ی ئەم مانگە بە تەقەی راستەوخۆی هێزەکانی ئێران بە سەختی بریندار کرابوو و تووشی بێهۆشی ببوو شەوی رابردوو لە یەکێک لە نەخۆشخانەکانی شاری کرماشان گیانی لەدەستدا. رکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بڵاویکردەوە، شەوی رابردوو پێنجشەممە ١٤ی ئازاری ٢٠٢٤ عەتا حوسێنی کۆڵبەری تەمەن ٣٢ ساڵ کە خەڵکی گوندی "بلەبزان" سەر بە شاری پاوە بوو، دوای نۆ رۆژ مانەوە لە نەخۆشخانەی تاڵقانی کرماشان، بەهۆی سەختی برینەکەیەوە گیانی لەدەستدا. هەنگاو پێشتر لە ڕاپۆرتێکدا رایگەیاندبوو، کە عەتا حوسێنی تووشی بێهۆشی بووە و لە نەخۆشخانەی "قودس"ی پاوە بۆ نەخۆشخانەی تاڵقانی کرماشان گواستراوەتەوە. عەتا حوسێنی، رۆژی چوارشەممە ٦ی ئازاری ٢٠٢٤ لە کاتی کۆڵبەری لە سنووری نەوسوود بە تەقەی راستەوخۆی هێزە چەکدارەکانی ئێران سینگی پێکرا و بە سەختی بریندارکرابوو.
هاوڵاتی بەشی پێشببینییەکان لە وەزارەرتی گواستنەوە و گەیاندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشبینییەکانی کەشوهەوای بۆ 48 کاتژمێری داهاتوو بڵاوکردەوە. بەپێی پێشبینییەکان بێت، ئەمڕۆ هەینی 15ی ئازاری 2024 ئاسمان لە نێوان نیمچەهەور و هەوری تەواو دەبێت، لە کاتەکانی دوای نیوەڕۆ لە ناوچەکانی باکوور و رۆژهەڵاتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەت لە ناوچە شاخاوییەکاندا، نمەباران و بارانی مامناوەند دەبارێت، لە شەویشدا ڕێژەی دابارین لە سنووری پارێزگای هەڵەبجە و سلێمانی کەمێک زیاتر دەبێت، هەندێک کات لە کاتى باران، هەورەتریشقەشى لەگەڵدا دەبێت. ئەوەش خراوەتە ڕوو، سبەی شەممە 16ی ئازاری 2024 ئاسمان بە گشتی نیمچەهەور دەبێت، لە هەندێک ناوچە بۆ هەوری تەواو دەگۆڕێت، لە ناوچە شاخاوییە بەرزەکانیشدا ئەگەری کەمێک نمەباران هەیە.
هاوڵاتی فراكسیۆنی پارتی له‌ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، له‌كۆبونه‌وه‌یه‌كدا 17 داواكاریان خسته‌به‌رده‌م محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و یه‌كێك له‌داواكاریه‌كانیش، پشكی پارتی وه‌ك گه‌وره‌ترین كوتله‌ی كوردی له لیژنه‌كانی په‌رله‌مان له‌به‌رچاو بگیرێت. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوێكی فراكسیۆنی پارتی، ئێواره‌ی دوێنێ چوارشه‌ممه سه‌رۆك و ئه‌ندامانی فراكسیۆنه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران كۆبونه‌ته‌وه، دوای ئاڵوگۆڕی بیروڕا 17 خاڵ خرانه به‌رده‌ستی سودانی لە بارەی داواکارییەکانی ئەو فراکسیۆنەوە ڤیان سەبری سه‌رۆكی فراكسیۆنی پارتی له په‌رله‌مانی عێراق دەڵێت: له كۆبونه‌وه‌كه‌ماندا له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ١٧ خاڵمان خسته‌ڕوو. گرینگترین خاڵه‌كان بریتی بوون له: ١- پەیوەندی نێوان حکومەتی فیدراڵی و ھەرێمی کوردستان ٢- ئەو ڕێککەوتن و بەڵێنانەی لە پڕۆگرامی وەزاری ڕێککەوتنی لەسەر کراوەو جێبەجێ نەکراون ٣- پرسی بودجەو موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم ٤- بڕیارەکانی ئەمدواییەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە موچەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان کە لەگەڵ دەستوری عێراقدا ناتەبا بوون ٥- پشکی ھەرێم لە بودجەی وەبەرھێنان ٦- جەختکردنەوە لەسەر ھەڵوێستەکان و پرەنسیپی ھاوسەنگی و شایستەکانی ھەرێمی کوردستان لە پۆستە سەربازی و ئەمنییەکاندا، لەوانە دەزگای ئاسایشی نیشتمانی، دەزگای ھەواڵگری و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، بریکاری وەزارەتەکان و دەزگا سەربەخۆکان ٧- جەخت لەسەر ئەو یاسا گرنگانە کرایەوە کە لە مەنھەجی وەزاریدا ھەن و پێویستە چاویان پێدا بخشێنرێت و بنێردرێن بۆ فراکسیۆن بۆ خستنەڕووی دیدگای خۆی، لەوانەش یاسای دادگای فیدراڵی و ئەنجومەنی فیدراڵی. ٨- لەبەرچاوگرتنی پشکی پارتی بوو لە ئەنجومەنی نوێنەران، وەک گەورەترین فراکسیۆنی کوردستانی لە لیژنە پێکھێنراو و ھاوبەشه‌کانی نێوان ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران و شایستەکانی ھەرێمی کوردستان لە دەرمان ٩- دابینکردنی ئامێرو پێداویستییە پزیشکییەکان بۆ وەزارەتی تەندروستی لە ھەرێمی کوردستان ١٠- زیادکردنی ژمارەی ئەو کەسانەی تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی لە ھەرێمی کوردستان دەیانگرێتەوەو بە شەھید هەژمارکردنی ئەوانەی لە گوندە سنورییەکان لە ھەرێمی کوردستان بە بۆردوومان شەھید دەکرێن وەک ئەوەی ھەیە لە حکومەتی فیدراڵیداو ئاسانکاری بۆ کۆمپانیاکانی وەبەرھێنان لە ھەرێمی کوردستان و مامەڵەکردن لەگەڵیان وەک کۆمپانیاکانی تری عێراقی و چارەسەرکردنی پرسی دوو جار باجدان. ١١- خەرجکردنی قەرەبوو بۆ ھاوڵاتیان لە ھەرێمی کوردستان پەیوەست بە پرسی موڵک و ماڵ و دابینکردنی پەین و ئامێری پێشکەوتووی کشتوکاڵی بۆ ھەرێمی کوردستان، وەک تەواوی جوتیارەکانی پارێزگاکانی ترو کردنەوەی لقی بانکی کشتوکاڵی و پیشەسازی لە ھەرێمی کوردستان ١٢- جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی شەنگال و جێبەجێکردنی بڕگەکانی بەگوێرەی ئەوەی لە پرۆگرامی وەزاریدا ھاتووە، و ئاساییکردنەوەی دۆخەکە بەگوێرەی ئەوەی لە ڕێککەتنەکەدا ھاتووەو جەختکردنەوە لەسەر دانپێدانانی ئەو زانکۆ و پەیمانگایانەی ماونەتەوە لە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان و بۆردی کوردستانی لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی لە حکومەتی فیدراڵی ١٣- چاوخشاندنەوە بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بۆ داخستنی نوێنەرایەتییەکانی وەزارەتی پەروەردەی فیدراڵی لە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، بەو پێیەی دەستوور مافی خوێندن لە سەرتاسەری عێراقدا زامن دەکات ١٤- جەختکردنەوە لەسەر پێدانی (منحە) بە یانەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان کە بەشدارن لە خولی یانە پیشەگەرەکانی عێراق، ھاوشێوەی یانەکانی عێراق ١٥- گرنگیدان بە ناوچەکانی ماددەی ١٤٠، وەک لە پرۆگرامی وەزاریدا ڕێککەوتنی لەسەر کراوە، ھەروەھا جەختکردنەوە لەسەر ھاوسەنگی ئیداری لە پارێزگای کەرکوک ١٦- قەرەبووکردنەوەی لە بودجەی فریاگوزاری بۆ خاوەن دوکان و کۆشکەکانی فرۆشتنی جلوبەرگی لەنگە کرد کە لە ئەنجامی ئاگرکەوتنەوە لە بازاڕی جلوبەرگی لەنگەی ھەولێر زیانێکی زۆریان بەرکەوت. ١٧- لە کۆبوونەوەکەدا دەستخرایە سەر بابەتە ھاوبەشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵیی و ھەرێمی کوردستان و گفتوگۆی بەردەوامی نێوان ھەردوولا بۆ لێکنزیککردنەوەی دیدگاکان و چارەسەرکردنی کێشە ھەڵپەسێردراوەکان بەپێی دەستور.
هاوڵاتی پارێزگاری بانکی ناوەندی دوای کۆبونەوەکەی لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، لەگەڵ وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا گەیشتوونەتە لێکتێگەیشتن بۆ پێداچوونەوە بەو سزایانەی بەسەر ژمارەیەک لە بانکە عێراقییەکاندا سەپاندوویانە کە بەشێوەیەکی ڕاستەخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار و هۆکاری نزمی نرخی دیناریشی ئاشکرا کرد. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوێكی په‌رله‌مانی عێراق، لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مان ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه له‌گه‌ڵ عه‌لی عه‌لاق پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی، گه‌مارۆكانی بانكه‌كان و كه‌لێنی فرۆشتنی دۆلاریان تاوتوێكرد دوای کۆبونەوەکە عەلی عەلاق، پارێزگاری بانکی ناوەندی لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، بۆ کۆنترۆڵکردنی ناجێگیری بەھای دۆلار لە عێراق، لەگەڵ ئەمریکا گەیشتوونەتە لێکتێگەیشتنێک بۆ پێداچوونەوە بەو سزایانەی بەسەر ژمارەیەک لە بانکە عێراقییەکاندا سەپاندوویانە. وتیشی، ناسەقامگیری بازاڕەکانی دراو و بەھای دۆلار بەرامبەر بە دینار، دەگەڕێتەوە بۆ مامەڵەی نایاسایی بازرگانە بچووکەکانی مامەڵەکاری دراو، کە بە نایاسایی مامەڵەی کڕین و فرۆشتن بە دۆلارەوە دەکەن. سه‌باره‌ت به‌چاپكردنی دراوی ناوخۆیی، پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی باسی له‌وه‌كردوه، "پرۆسه‌ی چاپكردنی دراوی ناوخۆیی به‌پێی پێداویستی دارایی ده‌بێت، به شێوه‌یه‌كیش ئه‌نجامده‌درێت كه هاوسه‌نگی دراوی بیانی و ناوخۆیی بپارێزێت بكات و ڕێگری له هه‌ر هه‌ڵاوسانێكی دارایی بكات". نرخی دۆلارلە چەند مانگی ڕابردوودا بۆ زیاتر لە 160 هەزار دینار بەرزببۆوە بەڵآم لە ئێستادا لە دوای ڕێکارەکانی بانکی ناوەندی عێراق نرخی 100دۆلار بۆ 150هەزار دابەزیووە.
هاوڵاتی دوای ئەوەی ئێوارەی رۆژی چوارشەممە، عەرەبێکی هاوردە لە شاری عەفرین منداڵی خاوەن کارەکەی دەکوژێت، له شاری عەفرین و شارۆچکەی جه‌ندرێس، به‌هۆی كوشتنی ئەو منداڵەوە خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تی ده‌ستی پێكرد، سەرچاوەیەکی خۆجێیی بە ئاژانسی هەواڵی ڕۆژئاوا " نۆرس پرێسی" ی ڕاگەیاندوە، سەدان کەس لە شاری عەفرین و جه‌ندرێس لە بەردەم نەخۆشخانەی سەربازی شاری عەفرینی رۆژئاوای كوردستان خۆپیشاندانیان ئەنجامدا، و داوایان كرد لێپرسینەوە له‌گه‌ل بکوژی ئه‌و منداڵه بكرێت. سەبارەت بە چۆنییەتی ڕوداوەکەش ئاماژەی بەوەکردووە، مێرمنداڵێک بە ناوی وەلید رۆژی چوارشەممە، 13-03-2024، لە ناوچەی جندرێسی سەر بە شاری عەفرینی رۆژئاوای کوردستان لە لایەن عەرەبێکی هاوردەوە دوای ئەوەی بە چەقۆ کوژراوە هەڵدراوەتە ناو بیرێکەوە . ڕونیشیکردەوە، تاوانبارەکە لە نانەواخانەی باوکی ئەم منداڵە کاریکردووە بەڵام دوای ئەوەی باوکی وەلید کرێکارەکەی دورخستۆتەوە لە کارەکەی دوای ڕۆژێک هەستاوە بە کوشتنی کوڕەکەی. بکوژەکە بە رەچەڵەک عەرەبە و ناوی یامین ئەحمەد ئیبراهیمە، خەڵکی ئیدلیبە و لەدوای داگیرکردنی عەفرین چووەتە ناوچەکە. هاوکات بە گوێرەی زانیارییەکان بکوژەکە لەلایەن پۆلیسی عەفرین دەستگیرکراوە، بەڵام ماڵباتەکەی هەڵاتوون.
ئا: هاوڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا رۆژی هەینی ٨ی ئازار لەکۆبوونەوە لەگەڵ ئەندامانی دامەزراوەی تورکە گەنجەکان لەشاری ئێستانبووڵ دەربارەی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان کە رۆژی ٣١ی ئازار بەڕوە دەچێت دواو وتی، هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی لەساڵی ٢٠٢٤ دوایین هەڵبژاردن دەبێت کە ئەو لەسەر کورسی دەسەڵات دەبێت و دوای ٢ دەیە بوون لەسەر کورسی دەسەڵات، دەبێ دەسەڵات دەستاودەست بێت و دەستبەرداری کورسی دەسەڵات بێت. لەساڵی ٢٠٠٣ ەوە کە ئەردۆان گەیشتووەتە دەسەڵات و دەسەڵاتی تورکیای گرتەدەست ئەمە یەکەمجارە باس لەوە دەکات دەسەڵات دەستاودەست دەبێت و واز لەدەسەڵات دەهێنێت. ئەردۆغان لەدیدار لەگەڵ «دامەزراوەی تورکە گەنجەکان (TUGVA) « باسی لەجێهێشتنی کورسی دەسەڵات کردو وتی :» من بەردەوام خەریکی کارم و لەهەوڵدام، ئێمە بێوچان هەڵدێین، لەبەرئەوەی ئەمە دوایین کاری منە». سەرۆککۆماری تورکیا جەختیکردەوە بەپێی یاسای ئێستا، ئەو ناتوانێت لەدەوری داهاتووی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماریدا خۆی بپاڵێوێ و بەشداری بکات. بەڵام دژبەرانی ئەردۆغان باس لەوەدەکەن سەرۆککۆماری ئێستای تورکیا دەیەوێت جارێکیتر دەست ببات بۆ یاساو یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت. ئەوان باس لەوە دەکەن کەساڵی ٢٠١٧ لەبەرژەوەندی خۆیدا دەستیبرد بۆ یاساو یاسای گۆڕی. ئەگەر ئەمجارەیەش وەک چۆن ساڵی ٢٠١٧ بەپەنابردن بۆ ریفراندۆم یاسای گۆڕی، بتوانێت ئەم کارە بکات، دەکرێ لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوەو تەنها رێگای مانەوەشی لەدەسەڵات پەنابردنە بۆ گۆڕینی یاسا. رەجەب تەیب ئەردۆغان رێبەری ٧٠ ساڵەی پارتی دادو گەشەپێدان کەپارتیکی کۆنسێرڤاتە دڵنیایی دا بەلایەنگرەکانی بەوە کە حزبەکەی لەدەسەڵاتدا دەمێنێتەوە، تەنانەت ئەوکاتەی خۆشی خانەنشین دەبێت و واز لەکورسی سەرۆککۆماری دەهێنێت. ئەردۆغان کە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەکان سەردانی ئێستانبووڵی کردووە دەربارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان و گرینگی ئەنجامەکەی دواو وتی:» سەرکەوتن لەم هەڵبژاردنە گواستنەوەی میراتە بۆ ئەو برادەرانەی کەدوای من دێن و دەسەڵات دەگرنە دەست». بەدەستهێنانی شارەوانی ئێستانبووڵ کە یەکێکە لەگەورەترین و گرنگترین شارەکانی تورکیاو سەرکەوتن لەهەڵبژاردن لەم شارەدا بۆ پارتی دادو گەشەپێدان زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی ساڵی ٢٠١٩ و لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکاندا ئەم شارەی لەدەستچوو و ئۆپۆزیسیۆن توانیان زۆرینەی دەنگەکان بەدەستبهێنن و حزبەکەی ئەردۆغان لەم شارەدا دۆڕا. ئێستا ئەردۆغان و پارتی دادو گەشەپێدان هەموو هەوڵی خۆیان خستۆتەگەڕ بەوەی لەم شارەدا سەرکەوتوو بن. بەڵام تائێستا بەپێی راپرسییەکان ئەنجامەکانی لە بەرژەوەندی حزبەکەی ئەردۆغاندا نییە. لەئیستانبوڵ ئەکرەم ئیمامئۆغڵو سەرەڕای هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانێتی «میللەت» کە ساڵی 2019 کاندیدی بوو، هێشتا دەنگەکانی پاراستووە و لەپێش کاندیدی ئاکپارتی و هاوپەیمانێتی کۆمار دایە. کۆتا راپرسییەکان ئەوە دەخەنەڕوو، ئیمامئۆغڵو، 2 بۆ 3 خاڵ لەپێش موراد کوڕوم دایە. هاوکات دەنگی کاندیدانی دەم پارتی کە لەئیستانبوڵ چارەنووسی ئەم هەڵبژاردنە دیاری دەکات، لەسەدا 4 بۆ 5ـە. ئێستانبووڵ ئەو شارە گرنگەیە کە ئەردۆغان نایهەوێت ئەمجارەش دۆڕاو بێت لەو شارەدا. لەبەرئەوەی قسەیەک هەیە لەتورکیا کەزۆر باوەو دەیڵێنەوە، ئەویش ئەوەیە هەرکەس ئێستانبووڵ بباتەوە هەموو تورکیای بردۆتەوە. ئەردۆغانیش دەیەوێت براوەی ئەم یارییە بێت. گرنگی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەتورکیا هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیا کە ٣١ی ئازار بەڕێوەدەچێت گرنگییەکی تایبەتی هەیەو لەڕاستییدا دەرخەری سەنگی ئەردۆغان و حزبەکەیەتی لەکۆمەڵگای تورکیا. ئەردۆغان و حزبەکەی خۆیان مڵاس داوە بەوەی بتوانن شارەوانی ئەو شارانەی کە ساڵی ٢٠١٩ لەدەستیان چووبوو بەدەستیبهێننەوە. بەتایبەت شارەوانی ئێستانبووڵ وەک گرنگیترین شاری تورکیا دوای ئەنقەرەی پایتەخت. سەرکەوتنی ئەردۆغان و حزبەکەی دەکرێ مەترسی بێت بۆ سەر پرۆسەی دیمۆکراسی بەگشتی لەتورکیا و ئەردۆغان و ماوەی ٢٠ ساڵەی دەسەڵاتدارێتییەکەی ئەوەی خستۆتەڕوو رۆژ لەگەڵ رۆژ زیاتر پشت لەبەها دیمۆکراسییەکان ئەکەن و دەیانەوێت تورکیا بەرەو وڵاتێکی تەک حزبی بەرن. سەرکەوتنی ئەردۆغان لە شارەوانییەکان لەوڕووەوە مەترسییە – بەتایبەت ئەگەر سەرکەوتنی بەرچاو بێت-جارێکیتر متمانە بەخۆبوونیان ببێت بەوە دەست ببەنەوە بۆ یاسای وڵات و بەڕیفراندۆم یاسا بگۆڕن و رەنگیشە بیانهەوێت ئەردۆگان لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە بۆ ٥ ساڵیتر و لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٨ دا خۆی بپاڵێوێتەوە. ئێستانبووڵ و ئەنقەرە دوو گەورەشاری تورکیان و لە ئێستادا شارەوانی ئەم دوو شارە بە دەستی پارتی کۆماری گەل (CHP) ەیە. بەڵام ئەردۆگان وای داناوە لە هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵدا ئەم دوو شارە گەورەیە بە دەست بهێنێتەوە. ئێستانبووڵ و ئەنقەرە ، دوو پێتەختی ئابووری و سیاسی تورکیان و ساڵی ٢٠١٩ پارتی کۆماری گەل (CHP) ساڵی ٢٠١٩ توانی ئەم دوو شارە لە دەست ئەردۆغان بێنێتە دەرو لەم دوو پایتەختە ئابووری و سیاسییەی تورکیادا شکست بە ئاکپارتی بهێنێت. لە لایەکیترەوە بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی تورکیا کە بە «بەرەی نەتەوەیی « ناسرابوو دوای هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆککۆماری کە مانگی ئایاری ٢٠٢٣ بەڕێوەچوو و ئەردۆگان تێیدا براوە بوو، وەک پێشتر یەکگرتوو نین. لە هەڵبژاردنی شارەوانییەکان هەموو حیزبەکانی بەشدار لە «بەرەی نەتەوەیی» بە پاڵیوراوی خۆیان بەشدارن. حیزبی باش (IYI PARTI) کە حیزبێکی سیاسی نەتەوەخوازی سێکۆلارە و پارتی یەکسانی و دیمۆکراسی گەلان (DEM PARTI) هەرکامەیان بە پاڵێوراوی خۆیانەوە لەم هەڵبژاردنانەدا بەشدارن و نوێنەری خۆیان هەیە. ئەکرەم ئیمام ئۆغلوو ساڵی ٢٠١٩ وەک سەرۆکی شارەوانی ئێستانبووڵ هەڵبژێردرا، لە وتووێژێکدا ماوەیەک لەوە پێش وتوویەتی هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی پەیامێکی گرینگی پێیە بۆ ئەردۆغان و پارتەکەی، هەڵبژاردنی ئازاری ٢٠٢٤ پەیامی « دیمۆکراسی، یەکسانی و حکوومەتی یاسا»ی پێیە بۆ دەوڵەتی ئەردۆغان. ئاک پارتی بۆ هەڵىژاردنەکانی ئێستانبووڵ» مرات کۆرۆل»ی کاندید کردووە کەپێشتر وەزیری ژینگەو شارسازی بووە، بەڵام پێش بینییەکان ئاماژەن بەوەی ئیمام ئۆغلوو لەپێشە. شارە کوردییەکان و هەڵبژاردنی شارەوانییەکان ساڵی ٢٠١٩ لەزۆربەی زۆرە شارە کوردییەکانی باکوور پارتی دیموكراتی گه‌لان- هه‌ده‌په دەنگی سەرتری هێناو توانی سەرۆکی شارەوانی دیاری بکات. بەڵام هەدەپە دوای گوشارەکانی دەوڵەتی ئەردۆغان هەڵوەشایەوەو لەئێستادا (دەم پارتی) نوێنەرایەتی کورد دەکات لە هەڵبژارنی شارەوانییەکان و هیواخوازە بەوەی بتوانێت سەرکەوتنەکانی (هەدەپە) لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەساڵی ٢٠١٩ دووبارە بکاتەوە. هەدەپە ٣ گەورە شارەوانیی ئامەد، مێردین و وانی بەدەستهێنا، لەگەڵ ئەوەش شارەوانیی ٥ پارێزگای دیکە ( ئێلح، ئیدر، سێرت، جۆلەمێرگ و قەرس) و ١٥ قەزا و شارۆچکەی لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازاری ٢٠١٩ بردەوە. هەدەپە شارەوانیی ناوەندی پارێزگاکانی دێرسیم، شێرناخ، بەدلیس و ئاگری لەدەستدا. بەڵام شارەوانی شاری قەرسی بەدەستهێنایەوە کەپێشتر لەدەستی دابوو. لەشارەکانی مووش و دێرسیم بە جیاوازییەکی کەم دەنگی نەهێنایەوەو سەرکەوتوو نەبوو، هەرچەند هەر ئەو دەم هەدەپە تانەی لەهەڵبژارنەکان دا لەو ٢ پارێزگەیە و رایگەیاند بەزەبری هێز ئەنجامی دەنگەکان لەو ناوچانە گۆڕدراوە. لەدوای دەرکەوتنی ئەنجامەکانی ٢٠١٩ و لەدەستدانی چەند شارەوانی گەورە وەک (دێرسیم، شێرناخ، بەدلیس و ئاگری) زۆر رەخنە لەهەدەپە گیرا و باس لەوە کرا هەدەپە شکستی هێناوە. بێگومان ئەوە کەهەدەپە ئەو شارانەی لەدەستدابوو حاشاهەڵنەگر بوو. بەڵام پێویستە ئەو دۆخ و هەلومەرجە لەبەرچاو بگیردرێت کە هەڵبژاردنەکانی ئازاری ٢٠١٩ی تێدا بەڕێوەچوو. پێویستە دوای ٥ ساڵ خوێندنەوەمان بۆ ئەو دۆخە سیاسی و ئەمنییە ببێت کە (هەدەپە) تێیدا چووە ناو کێبڕکێی هەڵبژاردنەکانەوە و بەبێ لێکدانەوە ئەو دۆخە ناتوانین هۆکارەکان ببینین. لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکان لە ٢٠١٤ کورد سەرکەوتنی گەورەی بەدەستهێنا. ئەمە وایکرد بە بیانووی جیاواز (ئاکەپە) هێرش بکاتەسەر چالاکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی کورد لەباکووری کوردستان. پێویستە ئەوەمان لەبەرچاو بێت ٢٠١٩ کوردو هەدەپە لەژێر توندترین گوشارەکانی دەوڵەتی فاشیستی ئاکەپە- مەهەپەدا بەشداری هەڵبژاردنیان کرد. لەکاتێکدا دەستیان بە بانگەشەی هەڵبژاردنکرد زیاتر لە ١٠ هەزار سیاسەتمەداری کوردی نزیک لە (هەدەپە) لە زیندان بوون. هاوشارەدارو پەرلەمانتارەکانی لەزیندان بوون. تەنانەت لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا سەدان بەرپرس، پاڵێوراو و ئەندامی هەدەپە دەستگیرکران. دۆخێکی ئەمنی سەربازی خوڵقا. دەوڵەت هەموو دامودەزگا و هێزەکانی خۆی بۆ دژایەتیکردنی هەدەپە تەرخانکردو لەهەموو روویەکەوە دەرفەتەکانی بەکارهێنا بۆ ئەوەی ئەنجامی هەڵبژارنەکان بەدڵی خۆی بێت و لەبەرژەوەندی خۆیدا بێت. (دەم پارتی) لەئێستادا هیوای کوردەکانە لەباکووری کوردستان و بەشی زۆری دەنگدەرانی کورد لەخۆی کۆدەکاتەوە. بەڕوانگەیەکی رەخنەییەوە لەئەزموونی (هەدەپ) دەڕوانێ و هیواخوازە بتوانێت سەرکەوتنەکانی (هەدەپ) دووبارە بکاتەوەو ئەو پارێزگایانەش کە ساڵی ٢٠١٩ لەدەستچوون بەدەستبهێنێتەوە، ئەگەر وەها بێت دەبێ بەشکستێکی گەورە بۆ ئەردۆغان. ئەردۆغان و ئاکەپە لەئێستادا کەوتوونەتە دژایەتی توندنی ( دەم پارتی)، بە هەمانشێوەی ٢٠١٩ باس لەوە دەکرێت دۆخی ترساندن و تۆقاندن زاڵەو دەیانەوێت کەڵک لە هەموو میکانیزمەکان وەربگرن بەوەی دەنگدەری کورد لەباکووری کوردستان دەنگ بە (دەم پارتی) نەدات و دەنگەکانی لەبەرژەوەندی (ئاکەپە) بچنە سندووقەکانەوە. ئەردۆغان (دەم پارتی) بەدرێژکراوەو درێژەدەری رێگای (هەدەپە) دەزانێت و نیگەرانە لەوەی ( جەهەپە) بەئاشکرا یان نهێنی پەیوەندی لەگەڵ (دەم پارتی) هەیە. رۆژی ٢٤ی شوبات لەپارێزگای (ئەدەنە) هێرشی کردەسەر (جەهەپەو دەم پارتی) و پەیوەندی (جەهەپە) لەگەڵ (دەم پارتی) و وتی : «ئۆپۆزیسیۆن بەهۆی ململانێییە نێوخۆییەکان و کێشمەکێشەکانی نێو حزب ناتوانن سەرنجی خۆیان بخەنە سەر بابەتەکانی دیکە. هەوڵی ئەوە دەدەن لەرێگەی رێککەوتنی گوماناوی هەڵبژاردن ببەنەوە. دەیانەوێت خەڵک ناچاریان بێت و دەنگیان پێبدات، بەڵام من باوەڕم وایە خەڵک دەیانکات بەپەند. ئیدارەی جەهەپە هێز ئۆپۆزیسیۆنی ئەم وڵاتەی بەلاوەناوە و لەکاری خستووە». ئەدەپە هەروەها رۆژی ٢٣ی شوبات لەکۆبوونەوەی بانگەشەی هەڵبژاردن لە بالیکێسر دەربارەی پەیوەندی (جەهەپە) و ( دەم پارتی) وتی:» جەهەپە درێژە بەهاوپەیمانیەتی نهێنی هەڵبژاردنەکانی پێشوو دەدات، ئەمجارەیان لەگەڵ دەم پارتی و قەندیلە». هەروەها رۆژی ٨ی شوبات، سەرۆککۆماری تورکیا دەربارەی پەیوەندی (جەهەپە) و (دەم پارتی) قسەیکرد و وتی : «ئێمە وەک جەهەپە لەدیوی پشتی دەرگاکان لەگەڵ دەم پارتی ‹درێژکراوەی رێکخراوی جوداخواز› دانانیشن، بەڵکو وەک هاوپەیمانیەتی کۆمار راستەوخۆ قسە لەگەڵ خەڵک دەکەین. ئیدارەی جەهەپە لەخەمی چارەسەرکردنی خەڵک نییە. هەموویان هەوڵی بەدەستهێنانی دەستکەوتی سیاسین». هاوپەیمانی و پەیوەندی نێوان (جەهەپە) و ( دەم پارتی) بە تایبەت لەشارێکی گەورەی وەک (ئێستانبووڵ) لێدانێکی گەورەیە بۆ ئاکپارتی و ئەردۆغان و دەنگی کوردو پێکهێنانی هاوپەیمانی لەگەڵ (جەهەپە) دەتوانێت جارێکیتریش ئێستانبووڵ لەدەست ئاکپارتی بهێنێتە دەرەوە. ئەردۆغان: لەسەرۆکی شارەوانییەوە بۆ سەرۆککۆمار رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری ئێستای تورکیا، هەنگاو بەهەنگاو پێگە سیاسییەکەی بەدەستهێناوەو لەئێستادا بەیەکێک لەقۆرخکارترین سیاسییەکان ئەزانرێت. ئەردۆغان بۆ ماوەی ٤ ساڵ و لە ساڵی ١٩٩٤ەوە بۆ ١٩٩٨ سەرۆکی شارەوانی ئێستانبووڵ بوو. ساڵی ٢٠٠٣ بوو بەسەرۆک وەزیران لەتورکیا . ئەوکات سەرۆک وەزیران گرنگترین پلەی سیاسی بوو لەتورکیا. سالی ٢٠١٤ دوای ٣ دەورە مانەوە لەپلەی سەرۆک وەزیرانیدا، بوو بەسەرۆککۆمار. ساڵی ٢٠١٧ و پاش ریفراندۆمێ ١٦ی ئاپریلی ٢٠١٧، سیستەم گۆڕا بۆ سیستەمی کۆماری و پلەی سەرۆک وەزیران لەتورکیا هەڵوەشایەوەو ئەمە رێگەخۆشکەر بوو بەوەی ئەردۆغان لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوەو ساڵی ٢٠١٨ بوو بەسەرۆککۆمار. ساڵی ٢٠٢٣ لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماریدا لەخولی دووهەمدا جارێکیتر بووەوە بەسەرۆککۆمار و لەئێستادا زیاتر لە ٢٠ ساڵە کەسی یەکەمی سیاسەتی تورکیایە. بەپێی یاسا ئەردۆغان ساڵی ٢٠٢٨ جارێکیتر ناتوانێت خۆی بپاڵێوێت و خۆشی باسی لەوە کردووە ئەمە دوایین هەڵبژاردنە لەسەردەمی سەرۆککۆماری ئەودا. ئەردۆغان و وازهێنان لەدەسەڵات رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا و کەسی یەکەمی (ئاک پارتی) لەکۆبوونەوە لەگەڵ «دامەزراوەی تورکە گەنجەکان (TUGVA) « لەئێستانبووڵ باسی لەوەکرد ئەمە دوایین هەڵبژاردنی سەردەمی دەسەڵاتدارێتی ئەوە. لەهەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٨ دا بەشداری ناکات و واز لەدەسەڵات دەهێنێت بۆ هاوڕێکانی. ئەم وتانەی ئەردۆغان لەتۆڕە کۆمەڵآیەتییەکان رەنگدانەوەی بووەو بەشێکی زۆر لەچالاکانی کۆمەڵایەتی و سیاسی تورکیا بەگومانەوە لەم قسانەیان روانیوە و لایان وایە ئەردۆغان راستگۆ نییە لەقسەکانیدا و باس لەوە دەکەن ئەگەری هەیە ئەردۆغان جارێکیتر هەوڵدەدات یاسا بگۆڕێت لەبەرژەوەندی خۆیدا. ئەرکان ئۆزکان، چالاکی مافی مرۆڤ لە تورکیا لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X بەگومانەوە لەقسەکانی ئەردۆغان دەڕوانێت و ئەوە دەهێنێتەوە بیر کەساڵی ٢٠١٧ لە بەرژەوەندی خۆیدا رێفراندۆمی رێکخست و توانی یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت. ئەم چالاکە مافی مرۆڤییە نووسیویەتی :» بڕوای پێ مەکەن، هەموومان دەزانین و ئاگادارین ئەو لەهەوڵی ئەوەدایە یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت و جارێکیتر خۆی بپاڵێوێتەوە». ژمارەیەک لەچالاکانی سیاسی تورکیا باس لەوە دەکەن باسکردن لەکۆتایی هاتنی وادەی سەرۆککۆماری دوای ٢٠٢٨ و دەستبەرداری دەسەڵاتبوون لەئێستادا فێڵێکە لەلایەن ئەردۆغانەوە دەکرێت بۆ ئەوەی متمانەی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازار بەدەستبهێنێت و خەڵک متمانەیان پێبکەن. ئەرکان ئۆزکان لەتویتێکی تردا لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X دەربارەی ئەردۆغان و پارتەکەی نووسیویەتی :» ئەو ( ئەردۆغان) هەر رۆژەو رەنگێک دەگۆڕێت. رۆژێک خۆی بە نەتەوەیی نیشان دەدات و رۆژێک پیاوی ئایینی. ئێستاش دەیەویت خۆی بە دیمۆکراسیخواز نیشان بدات، بەڵام لە ٢٠٠٣ ەوە ئەوان دژی دیمۆکراسی و ئازادین لەتورکیا». محەممەد گۆنێش خوێندکاری دۆکتۆرای زانستەسیاسییەکان لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X نووسیویەتی :» ئەردۆغان هیچکات بەدروشمەکان و قسەکانی خۆی وەفادار نەبووە جگە لەو قسانەی کە دژی ئازادی بوون. دیمۆکراسی لەتورکیا لەمەترسیدایە». ئەردۆغان لەچی ئەترسێت؟ ئەردۆغان لەبانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا بەردەوام هێرش دەکاتەسەر (دەم پارتی) و (جەهەپە). ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەردۆغان وەک ساڵانی سەرەتای بەدەسەڵات گەیشتنی ئیتر پارتەکەی و خۆی هێزی یەکەم نین. پرۆسەی سیاسی لەتورکیا لە ٢٠٠٣ ەوە بۆ ئێستا زۆر گۆڕاوە. ساڵی ٢٠٠٣ کە پارتی داد و گەشەپێدان دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەردۆغان وەک رێبەرێک دەرکەوت کە توانی زۆرینەی رەهای دەنگەکان لەتورکیا و بەتایبەت لەناوچە کوردنشینەکان بەدەستبهێنێت. ئەردۆغان ٢٠٠٣ و ٢٠٠٨ و ٢٠١٣ لەناوچە کوردنشینەکان زۆرینەی دەنگەکانی بەدەستهێنا. تەنانەت وا لێکدرایەوە ناوچە کوردنشینەکان ئەردۆغانیان گەیاندە دەسەڵات. بە بانگەشەی گەشەی ئابووری و کرانەوەی سیاسییەوە هاتە مەیدان. هەستی ئایینی خەڵکی لە بەرژەوەندی خۆیدا بەکار هێناو خۆی وەک رێبەرێکی بێ رەقیب دەرخست. بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا و بەتایبەت دوای هەڵبژارنی شارەوانییەکانی ٢٠١٩، ئەردۆغان شکستی گەورەی هێنا. هەردوو پاڵێوراوی پارتی دادو گەشەپێدان لەدوو گەورە شاری ئێستانبووڵ و ئەنقەرە دەرنەچوون و پێگەی ئەردۆغان و پارتەکەی وەک ساڵانی سەرەتا نەماوە لە تورکیاو ئەو خۆشەویستییەی نەماوە. لەهەڵبژاردنەکانی ئایاری ٢٠٢٣ بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٣ ەوە نەیتوانی رێژەی پێویست دەنگ بهێنێتەوەو ببێت بەسەرۆککۆمار و هەڵبژاردنەکان گەیشتە خولی دووهەم. لەخولی دووهەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری تورکیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان کەساڵانی یەکەمی سەرۆک وەزیران بوونی، وەک رێبەرێکی بێ رەقیب دەردەکەوت، بەجیاوازییەکی کەم توانی لە «کەمال قلیچدار ئۆغلوو» پاڵێوراوی ( جەهەپە) بباتەوە. لە خولی دووهەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری ٢٠٢٣ لەمانگی ئایاردا، ئەردۆغان ٥٢.١٨ لەسەدی دەنگەکانی هێنایەوە. لەبەرامبەردا «کەمال قلیچدار ئۆغلوو» ٤٧.٨٢ لەسەدی دەنگەکانی هێنایەوە. ئەمەش ئەوە دەخاتەڕوو ئەردۆغان ئیتر ئەو رێبەرە بێ رەقیبە نییە کە لەساڵانی یەکەمدا هەبوو و لەئێستادا ترسی لێ نیشتووە بەوەی لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازاردا بدۆڕێت. شەڕی پ.ک.ک بەدادی ئەردۆغان دەگات؟ ئەردۆغان لەساڵی رابردوودا بەشێوەی چڕوپڕ کەوتووەتە هێرش بۆ سەر باشووری کوردستان و بنکەکانی پ.ک.ک و بانگەشەی ئەوە دەکات قەندیل بڕووخێنێت. ئەردۆغان دەیهەوێت هەستی نەتەوەیی دەنگدەرانی تورک بۆلای خۆی رابکێشێت و بەناوی وەستانەوە دژی (پ.ک.ک) کە ئەو بەتیرۆریستیان ناو دەبات، دەنگدەرانی نەتەوەپەرستی تورک بۆلای خۆی رابکێشێت. بەڵام لەناوخۆی کۆمەڵگای تورکیا ناڕەزایەتی گەورە هەیە لەم هێرشە چڕوپڕانەی تورکیا بۆ سەر باشووری کوردستان و بنکەکانی پ.ک.ک لە باشوور. تائێستا نەیتوانیوە سەرکەوتنێکی هەرچەند بچووکیش بەدەستبهێنێت. لەبەرامبەردا سەدان لە هێزەکانی سوپای تورکیا لەم جەنگەدا کە خۆیان دایانگیرساندووە کوژراون. ئەم جەنگە لە باری ئابوورییەوە تێچوویەکی قورسی هەیە و بووە بۆ تورکیا. ئەردۆغان کە بەدروشمی باشترکردنی دۆخی ئابووری خەڵک گەیشتە دەسەڵات، لەئێستادا شکستی هێناوەو وڵاتەکەی لەباری ئابوورییەوە لەدۆخێکی خراپدایە. جەنگی بەربڵاو لەگەڵ پ.ک.ک تێچوویەکی گەورەی بۆ ئەو وڵاتە هەبووە. ئەمانە وا دەکات دەنگدەری نەتەوەییخوازی تورک رازی نەبێت لەهەڵسووکەوتەکانی ئەردۆغان و رەنگە جارێکیتر شکست بهێنێتەوە.
هاوڵاتی ئەنجومەنى شوراى هەرێمى كوردستان بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە لەبارەی بریارەکانی ئەم دواییەی دادگای فیدراڵی عێراق کە تایبەت بوون بە هەرێمی کوردستان. لە بەیاننامەکەدا ئەنجومەنى شوراى هەرێمى كوردستان رایگەیاند "لە سۆنگەى هەستكردن بەبەرپرسیارێتى مێژوویی و یاسایی بەرامبەر بەو ئاراستە نوێبەى دادگەى ئیتیحادى باڵاى عێراقی لە بڕیارەكانى ئەم دواییەیدا لەخۆى گرتووە دەربارەى ئەو دەعوایانەى دژ بەهەرێمى كوردستان بەرزكراونەتەوە، كە چەندین سەرپێچی لەخۆگرتووە بۆ دەقە دەستورییە روونەكان و بنەما یاساییە چەسپاوەكان، هەروەها لە ڕوانگەى باوەڕبوونمان بە سیستەمى فیدرالى لە عێراق، ئێمە لە ئەنجومەنى شوراى هەرێمى كوردستان - عێراق، گرنگترین تێبینییە یاساییەكانمان دەربارەى ئەو سەرپێچییانە بۆ ڕاى گشتى دەخەینەڕوو". دەقی بەیاننامەکەى ئەنجومەنى شوراى هەرێمى كوردستان - عێراق: لە سۆنگەى هەستكردن بەبەرپرسیارێتى مێژوویی و یاسایی بەرامبەر بەو ئاراستە نوێبەى دادگەى ئیتیحادى باڵاى عێراقی لە بڕیارەكانى ئەم دواییەیدا لەخۆى گرتووە دەربارەى ئەو دەعوایانەى دژ بەهەرێمى كوردستان بەرزكراونەتەوە، كە چەندین سەرپێچی لەخۆگرتووە بۆ دەقە دەستورییە ڕوونەكان و بنەما یاساییە چەسپاوەكان، هەروەها لە ڕوانگەى باوەڕبوونمان بە سیستەمى فیدرالى لە عێراق، ئێمە لە ئەنجومەنى شوراى هەرێمى كوردستان - عێراق، گرنگترین تێبینییە یاساییەكانمان دەربارەى ئەو سەرپێچییانە بۆ ڕاى گشتى دەخەینەڕوو: 1- دادگەى ئیتیحادى باڵا خۆى خستۆتە شوێنى دەسەڵاتى یاسادانان، بەجۆرێك لە حوكمى دەعواى ژمارە (83) و هەردوو یەكخراوەكەى (131) و(185)/ ئیتیحادى/2023، چەندین دەقى یاسایی تەشریع كردووە لە بەندەكانى (دووەم) و(سێیەم) و(چوارەم) و(پێنجەم)ى حوكمى ئاماژەپێكراودا، ئەویش دواى ئەوەى بڕیاریداوە بە نادەستوریی بوونى هەندێك ماددە و بڕگەى یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى كوردستان - عێراق ژمارە (1)ى ساڵى 1992ى هەمواركراو. ئەمەش پێشێلكردنێكى ڕوونە بۆ ماددە (93)ى دەستورى عێراقى ساڵى (2005)، بەتایبەت بەندى (یەكەم)ى، كە تیایدا كارى دادگەى ئیتیحادى باڵا كورتكراوەتەوە سەر پیادەكردنى تایبەتكاری چاودێرییكردنى مەوداى دەستوری بوونى یاسا و پێڕەوە بەركارەكان. بۆیە هێنانەكایەى دەقى یاسایی لە بڕیارى دادگەى ئیتیحادی باڵا دەستوەردانە لە تایبەتكارییەكانى دەسەڵاتى یاسادانان و سەرپێچییەكى ڕوونە بۆ ماددە (47)ى دەستور كە دەقى كردووە لەسەر ئەوەى هەر دەسەڵاتێك پیادەى تایبەتكارییەكانى خۆی دەكات لەسەر بنەماى جیاكردنەوەى دەسەڵاتەكان. 2- پابەند نەبوونى دادگەى ئیتیحادى باڵا بە عەریزەى دەعواى داواكار، بەجۆرێك داواكارى دەعواى ژمارە (83)ى ئاماژەپێكراو، داواى هەڵوەشاندنەوەى یازدە كورسییەكەى (كورسییەكانى كۆتا)ى نەكردووە، بەڵكو داواى دوبارە دابەشكردنەوەى كورسییەكانى پەرلەمانى كوردستانى كردووە بەسەر پارێزگەكانى هەرێم بەگوێرەى پێوەرى ژمارەى دانیشتووان، كەچى دادگەى ئیتیحادى باڵا لە بەندى (یەكەم)ى حوكمەكەیدا بڕیاریداوە بە نادەستوریی بوونى دەستەواژەى (یازدە) لە ماددەى یەكەمى یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى كوردستان ى هەمواركراو، ئەمەش داواكار لە عەریزەى دەعواكەى داواى نەكردبوو، بەم پێیەش ئەمە دەبێتە پێشێلكردنێكى ڕوونى ئەو بنەمایەى لە یاسا و لە دادگەرییدا چەسپاوە كە دەڵێت: دەعوا لە چوارچێوەى عەریزەكەیدا سنووردارە، و نابێت حوكم بكرێت بە زیاتر لەوەى داواكار داواى دەكات. 3- لە دەعواى ژمارە (83)ى ئاماژەپێكراو دیارە كە كەسانى داوالێكراو بریتین لە: - سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان. - سەرۆكى هەرێمى كوردستان. - سەرۆكى حكومەتى هەرێمى كوردستان. دادگەى ئیتیحادى باڵا لە بەندى (هەشتەم)ى حوكمى دەعواى ئاماژەپێكراو بڕیاریداوە بە رەتكردنەوەى دەعوا بەرامبەر هەردوو داوالێكراو سەرۆكى هەرێمى كوردستان و سەرۆكى حكومەتى هەرێمى كوردستان لەبەر ئاراستەنەبوونى نەیارى (عدم توجه الخصومە). بەمەش نەیاری (الخصومە) كورتكرایەوە سەر سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان، بەڵام دادگەى ئیتیحادى باڵا بێئاگایە لەوەى بەبڕیارى ژمارە (233) و یەكخراوەكانى (239) و(248) و(253)/ئیتیحادى/2022 لە 30/5/2023 حوكمى داوە بە نادەستوریی بوونى یاساى بەردەوامبوونى خولى پێنجەمى پەرلەمانى كوردستان - عێراق ژمارە (12)ى ساڵى 2022، بەم پێیەش سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان و سەرجەم ئەندامەكانى لەبنەڕەتدا بوونی یاساییان نەماوە، لە كاتێكدا ماددەى (4)ى یاساى دادبینیی مەدەنیی ژمارە (83)ى ساڵى 1969ى هەمواركراو مەرجى داناوە بەوەى پێویستە داوالێكراو نەیار بێت. بەگوێرەى ئەم ماددەیە پێویست بوو دەعواكە رەت بكرێتەوە لەبەر نادروستى مامەڵەكردن لەگەڵ سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان وەك نەیارێك چونكە لەكاتى بەرزكردنەوەى دەعواكە بوونى یاسایی نەماوە. 4- سەرپێچیكردنى دادگەى ئیتیحادى باڵا بۆ رێسا یاساییە رێكارییەكان، كاتێك لە دەعواى ژمارە (233) و یەكخراوەكانى (239) و(248) و(253)/ئیتیحادى/2022، بڕیاریداوە بە قەبولكردنى نووسراوى لادانى هەردوو بڕیكار (د. وعدی سلێمان مزورى) و فەرمانبەری مافپەروەر (شەرمین خچر بهجت)، هاتوو لە پەرلەمانى كوردستان بە ژمارە (1369) لە ڕێكەوتى 23/5/2023 و هەڵوەشاندنەوەى تەخویلكردنى ئامادەبوونیان لەدادبینیكردن لەبەردەم دادگەى ئیتیحادى لە دەعواى ئاماژەپێكراودا. كەچى دادگەى ئیتیحادى باڵا لەبڕگەى ژمارە (1)ى حوكمى ئاماژەپێكراویدا بڕیاریداوە بە نادەستوریی بوونى یاساى بەردەوامبوونى خولى پێنجەمى پەرلەمانى كوردستان - عێراق ژمارە (12)ى ساڵى 2022، بەم حوكمەش سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان دەسەڵاتى لادانى هەردوو بریكارى ئاماژەپێكراوى نامێنێت.
هاوڵاتی وەزارەتی دارایی عێراق بەردەوامە لە وردبینی کردنی لیستی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و ئەمڕۆ بڕێک پارەی دیکەی خستەسەر هەژماری هەرێم. ئەمڕۆ پێنجشەممە 14ی ئازاری 2024 لەلایەن وەزارەتى دارایی عێراقەوە بڕى 800 ملیۆن دینارى دیکە خرایەسەر هەژمارى هەرێمى کوردستان و ئەو بڕە پارەیەى هاتووە بۆ دەستەى وەبەرهێنانە و پارەکە خراوەتە سەر هەژماری ئەو دەستەیە. بۆ مووچەی مانگی شوباتی 2024 حکومەتی عێراق تائێستا لەکۆی 618 ملیار دینارەکە تەنها 561 ملیار دیناری خستووەتەسەر هەژماری هەرێمی کوردستان.
