عەلی خامنەیی: مەرجی ئێران بۆ ئەمەریکا، وازهێنانە لە ئیسرائیل

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.

هاوڵاتی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەر حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسنووری هەرێمی كوردستان، بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێران ئاشكرایدەكات» ئێران شەش مانگ مۆڵەتی پێداون». بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». ئەو بەرپرسە سەربازییە وتیشی:»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». «پێیان وتوون ئێران دوو مانگ مۆڵەتی داوە بەیەكێتی و پارتی كە دەبێت حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هەرێم چۆڵ بكەن یاخود بكرێنە كەمپەوە، بەڵام یەكێتی و پارتی داوای شەش مانگیان كردووەو ئێرانیش بەوە رازی بووە»، ئەو بەرپرسە سەربازییەی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان وای وت. كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی توركیا هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی چالاكییەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات كۆنترۆڵ بكات، ئەوەش دوای رووداوەكەی ژینا ئەمینی كەخۆپیشاندانی فراوانی لێكەوتەوەو سەدان كەس كوژران و برینداربوون. حزبەكانی رۆژهەڵات بەهۆی بەهێزبوونی رێكخستنەكانیان لەشارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی نیگەران كردووە. هاوکات سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری هێناوەو چەندین جۆری چەكی ئامادە كردووەو سەكۆی موشەكی لەچەندین شوێن جێگیركردووە. لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی تەواوی زانیارییەکان لەسەر ڕێکەوتنی یەکێتی و پارتی لەگەڵ ئێران لەباری حزبەکانی ڕۆژهەڵات بخوێنەوەو لێرە کلیک بکە  

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئیسرائیلیش دەڵێت پابەندنی هیچ رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتە نابێت و واشنتۆنیش ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە رێككەوتن نییەو لێكتێگەیشتنە. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل رایگەیاندوە رێككەوتنەكەی نێوان تاران و واشنتۆن دەبێتە هۆی ئەوەی ئێران بەرنامەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی پێش بخات و سەدان ملیۆن دۆلاری دەستكەوێت و ببێتە هەڕەشەیەكی ئاشكرا بۆ تێكدانی ئاسایشی ناوچەكە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە رێككەوتنەكە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە».   ئەمریكا و ئێران لە بانگەشەی جەنگەوە بۆ رێككەوتنی ژێربەژێر ئەگەرچی بۆ یەكەمجار ئیسرائیل دانوستانە نهێنییەكانی نێوان بەرپرسانی كۆشكی سپی و تاران ئاشكرا كرد، بەڵام رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز) زانیارییەكانی ئەو دانوستانانەی بڵاو كردوەتەوە و نوسیویەتی:»  بە پێی ئەو دانوستانانە لە چوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێ بڕیارە 20 ملیار دۆلار لە پارە بلۆككراوەكانی ئێران ئازاد بكرێت و لە بەرامبەریشدا سێ هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئازاد بكرێن. هەر بە پێی ئەو زانیارییانە ئەمریكا ئامادەیی دەربڕیووە سزاكانی ئێران قورستر نەكات لە بەرامبەر راگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆمی 60% لە وێستگە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە و هاوكات بڕێكی زیاتر لە نەوتەكەی هەناردەی دەرەوە بكات كە ئاماژەكانی ئەو رێككەوتنەش دەركەوتوە و ئێران لە مانگی رابردوودا فرۆشی نەوتی رۆژانەی گەیاندوەتەوە یەك ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل. نیۆیۆرك تایمز ئاشكرای كردووە كە بەرپرسانی ئەمریكا چالاككردنەوە رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 كە ساڵی 2018 لێی كشاونەتەوە رەتدەكەنەوە، چونكە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بە زۆرینە دژی زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەن و ئیدارەی ئیستای جۆ بایدن، ناتوانێت ئەو رێككەوتنە راستەخۆ چالاك كاتەوە. ئەگەرچی ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوە و جۆن كیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا ئەنجامدانی رێككەوتنیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكردوەتەوە، بەڵام لە نوێترین لێدوانیاندا دانیان بەوەدا ناوە كە واشنتۆن بە بەردەوامی كەناڵی گفتوگۆكردنی لەگەڵ تاران بە كراوەیی هێشتوەتەوە و دیپلۆماسی بە باشترین رێگای چارەسەری كێشەكان ناو هێناوە. ئەمریكا لە رێگەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی داوای لە ئێران كردووە هەنگاو بنێت بۆ كەمتركردنەوەی گرژییەكان لە ناوچەكەدا. بەرپرسانی ئەمریکا و ئێران لە دەوحەو نیۆرک و مەسقەت دانوستانیان کردووە  لە كاتێكدا فەرماندەكانی سوپای ئەمریكا و بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە رێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بە سەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لە فڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بە ئامانجی تێكشكاندانی سەنگەر و وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لە ژێر زەویی بە مەبەستی سەربازیی دروست كراون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لە ژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بە ئامانجی بەرەنگاربونەوەی هێرشەكانی ئێران لە سوریا رەوانەی كەنداو كردوە و بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكرا كرد. بە وتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كە هەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بە وردی دەپێكێت و لە ئەگەری رودانی مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەرێگەی ئەو ژێردەریاییەوە كاردانەوەی دەبێت. بەگشتی ئێران و ئەمریكا لە دوو مانگی رابردوودا زۆرترین بانگەشەی سەربازییان دژی یەكتر كردوە، بەڵام وەك ئیسرائیل ئاشكرای كردوە لە لایەك بانگەشەی جەنگ بوە و لە لایەكی دیكە دانوستانی ژێربەژێر لە دوو وڵاتی عەرەبی عومان و قەتەر و لە نیویۆرك-ی ئەمریكا لە نێوان بەرپرسانی ئەو وڵاتە و ئێران بەڕێوەچووە.   ئەمریكا هەوڵی دابڕانی ئێران لەروسیا دەدات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. ئەمریکا چاوپۆشی لە زیادکردنی فرۆشتنی نەوتی ئێران دەکات و لە ئێستادا ڕۆژانە یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات  ئیسرائیل بە هیچ رێككەوتنێكی ئەمریكاو ئێران رازی نییە بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كۆبونەوەی لەگەڵ دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ واشنتۆن هەوڵی رێككەوتنێكی بچوك لەگەڵ تاران دەدات و بڕیارە لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا ژمارەیەك هاوڵاتیی ئەمریكی كە لە ئێران زیندانیی كراون ، ئازاد بكرێن. هەروەها ئەوەی خستتەڕوو كە 90%ی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر ئیسرائیل لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانیەتی لە ناوچەكەدا بۆیە تەلئەبیب پابەندی هیچ رێككەوتنێكی واشنتۆن و تاران نابێت. وتەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كاتێكدایە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بە دانوستانی ناڕاستەوخۆی ئەمریكا و ئێران كردووە. پێشتر رۆژنامەی (جۆرۆسەلیم پۆست)ی چاپی ئیسرائیل بڵاوی كردبوەوە كە ئەمریكا سەرقاڵی رێككەوتنی ژێربەژێرە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران پێدەچێت پیتاندنی یۆرانیۆم لە 60% كەمتر بكرێتەوە و ژمارەیەك هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی ئازاد بكرێن.      

هاوڵاتی نوێنەری روسیا لە سوریا، رایگەیاند، ئێران، تورکیا و روسیا لەسەر نەخشەڕێگەی روسیا بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی ئەنقەرە و دیمەشق رێککەوتوون. میدیاکانی روسیا لە زاری ئەلکساندر لاڤرینتیەڤ نوێنەری روسیا لە سوریا رایانگەیاند، وڵاتەکەی لە کۆبونەوەی ئاستانادا نەخشەڕێگەیەکی لەبارەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی تورکیا و سوریا پێشکەش کردووە و لایەنەکانیش لەسەر نەخەشەڕێگەکە رێککەوتوون. لاڤرینتیەڤ ئاماژەت بەوەکردووە کە هەموو لایەنەکانی بەشدار نەخشەڕێگەکەیان پەسەند کردووە و پێشنیازەکانیان خستووەتەڕوو و وتی، بۆ جێبەجێکردنی نەخشەڕێگەکە لە ئێستادا پێویستی بە هەماهەنگی هەیە. نوێنەری روسیا لە سوریا دەشڵێت، جێبەجێکردنی نەخشەڕێگەکە پێویستی بە کاتە. گرنگترین شتیش ئەوەیە کە پرۆسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکان هەنگاو بە هەنگاو بەرەو پێشەوە بچێت، بەڵام نابێت درەنگ بخرێت و لایەنەکان لەسەر ئەم پێشنیازە رێککەوتوون. دوێنێ ٢١ی حوزەیران ٢٠مین خولی دانوستانەکانی ئاستانا کۆتایی هات. لایەنەکانی بەشدار ئەنجامنامەی ئاستانایان بڵاوکردەوە، بەڵام ئەنجامی ئەوتوویان لە ئەنجامنامەکەدا رانەگەیاند. میدیاکانی رۆژئاوای کوردستان رایانگەیاند، ئەو وڵاتانە رایانگەیاندووە کە خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا، جوداخوازە و لە ئەنجامی ئاستانادا تەنیا دژایەتیکردنی کورد تیشکی خراوەتە سەر.

پزیشکێک ئاشکرای دەکات ژمارەی توشبوانی ئایدز لە ئێران زۆر زیاترە لەو ژمارەی حکومەت بڵاوی دەکاتەوە و وەزارەتی تەندروستی مەرگی نزیکەی 22 هەزار کەسی بەهۆی ئایدزەوە راگەیاند. ئارش عەلایی، پزیشک و چالاکوانی بواری مافەکانی مرۆڤ بە دەنگی ئەمریکای راگەیاند؛ لە نوێترین توێژینەوەدا دەرکەوتوە 95 هەزار بۆ 120 هەزار توشبونی ڤایرۆسی (ئێچ ئای ڤی) ئایدز لە ئێران هەیە بەڵام دەسەڵاتی ئەو وڵاتە ئامارە راستەقینەکان دەشارێتەوە. بە وتەی عەلایی، کەمتر لە 50%ی توشبوانی ئایدز لە ئێران ئاگاداری نەخۆشییەکەیانن بۆیە هەلی وەرگرتنی چارەسەر بۆ ئەو کەسانە نییە کە ئاگاداری نەخۆشییەکەیان نین و بەهۆی کەمتەرخەمیی دەسەڵات و داب و نەریتی کۆمەڵگە زۆرینەی توشبوانی  ڤایرۆسی ئێچ ئای ڤی دەبنە قوربانیی. بە پێی ئامارەکانی وەزارەتی تەندروستیی ئێران ژمارەی توشبوان بە ئایدز لەو وڵاتە 45 هەزار و 463 کەسە و 21 هەزار و 823 توشبوی ئایدز لە وڵاتەکە گیانیان لەدەستداوە. لە ماوەی رابردودا مینو موحرز، بەڕێوبەری پێشوی ناوەندی توێژینەوەی ئایدز لە ئێران رایگەیاندبو کە ئاماری راستەقینەی توشبوانی ئایدز سێ بۆ چوار هێندە لەو ژمارەیە زیاترە کە حکومەت بە فەرمی بڵاوی کردونەتەوە. لە جیهاندا زیاتر لە 40 ملیۆن توشبوی ئایدز هەیە و ئەو نەخۆشییە بە یەکێک لە کێشە تەندوروستییە جیهانییەکان لەقەڵەم دەدرێت.  

ئەنجومەنێکی نێودەوڵەتیی ئاشکرای دەکات ئێران لە روی جیاوازیی رەگەزییەوە گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە نەبینیوە و لە نێوان 146 وڵاتدا دەکەوێتە ریزبەندی 143یەمین وڵاتی جیهان کە کەمترین یەکسانیی تۆمار کردبێت. ئەنجومەنی ئابوریی جیهان لە نوێترین راپۆرتی خۆیدا بڵاوی کردەوە کە وڵاتی ئێران لە روی نایەکسانیی رەگەزییەوە یەکێکە لەو وڵاتانەی زیاترین نادادپەروەریی نێوان (نێرینە و مێینە)ی لە سەرجەم بوارەکانی کۆمەڵگەدا هەیە. ئەو ئەنجومەنە ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئێران لە نێوان نۆ وڵاتی باشوری ئاسیا دەبێتە هەشتەم وڵات کە بە پێوەرە جیهانییەکان کەمترین یەکسانیی لە نێوان دوو رەگەزی نێرینە و مێینەدا هەیە. لە روی بەشداریی ئابورییەوە ژنان و کچان لە ئێران کەمترین هەڵیان بۆ کارکردن هەبوە و ئەوەش وای کردوە ئاستی یەکسانیی وڵاتەکە لەو بوارەدا بگاتە 144یەمین و تەنها لە جەزاییر و ئەفغانستان دۆخی باشتر بوە. کۆماری ئیسلەند یەکەم وڵاتی جیهانە کە رەچاوی زۆرترین یەکسانیی رەگەزیی کردوە و ئەمریکا دەکەوێتە ریزبەندی 29 لە نێوان 146 وڵاتی جیهاندا

هاوڵاتی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەر حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسنووری هەرێمی كوردستان، بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێران ئاشكرایدەكات» ئێران شەش مانگ مۆڵەتی پێداون». كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی توركیا هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی چالاكییەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات كۆنترۆڵ بكات، ئەوەش دوای رووداوەكەی ژینا ئەمینی كەخۆپیشاندانی فراوانی لێكەوتەوەو سەدان كەس كوژران و برینداربوون. حزبەكانی رۆژهەڵات بەهۆی بەهێزبوونی رێكخستنەكانیان لەشارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی نیگەران كردووە. ئەندامێكی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشان ئاماژە بەوەدەكات بەوریاییەوە چاودێری دۆخەكە دەكەن نەوید میهرئاوەرد، ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا وەكو كۆمەڵە هیچیان بەئێمە نەوتووە، هیچ كەسێكیشمان بانگ نەكراوین، بەڵام قسەمان بیستووەو كۆكردنەوەی هێزیش لەسەر سنورەكان هەیە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كەهاتوچۆی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق بۆ ئێران و سەردانی هەرێم دیارە شتێك هەیە. «توركیا و ئێران ستراتیژی هاوبەشیان هەیە پەیوەست بەكورد سەرەڕای جیاوازیەكانیان لەسەر دژایەتی كورد هاوڕان، چەند شتێك پێشبینی دەكرێت یەكێكیان ئەوەیە بیانوو بێت بۆ هێرش بۆ سەر ئێمە، دووەم لەم رۆژانە سكرتێری حزبی دیموكرات و كۆمەڵەو كۆمۆنیست و هاوسەرۆكی پژاك لەئەوروپا كۆبوونەوە، رەنگە ئێران بەوە هەستیاری هەبێت و بیەوێت بەوە فشاربكات و جیاوازی دروستبكات»، نەوید میهرئاوەرد وادەڵێت. هەروەها بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». وتیشی:»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». «پێیان وتوون ئێران دوو مانگ مۆڵەتی داوە بەیەكێتی و پارتی كە دەبێت حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هەرێم چۆڵ بكەن یاخود بكرێنە كەمپەوە، بەڵام یەكێتی و پارتی داوای شەش مانگیان كردووەو ئێرانیش بەوە رازی بووە»، ئەو بەرپرسە سەربازییەی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان وای وت. سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری هێناوەو چەندین جۆری چەكی ئامادە كردووەو سەكۆی موشەكی لەچەندین شوێن جێگیركردووە. یەكێك لەفەرماندەكانی پژاك دەڵێت ئێران و توركیا زانیاری هەواڵگری ئاڵوگۆڕ دەكەن لەبارەی كوردەوە لەهەر چوار پارچەی كوردستان. شیار شەڤگەر، یەكێك لەفەرماندەكانی یەكینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان باڵی سەربازی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەواڵگریی ئێران زانیاری لەبارەی پژاكەوە دەداتە دەوڵەتی توركیاو هێزەكانی دەوڵەتی توركیا لەو چوارچێوەداو پاڵپشت بەو زانیاریانە هێرش دەكەن و ئەوەش رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتەیە». شیار شەڤگەر ئەوەشی خستەڕوو جوڵانەوەیەك كەبانگەشەی تێكۆشانی شۆڕشگێڕی دەكات، ئەگەر دەستبەرداری چەك بێت، ئەمە بەواتای مردنیەتی، وتیشی:» لەم سەدەیەی ئێمەی تێداین ئەگەر خاوەنی هێزی سەربازیی و بەرگریی نەبیت، بەئیرادەو هێزی خۆبەڕێوەبەری خۆی نەتوانێت كۆمەڵگاكەی بپارێزێت، هیچ واتایەك بۆ تێكۆشانی شۆڕشگێڕی نامێنێتەوە». ئەو فەرماندەیەی پژاك دەشڵێت: «ئێمە بەپێی ئاگربەستەكە دەجوڵێینەوە، دەبێت دەوڵەتی ئێرانیش بەو جۆرە بجوڵێتەوەو مامەڵە بكات، ئێمە لایەنگری دیالۆگ و چارسەرین و لایەنگری شەڕ نین، بەڵام ئەگەر هێرش بكرێتەسەر گەلەكەمان وەڵامیان دەدەینەوە.» سوپای پاسداران نیازی هەیە كە لەسەر چەند گردو شاخێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و سنوری هەرێمی كوردستان جێگیر ببێت. فەرماندە سەربازییەكەی پژاك دەڵێت:» نابێت ئەوە لەبیربكەن ئێمە گەریلاین و لەهەموو شوێنێكی كوردستانین، ئەوان ئەگەر هەندێك گردو شوێن بەدەستبهێنن، گەریلا ئیتر ناتوانێت لەوێ بمێنێتەوە، دەستبەسەرداگرتنی ئەو شاخانە هەڵەیە، دەبێت ئێران ئاگربەست وەك دەرفەتێك نەقۆزێتەوە ئێستا هەڤاڵانمان دانیان بەخۆیاندا گرتووە كەهێرش نەكەن». زیاتر لە 10 رۆژە سوپای پاسدارانی ئێران هێرشی كردووەتەوە سەر ناوچەكانی كۆساڵان و بەهۆیەوە پێكدادان لەنێوان سوپای پاسداران و گەریلاكانی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) دەستیپێكردووە، بەو هۆیەشەوە چەند ئەندامێكی سوپای پاسداران كوژراون و برینداربوون. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆو دەزگای ئاسایشی هەرێمەوە كرد، لەوانەش عەبدوڵا حەسەن مزوری بەڕێوەبەری حزب و كۆمەڵەكان لەوەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە هیچ لێدوانێك لەوبارەیەوە بدات و وتی»ئاگاداری هیچ شتێكی لەوشێوەیە نیم». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندی بەعەبدوڵا حەسەن زادە سكرتێری پێشووی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێرانەوە كرد، ناوبراو بێئاگایی خۆی نیشاندا لەهەر وادە دانانێك بۆ حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێمی كوردستان كە یان بچنە كەمپەوە یاخود هەرێم جێبهێڵن. سوپای پاسداران لەدوای هێرشەكەی 28ی ئەیلولی 2022 كە بەدەیان درۆن و موشەكەوە كردیەسەر هەرێمی كوردستان كە بەهۆیانەوە 18 كەس شەهیدبوون و 50 كەسی دیكەش برینداربوون كەزۆربەیان كەسوكاری پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەلاتی كوردستان بوون، باسی راگرتنی مەرجداری هێرشەكانی كردبوو، هەرچەند لەدوای هێرشەكان، پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، لانیكەم لەچوار خاڵی نزیكی سنوور نەماون كەئێران پێیان هەستیار بوو، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، جارێكی دیكە هێرشی ئەنجامدایەوە. دواتریش چەندین بەرپرسی ئێران لەوانەش ئیسماعیل قائانی بەرپرسی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران سەردانی بەغدای كردووەو لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق باسیان لەحزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەهەرێمی كوردستان كردووە، لەو رێگەیەشەوە فشاریان كردووە ئەو حزبانە هەرێمی كوردستان جێبهێڵن ئەگەرنا هێرشی سەربازی دەكەنەسەر بارەگاكانیان. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان لەساڵی 2015وە تائێستا نزیكەی 160 هاووڵاتی سڤیل بەبۆردوومانەكانی توركیاو ئێران بەتایبەت لەگوندەكانی ناوچە سنورییەكان شەهیدبوون و زیاتر لە 220 هاووڵاتیش برینداربوون.

هاوڵاتی بیستەمین خولی دانوستانەکانی نێوان سوریا، تورکیا، ئێران و روسیا لەبارەی قەیرانی سوریا لە شاری ئاستانای قەزاقستان بێ ئەنجام کۆتایی هات. کۆبونەوەکە دوو رۆژ بوو بەردەوام بوو، لە کۆبونەوەکەدا بوراک ئاکچاپار جێگری وەزیری دەرەوەی تورکیا، میخائیل بۆگدانۆڤ جێگری وەزیری دەرەوەی روسیا، عەلی عەسغەر خاجی راوێژکاری کاروباری سیاسی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، ئەیمەن سوسان جێگری وەزیری دەرەوەی سوریا بەشدار بوون و گێر پیدرسۆن نوێنەری تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری سوریا و شاندەکانی ئوردن، عێراق و لوبان لە کۆبونەوەکەدا ڕۆڵی چاودێریان دەگێڕا. لە کۆبونەوەکەدا سوریا جارێکی دیکە پێداگیری لەسەر کشانەوەی سەربازانی تورکیا لەنێو خاکی سوریا و تورکیاش پێداگیری لەسەر دژایەتیکردنی خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا کرد. دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ، بیستەمین خولی دانوستانەکانی ئاستانا کۆتایی هات و ئەنجامنامەی کۆتایی راگەیەندرا. لە ئەنجامنامەکەدا، باسی گەڕاندنەوەی ئاوارە سوریەکان، گۆڕینی دیلەکانی شەڕ و دۆزینەوەی بێسەروشوێنەکان کراوە.، بەڵام ئاژانسی هاوار نیوزی سەر بە خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا رایگەیاند، لایەنەکانی کۆبونەوەی ئاستانا ئەوانیان بە جوداخواز لە قەڵەمداوە و دژایەتی کوردیان کردووە. قانات تۆمیج جێگری سەرۆک وەزیری قەزاقستانیش رایگەیاند، دۆخی سوریا گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. وڵاتانی عەرەبی هەوڵدەدەن سوریا بگەڕێننەوە بۆ نێو جیهانی عەرەبی. گەڕاندنەوەی سوریا بۆ نێو کۆمکاری عەرەبی و پەیوەندیەکانی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ دیمەشق، کۆمەڵێک دەستکەوتن کە لە ئەنجامی هەوڵی لایەنە بەشداربووەکانی کۆبونەوەکانی ئاستانا بەدی هاتوون و وتی، " پێدەچێت، ئەمە دوایین کۆبونەوە بێت لەبارەی قەیرانی سوریا کە لە ئاستانا بەڕێوە بچێت." بەڵام ئەلکساندر لاڤرنتیەڤ ئەندامی شاندی دانوستانکاری روسیاش دوای کۆبونەوەکە رایگەیاند، پرۆسەی ئاستانا تەواو نەبووە، بەڵام ئەگەر قەزاقستان دەیەوێت، کۆبونەوەکان بۆ وڵاتێکی دیکە بگوازرێتەوە، دەتوانین قسەی لەسەر بکەین و جێگەیەکی دیکە هەڵبژێرین. دانوستانەکانی ئاستانای تایبەت بە قەیرانی سوریا، لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی ٢٠١٧ دەستیان پێکرد. روسیا، ئێران و تورکیا ڕۆڵی نێوەندگیریان دەبینی و نەتەوە یەکگرتووەکانیش چاودیری دانوستانەکانی دەکرد کە دواتر عێراق و لوبنان و ئۆردنیش وەک لایەنی چاودێر زیادکران. زیاتر لە شەش ساڵە لایەنەکان لە ئاستانا کۆدەبنەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا هیچ ئەنجامێک بەدەست نەهێنراوە و پێدەچێت قەزاقستان لە دانوستانەکان بێهیوا بووبێت، لەبەرئەوەی لەلای خۆیەوە کۆتایی بە دانوستانەکان هێناوە.

هاوڵاتی دادگای تاوانەکانی میسان ئەمڕۆ چوارشەممە سزای 15 ساڵ زیندانی بەسەر تاوانبارێکدا دەرکرد بە تاوانی فرۆشتنی کوڕەزاکەی (نەوەکەی) بە بڕە پارەیەک. بەگوێرەی راگەیەندراوێکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری، دادگای تاوانەکانی میسان سزای 15 ساڵ زیندانیکردنی بەسەر تاوانبارێکدا سەپاندوە کە لە عەممارە هەستاوە بە فرۆشتنی منداڵێکی ساوا کە نەوەی خۆی بوە، بە کەسێکی تر فرۆشتوە و لەبەرامبەریشدا دو ملیۆن دینار وەرگرتوە. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، ئەو بڕیارەی لە دژی تاوانبارەکە دەرچوە بەپێی بڕگەکانی مادەی شەشەم/یەکەم/پێنجەم/نۆیەمی یاسای بەرەنگاربونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ ژمارە 28ی ساڵی 2012 دێت.

گروپێکی هاککەر بەڵگەنامە نهێنییەکانی هەوڵەکانی سەرکوتی ناڕەزایەتییەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران ئاشکرا دەکات. گروپی هاککەر بە ناوی سەرهەڵدان تا روخان (قیام تا سەرنگونی) نامە نهێنییەکانی نێوان هێزە چەکدارەکان و دامودەزگاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاو دەکاتەوە و ئاشکرای دەکات لە سەرەتای دەستپێکردنی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی، سەرۆک کۆماری ئێران رەزامەندیی دەربڕیوە بۆ تەرخانکردنی بودجە و پارە بۆ هێزە ئەمنییەکان بۆ سەرکوتی ناڕەزایەتییەکان. لە بەڵگەنامەیەکدا کە ئەو گروپە هاککەرە بڵاوی کردوەتەوە ئاماژەی بەوە کراوە ؛ هێزە ئەمنیی و سەربازییەکان لە قۆناغی یەکەمدا و بە ئامانجی کۆنتڕۆڵ و دامرکاندنەوەی ناڕەزایەتییەکان داوای 220 ملیۆن دۆلاریان کردوە کە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆک کۆماری ئێران رەزامەندیی دەربڕیوە بۆ تەرخانکردنی ئەو بڕە پارەیە. گروپەکە دەقی ئەو نامانەی کە ناوەندی (ساروڵڵا)ی سەر بە سوپای پاسداران بۆ نوسینگەی سەرۆک کۆماری ئێرانی ناردوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاو کردوەتەوە. لە نامەکاندا دەرکەوتوە سەرۆک ئەرکانی هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی داوای شەش ملیارد دۆلاری کردوە بە ئامانجی تۆکمەکردنی هێزە ئەمنیی و سەربازییەکان بەڵام بڕیار دراوە لە چەند قۆناغێکدا ئەو بڕە پارە و بودجەیە رادەستی هێزە چەکدارەکان بکرێت.

گومرگی چین بڵاوی کردەوە؛ هاوردەی وڵاتەکەی لە ئێران کەمی کردوە و لە بەرامبەردا هەناردە بۆ ئەو وڵاتە بەرز بوەتەوە. بە پێی ئامارێک کە گومرگی وڵاتی چین بڵاوی کردوەتەوە؛ لە ماوەی پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بەهای ئاڵوگۆڕی کاڵای ئەو وڵاتە لەگەڵ ئێران گەیشتوەتە شەش ملیارد و 470 ملیۆن دۆلار. هاوردەی چین لە ئێرانەوە لەو پێنج مانگەدا 68% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و لە سێ ملیارد و 190 ملیۆن دۆلار لە ساڵی رابردودا بۆ یەک ملیارد و 900 ملیۆن دۆلار لە ئەمساڵدا کەمی کردوە کە پەیوندیی بە کەمکردنەوەی کڕینی نەوت لە ئێرانەوە هەیە. لە بەرامبەردا و بە پێی ئامارەکان؛ هەناردەی چین بۆ ئێران لەو پێنج مانگەدا 40% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە و بە بەهای چوار ملیارد و 600 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردوە. چین لە پێنج مانگی سەرەتای ساڵی رابردودا بە بەهای سێ ملیارد و 280 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردبو کە ئەو بڕە لە پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بۆ چوار ملیارد و 600 ملیۆن دۆلار بەرز بوەتەوە. گومرگی چین بەهۆی سزاکانی سەر کەرتی نەوتی ئێران بڕی هاوردەی نەوت لەو وڵاتەوە وەک کاڵا لەقەلەم دەدات و بە پێی ئامارەکانی گومرگەکە ئاستی هاوردە یان کڕینی نەوت لە ئێرانەوە بەشێوەی بەرچاو تا سنوری 70% کەمی کردوە.

هاوڵاتی لە پارێزگای جۆلەمێرگی باکوری کوردستان، هەموو چالاکیەکی مەدەنی قەدەغەکرا و باری نائاسایی راگەیەندرا. لە شارەکانی باکوری کوردستان بە بیانوی جیاواز، قەدەغەکان کۆتاییان پێنایەت ئەمڕۆ لە پارێزگای جۆلەمێرگ جارێکی دیکە باری نائاسایی راگەیەندرا. پارێزگاریی جۆلەمێرگ رایگەیاند، هەموو جۆرە چالاکیەکی مەدەنی وەک خۆپیشاندان، رێپێوان، مانگرتن، کردنەوەی چادر و ستاند لە ئەمڕۆ بەدواوە تاوەکو ٥ی تەمووز قەدەغەیە. پارێزگاریی جۆلەمێرگ باسی ئەوەی کرد کە ئامانجی راگەیاندنی باری نائاسایی، پاراستنی پرەنسیپەکانی دەوڵەت و یەکپارچەیی دەوڵەت و نەتەوەیە. بەگوێرەی راگەیەندراوەکە، قەدەغەکردنی چالاکیەکان چالاکیە فەرمیەکان ناگرێتەوە کە قایمقام رێگەی پێبدات. قەدەغەی چالاکیەکان لە جۆلەمێرگ لە ساڵی ٢٠١٦ەوە بەردەوامە و هەموو ١٥ رۆژ جارێک درێژ دەکرێتەوە. قەدەغەکردنی چالاکیەکان لە کاتێکدایە کە دوو رۆژ لەمەوبەر شەڕێکی گەورە لە ناوچە سنوریەکانی پارێزگاکە لەنێوان گەریلاکانی پەکەکە و سوپای تورکیا روویدابوو.

رۆژنامەی وەتەنی سوریا رایگەیاند، لە کۆبونەوەی ئاستانادا کە ئەمڕۆ دەستی پێکرد و سبەینێش بەردەوام دەبێت، روسیا بۆ کشانەوەی تورکیا لە سوریا نەخشەڕێگەیەک پێشکەش دەکات. رۆژنامەی وەتەن لە زاری سەرچاوەیەک لە حکومەتی سوریا رایگەیاند، مۆسکۆ دەیەوێت ئەنقەرە و دیمەشق رێکبکەون. بۆیەش نەخشەڕێگەیەکی ئامادە کردووە و چۆنیەتی کشانەوەی تورکیا لە سوریا دەخاتەڕوو. رۆژنامەکە دەڵێت، دیمەشق بۆ دیالۆگ کراوەیە و بۆیەش پێویستە لایەنەکان، ئامانجی روون و ئاشکرا، چوارچێوە و میکانیزمی دیالۆگەکە دیاری بکەن. سەرچاوەکە باسی ئەوەی کردووە کە پێویستە هەردوو لایەنەکە دەست لە هەڵوێستی خۆیان لەبارەی ئەوەی لەدژی تیرۆر شەڕ دەکەن هەڵبگرن. رۆژنامەی وەتەنی سوریا ئاماژەی بەوەکردووە کە کۆبونەوەی ئاستانا بە باشی بەڕێوە دەچێت کە لە قەزاقستان بەڕێوە دەچێت و بڕیارە، چاودێرانی ئەردەن، لوبنان، عێراق و نەتەوە یەکگرتووەکانیش بەشداری لە کۆبونەوەکەدا بکەن.  

هاوڵاتی حکومەتی بریتانیا سزای بەسەر وەزیری بەرگری سوریا و سەرۆک ئەرکانی سوپای سوریادا سەپاند، بەهۆی ئەوەی کە گوایە توندوتیژی سێکسی و جێندەریان لە دژی هاوڵاتیانی مەدەنی بەکارهێناوە. بە پێی ڕاپۆرتی فاینانشیاڵ تایمز، لەندەن سزای نوێی بەسەر ژمارەیەك لە بەرپرسانی باڵا سەپاندوە کە تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی توندوتیژیی سێکسی بەرفراوان لە سوریا و کۆماری کۆنگۆی دیموکرات.  سزاکانیش بلۆککردنی سەروەت و سامان و قەدەغەکردنی گەشتکردنی ئەو دو بەرپرسە باڵایەن بۆ بریتانیا، بڕیارەکەش بە بۆنەی ڕۆژی جیهانی چالاکیی بۆ کۆتاییهێنان بە توندوتیژی سێکسی لە جەنگ دەرکراوە. بەگوێرەی ڕۆژنامەکە، حکومەتی بریتانیا سزای بەسەر عەبدولکەریم مەحمود ئیبراهیم سەرۆکی ئەرکانی سوپای سوریا، عەلی مەحمود عەباس وەزیری بەرگریی ئەو وڵاتە سەپاندوە، بەهۆی بەکارهێنانی توندوتیژی سێکسی و جێندەری دژ بە هاوڵاتیانی مەدەنی. بە درێژایی شەڕی 12 ساڵە زۆرێک لە ئەندامانی حکومەتی سوریا بەهۆی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤەوە کەوتونەتە بەر سزای نێودەوڵەتی، بەڵام ئەو ڕێوشوێنانەی بەسەر فەرماندەی سوپا و وەزیری بەرگریدا سەپێندراون، یەکەم کەسن کە گوایە توندوتیژی سێکسی بەکار دەهێنن.   سەرچاوە: Financial Times

هاوڵاتی مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەردانێکی فەرمی گەیشتە ئەنقەرە. نوسینگەی مەسرور بارزانی رایگەیاند، بڕیارە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا کۆببێتەوە. هەروەها، بارزانی لەگەڵ هاکان فیدان وەزیری دەرەوە و بەشێک لە ئەندامانی دیکەی کابینەکەی کۆدەبێتەوە. نوسینگەکەی سەرۆکی حکومەت باسی ئەوەشی کرد کە لە کۆبونەوەکاندا باس لە پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا و عێراق و دوایین پێشهاتەکانی ناوچەکە دەکرێت.