.jpg)
هاوڵاتى شاندێکی فەرەنسی لەگەل مەسرور بارزانی، کۆبوونەوەوە رایگه‌یاند، خواستێکی بەهێزی چاکسازی لە حکومەتی هەرێمی کوردستاندا دەبینن. ئەمڕۆ سێشەممە 25ی ئایاری 2021 مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پێشوازی لە شاندێکی فەرەنسی کرد، کە پێکهاتبوو لە "فرانسواز دوما" سەرۆکی کۆمسیۆنی بەرگری نیشتمانی و سەربازی لە پەرلەمانی فەرەنسا، "فیلیپ مایەر" و "گوێندال رۆیلارد" ئه‌ندامانى په‌رله‌مانی فەرەنسا، "برۆنۆ ئۆبێرت" باڵیۆزی فەرەنسا لە عێراق و "ئۆلیڤیێ دیکۆتینى"، کونسولی گشتي فەرەنسا لە هەولێر. لە کۆبوونەوەکەدا دوایین گۆڕانکاری و پێشهاتەکانی عێراق و ناوچەکە و پەرەپێدانی زیاتری پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و فەرەنسا تاووتوێ کرا. شاندی فەرەنسی جەختی لە گرنگی بەهێزکردنی دۆستایەتی و پەیوەندی مێژوویی نێوان هەرێمی کوردستان و فەرەنسا کردەوە و ستایشی هەوڵە چاکسازییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و سەرۆکی حکومەتیان کرد و ئاماژەیان بەوەدا، کە خواستێکی بەهێزی چاکسازی لە حکومەتی هەرێمی کوردستاندا دەبینین، بۆیە بە هەموو شێوەیەک ئامادەین بۆ پشتگیریی و درێژەدان بە پشتیوانی حکومەتی هەرێم.
.jpg)
هاوڵاتى قوباد تاڵەبانی سەرپەرشتی کۆبونەوەیەکی تایبەت بە توندوتیژی دژی ژنان کرد و چەند بڕیارێکی خستەڕوو کە گرنگترینیان فەرمانی دەستگیرکردنی تۆمەتبارانی کەیسەکانی توندوتیژی دژی ژنان بوو. ئەمڕۆ سێشه‌ممه 25ی ئایاری 2021، نوسینگەی جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بڵاویکردەوە، بەسەرپەرشتی قوباد تاڵەبانی لەهەولێر کۆبونەوەیەکی فراوان سەبارەت بەزیادبونی رێژەى حاڵەتەکانی کوشتن و خۆکوشتن و توندوتیژی دژی ژنان لەهەرێمی کوردستان بەڕێوەچو، کۆبونەوەکە بە ئامادەبونی وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان بەرێوەچو کەتێیدا تاوتوێی ئەو حاڵەتانەکرا کەلەماوەى رابردودا تۆمارکراون،. لەوبارەیەوە جێگرى سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران وتی، "پێویستە هەنگاوی خێرا بگرینەبەر بۆ رێگری لەپەرەسەندنی حاڵەتەکانی کوشتنی ژنان و خۆکوشتن، و لەڕێى کەناڵە جیاوازەکانەوە هەوڵى بڵاوکردنەوەى رێنمایی و هۆشیاری خێزانی بدەین تا چارەسەرى پێویست بۆ ئەم گرفتە کۆمەڵایەتییە بدۆزینەوە". لەکۆبونەوەکەدا قوباد تاڵەبانی بڕیاریدا رێگەچارەى خێرا بگیرێتەبەر، لەجێبەجێکردنی فەرمانی دەستگیرکردنی تۆمەتبارانی کەیسەکانی توندوتیژی دژی ژنان، لەگەڵ کردنەوەى خولى جۆراوجۆرى راهێنان بۆ ئەفسەران و وتەبێژان لەبارەى هۆشیارى لەبنەماکانی یەکسانی جێندەری. هەروەها بڕیاردرا رێگری بکرێت لەبردنەدەرەوەی کەیسی نێو شێڵتەرەکان تا کۆتایی هاتنی راوێژ لەگەڵ سەنتەرە تایبەتەکاندا، لەگەڵ جیاکردنەوەى کەیسەکان لەناو شێڵتەر بەپێى جۆر و تایبەتمەندیی کەیسەکان. هەروەها بڕیاردرا بە دابینکردنی بودجەی پێویست و بینای گونجاو بۆ شێڵتەرەکان. هاوکات قوباد تاڵەبانی بڕیاریشدرا ئەنجومەنی باڵای خانمان ستراتیژێکی تایبەت بە ڕێگری کردن لە توندوتیژی دژی ژنان ئامادەبکات بەوەرگرتنی بۆچونی وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان بۆ ئەوەی حکومەت بیخاتە بواری جێبەجێکردنەوە، هەروەها بۆردێک دروست بکرێت بۆ بەدواداچون و پابەندبون بەمیساقی شەرەف کەلەنێوانی راگەیاندن و رێکخراوەکان هەیە، لەگەڵ جەختکردنەوە لەسەر رێگری کردن لە سەرپێچیکردن لە رێنماییەکانی وەزارەت و بنەما پیشەیی یە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان تایبەت بەروماڵى کەیسەکانی ژنان. هاوکات جەختکرایەوە کە پێویستە مامۆستایانی ئاینی رۆڵى خۆیان ببینن و لەوتارە ئاینییەکاندا پاڵپشتی بەرەنگاربوونەوەى کوشتن و خۆکوشتنی ژنان بکەن. لەراگەیەندراوەکەدا ئەوەش خراوەتەڕو، کۆبونەوە بەگرنگی زانی سود لەتواناى توێژەرانی کۆمەڵایەتی و دەرونی و چالاکوانانی بوارى مافى مرۆڤ ببینرێت بۆ هۆشیارکردنەوەى تاکەکانی کۆمەڵ و بەهێزکردن و بڵاوکردنەوەى گیانی باوەڕبەخۆبون و چاندنی تۆوی هیواو ئومێد لەجێى نائومێدی، سەربارى خستنەڕوى ئەوەى کە خۆکوشتن نەحاڵەتێکی ژیرییە و نەچارەسەرێکی دروستە بۆ زاڵبون بەسەر کێشەکاندا.
شاناز حەسەن ئەمڕۆ سێشه‌ممه لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان نرخی دینار بە بەراورد بە ڕۆژانی رابردوو دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی. نەوزاد جەلال، لە نوسینگەی دراو بۆ ئاڵوگۆڕی دراوەکان لە لێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: "ئەمڕۆ نرخی دینار کەمێکی تر دابەزینی بەخۆیەوە بینی بە بەراورد بە ڕۆژانی رابردوو، چاوەڕێ دەکرێت زیاتریش دابەزێت". ئێستا لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستاندا نرخی دراوەکان لە بەرامبەر دیناری عێراقیدا بەمجۆرەیە: 100 دۆلار به‌رامبەر 149 هەزار و 100 دیناره. 100 پاوەن بەرامبەر 210 ھەزار دینارە. 100 یۆرۆ بەرامبەر 181 ھەزار و 500 دینارە. 100 لیرەی تورکی بەرامبەر 18 ھەزار دینارە. 100 ھەزار تمەنی ئێرانی بەرامبەر 6 ھەزار و 750 دینارە.
هاوڵاتى پەرلەمانی کوردستان بەهۆی زۆری روداوەکانی کوشتن و خۆکوشتن لەماوەی ئەمساڵدا چوار وەزیری پەیوەندار بانگهێشتی پەرلەمان دەکات. تەوەری دووەمی کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆی پەرلەمانی کوردستان تەرخانکراوە بە خستنەڕوو و گفتوگۆكردنی دیاردەی "تاوانەكانی كوشتن بەگشتی و كوشتنی ئافرەت و خۆكوشتن." کۆبوونەوەکەی پەرلەمان لەکاتێکدایە، لە 5ـی ئایاردا سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرپەرشتی کۆبوونەوەیەکی تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی دژی ژنانی کرد، تێیدا چەند بڕیار و راسپاردەیەک بۆ سنووردارکردنی تووندوتیژی دژی ژنان تاوتوێکرا. داواش لە دەزگاکانی راگەیاندن کرا هاوکار بن و نەبنە سەکۆیەک بۆ هاندانی تووندوتیژی و زیاتربوونی دیاردە کۆمەڵایەتییە نەشیاوەکان. بەپێی دۆسیەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژیی دژی ژنان و خێزان تۆمارکراوە، لە چوار مانگی سەرەتای ساڵی 2021دا، چوار ژن کوژراون، 26 ژن خۆیان کوشتووە، 30 ژن خۆیان سووتاندووە، 3867 سکاڵا تۆمارکراون و 37 دەستدرێژیی سێکسیش تۆمارکراون. رێژەی زۆری خۆکوشتن و کوشتنەکان لە پارێزگای دهۆک، رێژەی زۆری دەستدرێژییە سێکسییەکان لە پارێزگای سلێمانی و رێژەی زۆری خۆسووتاندنەکان و سکاڵاکانیش لە هەولێر تۆمارکراون. بە پێی ئامارە فەرمییەکان، لە ساڵی 2010 تا 2020، 490 ژن کوژراون، 612 ژن خۆیان کوشتووە، 73 هەزار و 15 ژن سکاڵایان تۆمارکردووە.
هاوڵاتى دادگای باڵای فیدڕاڵی رایگه‌یاند، په‌رله‌مانتاران هیچ پارێزبه‌ندییه‌كیان نابێت جگه له كاتێك كه فه‌رمانی ده‌ستگیركردنیان له‌سه‌ر تاوانێكی نه‌بینراو بۆ ده‌رده‌چێت. ئەمڕۆ سێشه‌ممه 25ی ئایاری 2021، دادگای باڵای فیدڕاڵی له‌رونكردنه‌وه‌یه‌كدا رایگه‌یاند، به بڕیاری دادگا كه له 28ی (نیسان/4)ی ئه‌مساڵ و به ژماره 90/فیدڕاڵی ساڵی 2019ی بۆ 28ی (نیسان/4)ی 2021 ده‌رچوه، به‌مه‌به‌ستی پێچه‌وانه‌كردنه‌وه‌ی بڕیاره‌كانی پێشوی دادگا سه‌باره‌ت به‌وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ته‌نها له‌یه‌ك حاڵه‌تدا ئه‌ویش ئاگاداركردنه‌وه‌ی په‌رله‌مانه له ده‌ركردنی فه‌رمانی ده‌ستگیركردن بۆ تاوانێكی نه‌بینراو، به‌ڵام له‌كاتی ئه‌نجامدانی هه‌ر تاوانێك یاخود سه‌رپێچیه‌ك كه به‌ئاشكرا ئه‌نجامدراون راسته‌وخۆ په‌رله‌مانتاران ده‌ستگیرده‌كرێن به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ په‌رله‌مان یاخود پارێزبه‌ندی. ئه‌وه‌شی خسته‌ڕو، دادگای فیدڕاڵی بڕیاری پێشوی ده‌ركردوه به ره‌چاوكردنی ده‌نگی زۆرینه‌ی ئه‌ندامه‌كانی، ره‌چاوی زۆرینه‌ی ره‌ها ده‌كرێت كه له‌ده‌ستوردا هاتوه، مه‌به‌ست لێی زیاتر له‌نیوه‌ی ژماره‌ی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بێت، به‌ڵام زۆرینه‌ی ساده مه‌به‌ست لێی ئه‌وه‌یه كه زیاتر له‌نیوه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ئاماده‌بن. دادگای فیدڕاڵی ئاشكراشیكردوه، "به‌م بڕیاره دادگاكان ده‌توانن خێراتر له پێشو كه‌یسه‌كانی گه‌نده‌ڵی یه‌كلابكه‌نه‌وه، چونكه زۆربه‌ی تاوانه‌كانی گه‌نده‌ڵی بۆ وه‌سفكردنی تاوانی خراپ جێبه‌جێده‌كرێن، هه‌روه‌ها یه‌كلایكردنه‌وه پرۆسه‌ی دادگاییكردنه‌كه‌شیان په‌یوه‌ست ده‌بێت به هه‌ڵگرتنی پارێزبه‌ندی تۆمه‌تباران، ئه‌گه‌ر ئه‌ندامی په‌رله‌مانیش بێت.
عەمار عەزیز. دهۆك رۆژی 16ی ئەم مانگە ، قاسم شەشۆ بەرپرسی فەرماندەیی پێشمەرگە لەشەنگال سەردانی شارۆچكەی رەبیعەی كردو لەگەڵ سەرۆك عەشیرەتەكانی شەممەر كۆبووەوە و ڤیدیۆیەك لەو كۆبوونەوەیەدا بڵاوبووەتەوە، كە» سەرۆك عەشیرەتی شەممەر دەڵێت: قاسم شەشۆ لەدەستگیركردنی ئەو چوار گەنجە هاوكاریی كردووین و لەكاتی دادگایی كردنی ئەو گەنجانەدا (10) چەكداری خۆی وەك شاهید بردووەتە دادگاو سوپاسی دەكەین»، بەڵام كوڕی قاسم شەشۆ ئەوە رەتدەكاتەوە. لەماوەی رابردوودا كەسوكاری چوار گەنجی ئێزیدی خۆپیشاندانیان ئەنجامدا كەكوڕەكانیان دەستگیركراون بەتۆمەتی كوشتنی دوو كەسی عەشیرەتی شەممەر كەدادگای موسڵ سزای لەسێدارەدانی بۆ دەركردوون، بۆیە داوایان لەسەرۆك كۆمار كرد كەواژۆی ئەو بڕیارە نەكات و یاسا پێداچوونەوە بەو بڕیارەدا بكات. هەڤاڵ قاسم شەشۆ، كوڕی قاسم شەشۆ رەتیكردەوە كە باوكی هاوكاری هۆزی شەممەر و دادگای كردبێت بۆ دەستگیركردنی ئەو چوار گەنجەی ئێزیدی، لەمبارەیەوە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:«هەر لەڕۆژی دەركردنی بڕیارەكە لەلایەن دادگای نەینەوا باوكم دژی بڕیارەكەی دادگا بووەو بەنادادوەرانە دایناوە، هەوڵیش دەدات بۆ ئازادكردنی ئەو چوار گەنجە، چونكە بڕیارەكە ستەمێكی گەورەی تێدایەو ئەو چوار گەنجە ئەو تاوانەیان ئەنجام نەداوە» هەڤاڵ قاسم باسی لەو گرتە ڤیدیۆیە كرد كە لەتۆرە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكراوەتەوەو وتی:» ماوەیەك پێش ئێستا باوكم لەمەزارگای شەرەفەدین لەشەنگال هەموو سەرۆك عەشیرەتەكان و پیاوانی ئایینی و روشنبیرانی ئێزیدی كۆكردەوە، لەو كۆبوونەوەیە باسی ئەوەیان كرد كە چۆن پێكەوە هەڵوێستی خۆیان دەرببڕن لەبەرامبەر بڕیارەكەی دادگا، لەكۆتایی كۆبوونەوەكە بەیاننامەیەكیان نووسی، دواتر ئاراستەی وەزارەتی دادی عێراق و دادگای نەینەوا كرا تا پێداچوونەوە بەبڕیارەكە بكرێت». « ئەو قسانەی سەرۆك عەشیرەتی هۆزی شەممەر كردوویەتی شرۆڤەی هەڵەی بۆ كراوە، بەهیچ شێوەیەك پشت لەمیللەتی خۆمان ناكەین، بۆ ئەم كەیسەش بەردەوام پشتگیری لەداواكاری كەسوكارانی ئەو چوار گەنجە دەكەین كە دەبێت بەزووترین كات ئازاد بكرێن»، كوڕەكەی قاسم شەشۆ وای وت. دادگای تاوانەكانی نەینەوا لە 21ی نیسانی 2021 بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ چوار گەنجی ئێزیدی دەركرد و تاوانباركران بەكوشتنی دوو كەس لەهۆزی شەممەر لەسەر رێگای نێوان گرعوزێرو شەنگال، ئەوەش لە 23ی ئەیلولی 2020دا. ئەوانەی بڕیاری لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە ئەمانەن (ئەحمەد فارس (19) ساڵ، شەعلان ئەلیاس قاسم (22) ساڵ، فاروق فەیسەڵ حەما، سەعید خدر سەعدۆ (20) ساڵ) هەرچواریان خۆێندكاری زانكۆو ئامادەیین و خەڵكی سنوری قەزای شەنگالن . خدر ساڵح، خاڵی شەعلان ئەلیاسە، یەكێك لەو گەنجانەی كە بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەرچووە، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد قاسم شەشۆ بۆ مەبەستی سوڵحی عەشائیری سەردانی هۆزی شەممەری كردبوو نەك بۆ دۆسیەی چوار گەنجەكە، بەڵكو بۆ رووداوەكەی 2017 كە لەو ساڵەدا شوانێكی عەرەب لەهۆزی شەممەر لەسنوری قەزای شەنگال كوژرا بوو چەند كەسێك لەئێزیدییەكان تۆمەتباركران بەكوشتنی شوانەكە. خدر ساڵح وتیشی:»بۆ دۆسیەی ئەو چوار گەنجە پارێزەرەكانمان تانەیان لە بڕیارەكەی دادگای نەینەوا داوەو ئاراستەی دادگای تەممیزی بەغدا كراوە، چاوەڕێی بڕیاری كۆتاییان دەكەین، چونكە ئەگەر سزاكە جێبەجێ‌بكرێت كێشەیەكی زۆر گەورە لەنێوان ئێمەو هۆزی شەممەردا دروستدەبێت «. كەسایەتییەكی هۆزی شەممەر، دەڵێت:» هەرگیز واز لەو دۆسییە ناهێنێن تا تاوانبارەكان سزای یاسایی خۆیان وەردەگرن». عەلی شەممەری، لەهۆزی شەممەر جەختی لەوە كردەوە كەسەردانەكەی قاسم شەشۆ تەنیا بۆ پیرۆزكردنی جەژنی رەمەزان بووەو وتی:» لە رێكەوتی 16ی ئایار قاسم شەشۆ فەرماندەی پێشمەرگە لەشەنگال بۆ مەبەستی پیرۆزبایی كردن لەجەژنی رەمەزان سەردانی هۆزی شەممەری كرد، سەردانەكە تەنیا بۆ مەبەستی پیرۆزبایی كردن بوو، ئەو بڕیارەی دەركراوە لەدژی چوار گەنجی ئێزیدی رێزی لێ‌دەگرین«. «لەمافی خۆمان خۆش نابین، دەمانەوێت ئەو كەسانەی دەستیان لەكوشتنی دوو كەسەكەی ئێمە هەبوو سزای یاسایی خۆیان وەربگرن، چونكە زۆر بەناحەقی كوژران»، عەلی شەمەری لەهۆزی شەممەر وادەڵێت.
هاوڵاتى سەرۆكی ئەنجومەنی سەرکردایەتی یە‌كگرتو رایگەیاند، درێژەدان بە دابەشکردنی موچە وێڕای نەمانی ھۆکار و پاساوەکانی لێبڕین، ئاماژەیەکی رونە حکومەت نایەوێت جارێکیتر موچە وەک خۆی لێبکاتەوە. هادی عەلی، سەرۆكی ئەنجومەنی سەرکردایەتی یە‌كگرتو لە تویتێکدا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەیەتی تویتەر بڵاویکردەوە، "درێژەدان بە دابەشکردنی موچە بە لێبرینی 21%ی موچەی فەرمانبەران و 50% پلە تایبەتەکان، وێڕای نەمانی ھۆکار و پاساوەکانی لێبڕین، ئاماژەیەکی رونە کە حکومەت نایەوێت جارێکیتر موچە وەک خۆی لێبکاتەوە". شەوی رابردو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەڕاگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوە، لەسەر ڕاسپاردەی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، وه‌زیری دارایی و ئابوری ڕەزامەنیدا بە پێدان و خەرج کردنی موچەی مانگی (ئایار/5) ساڵی 2021 بۆ کارمەندانی وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی. ئاماژەی بەوشەکردوە، "ئەمڕۆ سێشه‌ممه و سبەی چوارشه‌ممه به پێی میكانیزمی مانگی پێشو موچەکە دابه‌ش ده‌كرێت، واتە بەلێبڕینی 21%"، ئەوەش لەکاتێکدا لە ئێستادا نرخی نەوت بەرزبوەتەوە و داهاتی ناوخۆش زیادیکردوە و هاوکات بەهای دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە دینار بەرزکراوەتەوە. ماوه‌ى حه‌وت مانگه ، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به لێبڕینى له‌سه‌دا 21 موچه دابه‌ش ده‌کات و بۆ پله باڵاکانیش له‌سه‌دا 50 له موچه‌کانیان ده‌بڕدرێت.
هاوڵاتى ئەمڕۆ نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 68 دۆلار و 60 سەنتە. لە بۆرسە بازارە جیهانییەکان، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی ئەمریکیش بە 66 دۆلار و 11 سەنت مامەڵەی پێوە دەکرێت. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویکردەوە، بەهۆی لێدوانی بەرپرسانی ئێران بۆ ئەگەری کاراکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015، زیادبونی خواست لەسەر ئەو وزەیە لەبازارەکانی ئەمریکا و بەردەوامی هەوڵەکانی بەکارهێنانی ڤاکسینی کۆرۆنا، ئەمڕۆ بەهای نەوت بەرزبووەوە. ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه نرخی نه‌وت له بازاڕه‌كانی جیهان به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌خۆیه‌وه به‌جۆرێك له سه‌رو 60 دۆلاره‌وه مامه‌ڵه‌ی پێوه ده‌كرێت.
هاوڵاتى یاریده‌ده‌رى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم سه‌باره‌ت به به‌رده‌وامى لێبڕینى موچه رایگه‌یاند، داهاته‌کان به‌راورد به رابردو له دۆخێکى باشتردایه و لایه‌نه‌کانى پێکهێنه‌رى کابینه‌ى نۆیه‌م(پارتى، یه‌کێتى، گۆران) ئاگادارى ورده‌کارى داهات و خه‌رجییه‌کانن. ئه‌مشه‌و دووشه‌ممه 24ى ئایارى 2021، رێباز حه‌ملان، یاریده‌ده‌رى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم، له‌میانى به‌شداریکردنى له به‌رنامه‌یه‌کى کوردستان24دا وتی"حکومه‌تى هه‌رێم، حکومه‌تێکى یه‌ک لایه‌ن نییه، حکومه‌تێکى هاوپه‌یمانییه، پارتى و یه‌کێتى و گۆڕان و سۆسیالیست پێکهێنه‌رى سه‌ره‌کى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانن، هه‌مو لایه‌نه‌کانى ئه‌م حکومه‌ته ورده‌کارى داهات و خه‌رجییه‌کان ده‌زانن". ناوبراو پێشیوابوو لایه‌نه‌کانى پێکهاته‌ى حکومه‌ت، مه‌کته‌بى سیاسیى حزبه‌کانیان له داهات و خه‌رجیى حکومه‌تى هه‌رێم ئاگادار ده‌که‌نه‌وه، وتى:"بۆیه هه‌ر ره‌خنه‌یه‌کیش له‌سه‌ر داهات و خه‌رجى هه‌بێت، ده‌چێته بوارى بانگه‌شه‌ى هه‌ڵبژاردن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و کێشه‌یه‌ى ئێمه له‌گه‌ڵ به‌غدا هه‌مانه، کێشه‌یه‌کى سیاسییه، نه ته‌کنیکییه، نه داراییه." هه‌روه‌ها وتی"دواى ئه‌وه‌ى ئه‌و هه‌مو دانوستانه‌ى له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق کرا، بۆ ئه‌وه‌ى له بودجه‌ى فیدراڵى پشکى هه‌رێم جێگیر بکرێت، ده‌بوایه له سه‌ره‌تاى ئه‌م مانگه‌وه ئه‌و بودجه‌یه جێبه‌جێ بکرابایه بۆ هه‌مو عێراق، به‌ڵام حکومه‌تى فیدراڵى به‌س به‌شه‌که‌ى خۆى جێبه‌جێى کردوه‌و بۆ هه‌رێمى کوردستان جێبه‌جێى نه‌کردوه". رێبز حه‌ملان باسى له‌وه‌شکرد که هه‌رچه‌نده حکومه‌تى هه‌رێم دو نامه‌ى فه‌رمى ئاراسته‌ى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و وه‌زاره‌تى دارایى کردوه، که‌چى تا ئێستا یاساى بودجه‌یان نه‌خستوته بوارى جێبه‌جێکردنه‌وه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه وه‌غدى دانوستانکارى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌چێته‌وه به‌غدا. یاریده‌ده‌رى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ئاماژه‌ى به‌وه کرد، "داهاتى حکومه‌تى هه‌رێم به‌راورد به رابردو له دۆخێکى باشتردایه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ به‌رزبونه‌وه‌ى نرخى نه‌وت هاوکێشه‌یه‌ک هه‌یه، پێویسته بۆ هاوڵاتیانى کوردستان رونى بکه‌ینه‌وه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه که ئه‌و کۆمپانیایانه‌ى قه‌رزیان لاى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانه، تا چه‌ند ئه‌و رێژه‌یه له نرخى نه‌وت به‌رزده‌بێته‌وه، کۆمپانیاکانیش رێژه‌یه‌کى زیاتر له قه‌رزه‌که داوا ده‌که‌ن". "خه‌رجییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ته‌نیا موچه نییه، حکومه‌تى هه‌رێم خه‌رجییه‌کى زۆرى له‌سه‌ر شانه، له روى دابینکردنى خزمه‌تگوزارى فه‌رمانگه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، بۆ نه‌خۆشخانه‌کان، .... کڕینى کاره‌بایه، بۆیه ئه‌گه‌ر داهاته‌که‌ش زیادى کردبێت، خه‌رجییه‌کانیش زیادیان کردوه"، رێباز حه‌ملان وا ده‌ڵێت. ناوبراو ئه‌وه‌شى خسته‌روو که هه‌رێمى کورستان ئاماده‌ى هه‌مو پابه‌ندییه‌کانیه‌تى و هه‌مو داتا و ژماره‌یه‌کى خستوه‌ته به‌رده‌ست، به‌ڵام حکومه‌تى فیدراڵى تا ئێستا یاساى بودجه‌ى جێبه‌جێنه‌کردوه، که ده‌بوایه له سه‌ره‌تاى ئه‌م مانگه‌وه جێه‌بجێ بکرێت. رێباز حه‌ملان ئاشکراى کرد، پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى هه‌رێمى کوردستان، پشت به یاساى بودجه‌ى فیدراڵى ده‌به‌ستێت، به‌ڵام دواکه‌وتنه‌که هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه نییه، به‌ڵکو له‌به‌ر ئه‌و ژماره زۆره‌یه، که کورتهێنان دروستى ده‌کات، که نزیکه‌ى 30% ده‌بێت، هه‌رێمى کوردستان ناتوانێت ئه‌و کورتهێنانه پێ بکاته‌وه، بۆیه پێداچونه‌وه به پڕۆژه‌یاساکه کراوه. رێباز حه‌ملان وتیشى: "بودجه‌ى هه‌رێمى کوردستان دواى پێداچونه‌وه ره‌وانه‌ى په‌رله‌مانى کوردستان ده‌کرێت، دواى په‌سه‌ندکردنى ده‌رفه‌رتێکى زۆر باش بۆ بوژانه‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستان ده‌ڕه‌خسێنێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بودجه‌یه‌کى زۆر شه‌فافه، ته‌نانه‌ت هه‌مو داتا و ئه‌و قه‌رزانه‌شى که له‌سه‌ر وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کانه، خراوه‌ته ناو پڕۆژه‌که." هه‌روه‌ها به‌پێى وته‌کانى رێباز حه‌ملان سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان په‌یوه‌ندییه‌کى ته‌له‌فۆنى له‌گه‌ڵ سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق ئه‌نجام داوه، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق به‌ڵێنى ئه‌وه‌ى داوه، که یاساى بودجه بچێته بوارى جێبه‌جێکردنه‌وه، داواى کردوه هه‌ردو وه‌زاره‌تى دارایى و سامانه سروشتییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان سه‌ردانى به‌غدا بکه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ى میکانیزمى جیبه‌جێکردنى یاساى بودجه دابنرێت، له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ته په‌یوه‌ندیداره‌کانى به‌غدا، "بۆ ئه‌وه‌ش گه‌شبینم که یاساى بودجه جێبه‌جێ ده‌کرێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى سه‌ره‌ڕاى فشاره سیاسییه‌کان، ئه‌مه یاسایه و ده‌بێت جێبه‌جێ بکرێت." رێباز حه‌ملان وتیشی" ئه‌و لایه‌نانه‌ى به‌شدارن له حکومه‌تى هه‌رێم، که هه‌ندێک که‌سایه‌تى ناو ئه‌و حزبانه، هێشتا رێگرن له‌به‌رده‌م حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، بۆ ئه‌وه‌ى به یه‌ک شێواز حوکمى یاسا و رێنماییه‌کانى چاکسازى جێبه‌جێ بکرێن، له رابردوشدا جه‌نابى سه‌رۆکى حکومه‌ت لیژنه‌یه‌کى له هه‌ردو وه‌زاره‌تى ناوخۆ و پێشمه‌رگه پێکهێناوه، که سه‌ردانى ده‌روازه سنورییه‌کان بکه‌ن و له ده‌روازه‌ى ئیبراهیم خه‌لیله‌وه ده‌ستپێبکات، تا بنبڕى ئه‌و گه‌نده‌ڵییه بکرێت، به‌ڵام تا ئێستا رێگرییه‌کى زۆر هه‌یه".
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى دارایى و ئابورى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، ئێواره‌ى ئه‌مڕۆ دوشه‌ممه، رایگه‌یاند، سبه‌ى سێشه‌ممه‌و دوسبه‌ى چوارشه‌ممه، موچه‌ى مانگى ئایارى کارمه‌ندانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى به لێبڕینى له‌سه‌دا 21 دابه‌ش ده‌کرێت. وه‌زاره‌تى دارایى و ئابورى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، که‌مێک له‌مه‌وبه‌ر له راگه‌یه‌ندراوێکى کورتدا، وتی"له‌سه‌ر ڕاسپارده‌ى به‌ڕێز جه‌نابى سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، وه‌زیرى دارایى و ئابورى ڕه‌زامه‌ندیدا به پێدان و خه‌رجکردنى موچه‌ى مانگى 5 (ئایار)ى ساڵى 2021 بۆ کارمه‌ندانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و رۆژى سێشه‌ممه‌و چوارشه‌ممه به‌پێى میکانیزمى مانگى پێشو دابه‌ش ده‌کرێت." ماوه‌ى حه‌وت مانگه ، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به لێبڕینى له‌سه‌دا 21 موچه دابه‌ش ده‌کات و بۆ پله باڵاکانیش له‌سه‌دا 50 له موچه‌کانیان ده‌بڕدرێت. ده‌قى راگه‌یه‌ندراوى وه‌زاره‌تى دارایى و ئابورى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان... موچه‌ى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى دابه‌ش ده‌کرێت له‌سه‌ر راسپارده‌ى به‌ڕێز جه‌نابى سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، وه‌زیرى دارایى و ئابورى ڕه‌زامه‌ندیدا به پێدان و خه‌رجکردنى موچه‌ى مانگى 5 (ئایار)ى ساڵى 2021 بۆ کارمه‌ندانى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى و رۆژى سێشه‌ممه‌و چوارشه‌ممه به‌پێى میکانیزمى مانگى پێشو دابه‌ش ده‌کرێت.
مەزهەر كەریم چیای مەحمود خان لەدامێنی سلێمانی نزیك گەڕەكەكانی قڕگەو كازیوەو ئیبراهیم ئەحمەدەو وەك بەڕێوەبەرایەتی مینی سلێمانی ئاشكرای دەكات كە مینی ڤاڵمارای پارچەداری تێدایەو بەهەر كەسێكدا بتەقێتەوە (40) سم بەرزدەبێتەوەو تێیدا دەرناچێت و دەیكوژێت. بەپێی ئامارێك، كە لەساڵی 2004دا ئەنجامدراوە چیای محمود خان لەدامێنی سلێمانی، (34) هەزارو (600) م دووجایەو كۆی زەوی مینڕێژكراو لەهەرێمی كوردستان دەگاتە (776) كیلۆمەتر چوارگۆشە، كە مێژووەكەیان بۆ ساڵانی شەست‌و حەفتاو هەشتاكانی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە كەژمارەیان حەوت ملیۆن مین دەبێت. براهیم كەریم راهێنەری گروپی شاخەوانی سلێمانی بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد لەئێستادا دەیان گروپی شاخەوانی‌و خەڵكانێك كە ئارەزووی وەرزشی شاخەوانی دەكەن بەبێ ئاگا چەند جارێك نزیك بوونەتەوە لەچیای مەحمود خان، چەند كەسێك بەخۆبەش هێمایان بۆ داناوە تا كەسانی نەشارەزا بزانن مینی لێیەو بگەڕێنەوە دواوە، وتیشی:»حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار هیچی نەكردوە، هەرچەند زۆرینەی خەڵكی ئەو ناوچەیەو كەسانی دیكەش دەزانن ئەو سنورە مینی تێدایە». لێپرسراوی هۆبەی رووپێوی لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی مین لەسلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات كەچیای مەحمود خان چ جۆرە مینێكی مەترسیداری تێدایە. محەمەد حسێن لێپرسراوی هۆبەی رووپێوی لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی مینی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە چیای محمود خانی دزڵی، كەدەكەوێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، كۆنە سەربازگەی رژێمی پێشوە، كەمێژووی مینەكان بۆ ساڵی 1978 دەگەڕێتەوە، لەپلانی پاكسازیدا بووە، بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی و نەبوونی بوجەی پێویست هچیی بۆ نەكراوە. هەروەها باسی لەوەشكرد رووبەری ئەو كیڵگە مینە (34) هەزارو (600) مەتر دووجایە، وتیشی:»جۆری مینی ڤاڵمارایەو پارچەدارە، ژمارەیەكی زۆر ئاسنی تێدایەو لەكاتی تەقینەوەدا (40) سم لەجێگەی خۆی بەرزدەبێتەوە پاشان پارچەكانی بەچواردەوری خۆیدا فڕێدەدا بە(پێنج چوكڵە) ناسراوە بەهەر كەسێكدا بتەقێتەوە رزگاری نابێت و دەیكوژێت». هاوكات موحسین عەبدولكریم بەڕێوەبەری دەزگای مین لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هەر جێگایەكی نزیك شاری سلێمانی مینی تێدابێت، بەپێی داتا بەدواداچوونی بۆ دەكەین، ئێمە ئاگاداری ئەو جێگەیە نین لەسنوری پارێزگای سلێمانی مینڕێژ كرابێت، بەڵام دەزانین چیای ئەزمەڕو گۆیژە لەچەند جێگەیەك مینی تێدایە». موحسین عەبدولكریم، ئەوەشی دووپاتكردەوە كە تا پارەیان بۆ تەرخان نەكرێت ناتوانن درێژە بەكارەكانیان بدەین، «بەڵێن دراوە لەچەندڕۆژی داهاتوودا بەشە بودجەی ئەمساڵمان بۆ تەرخانبكرێت، ئەوكات دەست دەكەینەوە بەكارەكانمان، كە ماوەی چەندساڵێك دەبێت، هیچ كارێكی پاكکردنەوەی مین لەسنوری سلێمانی ئەنجامنەدراوە». بەپێی رێككەوتنێك لەنێو (84) وڵاتدا كەعێراق و هەرێمی كوردستانی تێدابووە، دەبوو هەرێمی كوردستان تا 2018 لەمین پاكبكرێتەوە، بەڵام نەكراو لەئێستادا بەپێی رێكکەوتنێكی نوێ دەبێت لەساڵی 2028، هیچ مین و تەقەمەنیەك لەهەرێمی كوردستان و عێراق نەمێنێت‌و سەرجەمیان، هەڵبگیرێنەوە‌و پوچەڵ بكرێنەوە وەك بەڕێوەبەری گشتی دەزگای مین لەسلێمانی باسی كرد. دەزگای كاروباری مین ئەوە ئاشكرادەكات، كە (516) كیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی پاكکراوەتەوە لەمین، لەسنووری پارێزگای هەولێر 40%و پارێزگای سلێمانی 42%و پارێزگای دهۆك 38%و ئیدارەی گەرمیان 35%ی پاكکراوەتەوە، بەڵام هێشتا دوو ملیۆن مین ماوەتەوەو پاكنەكراونەتەوە. جەبار مستەفا سەرۆكی گشتی دەزگای كاروباری مین لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دەزانین مین لەسنووری شارەكان و نزیك شارەكان ماون، بەڵام بەهۆی شەڕی داعش‌و قەیرانی دارایی و نەبوونی هیچ بڕە داهاتێك، ناتوانین كاری پاكکردنەوەو پوچەڵكردنەوەیان ئەنجامبدەین لەئێستادا چاوەڕێی وەرگرتنی میزانیەین». هەروەها ناوبراو ئەوەشی ئاشكراكرد هەرچی رێكخراوەكانی هەڵگرتنەوەی مینە وەك « MAG « وەك ساڵانی رابردو هاوكارییان ناكەن بەهۆی قەیرانی دارایی، ئێستا كار لەو ناوچانە دەكەن شەڕی داعشی تێدابووە، هەرچەندە مۆڵەتی كاركردنیان لەدەزگای مین هەیەو كارئاسانیشیان بۆ دەكەن.
هاوڵاتى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان سه‌رپه‌رشتى کۆبوونه‌وه‌یه‌کى تایبه‌ت به ڕه‌شنووسى یاساى بودجه‌ى کردو تێیدا بریاردراوه که هه‌فته‌ى ئاینده وه‌فدێک بۆ پرسى یاساى بودجه‌ى ئه‌مساڵ ده‌چێته به‌غدا. ده‌قى راگه‌یه‌ندراوى حکومه‌تى هه‌رێم: ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه 2021/5/24 مه‌سرور بارزانى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان سه‌رپه‌رشتى کۆبوونه‌وه‌یه‌کى کرد که تایبه‌ت بوو به ڕه‌شنووسى یاساى بودجه‌ى هه‌رێمى کوردستان بۆ ساڵى 2021 . له کۆبوونه‌وه‌که‌دا که قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت و ژماره‌یه‌ک له وه‌زیره په‌یوه‌ندیداره‌کان ئاماده‌ى بوون، گفتوگۆ ده‌رباره‌ى ڕه‌شنووسى یاساى بودجه‌ى هه‌رێمى کوردستان و دوایین داتاکانى تایبه‌ت به خه‌رجى و داهاته‌کانى هه‌رێم کرا و ئه‌گه‌ره جیاوازه‌کان بۆ داڕشتنى بودجه تاووتوێ کران. له کۆبوونه‌وه‌که‌دا جه‌خت له‌وه کرایه‌وه که پێویسته یاساى بودجه، ڕه‌نگدانه‌وه‌ى شه‌فافانه‌ى دۆخى دارایى هه‌رێمى کوردستان بێت . له‌م چوارچێوه‌یه‌دا کۆبوونه‌وه‌که، وه‌زاره‌ته په‌یوه‌ندیداره‌کانى ڕاسپارد که دوایین تێبینى و سه‌رنجه‌کانیان له سه‌ر ڕه‌شنووسى یاساکه ئاماده بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى له ئاینده‌یه‌کى نزیکدا، ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ڕه‌شنوسى پڕۆژه یاساکه په‌سه‌ند بکات و پاشان بنێردرێت بۆ په‌رله‌مانى کوردستان. له ته‌وه‌رێکى دیکه‌ى کۆبوونه‌وه‌که‌دا ، باس له جێبه‌جێکردنى یاساى بودجه‌ى فیدراڵى عێراق بۆ ساڵى 2021 کرا که تا ئێستا شایسته داراییه‌کانى هه‌رێم به پێى یاساکه خه‌رج نه‌کراوه سه‌ره‌ڕاى ئاماده‌یى هه‌رێم بۆ جێبه‌جێکردنى پابه‌ندییه‌کانى خۆی، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش وه‌زیره په‌یوه‌ندیداره‌کان ڕاسپێردران که له‌گه‌ڵ هاوتاکانیان له حکومه‌تى فیدراڵى ، له په‌یوه‌ندى به‌رده‌وام بن بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ، بڕیاڕیشه هه‌فته‌ى داهاتوو شاندى هه‌رێمى کوردستان سه‌ردانى به‌غدا بکات بۆ به‌دواداچوونى جێبه‌جێکردنى یاساى بودجه‌ى فیدراڵی.
سازدانی: ئارا ئیبراهیم عومەر شێخ موس كەسایەتی سیاسی و دیاری كوردستان و یەكێك لەدامەزرێنەری یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەڵێت:»داخوازی زۆر لەناو قەواعیدی یەكێتی و گۆڕان هەبوو بۆ تەبایی و هاوپەیمانێتی كردن، یەكێتی و گۆڕان گرەنتی دیموكراسی و ئازادی بیروڕاو ئازادی كاری سیاسین لەهەرێمی كوردستاندا، هەموو كەس ئەوە دەزانێت، چونكە پارتی بیری مۆنۆپۆڵی دەسەڵاتی هەیەو جیا لەخۆی وا مامەڵە دەكات كەكەسی دیكە نەبێت و خۆیان حاكم بن، بەڵام ئێستا یەكێتی و گۆڕان تەرازووەكەیان راگرتووە». عومەر شێخ موس، یەكێك لەدامەزرێنەرانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» كە لاهور شێخ جەنگی دەبینم گەنجێتی مام جەلالم بیردێتەوە، هەوڵدان بۆ چوونە ناو خەڵك و خۆشەویستی بۆ خەڵك، لەڕووی قسەكردن و وتارو هەڵوێستەكانی كەپێگەی جەماوەری هەیەو جۆرە كاریزمایەكی هەیە خەڵك خۆشی دەوێت و دەتوانێت خەڵكیش بەلای خۆیدا رابكێشێت، بوونی شێخ لاهور بەسەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە كاریگەری دەبێت لەسەر زیادكردنی دەنگەكانی یەكێتی». هاوكات ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم پێگەی كورد بەرانبەر بەعێراق، توركیا، ئێران زۆر لاواز بووە» تاسیاسییەكان و حزبەكان چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان نەكەن لەپێناو یەكڕیزیدا ناتوانن پارێزگاری لەقەوارەی هەرێم بكەن ئەگەر هەر بەدوای بەرژەوەندیە حزبەكانیاندا بن». سەرۆك و سەركردەكانی كورد لەوتارو قسەكانی نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان باش تێدەگەن، ئەگەر بەدوای بەرژەوەندییەكانی خۆیان و حزبەكانیان بكەون سەركەوتوو نابن، بەڵام ئەگەر بەرژەوەندی نەتەوایەتی لەپێش بەرژەوەندی حزبەكانیان دابنێن دەتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن هاوڵاتی: دۆخی كوردستان لەڕووی سیاسییەوە چۆن دەبینن؟ عومەر شێخ موس: بەگشتی ئەوەی بڵێم لەدوای 1991 هەتا ساڵی 2017و پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم، كورد بەرەو دۆخێكی باش هەنگاوی دەنا لەساڵی 1992 تادواتر ناوچەكانی كورد فراوان بوون وەك هەرێمێك كەسایەتی كوردو دەسەڵاتی كوردی گەشەی كردو كاریگەری هەبوو لەسەر پارچەكانی دیكەی كوردستانیش وەك رۆژئاڤا و باكوری كوردستان كەئومێد بەخش بوو بەهەموو كەموكوڕییەكانیەوە، بەرەو دەسەڵاتێكی بەهێز هەنگاوی نا كە لەعێراقیشدا پێگەی هەرێمی كوردستان بەهێز بوو، زۆر بەداخەوە ریفراندۆم كرا لە 2017دا كاریگەری كردە سەر ناوبانگی كورد كوردی بەرەو پاشەكشە برد، بەرانبەر بەحكومەتی عێراق و توركیاو ئێران لاواز بووین. رۆژی چوارشەممە 19ی ئایاری 2021، جنین بلاخارست، نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان لەعێراق باسی كەموكوڕییەكان و ئەو مەترسیانەی كرد كە لەسەر قەوارەی هەرێم بوونی هەیە، كە وتی:»نابێت چیتر ناوچەو زۆنی سەوز و زەرد هەبێت و ئەم حوکمڕانییە گرەنتی نییە وەك خۆی بمێنێتەوە و مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێم هەیە»، جنین بەناوی خۆی قسەی كرد لە پانێڵی یەكڕیزی و دەستور نەك بەناوی نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان ئەو هۆشیارییەی داوەو دەستی خستە سەر برینەكانی كورد، قسەكانی هەمووی باش بوون. تا سیاسییەكان و حزبەكان بەدوای بەرژەوەندییەكانیانەوە بن ناتوانن پارێزگاری لەقەوارەی هەرێم بكەن، بەڵام ئەگەر بەخۆدابچنەوەو چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان بكەن لەپێناو یەكڕیزیدا دەتوانن پارێزگاری بكەن. بەگشتی رەوشی هەرێمی كوردستان باش نییە، لاواز بووە بەرانبەر بەعێراق، ساڵی 2005 كەدەستور نووسرایەوە دەسەڵاتی زۆرمان هەبوو وەك هەرێمێكی فیدڕاڵ لەعێراقدا، لەسەدا 17%ی بودجەمان هەبوو داوای لەسەدا 20% و لەسەدا 21%ی بودجەمان دەكردو دەمانوت ژمارەی كورد لەعێراقدا لەسەدا (20) زیاترە، بەڵام پاش ریفراندۆم ئێستا پشكی هەرێم لەبودجەدا (12.67) دیاریكراوەو دەشپاڕێنەوە تاپشكی هەرێم بنێرن، بۆیە لەدەرئەنجامی ریفراندۆم كورد بەرەو لاوازی چووە، بۆیە پێویستە یەكگرتوو یەكهەڵوێستی لەناو حزبە سەرەكییەكانی كوردستان دروست ببێت تاژێر نەكەوین. كە لاهور شێخ جەنگی دەبینم گەنجێتی مام جەلالم بیردێتەوە، هەوڵدان بۆ چوونە ناو خەڵك و خۆشەویستی بۆ خەڵك، لەڕووی قسەكردن و وتارو هەڵوێستەكانی كە پێگەی جەماوەریی هەیەو جۆرە كاریزمایەكی هەیە خەڵك خۆشی دەوێت و دەتوانێت خەڵكیش بەلای خۆیدا رابكێشێت، بوونی شێخ لاهور بەسەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە كاریگەری دەبێت لەسەر زیادكردنی دەنگەكانی یەكێتی هاوڵاتی: پێتانوایە ئەو هۆشدارییەی جنین بلاخارست لەسەر مەترسی قەوارەی هەرێم وا بكات سەرۆك و حزبە سیاسییەكان بەخۆیاندا بچنەوە لەپێناو بەرژەوەندی میللەت و پاراستنی هەرێم؟ عومەر شێخ موس: سەرۆك و سەركردەكانی كورد لەوتارو قسەكانی نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان باش تێدەگەن، ئەگەر بەدوای بەرژەوەندییەكانی خۆیان و حزبەكانیان بكەون سەركەوتوو نابن، بەڵام ئەگەر بەرژەوەندی نەتەوایەتی لەپێش بەرژەوەندی حزبەكانیان دابنێن دەتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن، زۆر كەس و لایەن لەدیدارەكان و كۆبوونەوە دوو قۆڵییەكاندا ئەو راستییەیان بەسەركردایەتی كوردو سەرۆكی حزبەكان وتووە، بەڵام هیچ كاتێك نەبووە لەشوێنێكی تایبەتی وەك پلاتفۆرمی یەكڕیزی و دەستورو كەسێكی بیانی وەك بلاخارست ئەو قسانە بدات بەگوێی بەرپرسانی كورددا، بۆیە قسەكانی كاریگەری و كاردانەوەی هەبووە. ئێستا یەك لەسەر سێی خاكی باشووری كوردستان لەلایەن توركیاوە داگیركراوە، ئێران دەروازەكانی لەسەر هەرێم داخست لەكاتی ریفراندۆمدا، تەنها سووریا هیچی پێناكرێت بەرانبەر هەرێم و دەسەڵاتی كەمبووەتەوە ئەگەر نا ئەویش تەداخولی دەكرد، بۆیە دەبێت بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخی هەرێمی كوردستاندا بكرێت. هاوڵاتی: قسەی سەركردەكانت پێ چۆن بوو لەپلاتفۆرمی یەكڕیزی و دەستور؟ عومەر شێخ موس: قسەكانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەپانێڵەكە زۆر باش بوو وتی :»فەرموون ئەم شەش حزبە با ئێستا رێكبكەوین و بەیەكهەڵوێستی بچینە بەغدا»، كاك عومەر سەید عەلی باسی دۆخەكەی كرد قسەكانی باش بوو، كاك نێچیرڤان باسی یەكڕیزی و تەبایی نێوان لایەنەكانی كوردو زۆر باش بوو، هەروەها فازڵ میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتیش قسەكانی گرنگ و باش بوو، بەگشتی قسەی باش كرا، بەڵام گرنگ بەرجەستەكردنی ئەو قسانەیە بۆ یەكڕیزی نێوان لایەن و حزبە سیاسییەكان. هاوڵاتی: یەكێتی و گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق هاوپەیمانێتییەكیان راگەیاندووە، تاچەند هەنگاوێكی گرنگە بۆ یەكڕیزی و تەبایی لایەنەكان؟ عومەر شێخ موس: داخوازی زۆر لەناو قەواعیدی یەكێتی و گۆڕان و جەماوەرەكەیاندا هەبوو بۆ تەبایی و هاوپەیمانێتی كردن، یەكێتی و گۆڕان گرەنتی دیموكراسی و ئازادی بیروڕاو ئازادی كاری سیاسین لەهەرێمی كوردستاندا، هەموو كەس ئەوە دەزانێت، چونكە پارتی بیری مۆنۆپۆڵی دەسەڵاتی هەیەو جیا لەخۆی وا مامەڵە دەكات كە كەسی دیكە نەبێت و خۆیان حاكم بن، بەڵام ئێستا یەكێتی و گۆران تەرازووەكەیان راگرتووە. خاڵی دووەمی ئەم هاوپەیمانێتییەیان لەئەنجامی لاوازی گۆڕان كە دوای كۆچی دوایی كاك نەوشیروان توشی بووەو كێشەی ناوخۆیی بۆ دروست بووە، یەكێتیش دوای كۆنگرەی چوار هێشتا كەسی ناڕازی و باڵ باڵێنی تێدا ماوە، پارتی زاڵ بووە بەسەر حكومەت و پەرلەماندا، زۆرجار پارتی هەنگاو دەنێت و بڕیار دەردەكات بەبێ راوێژكردن بەیەكێتی و گۆڕان. باشی ئەم هاوپەیمانێتییەی یەكێتی و گۆڕان لەوەدایە كە بەهێز ببنەوەو بەرەو ئاراستەی یەكخستنی هێزەكانیان بێت، ئومێدەوارم دەنگی زۆر لەهەڵبژاردنەكان بهێنن حوکمڕانی هەرێم بكەنە سیستمێكی تەواو دیموكراسی. هاوڵاتی: جۆرێك لەهەماهەنگی لەنێوان یەكێتی و كۆمەڵ دەبینرێت بۆ هەڵبژاردنەكان، ئەم هەنگاوەش كارێكی ئیجابییە؟ عومەر شێخ موس: بۆخۆم باوەرم بەهێزی ئیسلامی نییە بەسەڕاحەت دەیڵێم، راستە لەناو كۆمەڵگا دین و ئاین قورسایی خۆیان هەیەو خەڵكی ئێمە دیندارن، بەڵام ئیسلامی سیاسی بوونی نەبوو. هێزە ئیسلامییەكان لەئەنجامی ئەو بەناو سیكۆلارەكان كەخەریكی گەندەڵی بوون خەڵك روویان لەحزبە ئیسلامییەكان كردووە كە پشتگیری دەكرێن لەلایەن سعودیەو قەتەرو ئێران و توركیا. بزوتنەوەی گۆڕان كە دروستبوو زۆر باش بوو خەڵكی ناڕازی لەخۆی كۆكردەوە ئەگەر ئەوە نەبوایە خەڵكە ناڕازییەكە رووی دەكردە هێزە ئیسلامییەكان. بۆ ئەو پرسە لەگفتوگۆكانمدا لەگەڵ عادل عەبدولمەهدی و كاك نەوشیروان مستەفا و مام جەلال باسم كردووە كە پارتە كۆمۆنیستەكان تا رادەیەك گۆڕانكاریان بەسەر خۆیاندا هێناو لەساڵی 1970 قبوڵكران و ئێستا بەناوی پارتە سۆسیالیستەكانەوە كاردەكەن، هەندێك هێزی ئیسلامی بەرەو دیموكراسی هاتوون، بەڵام ئەوانەی سەر بەئیخوانن لەگەڵ ئیسلامی جیهادی دیموكراسیان قبوڵ نییەو دەیانەوێت شەریعەتی ئیسلامی و دەوڵەتی فەقیه دابمەزرێنن. بۆ خۆم هەموو تەبایی و تەنسیقێكم پێ باشە لەنێوان لایەنەكانی كوردستاندا هەبێت ئەوەش گەمەیەكی سیاسییە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق. هاوڵاتی: پێتانوایە سەرۆكی لیستی هاوپەیمانی یەكێتی و گۆڕان كە لاهور شێخ جەنگییە رۆڵی دەبێت بۆ زیادكردنی دەنگەكانیان؟ عومەر شێخ موس: كە لاهور شێخ جەنگی دەبینم گەنجێتی مام جەلالم بیردێتەوە، هەوڵدان بۆ چوونە ناو خەڵك و خۆشەویستی بۆ خەڵك، لەڕووی قسەكردن و وتارو هەڵوێستەكانی كە پێگەی جەماوەریی هەیەو جۆرە كاریزمایەكی هەیە خەڵك خۆشی دەوێت و دەتوانێت خەڵكیش بەلای خۆیدا رابكێشێت، بوونی شێخ لاهور بەسەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە كاریگەری دەبێت لەسەر زیادكردنی دەنگەكانی یەكێتی، بەڵام ئەوەش گرنگە بۆ هەڵبژاردنەكان چاودێری باش دابنرێت تا رێگری لەساختەكاری بكرێت لەهەڵبژاردنەكاندا.
هاوڵاتى پارێزگارى سلێمانى له چوارچێوه‌ى سه‌ردانه فه‌رمییه‌که‌یاندا بۆ کۆمارى ئیسلامیى ئێران، له‌گه‌ڵ پارێزگارى کوردستان و کونسوڵى کۆمارى ئیسلامیى ئێران له سلێمانى و فه‌رمانگا په‌یوندیداره‌کان؛ سه‌ردانى پڕۆژه‌کانى هێڵى ئاسنین و وێستگه‌ى سه‌ره‌کیى شه‌مه‌نده‌فه‌رى کوردستانیانکرد له شارى سنه که هێڵى نێوده‌وڵه‌تیى و نیشتمانیى ئێران له هه‌مه‌دانه‌وه به سنه‌و مه‌ریوان و باشماخه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه و چاوه‌رێى بریارى یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ى به‌غداو هه‌رێمه. ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه 24ى ئایارى 2021، هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌کر پارێزگارى سلێمانى له لاپه‌ره‌ى فه‌یسبوکى خۆى بڵاویکردووه‌ته‌وه که وا بڕیاره له ئاینده‌یه‌کى نزیکدا ته‌واو بکرێت و بکه‌وێته‌کار. هه‌روه‌ها نوسیویه‌تى:" وه‌ک پارێزگارى سلێمانى له ساڵى ۲٠۱۸ ه‌وه له‌گه‌ڵ به‌ڕێزان سه‌روککۆمارى عیراق و سه‌رۆکایه‌تیى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانى عیراق و سه‌رۆکایه‌تیى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانى هه‌رێمى کوردستاندا؛ له هه‌وڵى به‌رده‌وامداین بۆ به‌ستنه‌وه‌ى شارى سلێمانى و کوردستان به هێڵى ئاسنینى ڕژهه‌ڵاتى کوردستان و ئێرانه‌وه‌و ده‌خوازین له نزیکترین کاتدا بڕیارى پێویست و بوێرانه له‌م بواره‌دا بدرێت. هاوکات ئه‌وه‌شى نوسیووه که لایه‌نى به‌رامبه‌ر وه‌ک له لێکتێگه‌یشتننامه‌ى نێوان سه‌رۆککۆمارانى عیراق و ئێران و پارێزگاکانى کوردستان و سلێمانیشدا هاتووه ئاماده‌ى هه‌موو کۆمه‌ک و شتیوانییه‌کى ئه‌ندازیاریى و ته‌کنیکیى و لۆجستیى و دارایشن.. پارێزگارى سلێمانى ئه‌وه‌شى نوسیووه که"هێڵى ئاسنین و وێستگه‌ى شه‌مه‌نده‌فه‌رى کوردستان/ سنه/ مه‌ریوان/ باشماخ؛ له هه‌مووان پیرۆزبێت".
هاوڵاتى سیدات به‌کیر، ئه‌و سه‌رکرده‌ى مافیایه‌ى ماوه‌یه‌که چه‌ند نهێنییه‌کى ناوخۆى تورکیا ئاشکراده‌کات، له دوایین ڤیدیۆیدا تیرۆرى ده‌وڵه‌ت و ئه‌ردۆغان ئاشکرا ده‌کات بۆ کوشتنى که‌سایه‌تییه‌کان له‌ژێر ناوى گروپى فه‌تحوڵا گوله‌ن و سیخوریدا و ده‌شڵێت، هاوسه‌ره‌که‌ى په‌روین بوڵدان هاوسه‌رۆکى هه‌ده‌په له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تى تورکیاوه کوژراوه. سیدات به‌کیر، که یه‌کێک بوو له به‌هێزترین سه‌رکرده‌ى مافیاکان له تورکیا و له‌ئێستادا له دوبه‌ى ده‌ژی، به چه‌ند گرته‌یه‌کى ڤیدیۆیی، کۆمه‌ڵێک نهێنیى گرنگ و گه‌وره‌ى ده‌یان ساڵى ناو ده‌وڵه‌تى تورکیاى ئاشکراکرد. دوێنێ یه‌کشه‌ممه له دوایین گرته‌ى ڤیدیۆییدا، به‌کیر ئه‌وه‌ى ئاشکراکردووه، محه‌مه‌د ئاغار، وه‌زیرى پێشووى ناوخۆى تورکیا، له ساڵانى نه‌وه‌ده‌کان و له سه‌رده‌مى حکومه‌ته‌که‌ى تانسۆ چیله‌ر، ساڤاش بوڵدان، هاوسه‌رى په‌روین بوڵدان، هاوسه‌رۆکى پارتى دیموکراتى گه‌لان – هه‌ده‌په و کۆمه‌ڵێک هاوڕێى دیکه‌ى کوشتووه. به‌وته‌ى سیدات به‌کیر، محه‌مه‌د ئاغار له سه‌ره‌تاى ساڵانى 1990، پاره‌ى له چه‌ند بازرگانێکى کورد وه‌رگرتووه، که ساڤاش بوڵدان یه‌کێک بووه له‌وان، به‌ڵام دواتر محه‌مه‌د ئاغار بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و کاره‌ى بشارێته‌وه، تانسۆ چیله‌ر سه‌رۆک وه‌زیرانى ئه‌وکاتى تورکیاى قه‌ناعه‌تپێهێناوه، که “ده‌وڵه‌ت بۆ داهاتووى خۆی، چه‌ند هه‌ونگاوێک هه‌ن ده‌کرێت بیاننێت”. بۆیه مافیا یاخیبووه‌که‌ى تورکیا ده‌ڵێت، ئه‌وکات تانسۆ چیله‌ر و ده‌وڵه‌ت بڕیاریاندا و ئه‌و بازرگانه کوردانه‌یان کوشت، که هاوسه‌ره‌که‌ى بوڵدان یه‌کێک بووه له‌وان. به‌کیر ڕه‌تیده‌کاته‌وه ده‌وڵه‌تى تورکیا له‌پێناو وڵاته‌که و گه‌لى تورکیا ئه‌وکاره‌ى کردبێت، به‌ڵکو له‌پێناو سڕینه‌وه‌ى ڕابردووى وه‌رگرتنى پاره له‌و بازرگانانه ئه‌و کاره کرا. دواى کوشتنى ئه‌و بازرگانه کوردانه، بکوژان دادگاییکران، به‌ڵام هیچ تۆمه‌تێکیان به‌سه‌ردا نه‌سه‌پێنرا و ئازادکران. دواى ئه‌و قسانه‌ى سیدات به‌کیر، په‌روین بوڵدان تویتێکى بڵاوکرده‌وه، نوسیویه‌تی، “به‌رده‌وام له ساڵانى ڕابردوودا وتومانه و ئێستاش دووباره ده‌یڵێینه‌وه، ساڤاش بوڵدان و هاوڕێکانى له‌لایه‌ن ئه‌و که‌سانه‌وه کوژران که حوکمى وڵاتیان ده‌کرد، ئه‌وانه‌شى تاوانى کوشتنه‌که‌یان ئه‌نجامدا، له دادگاییکردنێکى سیناریۆئامێزدا بێتاوانییان وه‌رگرت، به‌ڵام دووباره ده‌گه‌ڕێینه‌وه و ڕێکار دژى بێتاوانکردنیان ده‌گرینه‌به‌ر”. سیدات به‌کیر له‌و ڤیدیۆیانه‌ى سه‌باره‌ت به ده‌سه‌ڵاتداران و حکومه‌تى تورکیا بڵاویکردووه‌ته‌وه، ده‌ڵێت، ده‌سه‌ڵاته‌که‌ى ئه‌ردۆغان له‌ئێستادا له‌ڕێگه‌ى گروپى نێوده‌وڵه‌تیى کوشتن و تیرۆرکردنه‌وه، هه‌وڵى کوشتنى ده‌ده‌ن. سیدات له یه‌کێک له گرته ڤیدیۆییه‌کانیشیدا ڕاسته‌وخۆ ناوى ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ده‌هێنێت و باسله‌وه‌ده‌کات، داواى دانیشتنى ڕاسته‌وخۆ و کراوه‌ى لێکردووه، ئاماده‌ى ڕازیبوون بووه به هه‌ر مه‌رجێک، به به‌مه‌به‌ستى سازشکردنى سیدات له قسه‌کانى و ئه‌و زانیارییانه‌ى ئاشکرایکردووه و گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ دۆخى بێده‌نگبوون. ئه‌و سه‌رکرده‌ى مافیایه‌ى تورکیا باس له‌وه‌ده‌کات، حکومه‌ته‌کانى پێشووى تورکیا و سه‌رده‌مى داد و گه‌شه‌پێدانیش، هه‌مان ڕێگه به‌کارده‌هێنن بۆ بێده‌نگکردنى هه‌رکه‌سێک، که کارى بازرگانیى گه‌وره‌به‌رپرسان و ده‌سه‌ڵاتدارانى ده‌وڵه‌ت، بازرگانیکردن به نه‌وت، گاز، چه‌ک و مادده‌ى هۆشبه‌ر ئاشکرابکات، به‌ڵام له‌ژێر ناوى جیاوازدا پرۆسه‌ى تیرۆرکردنه‌که ئه‌نجامده‌ده‌ن. ئاماژه‌ى به‌وه‌کردووه، ده‌وڵه‌تى ئێستاى تورکیا ویستى له‌سه‌ر سڕینه‌وه و کوشتنى هه‌ر که‌سێک هه‌بێت، له‌ژێر بیانووى سیخوڕی، په‌یوه‌ندى به گروپه تیرۆریستییه‌کان و ڕێکخراوه‌که‌ى فه‌تحوڵا گیوله‌ن، ده‌ستگیرده‌کرێن و دواتر بێسه‌روشوێنیان ده‌که‌ن. له ئه‌ردۆغان و زاواکه‌ى نزیک بووه و یارمه‌تیى گروپه سورییه‌کانى داوه سیدات، به‌ر له هه‌ڵاتنى له تورکیا و چوونى بۆ دوبه‌ی، که‌سێکى نزیک له ده‌سه‌ڵاتدارانى تورکیا و پارتى داد و گه‌شه‌پێدان بوو، به‌تایبه‌ت نزیکیى له ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆک کۆمارى تورکیا و سه‌رۆکى پارتى داد و گه‌شه‌پێدان، هه‌روه‌ها به‌رات به‌یره‌قدار-ى زاواى ئه‌ردۆغان.
