.jpeg)
.png)
هاوڵاتی وەزارەتی دارایی عێراق ئاشكرای دەكات تێكڕای داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان تا مانگی نیسان گەیشتۆتە 48 ترلیۆن دینار،جێگری پارێزگاریی بانكی ناوەندییش ڕایگەیاند:"كۆتایی ئەمساڵ یەدەگی دراوی بیانی دەگاتە 90 ملیار دۆلار". ئەمڕۆ 7ی حوزەیرانی 2022، وەزارەتی دارایی عێراقدا لە راپۆرتێكدا داهاتی چوار مانگی ئەمساڵی بڵاوكردەوەو تێیدا هاتووە:" كۆی گشتیی خەرجییەكانی حكومەتی عێراق تا مانگی نیسان 34 تریلۆن و 500 ملیار دینار بووە لە كۆی 48 تریلۆن داهاتی نەوتی و نانەوتی، ئەو زیادەیەی بەدەستهاتووە 13 تریلۆن و 500 ملیار دیناربووە". وەزارەتەكە پێشبینیشیكردووە، كۆی گشتی داهاتەكان تا كۆتایی ساڵ بگاتە 142 ترلیۆن دینار، هاوكات كۆی گشتیی خەرجیی‌و پێشینەكانیش بگاتە نزیكەی 100 ترلیۆن دیناری عێراقی، بەوجۆرە عێراق تا كۆتایی ساڵ 40 ترلیۆن دیناری عێراقی زیادەی داهاتی دەبێت. ئەمە لەكاتێكدایە كە داهاتی مانگی ئایاری هەناردەو فرۆشی نەوت گەیشتە 11 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش پێشبینییە داراییەكانی بۆ داهاتی عێراق تێپەراند كە لەماوەی 50 ساڵی رابردوودا عێراق لە ماوەی مانگێكدا ئەو بڕە داهاتەی لە فرۆشی نەوتی خاو دەست نەكەوتووە. عەمار خەڵەف جێگری پارێزگاریی بانكی ناوەندیی عێراق ڕایگەیاند:" بەرزبوونەوەی نرخی نەوت ڕەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر یەدەگی دراوی بیانی وڵات كە ئێستا بڕەكەی زیاتر لە70 ملیار دۆلارە". هاوكات ئەوەشی دووپاتكردووەتەوە ئەگەر نرخی نەوت بەم شێوەیەی ئێستا بمێنێتەوە تا كۆتایی ئەمساڵ یەدەگی دراوی بیانی دەگاتە 90 ملیار دۆلار. نرخی نەوتی خاو لەجیهاندا لەمانگی حوزەیراندا بەراورد بە مانگی ئایار بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیووەو بۆ هەر بەرمیلێك 5 تا 8 دۆلار نرخەكەی زیادی كردووە.
هاوڵاتی ترسی خۆپێشاندەران بۆ نێو باڵەخانەی پەرلەمان، وای كرد پەرلەمانتاران بینای پەرلەمان چۆڵ بكەن.
هاوڵاتی "لە زاپ زلـلەیەكی نوێ لە لە سوپای تورك دەدرێت و تەرمی ئەو سەربازانەی لە دۆڵەكاندا كەوون بۆی كۆناكرێتەوە،ئەو سەربازانەشی لە ناوچەكانی جەنگدان باری دەرونییان تێكچووە، بۆیە بە ناچاری چەكی كیمیایی بەكاردەهێنێت".، لەراپۆرتێكی تایبەتدا باسی داگیركارییەكانی سوپاكەی ئەردۆغان دەكرێت. ئەمڕۆ 7ی حوزەیرانی 2022، ئاژانسی فورات نیوز میدیای نزیك لەپارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە)راپۆرتێكی بڵاویكردووەتەوە كە لە ناوەڕاستی مانگی ڕابردووەوە، دەوڵەتی تورك هێرشێكی نوێی داگیركاری بۆسەر هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بەڵام لەسەر دەستی گەریلاكان شكستی گەورەریان بەركەوتووە. هەروەها ئاماژەی بەوەكردووە كە"زلـلەیەكی نوێ لە زاپ لە سوپای تورك دەدرێت لە گۆڕەپانەكانی كوڕەژارۆ، ئەشكەوتی برینداران، چیاڕەش و ئەرتوش تێكۆشانێكی مێژوویی هەیە، لەلایەك بەرخودانی تونێلەكان هەیە، كە ڕێگە بە پێشڕەویی داگیركەری نادەن و شاخەكان و لوتەكان دەپارێزن". ئەوەش خراوەتەروو كە " تیمە نیمچە گەڕۆكەكان هەر لە رۆژی یەكەمەوە لە ژێر بۆردومانی قورسی فڕۆكەكاندا چالاكییان ئەنجام دەدا و بۆ ساتێكیش ڕانەوەستان و بەردەوامن لە چالاكییەكانیان، تیمە نیشانەشكێنەكان سەربازەكانی توركیان تووشی شۆك كردووە، دەیان گەریلا بۆ سەركەوتنی ئەم شەڕە خۆیان فیدا كردووە". وەك لە ڕاپۆرتەكەدا هاتووە:" فڕۆكە جەنگییەكان ناتوانن گورز لە گەریلا بدەن و لەبەر ئەوەش ناوچەكانی كوردستان بۆردوومان دەكەن، تەرمی ئەو سەربازانە، كە ناسنامەكانیان ئاشكرا نەكراوە و بە ڕای گشتی و بنەماڵەكانیان ڕانەگەیەندراوە، لە ژێر تاشەبەردەكاندا كەوتوون، تەرمی ئەو سەربازانەی لە دۆڵ و زنارەكانی زاپ دا كەوتوون بۆ ئەو سوپایە كۆ ناكرێتەوە، ئەو سەربازانەشی لە ناوچەكانی جەنگدان باری دەرونییان تێكچووە…". هاوكات ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە" تەنها یەك چەك لە دەستی سوپای توركدا ماوە، ئەوش چەكی كیمیایی، گازی ژەهراوی و تەقەمەنی گەورەیە، سوپای تورك ساڵی پار بە تایبەتی لە هەرێمی ئاڤاشین بەهۆی ئەو گورزانەی لێیدرابوون لە دژی تونێلەكانی جەنگ گازی كیمیایی بە ڕێژەییەكی زۆر بەكارهێنا و پێوەر و ئەخەلاقی جەنگی پێشێلكرد، ئەمساڵیش بەهەمان شێوە لەم جەنگە پیسەیدا هەمان ئەو شێوازە چەپەڵە بەكار دەهێنێت، لە چیاڕش هەشت گەریلا و لە كوڕەژارۆش پێنج گەریلا بەهۆی چەكی كیمیاییەوە شەهید بوون".
هاوڵاتی لە كۆبوونەوەی پەرلەمانی ئەوروپا ناڕەزایەتیی زۆر بەرامبەر توركیا سەریهەڵدا و پەرلەمانتارانی ئەوروپا لە ڕاپۆرتی تایبەت بە دۆخی توركیادا، چەندین ناڕەزایەتییان بەرامبەر سیاسەتەكانی ئەردۆغان و داگیركارییەكانی لە باشوور و ڕۆژئاوای كوردستان نیشاندا. بڕیارە ئەمڕۆ سێشەممە 7ی حوزەیرانی 2022، راپۆرتێك لەبارەی پێشێلكاری و داگیركارییەكانی ئەردۆغان بخرێتە دەنگدانەوە و هەڵوێستێكی توند بدەنە حكومەتی توركیا. لە كۆبوونەوەی پەرلەمانی ئەوروپادا كە لە سەرەتای ئەم هەفتەیەوە دەستیپێكردووە، ڕاپۆرتێكی تایبەت لەبارەی دۆخی توركیا خوێندرایەوە، لەبارەی بارودۆخی ئازادیی ڕادەربڕین و دیموكراسیی و هێرشەكانی توركیا بۆ سەر كوردستان. ناچۆ سانچێز ئامۆر، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا ڕاپۆرتەكەی خوێندەوە و ڕایگەیاند:" ڕۆڵی جیۆپۆلەتیكی توركیا هەرچییەك بێت یەكێتیی ئەوروپا بێدەنگ نابێت بەرامبەر پێشێلكردنی ئازادییە بنچینەییەكان". وتیشی: توركیا جیۆپۆلەتیكەكەی بەرامبەر ڕۆژئاوا قۆستووەتەوە و سیاسەتی هێرشكردن بەڕێوەدەبات، لە ناوەڕۆكی ڕاپۆرتەكاندا دەردەكەوێت كە بنەماكانی دیموكراسیی لە چ كارەساتێكدان. هەروەها باسی پارتی دیموكراتی گەلان(هەدەپە)ی كرد كە خاوەنی شەش ملیۆن دەنگە و زیاتر لە سەد شارەوانییە، كە لە چەند مانگی ڕابردوو بڕیاری نایاساییبوون بەسەر سێیەم گەورەترین پارتی وڵاتەكەدا سەپێندراوە، وتیشی:" دەبێت مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو ئەو كەسانەی یاسا پێشێل دەكەن وەك یەك بێت، توركیا لە پێگەی داگیركەردایە لە ڕۆژئاوا و باشووری كوردستان". هاوكات دیمیتریۆس پاپادیمۆلیس، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا رایگەیاند:" ئەگەر ئێمە دەمانەوێت لە توركیا دیموكراسیی بەدی بێت، ئەوا پێویسمان بە هەڵوێستێكی بەهێز هەیە بەرامبەر ئەردۆغان".
هاوڵاتی عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق ئاشكرای دەكات كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، وەزارەتی دارایی ناچار دەكات بەهەند بڕیارەكە وەربگرێت و راشیگەیاند:" هەرێمی كوردستان هیچ بڕە پارەیەك لە چوارچێوەی پشكی 12% وەرنەگرێت". ئەمڕۆ 6ی حوزەیرانی 2022، وەزیری دارایی عێراق لە میانی چاوپێكەوتنێكدا ڕایگەیاند:"داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ناشەرعییە". هەروەها راشیگەیاند:"ناكرێت هیچ بڕە پارەیەك لە بودجەی ئەمساڵ بۆ هەرێمی كوردستان دیاریبكرێت، تا ئەو كاتەی پرسی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم یەكلانەكرێتەوە و نەچێتە دەستی كۆمپانیای سۆمۆ". ئەم وتانەی وەزیری دارایی عێراق لەكاتێكدایە كە ئەمڕۆ ئومێد سەباح، ئەندامی وەفدی حكومەتی هەرێم بۆ بەغدا، دوای سەردانەكەیان و گفتوگۆیان لەگەڵ دویانی چاودێری دارایی عێراق رایگەیاند:" هیچ بیانوویەكیان نەهێشتووەتەوە بۆ بەغدا كە 200 ملیار دینارەكە رەوانە نەكات". هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كە سەرجەم داتاكانی داهات و خەرجییەكانیان تەسلیمی بەغدا كردووە.
هاوڵاتی بریكاری وەزارەتی رۆشنبیریی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە سەرقاڵی بەدواداچوونن و وەڵامیان بۆ زنجیرە دراما توركییەكە دەبێت. لە ئەڵقەی 19یەمی زنجیرە درامای (گورگی تەنیا) كە رۆژی 3ی حوزەیرانی 2022، پەخشكرا، لە یەكێك لە دیمەنەكاندا كەسێكی تورك دادگایی دەكرێت لە دادگاكەدا ئاڵای كوردستان و وێنەی مەسعود بارزانی لەپشت دەستەی دادوەران دانراوەو یەكێك لە ئەندامانی دەستەی دادوەران جامانەیەكی سووری لەسەرە. ئەو كەسە تۆمەتبارە بە كاری سیخوڕی، كوشتن و كاری مافیایی و بە سووكایەتییەوە باس لە حكومەت و دادگاكانی هەرێمی كوردستان دەكات و دەڵێت" ئەو دان بەو دادگایە و حكومەتەكەشدا نانێت". تۆمەتباری نێو زنجیرە دراماكە دەشڵێت، تورك هەزارو 200 ساڵە لە ناوچەكەدا دەژی و لەبارەی هەرێمی كوردستانیشەوە وەك لە درامەكەدا هەیە دەڵێت:" كەركوك خاكی توركمانەكانە، كەركووك و موسڵ هی ئێمەیە، گەورەترین شەقامی هەولێریش موزەفەرەدین گۆكبۆروە، لەوانەیە رۆژێك بیسڕنەوە، بەڵام ناتوانن مێژوو بسڕنەوە." ئەو كەسە كە لە زنجیرە دراماكەدا رۆڵی كەسێكی مافیا و سیخوڕ بەناوی "تەكین گیریتلی" دەگێڕێت، جوگرافیایەك بەناوی هەرێمی كوردستان رەتدەكاتەوە و داوا دەكات لە بەغدا یانیش لە توركیا دادگایی بكرێت. سالار عوسمان، بریكاری وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی زنجیرە دراماكەوە رایگەیاند:"شتێكی خراپەو بەدواداچوون بۆ بابەتەكە دەكەین بۆئەوەی وەڵامی بدەینەوە، بە دڵنیاییەوە وەڵامی خۆمان دەبێت و رایدەگەیێنین. زنجیرە درامای "گورگی تەنیا" لەلایەن گرووپی كۆمپانیاكانی توركواز میدیا كە نزیكە لە حكومەتی توركیاوە بەرهەم دەهێندرێت. سیناریۆی زنجیرە درامای "گورگی تەنیا" باس لە مێژووی توركیا، شەڕوپێكدادانی نێوان سوپای توركیا و پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) و دۆخی سیاسیی توركیا دەكات. هەروەها گۆڕانكارییەكانی توركیا و دەوروبەری و رۆڵی ئەمریكاش لە ناوچەكەدا باسیان لێوە دەكرێت.
هاوڵاتی کورتکراوەی سوکایەتی دراما تورکییەکە" ئێوە داشی دامەی ئەمریکان هەر رۆژێک ئیشییان پێتان نەما لادەبردرێن و فرێدەدرێن، بەڵام کاتێک دوو تورک دەگەن بە یەک دەوڵەتیک دروست دەکەن". کورتکراوەی درامای #YalnızKurt کە لە ئەلقی 19 باسی دادگایەکی هەرێمی کوردستان دەکات کە تێیدا وێنەی مەسعود بارزانی و جامانی سوور و ئاڵای کوردستان دەردەکەوێ هاووڵاتییەکی تورک دادگای دەکرێ بە ئامادەبوونی نوێنەری دیپلۆماسی دەوڵەتی تورکیا. کابرای تۆمەتبار روو لە دادوەر دەکات دەڵێت بە ناوی خۆم قسە دەکەم نەک بە ناوی دەوڵەتی تورکیا "موسڵ و کەرکووک موڵکی ئێمەیە، گەورەترین شەقامی هەولێر کە بە ناوی سوڵتان موزەفەرە هی تورکمانەکانە، من ئیعتیراف بە حکومەتی باکووری عێراق ناکەم، حساب بۆ ئەو دادگایە ناکەم ئەگەر دادگای بکەم دەبێ لە دادگای تورکیا یان عێراق دادگای بکرێم". "ئێوە هیچ نین ئەو ئەمریکایە کە لێرەیە پشتیوانیتان دەکات رۆژێک دێ ئەمریکا دەروات ئێوەش حەق و حسابی خۆتان لەگەڵ دەکرێ لە سەر ئەو زوڵم و ستەمانەی لە تورکمان و سریان و کلد نەتەوەکانی دیکەتان کردووە، ئێوە داشی دامەی ئەمریکان هەر رۆژێک ئیشییان پێتان نەما لادەبردرێن و فرێدەدرێن، بەڵام کاتێک دوو تورک دەگەن بە یەک دەوڵەتیک دروست دەکەن".
هاوڵاتی فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات(هەسەدە) ڕایگەیاند:" ئەگەر توركیا هێرش بكات، بەرخۆدانێكی مێژوویی نیشان دەدەین"، راشیگەیاند:" ڕووسیا دڵنیامان دەكاتەوە، كە ڕێگە بە هێرشی دەوڵەتی توركیا نادات". جەنەراڵ مەزڵوم عابدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سووریای دیموكرات(هەسەدە) لە بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنی ڕووناهی هەڵسەنگاندنی بۆ هەڕەشە و هێرشەكانی دەوڵەتی داگیركەری تورك بۆ سەر ناوچەكانی باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا كرد. مەزڵوم عبدی وتی:" ئامانجمان چارەسەركردنی هەموو كێشەكانە لە ڕێگەی دیالۆگەوە، ئێمە هەوڵ دەدەین لە ڕێگەی دیالۆگەوە كێشەی ناوچە داگیركراوەكانمان چارەسەر بكەین، ئێمە دەمانەوێت لە ڕێگەی دانووساندەوە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ كێشەكانمان چارەسەر بكەین". هەروەها وتیشی:" ئێمە ئامادەین و لە جاران بەهێزترین بۆ وەڵامدانەوەی دەوڵەتی توركیا، دەوڵەتی تورك لە شەڕدا سەرناكەوێت، ئێمە شەڕخواز نین، بەڵام ئەگەر هێرش بكات، بەرخۆدانێكی مێژوویی دەكەین". هاوكات، فەرماندەی گشتیی هەسەدە ئەوەشی روونكردەوە كە ئەمریكا، نەتەوە یەكگرتووەكان، ڕووسیا و ڕژێمی سووریا تا ئێستا لە دژی هێرشێكی توركیا هەڵوێستیان هەبووە، بەڵام دەبێت بەهێز بكرێت، وتیشی:" دەبێت توركیا ناچاربكرێت پابەند بێت بە ڕێككەوتنی ئاگربەستی ساڵی 2019، ئێمە پابەندی ڕێككەوتنی 2019 بووین، بەڵام دەوڵەتی توركیا پابەند نەبووە". عەبدی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە" ڕووسیا دڵنیامان دەكاتەوە، كە ڕێگە بە هێرشی دەوڵەتی توركیا نادات".
هاوڵاتى سه‌رۆک کۆمارى تورکیا په‌یوه‌ندییه‌کى ته‌له‌فونى له‌گه‌ڵ سکرتێرى گشتیى ناتۆ ئه‌نجام ده‌دات و باسى پارتى کرێکارانى کوردستانى بۆ ده‌کات. به‌پێى ئاژانسى ئه‌نادۆڵى تورکی، که‌زمانحاڵى حزبه‌که‌ى ئه‌ردۆغانه ئه‌وه‌ى ئاشکرا کردووه که ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆک کۆمارى تورکیا په‌یوه‌ندیه‌کى ته‌له‌فۆنى له‌گه‌ڵ یانس ستۆڵتنبێرگ، سکرتێرى گشتیى ناتۆ ئه‌نجامداوه و داواکاریى سوید و فینلاندیان بۆ ئه‌ندامبون له ناتۆ، تاوتوێ کردوه، ئه‌ردۆغان جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه، که "پێویسته هه‌ردو وڵات (سوید و فینلاند) به رونى ئه‌وه بخه‌نه‌ڕو که وازیان له پاڵپشتیکردنى تیرۆر هێناوه، ئاماده‌ن هاوسۆزیى هاوپه‌یمانى نیشان بده‌ن". هه‌روه‌ها ئه‌ردۆغان به سکرتێرى گشتى ناتۆى راگه‌یاندووه که نیگه‌رانییه ئه‌منییه‌کانى تورکیا سه‌باره‌ت به داواکارییه‌کانى سوید و فینلاند بۆ ئه‌ندامێتى له‌سه‌ر بنه‌ماى دادپه‌روه‌رانه و ره‌وا دامه‌زراوه". هاوکات ئه‌ردۆغان جارێکى دیکه ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه که ره‌زامه‌ندى وڵاته‌که‌ى بۆ بون به ئه‌ندامى سوید و فینلاند له ناتۆ په‌یوه‌سته به به‌وه‌ى ئه‌و وڵاتانه تا چ ئاستێک رێز له هه‌ستیارییه‌کانى تورکیا ده‌گرن، به‌تایبه‌ت له بابه‌تى راده‌ستکردنه‌وه‌ى که‌سانى داواکراو به تورکیا، به‌پێچه‌وانه‌وه ناهێڵن بێنه‌ناو ناتۆوه. رۆژى 18ى ئایارى 2022 سوید و فینلاند داواکارییان بۆ ئه‌ندامبونیان له ناتۆ به فه‌رمى به‌رزکرده‌وه‌و داواکارییه‌که له‌لایه‌ن زۆرینه‌ى ئه‌ندامانى رێکخراوه‌که به گه‌رمى پێشوازى لێکرا، به‌تایبه‌ت جۆبایدن، سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا، به‌ڵام ئه‌ردۆغان له دژى بڕیارى به ئه‌ندامبونى ئه‌و دو وڵاته وه‌ستایه‌وه و بیانووى ئه‌وه‌ى هێنایه‌وه که ئه‌و دوو وڵاته ئه‌ندامانى پارتى کرێکارانى کوردستانى تێدایه‌و ده‌بێت راده‌ستى تورکیا بکرێنه‌وه. پێشتر، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى سوید ئه‌وه‌ى خستبووه روو که تورکیا لیستێکى 30 که‌سى ئاماده کردووه و له‌رێگه‌ى باڵوێزى تورکیا پێیان گه‌یشتووه‌و یه‌کێک له‌وانه ئامینه کاکه‌باوه، په‌رله‌مانتارى سویده، ئه‌مه‌ش کاردانه‌وه‌ى توندى سویدییه‌کانى لێکه‌وته‌وه. له‌لایه‌کى دیکه‌وه به‌رپرسانى فینلاند ئه‌وه‌یان دووپاتکرده‌وه که رێز له‌مافى مرۆڤ ده‌گرن و ناچنه ژێر بارى داواکارییه‌کى تورکیاوه که پێشێلکردنى مافى هاوڵاتییه‌کانى بێت.
هاوڵاتى وته‌بێژى فه‌رمانده‌ى گشتیى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراق ئاشکرایکرد، مووچه‌ى سه‌رباز به‌پێى یاساى خزمه‌تى زۆره‌ملێ ده‌گاته 700 هه‌زار دینار، ماوه‌ى خزمه‌تکردنیش به‌پێى بڕوانامه‌ى خوێندن ده‌بێت. لیژنه‌ى ئاسایش‌و به‌رگریى له‌په‌رله‌مانى عێراق ورده‌کارییه‌کانى ناو پڕۆژه‌یاساى "خزمه‌تکردنى ئاڵا" واته به‌سه‌ربازگرتنى زۆره‌ملێى ئاشکراکردووه که له‌لایه‌ن لیژنه‌که‌وه خوێندنه‌وه‌ى یه‌که‌مى بۆکراوه‌و پێده‌چێت له‌ماوه‌ى ئه‌مساڵدا ده‌نگى له‌سه‌ربدرێت. ئه‌حمه‌د موسه‌وى ئه‌ندامى لیژنه‌ى ئاسایش‌و به‌رگریى له‌په‌رله‌مانى عێراق رایگه‌یاند:"لیژنه‌که ده‌ستیکردووه به‌خوێندنه‌وه‌ى یه‌که‌م بۆ پڕۆژه‌یاساى (خزمه‌تى ئاڵا)، که ڕۆڵى ده‌بێت له‌خزمه‌تکردن‌و ڕاهێنان‌‌و کۆنتڕۆڵکردنى گه‌نجان، به‌وپێیه‌ى به‌هۆى بڵاوبوونه‌وه‌ى هه‌ژارییو بێکارییه‌وه کێشه‌یه‌کى زۆر له‌ناو کۆمه‌ڵگادا درووستبووه". هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى خستۆته‌روو که یاساکه هه‌موو جۆره ناونانێکى تائفیفى لاده‌بات، به‌وپێیه‌ى هه‌موولایه‌ک له‌ژێر چه‌ترى سوپاى عێراقدا کۆده‌کاته‌وه". لیوا یه‌حیا ڕه‌سوڵ وته‌بێژ به‌ناوى فه‌رمانده‌ى گشتیى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراق ئاشکرایکرد، مووچه‌ى سه‌رباز به‌پێى یاساى خزمه‌تى زۆره‌ملێ ده‌گاته 700 هه‌زار دینار، هه‌روه‌ها ماوه‌ى خزمه‌تکردنیش به‌پێى بڕوانامه‌ى خوێندن ده‌بێت.
هاوڵاتى سوپاى داگیرکه‌رى ئه‌ردۆغان له رێگه‌ى سه‌دان ئۆبۆس، هاوه‌ن، 46 جار به فڕۆکه و 33 جار به چه‌کى کیمیایى هێرشیان کردووه‌و له به‌رانبه‌ردا گه‌ریلا هه‌لیکۆپته‌رێک ده‌خه‌نه خواره‌وه‌و حه‌وت داگیرکه‌ر ده‌کوژرێن. ناوه‌ندى راگه‌یاندن و چاپه‌مه‌نى هێزه‌کانى پاراستنى گه‌ل(هه‌په‌گه) وبڵاویکردووه‌ته‌وه" چالاکى هێزه‌کانمان له یادى ١٨مین ساڵیادى هه‌نگاوى ١ى حوزه‌یران به‌رده‌وامه. ده‌وڵه‌تى داگیرکه‌رى تورک له رێگه‌ى سه‌دان ئۆبۆس، هاوه‌ن، ٤٥ جار به فڕۆکه و ٣٣ جار به چه‌کى کیمیایى هێرشى کردووه. له به‌رانبه‌ردا چالاکى هێزه‌کانمان به‌رده‌وامه. له چالاکیه‌کاندا هه‌لیکۆپته‌رێک خرایه خواره‌وه، ٧ داگیرکه‌ر سزادران و سه‌نگه‌رێک له‌ناوبرا". زانیارى ورد به‌م شێوه‌یه‌یه: له چوارچێوه‌ى هه‌نگاوى شۆڕشگێرى جه‌نگى خابور له هه‌رێمى مه‌تینا؛ ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ١٢:٣٠ هێزه‌کانمان له‌دژى داگیرکه‌ران له ده‌وروبه‌رى گه‌لى گردى ئازاد چالاکیان کرد و به به‌هێزى له ئامانجه‌کانیاندا. ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ٢١:٣٠ هێزه‌کانمان به چه‌کى سووک و بۆمبى ده‌ستى له‌داگیرکه‌رانیاندا له سه‌نگه‌ره‌کانى شه‌ڕى شه‌هید زه‌مانى گۆڕه‌پانى به‌رخۆدانى گردى هه‌کاری. له چالاکیه‌که‌دا ٢ داگیرکه‌ر سزادران و داگیرکه‌رێک بریندار بوو. ٢ى حوزه‌یران کاتژمێر ٠٢:٠٠ له کاتێکدا که هه‌لیکۆپته‌ره‌کان ویستیان گۆڕه‌پانى گردى هه‌کارى بۆردومان بکه‌ن، هێزه‌کانمان له دوو لاوه له هه‌لیکۆپته‌ره‌کانیاندا. گورز له هه‌لیکۆپته‌رێک وه‌شێنرا و کاتێک ویستى دوور بکه‌وێته‌وه له گۆڕه‌پانى به‌رخۆدان که‌وته خواره‌وه و تێکشکا. له چوارچێوه‌ى هه‌نگاوى شۆڕشگێرى بازه‌کانى زاگرۆس له هه‌رێمێ زاپ؛ ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ١٧:٣٠ داگیرکه‌ران ویستیان داره‌کانى ده‌ورى زناره‌کانى گۆڕه‌پانى به‌رخۆدانى شه‌هید شاهین ببڕنه‌وه. هێزه‌کانمان له داگیرکه‌رانیاندا و داگیرکه‌رێک سزادرا. ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ١٧:٢٠ و ٢٢:١٠ هێزه‌کانى یه‌ژه‌ئاستارمان به چه‌کى سووک و به قه‌ناس له داگیرکه‌رانیاندا له سه‌نگه‌ره‌کانى شه‌ڕى شه‌هید رێبه‌رى گۆڕه‌پانى به‌رخۆدانى کارکه‌ر. ٢ داگیرکه‌ر سزادران. ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ١٤:٣٠ و ٢٢:٠٠ داگیرکه‌ران کاتێک ویستیان به ته‌قه‌مه‌نى سه‌نگه‌ره‌کانى شه‌ڕى شه‌هید به‌رخۆدانى گۆڕه‌پانى به‌رخۆدانى شه‌هید شاهین بته‌قێننه‌وه. هێزه‌کانمان له دوو داوه له داگیرکه‌رانیاندا. دواى ده‌ستوه‌ردانه‌که داگیرکه‌ران کشانه‌وه. له چوارچێوه‌ى هه‌نگاوى شۆڕشگێرى مه‌ره‌شى شه‌هید ساڤاش له هه‌رێمى زاپ؛ ٢ى حوزه‌یران کاتژمێر ٠٥:١٠ داگیرکه‌ران له ده‌وروبه‌رى سه‌نگه‌ره‌کانى شه‌ڕى شه‌هید ساڤوشکاى هه‌رێمى به‌رخۆدانى گردى جوودى له دوو لاوه له‌لایه‌ن هێزه‌کانمانه‌وه کرانه ئامانج. له چالاکیه‌که‌دا گروپى یه‌که‌مى چالاکیه‌که‌دا و دووه‌مى چالاکیه‌که له نزیکه‌وه به چه‌کى سووک و بۆمبى ده‌ستى له داگیرکه‌رانیاندا، ٢ داگیرکه‌ر سزادران، ٢ داگیرکه‌ر بریندار بوون و سه‌نگه‌رێک رووخێنرا. دواى چالاکیه‌که داگیرکه‌ران کشانه‌وه. هێرشى سوپاى داگیرکه‌رى تورک به چه‌کى کیمیایى و ته‌قه‌مه‌نی؛ ١ى حوزه‌یران، گۆڕه‌پانه‌کانى ئه‌شکه‌وتى برینداران، کارکه‌ر، شه‌هید به‌رخۆدان، شه‌هید شاهینى هه‌رێمى زاپ و گۆڕه‌پانى به‌رخۆدانى وه‌رخه‌لێى ئاڤاشین ٣٣ جار به چه‌کى کیمیایى و ته‌قه‌مه‌نى بۆردومانکرا. هێرشى سوپاى داگیرکه‌رى تورک به ئۆبۆس، هه‌لیکۆپته‌رى هێرشبه‌ر و فڕۆکه‌ى شه‌ڕ؛ ١ى حوزه‌یران گۆڕه‌پانه‌کانى گردى جوودی، گردى ئێف ئێم، گردى به‌هار، کوره‌ژارۆ، شه‌هید شه‌مدین، شه‌هید تۆڵهه‌ڵدان، شه‌هید شاهین، چه‌مچح و سیداى هه‌رێمى زاپ له‌لایه‌ن هه‌لیکۆپته‌ره‌کانه‌وه، به سه‌دان جاریش به ئۆبۆس له‌لایه‌ن باره‌گاکانى سه‌ر سنوره‌وه و ٢٥ جاریش به فڕۆکه بۆردومان و تۆپبارانکران. ١ى حوزه‌یران ده‌وروبه‌رى گوندى ده‌شیشێ، سه‌ره‌رۆ، ئێدنێى مه‌تینا، هه‌روه‌ها هه‌رێمه‌کانى گردى هه‌کاری، گردى ئۆرتێ، سه‌رێ مه‌تینا و شه‌هید زه‌مانى به هه‌لیکۆپته‌ر، به ده‌یان جار به ئۆبۆس و ١٧ جار به فڕۆکه‌ى جه‌نگى بۆردومانکران. ١ى حوزه‌یران کاتژمێر ١٠:٠٠ گوندى یه‌کمالێى هه‌رێمى گاره به فڕۆکه‌ى جه‌نگى بۆردومانکران. ١ى حوزه‌یران گوندى شێخانى کالاتوکاى قه‌ندیل ٣ جار به فڕۆکه‌ى جه‌نگى بۆردومانکرا."
هاوڵاتى چوار وڵاتی عێراق ، سوریا، سعودیه و ئێران به ناوه‌ندی و هۆکاری خۆڵبارین له ناوچه‌که‌دا له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێن که تاران، تورکیا به یه‌کێک له سه‌ره‌کیترین هۆکاره‌کانی ئه‌و خۆڵبارینه ناو ده‌بات. له لێکۆڵینه‌وه و توێژینه‌وه زانستییه‌کانی ده‌رکه‌وتوه هۆکاره‌کانی خۆڵبارین له ئێران 60%ی هۆکاری ناوخۆیی هه‌یه و 40%یشی هۆکاری وڵاتانی دراوسێیه له هه‌مان کاتیشدا وڵاته‌که ناوه‌ندێکی بیابانیی هه‌یه به روبه‌ری نزیکه‌ی 10 ملیۆن دۆنم که سه‌رچاوه‌یه‌کی سه‌ره‌کییی خۆڵبارینه . ئێران زیاتر له 20 ساڵه گیرۆده‌ی وشکه‌ساڵی و که‌مئاویی بووه که پێشبینیی ده‌کرێت 10 ساڵی دیکه له‌و که‌مئاویی و وشکه‌ساڵه‌ییه ده‌ربازی نه‌بێت و ئه‌وه‌ش هێنده‌ی دیکه دیارده خۆڵبارین چڕتر و زیاتر بکاته‌وه. تورکیا به دروستکردنی به‌نداو هۆکاری 40%ی خۆڵبارینی ناوچه‌که‌یه، چونکه گرتنه‌وه‌ی ئاو به روی سوریا و عێراق وای کردوه زۆنگاوه‌کان وشک بکه‌ن له کاتێکدا ئه‌و زۆنگاوانه رۆڵی باشیان هه‌یه بۆ شێداربونی که‌ش و هه‌و له ناوچه بیابانییه‌کانی دوو وڵاته‌که. ئێران رایگه‌یاندوه پلانی هاوبه‌شی هه‌یه بۆ چاره‌سه‌ری خۆڵبارین له ناوچه‌که‌دا، به‌ڵام ئه‌و پلانه نزیکه‌ی 10 ساڵ ده‌خایه‌نێت و پێویستی به هاوکاریی نێوده‌وڵه‌تیی وڵاتانی دراوسێ هه‌یه. خۆڵبارین کاریگه‌ریی زۆری له‌سه‌ر ئێران بووه و ئه‌وه‌ش وای کردوه تاران له دوای ده‌ستوه‌ردانه‌کانی له گۆڕه‌پانی سیاسیی عێراق پرسی چاره‌سه‌ری ئه‌و دیارده‌یه له‌گه‌ڵ به‌غدا بکاته پرسی دووه‌م و له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا وه‌فدێکی پسپۆڕ و شاره‌زا له‌گه‌ڵ راوێژکاری سه‌رۆک کۆماری ئێران ره‌وانه‌ی به‌غدا بکات. ئاماره مه‌ترسیداره‌کانی خۆڵبارین ئێران رایگه‌یاندوه نزیکه‌ی 270 ملیۆن هه‌کتار که ده‌کاته زیاتر له یه‌ک ملیار دۆنم، زه‌وی و بیابان له ده‌وروبه‌ری وڵاته‌که‌ی هه‌یه که ناوه‌ندی خۆڵبارینی ناوچه‌که‌یه و ئه‌و روبه‌ره‌ش نزیکه‌ی 127 ملیۆن تۆن گه‌رده‌یله‌ی خۆڵ دروست ده‌کات و هه‌ندێکجاریش به گه‌رده‌یله‌ی سور ناوی ده‌هێنریت. ئه‌و روبه‌ره له خاکه زۆرینه‌ی ده‌که‌وێته‌وه سعودیه، سوریا، عێراق و هه‌ندێک له وڵاتانی که‌نداو، به‌ڵام ناوه‌نده‌که‌ی عێراق و سوریایه. ناوه‌ندی ژینگه‌ی ئێران ئاشکرای کردوه نزیکه‌ی 10 ملیۆن دۆنم زه‌وی وشک و بیابان له وڵاته‌که هه‌یه که ئه‌ویش به ناوه‌ندێکی سه‌ره‌کیی خۆڵبارین ئه‌ژمار ده‌کرێت. زیاتر له یه‌ک ملیۆن و 200 دۆنم له‌و زه‌ویانه ده‌که‌وێته پارێزگای خوزستان له باشوری رۆژئاوای ئێران که هاوسنوری عێراقه. له لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانیی پسپۆرانی ژینگه‌ی ئێراندا ده‌رکه‌وتوه له ساڵێکدا لانیکه‌م 150 ملیۆن تۆن گه‌ردیله‌ی سور له شێوه‌ی خۆڵبارین روو له وڵاته‌که ده‌کات. خۆڵبارین هه‌ناسه‌ی له ئێران بڕیوه له پێوه‌ری زانستی پیسبونی که‌ش و هه‌وا نابێت پیسبونه‌که بگاته زیاتر له 100 AQI به‌ڵام خۆڵبارین وای کردوه پێوه‌ری پیسبونی که‌ش و هه‌وا له هه‌ندێک ناوچه‌ی وڵاته‌که بگاته زیاتر له 600 AQI له کاتێکدا دوایین پله‌ی مه‌ترسیداری که‌ش و هه‌وا نابێت 500 AQI تێپه‌ڕێنێت. ئێران له حه‌وتی ئه‌م مانگه‌وه پیسترین که‌ش وهه‌وای مێژوی وڵاته‌که‌ی له 15 رۆژدا تۆمار کردوه و به وته‌ی به‌رپرسانی ته‌ندروستییی له ساڵێکدا لانیکه‌م 11 هه‌زار و 130 که‌س به‌هۆی خۆڵبارین و پیسبونی که‌ش و هه‌وا له وڵاته‌که گیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن. ته‌ندروستیی ئێران بڵاوی کردوه‌ته‌وه له ماوه‌ی خۆڵباریندا رێژه‌ی ئه‌و نه‌خۆشانه‌ی به‌هۆی کێشه‌ی هه‌ناسه‌دانه‌وه رویان له نه‌خۆشخانه‌کان کردوه 20% زیادی کردوه. ئاژانسی هه‌واڵی خوێندکارانی ئێران (ئیسنا) له زاری پسپۆڕانی ئابورییه‌وه بڵاوی کردوه‌ته‌وه که به‌هۆی خۆڵبارینه ساڵانه زیانی 30 ملیار دۆلار به وڵاته‌که ده‌گات که ده‌کاته نزیکه‌ی 3%ی کۆی داهاتی ئێران. ئێران له حه‌وتی ئه‌م مانگه‌وه پیسترین که‌ش وهه‌وای مێژوی وڵاته‌که‌ی له 15 رۆژدا تۆمار کردوه و به وته‌ی به‌رپرسانی ته‌ندروستییی له ساڵێکدا لانیکه‌م 11 هه‌زار و 130 که‌س به‌هۆی خۆڵبارین و پیسبونی که‌ش و هه‌وا له وڵاته‌که گیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن پلانی پسۆڕانی ئێران بۆ کۆنتڕۆڵی خۆڵبارین پسۆڕانی بواری ژینگه پلانێکی 10 ساڵه‌یان بۆ چاره‌سه‌ری دیارده خۆڵبارین خستوته‌ڕو که ده‌بێت به پێی پلانه‌که سه‌رجه‌م وڵاتانی رۆژهه‌ڵات و باشوری رۆژهه‌ڵاتی ئاسیا وه‌ک سعودیه، سوریا،عێراق، تورکیا و ئێران پێکه‌وه کاری هاوبه‌ش بکه‌ن و هه‌وڵی رێگریی له به بیانبونی ناوچه‌کانیان و فشۆڵبونی خاکی وڵاته‌که‌یان بکه‌ن. له راپۆرتی ئه‌و پسپۆڕانه‌دا هاتوه 60%ی خۆڵبارینه‌کانی ئێران هۆکاری وڵاتانی دراوسێی وه‌ک عێراق و سوریا و سعودیه-یه که زیاترین خاکی فشۆڵ و ناوچه‌ی بیابانی و خاکی بێ شێی-یان هه‌یه که شێدارنه‌بونی خاکی سوریا و عێراق ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دروستکردنی به‌نداوی گه‌وره له تورکیا و رێگریی له‌و سه‌رچاوه ئاویانه‌ی ده‌چنه روباره‌کانی دیجله و فورات و دواجار ئه‌و دو روباره سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کیی ئاوئ ئه‌و دو وڵاته‌ن. به پێی پلانه‌که داواکراوه له‌گه‌ڵ وڵاتی ئێران هه‌ر چوار وڵاتی سعودیه، سوریا،عێراق، تورکیا هاوشێوه‌ی رێککه‌وتنی پاریس پابه‌ند بکرێن به رێکاره‌کانی رێگریی له گه‌رمبونی زه‌وی و دابینکردنی پاره و تیچوی ئه‌و پڕۆژانه‌ی که بۆ رێگریی له خۆڵبارین پێویسته بگیرێته‌به‌ر. ئه‌و پسپۆڕانه جه‌ختیان له‌وه کردوه‌ته‌وه که تورکیا به دروستکردنی به‌نداو هۆکاری 40%ی خۆڵبارینی ناوچه‌که‌یه، چونکه گرتنه‌وه‌ی ئاو به روی سوریا و عێراق وای کردوه زۆنگاوه‌کان وشک بکه‌ن له کاتێکدا ئه‌و زۆنگاوانه رۆڵی باشیان هه‌یه بۆ شێداربونی که‌ش و هه‌و له ناوچه بیابانییه‌کانی دوو وڵاته‌که. ته‌نها له باکوری ئێران له کۆی سێ ملیۆن و 600 هه‌زار هه‌کتار روبه‌ری دارستان یه‌ک ملیۆن و 200 هه‌زار هه‌کتاری کراوه به زه‌وی به مه‌به‌ستی شوێنی نیشته‌جێبون که به واتایه‌کی دیکه له ماوی 40 ساڵدا یه‌ک له‌سه‌ر سێی ئه‌و روبه‌ره له دارستان له‌ناوچوه. دیپلۆماسیی خۆڵبارین ئه‌میر عه‌بدوڵاهیان وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئێران دوای شه‌پۆله خۆڵبارینه‌کانی ئه‌م دواییانه له‌سه‌ر راسپارده‌ی سه‌رۆک کۆماری وڵاته‌که به ته‌له‌فۆنی په‌یوه‌ندیی به به‌رپرسانی عێراق ،سوریا، تورکیا و کۆه‌یت کردوه و به نامه‌ی فه‌رمی داوای له رێکخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کان و ئه‌و وڵاتانه کردوه به‌په‌له له چوارچێوه‌ی گروپێکی نێوده‌وڵه‌تی و هاوبه‌شدا سندوقێک له پێناو چاره‌سه‌ریی خۆڵبارین له ناوچه‌که‌دا دروست بکرێت. عه‌بدوڵاهیان له‌و په‌یوه‌ندیی و نامه‌کانی بۆ ئه‌و وڵاتانه جه‌ختی له‌وه کردوه‌ته‌وه ئه‌گه‌ر به خێرایی و به هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ هه‌وڵی چاره‌سه‌ری خۆڵبارین نه‌درێت ئه‌وا ژیانی ملیۆنان که‌س له دانیشتوانی ئه‌و وڵاتانه ده‌که‌وێته مه‌ترسییه‌وه و زیانی دیارده‌که‌ش زیاتر بۆ دانیشتوانی عێراق و سوریا و ئێرانه. ئێران هۆشداریی ده‌داته تاڵیبان و تورکیا وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئێران له وتاریکیدا له په‌رله‌مانی وڵاته‌که‌ی رایگه‌یاند ئه‌گه‌ر تاڵیبان رێگه نه‌دات ئاوی روباری هیرمه‌ند له ئه‌فغانستانه‌وه وه‌ک پێویست بگاته ئێران ئه‌وا له رێگه‌ی یاسایی و نێوده‌وڵه‌تییه‌وه به‌دواداچون بۆ کێشه‌کان ده‌که‌ن و هاوکات له‌و مافه خۆش نابن. ئه‌میر عه‌بدوڵاهیان له درێژه‌ی ئه‌و وتاره‌یدا وتیشی چیتر ئێران رێگه نادات تورکیا به دروستکردنی به‌نداوی گه‌وره ببێته هۆکارێک بۆ که‌مبونه‌وه‌ی ئاوی ئێران وڵاتانی دراوسێی چونکه ئه‌وه کێشه‌ی بۆ دانیشتوانی هه‌ندێک وڵات دروست کردوه که دراوسێی تورکیان. عه‌بدوڵاهیان وتوی: چیتر نابێت تورکیا به دروستکردنی به‌نداوی گه‌وره ئاوی دیجله و فورات بگرێته‌وه و کێشه بۆ خه‌ڵکی عێراق دروست بکات. ئه‌و ئاماژه‌ی به‌وه‌کردوه ده‌سته‌یه‌کی هاوبه‌شیان له‌گه‌ڵ تورکیا پێکهێناوه بۆ چاره‌سه‌ری پرسی ئاو له سنوره هاوبه‌شه‌کانی نێوان تورکیا و ئێران. وشکه‌ساڵی و خۆڵبارین ژیان له ئێران قورستر ده‌که‌ن ناوه‌ندی پارێزگای له ژینگه و پاراستنی سه‌رچاوه‌کانی ئاو له ئێران بڵاوی کردوه‌ته‌وه خۆڵبارین زیاترین روبه‌ری خاکی وڵاته‌که ده‌گرێته‌وه به جۆرێک له کۆی 31 پارێزگا لانیکه‌م خۆڵبارین ژیان له 20 پارێزگا په‌ک ده‌خات. هاوکات ناوه‌ندی جیۆلۆجی ئێران له راپۆتی ساڵانه‌ی خۆی ئاشکرای کردوه وڵاته‌که که‌وتوه‌ته خشته‌یه‌کی 30 ساڵه‌ی وشکه‌ساڵییه‌وه که تا ئێستا 20 ساڵی تێپه‌راندوه و بۆ تێپڕاندنی ئه‌و دۆخه 10 ساڵی دیکه‌ی پێویسته. محه‌مه‌د میرزاوه‌ند، پسپۆڕ جیۆلۆجی و جێگری سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نێوده‌وڵه‌تیی هیدرۆجیۆلۆجی رایگه‌یاند؛ به‌کارهێنانی خراپی ئاو بۆ کشتوکال و پیشه‌سازیی، ئه‌و وڵاته‌ی به‌ره‌و مایه‌پوچبون بردوه چونکه به‌هۆی زیاده‌ڕه‌وییه‌وه زۆبه‌ی سه‌رچاوه‌کانی ژێرزه‌وینییه‌کانی ئاو له‌و وڵاته کۆتایی هاتوه. به پێوه‌ره زانستی و نێوده‌وڵه‌تییه‌کان هه‌ر وڵاتێک که زیاتر له 40%ی ئاوی ژێر زه‌ویی به‌کاربهێنێت ئه‌وا وه‌ک مایه‌پوچبون له دابینکردنی ئاو ناوده‌هێنرێت له کاتێکدا له زۆربه‌ی ناوچکانی ئه‌و وڵاته 100%ی ئه‌و سه‌رچاوه ئاوییانه به مه‌به‌ستی کشتوکاڵ و پیشه‌سازیی که‌ڵکیان لێوه‌رده‌گیرێت ئاوی ژێر زه‌وینه. زیاتر له هه‌زار و 200 شارۆچکه له ئێران هه‌یه که له‌و ژماره‌یه 300یان به بێ ئاو ئه‌ژمار ده‌کرێن. ئێران زیاترین رۆچونی خاکی هه‌یه به‌رپرسان و پسپۆرانی ئیران بڵاویان کردوه‌ته‌وه وڵاته‌که له روی رۆچونی زه‌وی و خاکه‌وه به چواره‌م وڵاتی جیهان ئه‌ژمار ده‌کرێت که زیاترین رۆچون به تایبه‌ت له پێده‌شته‌کانی روده‌دات. له ئاماره ره‌سمییه‌کاندا هاتوه له کۆی 609 پێده‌شتی ئێران زیاتر له 500 پێده‌شتیان دیارده‌ی رۆچونی زه‌ویی رو ده‌دات که ئه‌وه‌ش ئاماژه‌ی به به‌کارهێنانی زیاد له پێویستی ئاوی ژێر زه‌وی و کشتوکاڵی نازانستیی. به‌رێوبه‌ری رێگاوبان و شارسازیی له ئێرانیش رایگه‌یاندوه دیارده‌ی رۆچونی زه‌وی نه ته‌نها پێده‌شته‌کان به‌ڵکو گه‌یشتوه‌ته شاره گه‌وره‌کانیش و تاران-ی پایته‌خت یه‌کێکه له‌و شارانه زیاترین رۆچونی زه‌ویی ده‌یگرێته‌وه و ئه‌و دیارده‌یه گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌یه له‌سه‌ر شاره‌که. زۆربه‌ی دارستانه‌کانی ئێران له‌ناو ده‌برێن رۆژنامه‌ی (دنیای ئیقتیساد) له ئێران بڵاوی کردوه‌ته‌وه له ماوه‌ی 40 ساڵی رابردودا زیاتر له 35%ی دارستانه‌کانی وڵاته‌که به بیانوی زه‌وی بۆ یه‌که‌ی نیشته‌جێبون له‌ناوچون. رۆژنامه‌که ئاشکرای کردوه ته‌نها له باکوری ئێران له کۆی سێ ملیۆن و 600 هه‌زار هه‌کتار روبه‌ری دارستان یه‌ک ملیۆن و 200 هه‌زار هه‌کتاری کراوه به زه‌وی به مه‌به‌ستی شوێنی نیشته‌جێبون که به واتایه‌کی دیکه له ماوی 40 ساڵدا یه‌ک له‌سه‌ر سێی ئه‌و روبه‌ره له دارستان له‌ناوچوه. ئێران لیژنه‌ی پسپۆڕ ره‌وانه‌ی عێراق ده‌کات عێراق که به‌هۆی دروستکردنی به‌نداو له تورکیا و ئێران روبه‌ڕویی که‌مئاویی بوه‌ته‌وه ده‌یه‌وێت کێشه‌کانی له رێگه‌ی پلانی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێی چاره‌سه‌ر بکات به تایبه‌ت که که‌م ئاویی که سه‌ره‌کیترین هۆکاری خۆڵبارینه. رۆژی شه‌ممه به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ریی و رێگریی له خۆڵبارین شاندێکی پسپۆر و شاره‌زای ئێران به سه‌رۆکایه‌تیی عه‌لی سه‌لاجقه، یاریده‌ده‌ری سه‌رۆک کۆماری ئێران سه‌ردانی به‌غدایان کرد و له‌گه‌ڵ وه‌زیرانی کشتوکاڵ سه‌رچاوه‌ئاوییه‌کان و ژینگه‌ی عێراق کۆبونه‌وه. فودا حسێن وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق له کۆنگره‌یه‌کی رۆژنامه‌وانیی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ عه‌لی سه‌لاجق که رۆژێک دوای سه‌ردانه‌که سازیانکرد رایگه‌یاند ئه‌و شانده که پێکهاتون له لیژنه‌ی پسپۆڕ و شاره‌زای ژینگه، به مه‌یدانی سه‌ردانی ئه‌و ناوچانه ده‌که‌ن که هۆکاری سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی خۆڵبارینه له عێراق و ئێران. فواد حسێن وتی سه‌باره‌ت به کێشه‌ی که‌میی ئاو و سه‌رچاوه ئاوییه‌کانی عێراق و ئێران گفتوگۆ کراوه و ئه‌وه‌ش پێویستی به کاری هاوبه‌شی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیی هه‌یه بۆ که‌میی ئاو. لای خۆشیه‌وه عه‌لی سه‌لاجق له کۆنگره‌که‌دا رایگه‌یاند؛ شاندێکی شاره‌زا و ته‌کنیکی ئێران بۆ ژینگه، له‌گه‌ڵ وه‌زیری کشتوکاڵی و وه‌زیری سه‌رچاوه ئاوییه‌کان و وه‌زیری ژینگه‌ی عێراق کۆبونه‌ته‌وه و گفتوگۆ کراوه له‌سه‌ر دیادره‌ی خۆڵبارین و گۆڕانکاریی که‌شوهه‌وا له عێراق و ده‌ره‌وه‌ی وڵاته‌که. به وته‌ی ئه‌و هه‌ردولا رێککه‌وتون بۆ هاوکاریی یه‌کتریی له ئاستی ناوچه‌ییدا بۆ جێبه‌جێکی کردنی پلانێکی کرداریی له پێناو نه‌هێشتنی خۆڵبارین. له درێژه‌ی قسه‌کانیدا جێگری سه‌رۆک کۆماری ئێران بۆ کاروباری ژینگه رایگه‌یاند له‌گه‌ڵ عێراق پلانی هاوبه‌شیان ده‌بێت بۆ گۆڕانکارییه‌کانی که‌ش و هه‌وا به تایبه‌ت خۆڵبارین له ناوچه‌که‌دا. ئه‌و وتی له‌سه‌ره‌تای رێگادان و رێگه‌ی زۆر ماوه که پێویسته بیبڕن چونکه دیارده‌ی خۆڵبارین له ئه‌نجامی کاریگه‌رییه‌کانی مرۆڤ له سه‌ر ژینگه دروست بوه و ئه‌وه‌ش پێویستی به کاتێکی زۆر و پلانێکی کرداریی گه‌وره‌یه. عه‌لی سه‌لاجق وتیشی: ئێران و عێراق ئه‌زمونی باشیان هه‌یه له کاری هاوبه‌ش و هیواشیان هه‌یه به هاوکاریی یه‌کتر و هه‌وڵی پسۆڕان و شاره‌زایانی دو وڵاته‌که چاره‌سه‌ریی دیارده‌ی خۆڵبارین بکرێت و کۆتایی به‌و دیارده مه‌ترسیداره بهێنرێت. ئه‌و به‌رپرسه‌ی ئێران جه‌ختی له‌وه‌شکرده‌وه که تاران و به‌غدا ده‌توانن له زۆر بواردا به بێ ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌کی به هاوکاریی رێکخراوه نێوده‌ڵه‌تییه‌کان کێشه‌کانیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن. ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆک کۆماری ئێران ئێواره‌ی یه‌کشه‌ممه دوای کۆنگره‌ی هاوبه‌شی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق و راوێژکاری ره‌ئیسی سه‌باره‌ت به خۆڵبارین به ته‌له‌فۆنی په‌یوه‌ندیی به مسته‌فا کازمی، سه‌رۆک وه‌زیرانی عێراقه‌وه ده‌کات و داوای لێده‌کات به‌غدا و تاران له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ هه‌وڵی چاره‌سه‌ری ئه‌و دیارده‌یه بکه‌ن چونکه پرسی خۆڵبارین سنوری وڵاتانی تێپه‌ڕاندوه و پێویستی به هه‌نگاوی هاوبه‌ش هه‌یه له نێوان دراوسێکانی ئێران و عێراق.
هاوڵاتى له‌سه‌ر سکاڵایه‌کى وه‌زاره‌تى نه‌وتى عێراق ده‌بێت ئه‌و کۆمپانیا نه‌وتیانه‌ى له هه‌رێمى کوردستان کارده‌که‌ن، بچنه به‌رده‌م دادگا و به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى کۆمپانیاى سۆمۆ ده‌ڵێت مانگى ئاب سکاڵاکه‌یان له دادگاى پاریس یه‌کلاده‌کرێته‌وه. له‌چوارچێوه‌ى جێبه‌جێکردنى بڕیاره‌کانى دادگاى فیدراڵى عێراق دژ به سه‌ربه‌خۆ فرۆشتنى نه‌وتى هه‌رێمى کوردستان، وه‌زاره‌تى نه‌وتى عێراق سکاڵاى له‌سه‌ر کۆمپانیاکانى نه‌وت که له هه‌رێم کارده‌که‌ن تۆمارکردووه. پێگه‌ى "ئۆیل ڕیپۆرت" بڵاویکردوه، بڕیاره ڕۆژى یه‌کشه‌ممه‌ى داهاتوو دادگاى بازرگانیى عێراق له شارى به‌غدا بۆ ئه‌و سکاڵایه کۆببێته‌وه و داواى له نوێنه‌رى ئه‌و کۆمپانیا بیانیانه کراوه، له‌و دانیشتنه ئاماده‌بن. عه‌لا یاسرى به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى کۆمپانیاى سۆمۆ رایگه‌یاند:" به‌غدا پلانى هه‌یه سکاڵا له دادگاى نێوده‌وڵه‌تى له‌سه‌ر ئه‌و کۆمپانیا بیانیانه‌ى نه‌وت تۆمار بکات که له‌هه‌رێم کارده‌که‌ن". پێشتریش عه‌لا یاسرى به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى سۆمۆ له‌به‌رده‌م لیژنه‌ى نه‌وت و گازى په‌رله‌مانى عێراق رایگه‌یاند:" ئیستا ئێمه راوێژکاره‌کانى خۆمان راسپاردوه که له‌گه‌ڵ هه‌ردوو نوسینگه‌ى یاسایى جیهانیى له له‌نده‌ن و پاریس ئاگادار بکه‌نه‌وه که له ڕیگاى دادگاوه سکاڵا بکه‌ن له‌و کۆمپانیایانه‌ى که له هه‌رێم کار ده‌که‌ن و قسه‌مان له‌گه‌ڵ ئه‌و بانکانه‌ش کردوه که پاره‌ى نه‌وتى هه‌رێمى تێده‌چێت". هاوکات، سه‌باره‌ت به دادگاى پاریس له‌سه‌ر سکاڵاکانى رابردوو، به‌ڕێوه‌به‌رى نه‌وتى سۆمۆ ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه که مانگى ئابى داهاتوو دادگاى پاریس دژ به تورکیا بڕیار ده‌دات و که‌یسه‌که‌یان ماوه و دواى بڕیاردان ده‌بیت تورکیا ده‌ستبه‌جێ هه‌نارده‌ى نه‌وتى هه‌رێم ڕاگرێت و قه‌ره‌بووى عێراق بکاته‌وه. له‌سه‌رده‌مى حکومه‌ته‌که‌ى حه‌یده‌ر عه‌بادى، حکومه‌تى عێراق سکاڵایه‌کى له‌سه‌ر تورکیا له دادگاى پاریس تۆمار کردووه له‌باره‌ى هه‌نارده‌ى نه‌وتى هه‌رێمى کوردستانه‌وه و داواى راگرتنى هه‌نارده‌ى نه‌وتى هه‌رێم و 26 ملیار دۆلار له تورکیا ده‌کات.
هاوڵاتى فه‌رمانده‌ی گشتى هێزه‌کانى سوریاى دیموکراتى (هه‌سه‌ده) وه‌ڵامى ئه‌ردۆغانى ده‌داته‌وه‌و ده‌ڵێت:" هه‌ڕه‌شه‌کانى تورکیا له‌سه‌ر ناوچه‌کانى ڕۆژئاواى کوردستان وه‌ک مه‌ترسییه‌کى گه‌وره‌یه‌و به‌جدى مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌که‌ین". دوێنێ چوارشه‌ممه ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغانى سه‌رۆکى تورکیا رایگه‌یاند که" بۆ هه‌ریه‌ک له‌شاره‌کانى مه‌نبه‌ج‌و ته‌لڕه‌فعه‌ت له‌شکرکێشى ده‌که‌ین". ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه جه‌نه‌ڕاڵ مه‌زڵوم عه‌بدی، فه‌رمانده‌ی گشتى هێزه‌کانى سوریاى دیموکراتى (هه‌سه‌ده) له‌هه‌ژمارى تایبه‌تى خۆى له‌تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تیى تویته‌ر نوسیویه‌تی:"هه‌ر دوژمنکارییه‌کى نوێ، ته‌واوکارى پلانى دابه‌شکردنى سوریاو به‌ش به‌شکردنى باکووره (ڕۆژئاڤاى کوردستان)". هه‌روه‌ها جه‌نه‌راڵ مه‌زڵوم له‌تویته‌که‌یدا ده‌شڵێت"هه‌ر هێرشێکى تورکیا ده‌بێته هۆى "سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى مرۆیى ده‌رهه‌ق به‌هه‌زاره‌ها کوردو عه‌ره‌ب که له‌ترسى به‌کرێگیراوه‌کان په‌نایان بۆ ناوچه‌کانیان هێناوه." فه‌رمانده‌ى گشتیى هه‌سه‌ده له‌تویته‌که‌دا داواشى له‌سه‌رجه‌م لایه‌نه سورییه کاراکانى دۆسیه‌ی سوریا کردووه، که به‌جددى کاربکه‌ن‌و ڕێگه‌چاره‌یه‌ک بدۆزنه‌وه تا نه‌هامه‌تییه‌کى نوێ ڕوو له‌که‌سوکاریان نه‌کات". ڕۆژى 23ى ئایارى 2022 ئه‌ردۆغان ڕایگه‌یاند، ئۆپه‌راسیۆن بۆسه‌ر ڕۆژئاواى کوردستان ده‌ستپێده‌که‌ن‌و ئه‌و ناوچه ئه‌منییه‌ى پێشتر قسه‌یان له‌سه‌ر کردبوو، به‌قووڵایى 30 کیلۆمه‌تر ته‌واوى ده‌که‌ن. پێشتریش ئه‌نکه‌ره دوو ئۆپه‌راسیۆنى سه‌ربازى بۆسه‌ر ڕۆژئاوا ئه‌نجامداوه، یه‌که‌میان له‌سه‌ره‌تاى ساڵى 2018 بۆسه‌ر عه‌فرین بوو، دووه‌میش له‌تشرینى یه‌که‌مى 2019 بۆسه‌ر ناوچه‌ى گرێ سپیو سه‌رێکانى بوو.
هاوڵاتى وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا هۆشداریى ده‌داته ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له ئه‌نجامدانى هه‌ر هێرشێک بۆ سه‌ر باکوورى سووریا و رۆژئاڤاى کوردستان که به‌ه‌دست هێزه‌کانى سوریاى دیموکراته‌وه‌یه. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه ئه‌ردۆغان، سه‌رۆککۆمارى تورکیا هه‌ڕه‌شه‌ى کۆنتڕۆڵکردنى شارۆچکه‌ى ته‌ل ره‌فعه‌ت و شارى منبجى کرد، بلینکن داواى له تورکیا کرد پابه‌ند بێت به‌و رێککه‌وتنى ئاگربه‌سته‌ی، که له ساڵى 2019 واژۆکراوه. ئەنتۆنی بلینکن، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا رایگه‌یاند: "هه‌ر هێرشێکى نوێى تورکیا بۆ سه‌ر باکوورى سووریا، شتێکه ئێمه دژایه‌تیى ده‌که‌ین". هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند که" ئه‌و نیگه‌رانییه‌ى هه‌مانه ئه‌وه‌یه که هه‌ر هێرشێکى نوێ ده‌بێته هۆى تێکدانى سه‌قامگیریى هه‌رێمی، ده‌رفه‌ت بۆ لایه‌نه شه‌ڕانگێزه‌کان ده‌ره‌خسێنێت بۆ ئه‌وه‌ى سه‌قامگیرى بۆ مه‌رامه‌کانى خۆیان بقۆزنه‌وه." "ئێمه به‌رده‌وامین له شه‌ڕى دژى داعش به‌شێوه‌یه‌کى کاریگه‌ر له رێگه‌ى هاوبه‌شه‌کانمانه‌وه له نێو سووریادا و نامانه‌وێت هیچ شتێک مه‌ترسى بخاته سه‌ر هه‌وڵه‌کانى هێشتنه‌وه‌ى داعش له‌و سندووقه‌ى که خستوومانه‌ته نێوی"، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا وا ده‌ڵێت.
