.jpeg)
هاوڵاتی له‌میانی کۆبوونەوەی گشتیی پەرلەمانی ئەورووپا و وەڵامی پرسیارێکدا سەبارەت بەو داواکاریانەی کە ئەنقەرە بۆ دیپۆرتکردنەوەی داواکراوانی تورک پێشکەشی فینلاندای کردووە، سەرۆک وەزیرانی فینلەندا رایگەیاندووە، کە لە وڵاتەکەیدا بڕیاردان لە رادەستکردنەوەی داواکراوە بیانییەکان ئەرکی دامەرزاوە دادوەرییەکانە و ئەو پرسە لە دەسەڵاتی حکوومەتدا نییە. ساننا مارین سه‌رۆک وه‌زیرانی فینله‌ندا وتیشی سەروەری یاسا بۆ فینلاند زۆر گرنگە و ئەم پڕەنسیپە لای ئەوان زۆر بەبەهایە. مارین هەروەک وتوویەتی: "رادەست کردنی داواکراوان بەبڕیاری سیاسیی نابێت، ئێمە لە حکوومەت قسە لەسەر ئەوە ناکەین کە ئایا کەسێک دیپۆرت بکەینەوە یان نا. ئەو بڕیارانە سیاسییەکان نایدەن، بەڵکوو ئەو پرسانە لەدەسەڵاتی دامەزراوە دادوەرییەکانە". سەرۆک وەزیرانی فینلەندا ئاماژەی بەوەکرد کە پڕۆسەی رەزامەندیدانی پەڕلەمانی وڵاتانی ئەندام لە ناتۆ سەبارەت بە داواکاریی ئەندامبوونی ئەوان بەردەوامە، جەختیشی کردەوە کە ئەوان دەیانەوێت لەزووترین کاتدا ببنە ئەندامی هاوپەیمانی باکووری ئەتڵەسی. لەسەرەتادا تورکیا ڤیتۆی دژ بە ئەندامبوونی هەریەک لە سوید و فینلەندا لە ناتۆ بەکارهێنا، بەوپێیەی ئەو دوو وڵاتەی بە پەناگەی ئەندامانی پارتی کرێکارانی کوردستان و بزووتنەوەی خزمەت هەژمار دەکرد، بەڵام لە دوایین لوتکەی ناتۆ لە مەدرید یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی سێقۆڵیان واژۆ کرد کە بەپێی ئەوە لەبەرانبەر رازی بوونی تورکیا بە بەئەندامبوونیان لە ناتۆ، دەبێت ئەو دوو وڵاتە ئەسکەندەناڤییە ئەندامانی پەکەکە و بزووتنەوەی خزمەت رادەستی تورکیا بکەنەوە. تورکیا چەندین جار لەسەر زاری گەورە بەرپرسانییەوە هەڕەشەی ئەوەی کردووە کە ئەگەر بێت و سوید و فینلاند بۆ ڕادەستکردنەوەی ئەو کەسانە کە لەلایەن تورکیاوە داواکراون پەشیمان بووبێتنەوە، ئەوا ئەنکەرەش پرۆسەی بەئەندامبوونیان لە ناتۆ ڕادەگرێت.
هاوڵاتی ئەمڕۆ هەینی، وڵاتانی بەشداربوو لە لوتکەی سەمەرقەند "شەنگەهای بۆ هاریکاری" پاش كۆبونه‌وه‌یه‌كی دوو رۆژه کۆتاییان بە لوتکەکە هێناو راگەیەنراوێکیان بەناوی "راگەیەنراوی سەمەرقەند" بڵاوکردەوە کە ئەوانیش: 1- سەرکردەی وڵاتانی ئەندام لە "شەنگەهای بۆ هاریکاری" رەتیان کردەوە هەردەوڵەتێک بە بیانوی رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر دەستوەربداتە کاروباری دەوڵەتێکی دیکە. 2- وڵاتانی ئەندام سەرکۆنەی کردەوە تیرۆریستییەکانیان کرد لەهەموو جیهاندا و رایانگەیاند دژی هەرکردەوەیەکی تیرۆریستین و بەهەمووشێوەیەک ئامادەن رێگری بکەن لەبەردەم بڵاوبوونەوەی تیرۆردا. 3- باشترکردنی دۆخی ئەفغانستان یەکێکە لە گرنگترین ئەو شتانەی کە دەبێ بایەخی پێبدرێت، چونکە پەیوەندیدارە بەدۆخی ئاسایشی وڵاتانی ئەندام لە لوتکەی شەنگەهای. 4- وڵاتانی ئەندام لە لوتکەی سەمەرقەند داوای راگرتنی هاوبەشی پێکردنی چەکی ئەتۆمی دەکەن لەگەڵ بەردەوامیدان بە داماڵینی وڵاتان لە چەکی ئەتۆمی. 5- لەپێناو ئاشتی و ئارامی ناوچەکەدا، دەوڵەتانی لوتکەی سەمەرقەند جەخت دەکەنەوە لەسەر هەبوونی گیانی هاوکاری لەنێوان رێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا. 6- ئێستا جیهان بە قۆناغی گۆڕانکارییە جیهانییەکاندا تێپەڕدەبێت کە لەگەڵ توندبوونەوەی ململانێ و قەیرانەکان و خراپتربوونی دۆخی نێودەوڵەتی بەگشتی. 7- وڵاتانی رێکخراوی "شەنگەهای بۆ هاریکاریی" کاردەکەن بۆ پێشخستنی سیستەمێکی بازرگانی فرەلایەنی کراوە کە لەسەر بنەما و رێساکانی رێکخراوی بازرگانی جیهانی دامەزراوە، هەروەها دژایەتی سنووردارکردنی بازرگانی دەکەن کە مەترسی لەسەر ئابوری جیهان دروست دەکات. 8- وڵاتانی ئەندام لە رێکخراوی "شەنگەهای بۆ هاریکاری" جەخت دەکەنەوە لەسەر پابەندبوونیان بە هەڵسەنگاندنی وردی پەیوەست بە کارنەمەی نێودەوڵەتی ئێستا، هەروەها بەرگری دەکەن لە سیستمێکی جیهانی یەکسان و دامەزراندنی بەرنامەی کاری هاوبەش و دیدی هاوبەش لەپێناو خزمەتکردن بە مرۆڤایەتی. 9- داوا لە روسیا دەکەن هەوڵەکانی لە پێناو دیاریکردنی پەتا و نەخۆشییەکاندا بخاتەگەڕ و دەستپێشخەری بکات لەو بوارەدا. 10- لە بەڵگەنامەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە جێبەجێکردنی یەکلایەنەی سزا ئابورییەکان، جگە لەوانەی کە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسەندکراون، پێچەوانەی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتییە. جێگەی باسە ڕێکخراوی هاوکاری شانگهای هاوپەیمانێتیەکی نێودەوڵەتییە کە ئەندامانی ئێستای بریتییە لە چین ، هیندستان، کازاخستان، قرغیزستان، پاکیستان، ڕووسیا، تاجیکستان، ئۆزبەکستان.و لە ساڵی ٢٠٠١ دامەزراوە
هاوڵاتی زاناکان پلانێکی پڕمشتومڕ پێشنیار دەکەن بۆ دووبارە بەستنەوەی جەمسەرەکانی باکورو باشوردوای ئەوەی بە هۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوییەوە بەشێکی زۆری تواوەتەوە بە ڕژاندنی تەنۆلکەی سەلفەر دایۆکساید بەناو بەرگە هەوای ناوچەکەدا ئەوان دەڵێن کە لەڕێگەی فڕۆکەیەکەوە دەتوانن گەردیلەی مایکرۆسکۆپی ئایرۆسۆلی(تەنۆلکەی بچکۆلە لە ناو هەوادە) بپرژێنن بە بەرگە هەوای ناوچەکەدا بۆ ئەوەی تیشکی خۆر بداتەوەو بەمەش ڕێگری لە زیاتر توانەوەی جەمسەرەکان بگیرێت . بۆ ئەم مەبەستەش نزیکەی 175,000 گەشتی ئاسمانی لە ساڵێکدا پێویست دەبێت، کە بە ملیۆنان تەن دوانەئۆکسیدی کاربۆن دەکاتە هەواوە، کە ئەمەش دووبارە زیان بە زەوی دەگەیەنێت. بەڵام زانایەکی گەورەی بەریتانی پشتگیری ئەم پلانە دەکات ودەڵێت گەرمبونی جەمسەرەکان لە ئێستادا زۆر مەترسیدار ترەودوبارە بەستنەوەی جەمسەرەکان دەتوانێت ڕێ لە بەرزبونەوەی ئاستی زەریاکانی جیهان بگرێت بۆ دروست نەبونی ڕوداوی سروشتی نەخوازراو. ئەم توێژینەوە نوێیە لە لایەن وەیک سمیس لە زانکۆی ێیڵ لە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بەڕێوە دەچێت. وەیک باسی لەوە کردوە کە ئەم تاقیکردنەوەیە چارەسەری نیشانەیەکی گرنگی گۆڕانی کەشوهەوا دەکات نەک هۆکارە سەرەکییەکەی. بە پێی پلانەکان فڕۆکەیەکی سەربازی گەردیلەی میکرۆسکۆپی سەلفەر دایۆکساید لە بەرزایی 43,000 پێ (13 کیلۆمەتر) و پانی 60 پلە لە هەردوو هێلی زەویدا، کە بە نزیکەیی یەکسانە بە دوورگەکانی شێتلاند لە باکوور، و فڵکلاند لە باشوور. دوای ڕشتنیان بۆ ناو هەوای ناوچەکە بە هۆی بای بەهێزەوە گەردیلەکان بە هێواشی بەرەو جەمسەرەکان دەگوازرێنەوە بە ناو بەرگە هەوادا، پاشان سێبەرێک دروست دەکەن بۆ ئەوەی تیشکی خۆر ڕاستەوخۆ نەیدات لە جەمسەرەکان. بەپێی توێژینەوەیەک لە گۆڤاری زانستی توێژینەوەی ژینگەیی تەنها بە ڕشتنی ١٣ ملیۆن تەن لەم تەنۆلکانە لە هاوین وبەهاردا بەسدەبێت بۆ ئەوەی پلەی گەرمی جەمسەرەکان بە ٢ پلەی سلیزی نزم بکاتەوە.
گۆرِێكی به‌كۆمه‌ڵ له ناوچه‌ی ئیزیومی سه‌ربه پارێزگای خاركێڤ دۆزرایه‌وه كه نزیكه‌ی هه‌فته‌یه‌كه له ده‌ستی هێزه‌كانی رووسیا ده‌رهنێدراوه‌ته‌وه و یاریده‌ده‌رێكی باڵای سه‌رۆكایه‌تی كیێڤش ده‌ڵێت گۆرِه‌كه ٤٥٠ ته‌رمی تێدایه . له‌و باره‌یه‌شه‌وه ڤۆلۆدیمیر زێلێنسكی سه‌رۆكی ئۆكرانیا رایگه‌یاند، گۆرِێكی به‌كۆمه‌ڵ له ناوچه‌ی ئیزیوم سه‌ربه پارێزگای خاركێڤ دۆزراوه‌ته‌وه كه ٤٥٠ گۆرِی تیادا بووه. ئاماژه‌ی به‌وه‌شداوه، له ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌كان به‌رده‌وامن و سبه‌ی زانیاری زیاتر و روونتر له باره‌ی گۆرِه‌كه‌وه ده‌خرێنه‌رِوو و وتیشی، "ده‌مانه‌وێت جیهان بزانێت كه چی رووده‌دات و داگیركارییه‌كانی رووسیا بوونه‌ته هۆی چی. سه‌ره‌تا له بوچا و دواتر له ماریوپۆل، ئێستاش له ئیزیوم. پێویسته رووسیا بكرێته به‌رپرسیاری به‌جێهێشتنی مه‌رگ له هه‌موو شوێنێك". لایخۆشیه‌وه، ئیهۆر كلیمێنكۆ به‌رِێوبه‌ری پۆلیسیش له كۆنفرانسێكی رۆژانامه‌وانیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌دا، ته‌رمه‌كان زۆربه‌یان هاوڵاتی ئاسایی بوون و سه‌رباز نه‌بوون.
میدیاکانی ئێران له‌زاری سەرکۆماری ئێران، ئیبراهیم رەئیسی رایانگەیاند، بڕیاری بوونە ئەندامی ئێران لە رێکخراوی هەماهەنگی شەنگەهای یەکلایی دەکەنەوە. ئاژانسی هەواڵیی خوێندکارانی ئێران بڵاوی کردەوە کە رەئیسی بەر لەوەی بەمەبەستی بەشداریکردن لە کۆبوونەوەی رێکخراوی هەماهەنگی شەنگەهای بەرەو ئۆزبەکستان بەڕێ بکەوێت لە فڕۆکەخانەی میهرئاباد بۆ میدیاکاران دواوە. رەئیسی وتیشی: "واژوو لەسەر ئەو بەڵگانە دەکەین کە بڕیاری بوونە ئەندامی ئێران لە رێکخراوی هەماهەنگی شەنگەهای یەکلایی دەکاتەوە". رەئیسی بە ئاماژەدان بەوەی کە لە کۆبوونەوەی پێشووی رێکخراوەکە سەرنج خراوەتە سەر پرۆسەی بوونە ئەندامی ئێران لەو رێکخراوە، تیشکی خستە سەر ئەوەی کە بەڵگەکان لەلایەن بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوە واژوویان لەسەر دەکرێت و پرۆسەی یاسایی تەواو دەکرێت. ناوبراو سەرنجیشی خستە سەر ئەوەی کە لە میانی سەردانەکەیدا لەگەڵ هاوتا ئۆزبەکستانییەکەی کۆدەبێتەوە و پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات تاوتوێ دەکەن.
.jpg)
له 22 وڵاتی جیاوازی جیھانه‌وه 350 پارێزه‌ر، داواده‌كه‌ن سه‌ردانی عه‌بدوڵا ئۆجه‌لان رێبه‌ری زیندانیكراوی په‌كه‌كه بكه‌ن له ئیمراڵی. ئه‌و پارێزه‌رانه له كۆنگره‌یه‌كی ڕۆژنامه‌وانیدا له برۆكسل داوایان له وه‌زاره‌تی دادی توركیا كرد سه‌ردانی ئیمراڵی بكه‌ن، چونكه عه‌بدوڵا ئۆجه‌لان له ژێر گۆشه‌گیریدایه. ھێلین دیبه‌یتی سه‌رۆكی یه‌كێتی پارێزه‌رانی دیموكراسی و ئه‌ندامی پارێزه‌رانی دیموكراتی ئه‌وروپا ڕایگه‌یاند، ئه‌وان ڕاپۆرتێكی وردیان له‌باره‌ی ئیمراڵییه‌وه پێشكه‌ش به وه‌زاره‌تی دادی توركیا كردووه. ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردووه، له رۆژی 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ 775 پارێزه‌ر له 29 سه‌ندیكای پارێزه‌ران داوایان له داواكاری گشتی شاری بورسایان كردووه بۆ ئه‌وه‌ی بچنه ئیمراڵی. ھاوكات مه‌رال ئاكشه‌نه‌ر سه‌رۆكی پارتی پاش راگه‌یاندووه، زانیاریان ھه‌یه كه حزبی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا له‌گه‌ڵ ئیمراڵی له گفتوگۆدایه بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی كورد له ھه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار و په‌رله‌ماندا به‌ده‌ستبھێنێت.
هاوڵاتی دوای ئه‌وه‌ی له‌میدیاكانه‌وه بڵاوكرایه‌وه گوایه زیاتر له 50.000 كۆچبه‌ر به لێشاو له توركیاوه به‌ره‌و یۆنان و وڵاتانی دیكه‌ی ئه‌وروپا به‌ڕێ كه‌وتوون، وه‌زیری په‌نابه‌رانی یۆنان له لێدوانێكدا ڕایگه‌یاند كه ڕێگه به یه‌ك كه‌س ناده‌ن دبچێته ناو وڵاته‌كه‌یه‌وه. نۆتیس میتاراكیس، وه‌زیری په‌نابه‌رانی یۆنان ئه‌مڕۆ له میدیایه‌كی یۆنانیدا سه‌باره‌ت به كۆچی نایاسایی كۆچبه‌رنا به لێشاو له توركیاوه به‌ره‌و سنووره‌كانی یۆنان و یه‌كێتی ئه‌وروپا هاته ده‌نگ و وتی، كه هێزه ئه‌منیه‌كانی یۆنان له ئاماده‌باشیدان و یه‌كێتی ئه‌وروپا و IOM و لایه‌نی په‌یوه‌ندیدارم ئاگادار كردوه‌ته‌وه كه توركیا هانی كۆچبه‌ران ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی به‌لێشاو به‌ڕێبكه‌ون به‌ره‌و سنوووره‌كانی یه‌كێتی ئه‌وروپا. میتاراكیس ئه‌وه‌شی ئاشكرا كرد: توركیا به‌هۆی كێشه‌ی داراییه‌وه ناتوانێت ئه‌و هه‌موو كۆچبه‌رانه له‌خۆی بگرێت، بۆیه كار له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كات، هانیان بدات و پێیان ده‌ڵێت ده‌توانن سنووره‌كانی یه‌كێتی ئه‌وروپا ببه‌زێنن، به‌ڵام من لێره‌دا پێیان ده‌ڵێم كه‌س ناتوانێت سنووره‌كای یۆنان ببه‌زێنێت.
هاوڵاتی بەپێی هەواڵی میدیاکانی یۆنان هێزى ئاسمانى وڵاتى یۆنان یەکەم گروپى فڕۆکەى جەنگى هێزى ئێف-١٦ى لە ئەمریکا وەرگرت و لە هەمانکاتیشدا دەیەوێت بەبڕى یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلار کەشتى جەنگی لە ئەمریکا بکڕێت. میدیاکانى یۆنان بڵاویانکردەوە، بەپێى ئەو ڕێککەوتنەى لە پێشتردا لەنێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا و وڵاتەکەمان کرابوو لەبارەى فرۆشتنى فڕۆکەى جەنگى جۆرى ئێف-١٦ بە یۆنان، ئەمڕۆ دوو لەو فڕۆکانە وەک یەکەم گروپ گەشتنە بنکەى هێزى ئاسمانى تانگارا لە باکورى ڕۆژئاواى ئەسینا. لە بەشێکى دیکەى هەواڵى میدیاکانى یۆناندا ئاماژەبەوەشکراوە، لە هەمانکاتدا وڵاتەکەمان دەیەوێت بەبڕى یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلار کەشتى جەنگی لە ئەمریکا بکڕێت. لەنێوان ساڵانى ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٨، یۆنان دەستی کردووە بە تەرخانکردنى ملیارەها دۆلار بە مەبەستى بەهێزکردنی هێزە سەربازییەکانى وڵاتەکەى و لەو چوارچێوەشدا چەنیدن فڕۆکەی جەنگی جۆرى ڕافالی فەرەنسی و فریگەیت و ئێف-١٦ى کڕیووە و لە پلانیشدایە فڕۆکەى جۆرى ئێف-٣٥ لە ئەمریکا بکڕێت. ڕۆژى ٧ ى ئەم مانگە یۆنان نامەیەکی بۆ ناتۆ و نەتەوە یەکگرتووەکان نارد و تێیدا گلەیی لە لێدوانەکانی ئەردۆغان کرد، کە هەڕەشەی هێرشکردن بۆسەر خاکی ئەو وڵاتە دەکات و ئەسینا داوای کرد، ناتۆ و نەتەوە یەکگرتووەکان ڕەفتارەکانی ئەنقەرە شەرمەزار بکەن. ڕۆژی دووشەممەی ڕابردووش، یەکێتی ئەوروپا نیگەرانیی خۆی دەربڕی بەرامبەر بە لێدوانەکانی ئەردۆغان، کە یۆنانی تۆمەتبار کردبوو بە داگیرکردنی دوورگە داماڵراوەکانی ئیجە و هەڕەشەی هێرشکردنە سەر ئەسینای کردبوو. تورکیا و یۆنان هەردووکیان ئەندامی ڕێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی-ناتۆن، لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا ئەردۆغان چەند جارێک هەڕەشەی هێرشکردنە سەر ئەسینای کرد، چونکە تورکیا دەڵێت: یۆنان فڕۆکە جەنگییەکانی دەوڵەتی تورک لە ئاسمانی دەریای ئیجە هەراسان دەکات، ئەوەش لەڕێگەی سیستمی بەرگریی ئاسمانیی ئێس ٣٠٠ی ڕووسییەوە.
هاوڵاتی وەزارەتی بەرگری ئازەربایجان ڕایگەیاند لە سنووری ئازەربایجان-ئەرمینیا، شەڕ و پێکدادانی چڕ لەنێوان یەکە سەربازییەکانی هەردوو وڵاتدا سەریهەڵداو کوژراو برینداری لێکەوتۆتەوە. لەڕاگەیەندراوێکداوەزارەتی بەرگریی ئازەربایجان رایگەیاند کە سوپای ئەرمینیا کاتەکانی ئێوارە لە سنووری داشکەسەن، کەلبەجەر و لاچین بەشێوەیەکی فراوان کاری ئیستیفزازی کردووە و هێرشی ئەنجامداوە. لە راگەیەندراوەکەدا باس لەوە کراوە کە گرووپە تێکدەرەکانی سوپای ئەرمینیا بە ئاڕاستەی جیاواز مینیان لە زەوی و رێگاکانی نێوان پێگەکانی سوپای ئازەربایجان داناوە. لە ئەنجامی ئەو رێوشوێنانەی یەکە سەربازییەکانی ئازەربایجان گرتوویانەتەبەر شەڕ و پێکدادان هەڵگیرساوە. لە راگەیەندراوەکەدا، هەروەها ئاماژە بەوە کراوە کە سوپای ئەرمینیا لە پێگەکانی خۆیەوە لە پارێزگاکانی باسارگەچەر، ئیستیسو، کاراکلیسە و گۆرسو-ەوە بە هاوەن و چەکی جۆراو جۆرە پێگەکانی سوپای ئازەربایجانی لە پارێزگاکانی داشکەسەن، کەلبەجەر و لاچین بۆردومان کردووە. لە ئەنجامی ئەو هێرشەدا، زیانی گیانی لەنێو سەربازان و زیانی ماددیش لە ژێرخانی سەربازییدا روویداوە. هاوکات ئەوەیش باس کراوە کە سوپای ئازەربایجان رێوشوێنی پێویستی گرتووەتە بەر بۆ ئەوەی ئەو شوێنانەی سوپای ئەرمینیا لێیانەوە تەقە دەکات بێ دەنگ بکات و رێگری بکات لە فراوانبوونی زیاتری شەڕ و پێکدادانەکان. ئەوەش خراوەتەڕوو کە لەنێو سوپای ئەرمینیادا زیانی گیانی و ماددییش کەوتووەتەوە. لە راگەیەندراوەکەدا، باس لەوە کراوە کە حکوومەتی یەریڤان تەواو بەرپرسیارە لە پێکدادان و ئەو زیانانەی بەو هۆیەوە دروست بووە، رای گشتیش لە زانیاری زیاتر ئاگادار دەکرێتەوە. جێگای ئاماژەیە هەردوو وڵاتە دراوسێکە تاوەکو ئێستا دوو جەنگیان لە دژی یەکدی بەرپا کردووە؛ یەکەمجار لە ساڵی 1988 کە شەش ساڵ بەردەوام بوو، دووەمیش لە ساڵی 2020 بوو. هەردوو جارەکەش لەسەر هەرێمی کێشەلەسەری قەرەباخ بوو. جەنگەکەی پاییزی ساڵی 2020 کە شەش هەفتە بەردەوام بوو، بووە هۆی کوژرانی شەش هەزار و 500 سەرباز. دواجار بە نێوەندگیریی رووسیا ئاگربەست راگەیێندرا. بەگوێرەی رێککەوتنی ئاگربەستەکە، ئەرمینیا دەستبەرداری بەشێکی خاکەکەی بوو، کە پێش چەندین دەیە لە قەرەباخ کۆنترۆڵی کردبوون و مۆسکۆ نزیکەی دوو هەزار سەربازی ئاشتیپارێزی ناردە ئەو ناوچەیە بۆئەوەی چاودێریی ئاگربەستە لەرزۆکەکە بکات. هۆکاری جەنگەکانیش ئەوەیە هێزە جوداخوازە نەتەوەییە ئەرمەنییەکانی ناگۆرنۆ قەرەباخ لەدوای دابەشبوونی یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی 1991 لە ئازەربایجان جیابوونەوە. لەو کاتەوە تاوەکو ئێستا، نزیکەی 30 هەزار کەس لە هەردوولا کوژراون. نزیکەی 2 ساڵ لەمەوبەریش سوپای ئازەربایجان بە هاوکاری سوپای تورکیا هەرێمی قەرەباخی لەژێر دەستی سوپای ئەرمینیا دەرهێنا و خستیە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە.
هاوڵاتی ٤٢ ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر کودەتا سەربازییەکەی ١٢ی ئەیلولی ١٩٨٠ لە تورکیا، کە هەوڵێکی سەربازیی بوو دژی سەرجەم جوڵانەوە ئازادیخواز و چەپەکان، لەو ڕۆژەدا تورکیا کرایە سەربازگەیەکی گەورە. لەو کودەتایەتدا نزیکەی ٦٥٠ هەزار کەس دەستگیرکران، کە نزیکەی ٣٠٠ هەزار کەسیان کورد بوون، ناوی ملیۆنێک و ٦٨٣ کەسیان وەک مەترسیدار تۆمارکرد، سزای سێدارەیان بەسەر حەوت هەزار کەسدا سەپاند، ٥٠ کەس لەسێدارەدران، مافی هاوڵاتیبوون لە ١٤ هەزار کەس سەندرایەوە. ٣٠ هەزار کەس بەهۆی ئەو ڕووداوانەوە تورکیایان جێهێشت و لە وڵاتانی دیکە بوونه پەنابەر، ٨٥٦ کەس بە هۆی شەڕ و ئەشکەنجەوە گیانیان لەدەستدا، ٩٣٧ فیلم قەدەغەکران، دەرگای ٢٣ هەزار و ٦٧٧ کۆمەڵە و ڕێکخراو و پارتی سیاسیی داخران، نزیکەی ٣٠٠ ڕۆژنامە قەدەغەکران و هەورێکی ڕەش و تاریک باڵی بەسەر تورکیادا کێشا. پارتە چەپەکان بە هەموو شێوەیەک قەدەغەکران، چەپبوون وەک مەترسییەکی گەورە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا لەقەڵەمدرا و تا ئێستاش ئەو دۆخە بەردەوامە. دۆخی کورد لە کودەتای ١٢ی ئەیلولدا لەنێوان ٢٤ بۆ ٢٧ی ئەیلولی ساڵی ١٩٧٨دا دەوڵەتی تورک بەھاوکاری ھێزە فاشیستەکانی ئەوکاتە کۆمەڵکوژییەکی مەزن لەشاری “مەرەش” ئەنجام دەدات، ئەم کۆمەڵکوژییە وەک کاردانەوەیەک لە بەرامبەر پەرەسەندنی تەڤگەری ئاپۆچێتی ئەنجامدرا و ئامادەکاریی بوو بۆ بەرپاکردنی کودەتایەکی سەربازیی، لەو کۆمەڵکوژییەدا بەسەدان کەس کوژران، ھەروەھا شانبەشانی ئەو کۆمەڵکوژییەش “باری لەناکاو”ی لە ١٣ پارێزگا ڕاگەیاند، کە ١٠یان لە باکووری کوردستان بوون. بەڵام ئاپۆچییەکان ھەر زوو دەرکیان بەوە کردبوو، کە وەڵامی ھەرە ڕاست و شۆڕشگێڕانە بۆ ئەو کۆمەڵکوژییە تۆکمەکردنی باوەڕ و ئیرادەی تێکۆشانەی ئازادیخوازانەیە، تەنانەت ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان بەر لە بەرپابوونی کودەتاکە بەماوەیەک، پێشبینییەکانی خۆی بۆ ئەگەری بەرپابوونی کودەتایەک باس دەکات و بەپێویستی دەبینێت کە ئامادەکاریی پێویست بکرێت. ھەر لەساڵی ١٩٧٩یشدا، لە ھەڵبژاردنی شارەوانیدا لە شارەکانی حیلوان و باتمان لایەنگرانی پەکەکە لە ھەڵبژاردنەکاندا سەردەکەون، بەڵام دوای سێ مانگ سەرۆکی ھەڵبژێردراوی شارەوانی باتمان “ئەدیب سۆڵماز” لەلایەن دەوڵەتەوە تیرۆر دەکرێت، ئەو ئەزموونەی شارەکانی حیلوان و باتمان بەنموونەیەکی دیموکراتیانەی دەسەڵاتی گەل دادەنرێت. هاوشێوەی مەزەندەکەی ڕێبەر ئۆجەلان، لە ڕۆژی ١٢ی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠دا کودەتایەکی سەربازیی لە تورکیا ئەنجام درا و بەھەزاران کەسی مەدەنی کوژران و بەدەیان ھەزار کەسی دیکەش خرانە زیندانەکانەوە و بڕیاری داخستنی سەرجەم پارتە سیاسییەکان و رێکخراوە مەدەنییەکان و تەواوی ڕۆژنامە و گۆڤارەکان دەرکرا. هێزی سەربازیی لە تورکیا دەسەڵاتی گرتەدەست، ھەروەھا باری لەناکاو لە ھەموو تورکیا و باکووری کوردستاندا ڕاگەیەندرا، لەو ھەڵمەتەدا بەسەدان کادیر و ھەزاران لایەنگری پەکەکە و کەسانی وڵاتپارێزیش دەستگیرکران، بەگشتی نزیکەی چوار ھەزار کادیر و ئەندام و لایەنگری پەکەکە خرانە زیندانەکانەوە. کودەتای سەربازی وڵاتی کردبووە ئۆردوگایەکی سەربازیی و دۆخی سەربازیی باڵی بەسەر ھەموو بوارێکدا کێشابوو، لەبنچینەدا سەرەکیترین ئامانجی کودەتاکە لەناوبردنی تەڤگەری ئازادیی پەکەکە بوو، چونکە لەو ساڵانەدا و لەناو سەرجەم گروپە ئۆپۆسزیۆنەکاندا، پەکەکە بەهێزترین و دیارترین جوڵانەوە بوو. یەک گەل، یەک زمان، یەک ئاڵا یەک گەل، یەک زمان، یەک ئاڵا، لەپاش کودەتاکە کەنعان ئەڤرەن دەستووری تورکیایان بەتەواوی گۆڕی و دەستوورێکی سەربازییان نووسییەوە، بە پێی دەستووری نوێ “هاوڵاتی موڵکی دەوڵەتە”، هەروەها هەر جوڵانەوەیەکی ئۆپۆزسیۆن دەبێتە دوژمنێکی سەرسەختی دەوڵەت و بە هیچ شێوەیەک مافی نییە، بێجگە لە دەوڵەتی تورکیا، ئاڵای تورکیا، گەلی تورک و زمانی تورکی، هیچ گەل و نەتەوەیەکی دیکە لە تورکیا بوونی نییە، سەندیکا و ڕێکخراوی مەدەنی بوونی نییە و بە هیچ شێوەیەک ڕەخنە لە دەوڵەت قبوڵناکرێت، بەو شێوەیە ئازادیی تاک و ڕای جیاواز و ئازاد بە هەموو شێوەیەک قەدەغەکرا. دۆخی کورد لە دوای کودەتا گەلی کورد لە باکووری کوردستان ڕووبەڕووی زوڵم و فشارێکی زۆر بووه‌وه، لەوکاتەوە هیچ کەسێک ناتوانێت بە ناوی کوردبوونەوە سیاسەت بکات، ئەو فشار و هێرشانەی دەوڵەتی تورک بەرامبەر گەلی کورد، هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ دەستپێکردنی خەباتی چەکداری پەکەکە لە ١٥ی ئابی ١٩٨٤. پەکەکە لەو دۆخەدا شەڕی دژی ڕژێمی کودەتا دەستپێکرد و تا ساڵی ١٩٨٧ کودەتاچییەکان له دەسەڵاتدا بوون، لە ئەنجامی ڕیفراندۆمێکدا، یاسای پارتە سیاسییەکان لە تورکیا گۆڕا و پارتە سیاسییە تورکەکان جارێکی تر توانییان بێنەوە گۆڕەپانی سیاسەتەوە، هەڵبژاردنی گشتی کرا و پارتی سۆسیالیست بە سەرۆکایەتی بوڵەنت ئەجەوید توانی دەسەڵات بگرێتە دەست، هەرچەندە کودەتاچییەکان لەسەر دەسەڵات نەماون، بەڵام هیچ گۆڕانکارییەک لە هەڵوێستی حکومەت بەرامبەر گەلی کورد بەدینەکراوە، سیستمی فاشیست بەرامبەر کورد بەردەوامی هەیە و لەناوخۆی تورکیاشدا بەشێوەیەکی دیکە ئامادەیی هەیە. لەدوای گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن (ئاکەپە) لە ساڵی ٢٠٠٢، کە بانگەشەی چارەسەری پرسی کورد و گۆڕینی دەستووری ١٢ی ئەیلولی دەکرد، لەگەڵ گۆڕینی زۆربەی مادەکانی دەستووری ١٢ی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠، بەڵام ئەو مادانەی پەیوەستە بە گەلی کورد و نەتەوەکانی دیکە وەک خۆیان ماونەتەوە و هەمان دەستووری کودەتاکەیە، تا ئەمڕۆش دەسەڵاتی دەوڵەتی تورک بانگەشەی یەک زمان، یەک ئاڵا، یەک دەوڵەت و یەک گەل (گەلی تورک) دەکات و مافی گەلی کورد و نەته‌وەکانی دیکەی تورکیا ناناسێت. سه‌رچاوه: ئاژانسی ڕۆژنیوز
هیندستان: ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی نمره‌ی زیاتری له‌کچه‌که‌ی هێناوه، ژنێک قوتابییه‌ک ژه‌هرخوارد ده‌کات
هاوڵاتی له‌وڵاتی هیندستان ژنێكی ته‌مه‌ن ٤٣ ساڵ به‌ناوی(ڤیکتۆریا) بە تۆمەتی ژەهرخواردکردنی قوتابییەکی ته‌مه‌ن ١٣ ساڵه‌ی هاوپۆلی کچەکەی خۆی، دەستگیردەکرێت، هۆکاری ژەهرخواردنەکەش بۆ ئیرەبردن بە نمرەی بەرزی قوتابییەکە دەگەڕێتەوە و دواجار قوتابییه‌که گیان له‌ده‌ستده‌دات. له‌وباره‌یه‌وه میدیاکانی هیندستان ورده‌کاری ڕووداوه‌که‌یان بڵاوکردۆته‌وه‌و ڕایانگه‌یاندووه کچی ژنه تۆمەتبارەکە لە قوتابخانەی کاریکال لە ویلایەتی پودوچیری هیندستان دەخوێنێت و بەهۆی ئەوەی یەکێك لە هاوپۆلەکانی نمرەی بەرزتری بەدەستهێناوە، لەلایەن دایکیەوە ژەهرخوارد کراوە. ئه‌وه‌شخراوه‌ته ڕوو: قوتابییە ژەهرخواردکراوەکە پاش تەواوبوونی وانەکانی گەڕاوەتەوە ماڵ و دایکی ئاگادارکردووەتەوە لەوەی، هەست بە ناڕەحەتی دەکات ئەمەش دوای ئەوەی پاسەوانی قوتابخانەکەی خواردنەوەیەکی غازی پێداوە کە ئەم وایزانیووە دایکی بۆی بەجێهێشتووە، بەڵام لە راستیدا دایکی هاوپۆلەکەی بە پاسەوانەکەی داوە. دوای ئەوەی قوتابییەکە دەستی بە ڕشانەوە کردوە، دایک و باوکی پەیوەندییان بە ئەمبولانسەوە کردوە و بەپەلە گەیەندراوەتە نەخۆشخانەی کاریکاڵی حکومی، لەوێ چارەسەری وەرگرتووە و رەوانەی ماڵەوە کراوە. بەڵام رۆژی دواتر باری تەندروستی خراپتر بوو و دووبارە گەیەندرایەوە نەخۆشخانە و دوای ماوەیەکی کەم گیانی لەدەستدا. پاش تەماشاکردنی تۆماری کامێرای چاودێری قوتابخانەکە، دەرکەوت دایکی هاوپۆلی قوتابییە ژەهرخواردکراوەکە پێش ئەوەی خواردنەوە غازییەکە بدات بە پاسەوانی قوتابخانەکە، شتێکی کردووەتە ناوی و دوای ناسینەوەی روخساری لە کامێراکانی چاودێرییەوە، لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە دەستگیرکرا. هاوکات ئاماژه‌به‌وه‌شدراوه ڤیکتۆریا (43 ساڵ) لەکاتی لێکۆڵینەوە لەگەڵیدا، دانی بەوەدا نا کە چەند دەنکە حەبێکی کردووەتە خواردنەوە غازییەکە، ئەو حەبانەش بە مەبەستی کوشتنی نەبووە، بەڵکو تەنیا بۆ ئەوە بووە نەخۆشی بخات و لە تاقیکردنەوەکان و بۆنەکانی قوتابخانەکەدا بەشداری نەکات.
.jpg)
هاوڵاتی / ئاژانسه‌كان دوای دروستبوونی جه‌نگی روسیاو ئۆكرانیا، هێزه‌كانی ئه‌مریكا هاوكاری و پشتیوانی سوپای ئۆكرانیا ده‌كه‌ن و له‌و چوارشێوه‌یه‌شدا سه‌دان فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وانی داوه‌ته سوپای ئۆكرانیا. فه‌رمانده‌یه‌كی سوپای ئۆكرانیاش ده‌ڵێت، ئه‌و فڕۆكانه‌ی له‌ئه‌مه‌ریكاوه به‌ده‌ستمان گه‌یشتووه له‌دژی روسیا به‌كاری ده‌هێنین و جه‌نگه‌كه‌ی گۆڕیوه له سوودی ئێمه. ئه‌و فه‌رمانده‌یه وتیشی: له‌رێگه‌ی ئه‌و فڕۆكانه‌وه جموجوڵه‌كانی سوپای روسیا ده‌بین و له‌دژیان ده‌وه‌ستینه‌وه، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایكردوه كه بتوانین له‌ماوه‌ی دوو هه‌فته‌ی رابردوودا چه‌ند شوێنكێك بگرێنه‌وه كه پێشتر سوپای روسیای تێدابوو.
هاوڵاتی سه‌رۆکی ئه‌مریکا ڕایگه‌یاند ئه‌مریکا به‌رده‌وام ده‌بێت له‌چاودێریکردنی ڕێکخراوه تیرۆریستییه‌کان له‌جیهاندا، ئاماژه به‌وه‌شده‌کات ئه‌مریکا هه‌رگیز خۆی به‌ده‌سته‌وه نادات. ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه (11ی سێپتێمبه‌ری 2022)له‌میانه‌ی به‌شداریكردن له یادكردنه‌وه‌ی قوربانیانی رووداوی هێرشه تیرۆریستییه‌كانی 11ی سێپتێمبه‌ر،له پنتاگۆن، باره‌گای وه‌زاره‌تی به‌رگری ئه‌مه‌ریكا، جۆ بایدن، سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا ڕایگه‌یاند ئه‌مریکا به‌رده‌وام ده‌بێت له‌چاودێریکردنی ڕێکخراوه تیرۆریستییه‌کان له‌جیهاندا هه‌روه‌ها بایدن جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌شكرده‌وه، "ئه‌مه‌ریكا هه‌رگیز بێ ئومێد نابێت و خۆی به‌ده‌سته‌وه‌نادات به‌رووی ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت ئازاری پێبگه‌یه‌نن، به‌رده‌وامیش ده‌بین له چاودێریكردنی رێكخراوه تیرۆریستییه‌كان". بایدن وتیشی، "وره‌ی گه‌لی ئه‌مه‌ریكا له‌دژی ئه‌و جۆره هه‌ڕه‌شانه هه‌میشه به به‌رزی ماوه‌ته‌وه، بۆیه پێویسته پارێزگاری له‌و دیموكراتییه بكه‌ین له وڵاته‌كه‌مه‌ندا هه‌یه، كه تیرۆریستان هه‌وڵیاندا له‌ناویبده‌ن". جێگای ئاماژه‌یه رۆژی سێشەممە 11ـی سێپتێمبەری 2001، 19 تیرۆریستی رێکخراوی قاعیدە، چوار فڕۆکەی ئەمەریکییان رفاند و لەرێگەی فڕۆکەکانەوە دوو تاوەری بازرگانییان لە نیویۆرك کردە ئامانج، سێ لە هێرشەکان سەرکەوتووبوون لە پێکانی چەند ئامانجێك، بەڵام فڕۆکەی چوارەم بەهۆی ونکردنی رێگاوە لە ویلایەتی پێنسلڤانیا کەوتە خوارەوە.
.jpg)
هاوڵاتی رووداوه‌كانی 11ی سێپتێمبه‌ری 2001 بۆ سه‌ر ئه‌مه‌ریكا، كاریگه‌ری سیاسی و ستراتیژی له‌سه‌ر وڵاتانی كه‌نداوی عه‌ره‌بی دروستكرد و زنجیره‌یه‌ك گۆرِانكاری به‌دوایخۆیدا هێنا. ئه‌مرِۆ یه‌كشه‌ممه 11ـی سێپتێمبه‌ری 2022، 21 ساڵ به‌سه‌ر هێرشه‌كانی 11ی سێپته‌مبه‌ری 2001ـدا تێده‌په‌رِێت، كه به‌هۆیه‌وه جگه له هێرشبه‌ره‌كان 2977 كه‌س له هاووڵاتی بیانی و ئه‌مه‌ریكی گیانیان له‌ده‌ستدا. رۆژی سێشه‌ممه 11ـی سێپتێمبه‌ری 2001، ژماره‌یه‌ك تیرۆریستی رێكخراوی قاعیده، چوار فرِۆكه‌ی ئه‌مه‌ریكیان رفاندو له‌رێگه‌ی فرِۆكه‌كانه‌وه دوو تاوه‌ری بازرگانیان له نیویۆرك كرده ئامانج، سێ له‌هێرشه‌كان سه‌ركه‌وتووبوون له پێكانی چه‌ند ئامانجێك، به‌ڵام فرِۆكه‌ی چواره‌م به‌هۆی ونكردنی رێگاوه له ویلایه‌تی پێنسلڤێنیا كه‌وته خواره‌وه. هه‌رچه‌نده له‌كۆی 19 رفێنه‌ره‌كه 15 كه‌سیان سعوودی بوون و سه‌رۆكی رێكخراوی قاعیده ئوسامه بن لادنیش سعوودی بوو، به‌ڵام هه‌ر زوو هێرشه‌كانی 11ی سێپته‌مبه‌ری ره‌تكرده‌وه، سه‌ركرده‌كانی سعوودیه پێیان وابوو هێرشه‌كانی 11ی سێپته‌مبه‌ر له ئه‌فغانستان پلانی بۆ دانراوه‌و له هامبۆرگ رێكخراوه‌و له ئه‌مه‌ریكا جێبه‌جێكراوه، به‌ڵام ئه‌مه تورِه‌یی ئه‌مه‌ریكای كه‌منه‌كرده‌وه. هێرشه‌كانی قاعیده، بۆچوونی سعوودییه‌ی به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو گۆرِی و دواجار ئه‌و وڵاته و ئیمارات پێكه‌وه ئیخوان موسلمینیان وه‌ك هه‌رِه‌شه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ناوچه‌یی ناساند، دواتر میسر له‌ساڵی 2014 به فه‌رمی ئیخوان موسلمینی وه‌ك رێكخراوێكی تیرۆریستی له قه‌ڵه‌مدا. كاریگه‌ری 11ی سێپتێمبه‌ر، په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌مه‌ریكای له‌گه‌ڵ هه‌موو هاوبه‌شه عه‌ره‌به‌كانی له كه‌نداو به‌هێزتر كرد، جگه له سعوودیه كه ئه‌وكات له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریكاوه ره‌وتێكی دژه سعوودییه هه‌بوو، هه‌رچه‌نده دواتر ده‌ركه‌وت كه ئه‌و وڵاته هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به گرووپه تیرۆریستیه‌كانه‌وه نییه‌و به‌ڵگه‌ش له‌به‌رده‌ستی ئه‌مه‌ریكادا نه‌بوو كه سعوودیه له‌پشت هێرشه‌كانی 11ی سێپته‌مبه‌ره‌وه بووبێت. پێش هێرشه‌كانی 11ی سێپتێمبه‌ر، ئیمارات سه‌باره‌ت به ئیسلامگه‌رایی له وڵاته‌كه‌ی له‌به‌رده‌م دوو رێگه‌دابوو، هه‌روه‌ها له‌نێو ئه‌و وڵاتانه‌دا بوو كه به‌شێوه‌یه‌كی دیپلۆماسی دانی به بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان له ئه‌فغانستاندا نابوو، به‌ڵام له ساڵی 1994دا به‌فه‌رمی چالاكی ئیخوان موسلمینی ئیماراتی و كۆمه‌ڵه‌ی ئیسلاحی له‌وڵاته‌كه‌ی هه‌ڵپه‌سارد. په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌مه‌ریكا و ئیمارات له 11ی سێپته‌مبه‌ره‌وه به‌هێز بووه، چونكه ئیمارات وه‌ك هاوبه‌شێكی سه‌ربازی گرنگ رۆڵی گێرِاوه و به‌شداری له هه‌موو شه‌رِێكی سه‌ربازی ئه‌مه‌ریكادا كردووه، جگه له داگیركردنی عێراق له ساڵی 2003 . په‌یوه‌ندی نێوان گۆرِانی رژێم و شه‌رِی تیرۆر، عه‌ره‌بی له بانگه‌وازه‌كانی ئه‌مه‌ریكا بۆ دیموكراسی دوورخسته‌وه، به‌تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی شه‌رِه‌كانی ئه‌فغانستان و عێراق ناسه‌قامگیری لێكه‌وته‌وه، سه‌ره‌رِای هه‌موو ئه‌و هه‌وڵه میدیاییه‌ی ئیداره‌ی بوش ده‌یكرد بۆ جوانكردنی وێناكانی ئه‌م دوو جه‌نگه. به وته‌ی جۆرج بوش، راسته‌وخۆترین كاریگه‌ری 11ی سێپتێمبه‌ر له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا و كه‌نداو به‌كارهێنانی بنكه‌ی ئاسمانی ئه‌لعوده‌یدی قه‌ته‌ری بوو، كه وه‌ك بنكه‌ی پێشه‌نگی فه‌رمانده‌یی ناوه‌ندی ئه‌مه‌ریكا كاری ده‌كرد و به‌م شێوه‌یه بووه ناوه‌ندی زۆربه‌ی چالاكییه سه‌ربازییه ئاسمانییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له ناوچه‌ی كه‌نداو و بۆ هێرشكردنه سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان و ئه‌لقاعیده له ئه‌فغانستان به‌كاریده‌هێنا. محه‌مه‌د عه‌تا سه‌عات 8:48 به‌یانی رۆژی 11ی سێپتێمبه‌ری 2001 به‌فرۆكه‌یه‌كی بۆینگ (767)ی هێڵی ئاسمانی ئه‌مه‌ریكا، دوای ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی فرۆكه‌كه، خۆی شۆفێری فرۆكه‌كه ده‌كات و خۆی ده‌كێشێت به تاوه‌ری باكووری سه‌نته‌ری بازرگانی جیهانی، كه‌به‌شێك بوو له‌و كرده‌وه تیرۆریستییه‌ی پێشتر له‌لایه‌ن شێخ خالد شێخ محه‌مه‌د، سه‌ركرده‌ی رێكخراوی ئه‌لقاعیده‌وه پیلانی بۆ دارِێژرابوو. محه‌مه‌د عه‌تا ناوی ته‌واوی محه‌مه‌د محه‌مه‌د ئه‌میر عه‌وه‌ز سه‌ید عه‌تایه و رۆژی 1ی سێپتێمبه‌ری 1968 له "كه‌فه‌ر ئه‌لشه‌یخ" ی میسر له‌دایكبووه. كاتێك ته‌مه‌نی ده‌بێت به 10 ساڵ رووده‌كه‌نه گه‌رِه‌كی عابدین له قاهیره، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای منداڵییه‌وه باوكی ناهێڵێت تێكه‌ڵ به منداڵی دیكه ببێت، هه‌ر ئه‌مه‌ش واده‌كات زیاتر سه‌رقاڵی خوێندن بێت. خوێندنی دواناوه‌ندی له قاهیره ته‌واو كردووه، ساڵی 1985 له به‌شی ته‌لارسازیی كۆلێژی ئه‌ندازیاری له زانكۆی قاهیره وه‌رگیراوه و ساڵی 1990 به‌كالۆریۆسی به‌ده‌ستهێناوه. كاتێك نمره‌ی ده‌رچوونی زانكۆكه‌ی بۆ ئه‌وه ده‌شێت له خوێندنی باڵا وه‌رگیرێت، باوكی پێداگری لێده‌كات كه بچێته ئه‌ڵمانیا بۆ خوێندنی باڵا. بۆ ئه‌وه‌ش محه‌مه‌د عه‌تا ئه‌چێته خوێندنی زمانی ئه‌ڵمانی له په‌یمانگه‌ی گۆته له میسر. ساڵی 1992 كاتێك باوكی له میسر، ژن و پیاوێكی ئه‌ڵمانی بانگهێشتی خوانی ئێواره‌یه‌ك ده‌كات، پێشنیازی ئه‌وه ده‌خه‌نه به‌رده‌م عه‌تا، كه ئه‌وان ئاماده‌ن له رێگه‌ی پرۆگرامی تایبه‌تی خوێندنی زانكۆییه‌وه، ژوورێكی نێو ماڵه‌كه‌ی خۆیانی بۆ دابین بكه‌ن. محه‌مه‌د عه‌تا ئه‌م پێشنیازه‌ی په‌سه‌ند كردووه و له ته‌مموزی 1992 بۆ خوێندن روو له ئه‌ڵمانیان ده‌كات. به‌ره‌و ئه‌ڵمانیا له ئابی 1992 له‌زانكۆی ته‌كنۆلۆژیای هامبۆرگ ده‌ستده‌كات به خوێندنی زانكۆ. دوای دوو مانگ له‌هامبۆرگ له كاری ئیسلامی سیاسی تێوه‌ده‌گلێت، ئه‌ویش له كاتی سه‌ردانیكردنی مزگه‌وتی قودس له هامبۆرگ. له هه‌مانكاتدا په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی زۆر لاوازده‌بێت. دوای شه‌ش مانگ به‌هۆی خۆهه‌ڵقورتاندنی زیاد له‌پێویست له ژیانی منداڵێكی ژن و پیاوه ئه‌ڵمانییه‌كه‌ی كه شوێنیان بۆ دابینكردووه، داوای لێده‌كه‌ن كه ماڵه‌كه‌یان جێبهێڵێت. له‌گه‌ڵ خوێندنه‌كه‌یدا ساڵی 1992 به‌شێك له‌كاته‌كه‌ی ته‌رخانكردووه بۆ كاركردن له كۆمپانیای پلاندانانی ته‌لارسازی و تا 1997 له‌وێ ماوه‌ته‌وه. دواتریش ماوه‌یه‌ك له‌كۆمپانیای پاككردنه‌وه‌ی ئۆتۆمبێل و فرۆشتنی ئۆتۆمبێل كاریكردووه. مامۆستایانی زانكۆكه‌ی ده‌ڵێن: محه‌مه‌د عه‌تا هه‌میشه چاوی له‌وه بووه بگه‌رِێته‌وه میسر و له‌وێ كارێك به‌ده‌ستبخات. له مانگی شوباتی 1993 محه‌مه‌د عه‌تا له‌گه‌ڵ دوو هاورِێی دیكه‌ی زانكۆیدا له ژورێكی ئه‌پارتمانێكدا پێكه‌وه نیشته‌جێده‌بن له سنترۆمشاوز. له ماوه‌ی پێنج ساڵدا له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو هاورِێیه‌یدا هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی نابێت. به‌پێی قسه‌ی ئه‌وان كه‌مترین جار خۆی شوشتووه و ته‌واو گۆشه‌گیر بووه. یه‌كێك له‌و سیفاتانه‌ی كه محه‌مه‌د عه‌تا له‌لای سه‌رۆكی به‌شه‌كه‌ی كه پسپۆری هه‌بووه له‌خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌رِاست، هه‌میشه دووپاتیكردووه‌ته‌وه، كه رقی له بینای نوێ و باڵه‌خانه‌ی به‌رز ده‌بێته‌وه. باڵه‌خانه به‌رزه‌كانی به ره‌مزی په‌ككه‌وتنی رێگاوبان و سه‌رلێشێوان و دروستكردنی لۆد له‌سه‌ر هاتووچۆ وه‌سفكردووه. كاتێك مامۆستاكه‌ی له ساڵی 1994 وه‌ك به‌شێك له ئه‌ركی خوێندن بۆ ماوه‌ی سێ هه‌فته گه‌شتی بۆ حه‌له‌ب له‌سوریا كردووه، ئه‌م به‌بێ مامۆستاكه‌ی بۆ 7 هه‌فته ماوه‌ته‌وه. له ساڵی 1995 چووه‌بۆ مه‌ككه و فه‌ریزه‌ی حه‌جی جێبه‌جێكردوه‌وه و به خێرایی گه‌رِاوه‌ته‌وه ئه‌ڵمانیا. له‌كاتی سه‌ردانیكردنی مزگه‌وتی قودس له‌هامبۆرگ وانه‌ی ئاینی گوتووه‌ته‌وه، هه‌ر له‌وێ هه‌ریه‌ك له مه‌روان شه‌یحی، ره‌مزی بن شیبه و زیاد جه‌راج ده‌ناسێت و خانه‌ی تیرۆریستی هامبۆرگ-ی رێكخراوی قاعیده دروستده‌كه‌ن. له هاوینی 1997 بۆ جارێكی دیكه، عه‌تا خۆی له ئه‌ڵمانیا ونده‌كاته‌وه تا كۆتایی ساڵی 1998 ناگه‌رِێته‌وه. بۆ ئه‌وه‌ش په‌یوه‌ندی به سه‌رۆكی زانكۆكه‌یه‌وه ده‌كات كه كێشه‌ی خێزانی له میسر هه‌یه و داوای مۆڵه‌ت ده‌كات. له‌و ماوه‌یه‌دا رایده‌گه‌یه‌نێت كه‌پاسپۆرته‌كه‌ی ونبووه، بۆیه هه‌وڵی ده‌ركردنی پاسپۆرتێكی دیكه ده‌دات و پێی ده‌چێته ئه‌فغانستان. ساڵی 1999 برِوانامه‌ی ماسته‌ره‌كه‌ی وه‌رده‌گرێت و له‌باڵه‌خانه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌ر یه‌ك له مه‌روان شه‌یحی و ره‌مزی بن شیبه نیشته‌جێ ده‌بێت. هه‌فتانه سێ بۆ چوار جار كۆبوونه‌وه‌ی رێكخراوی ئه‌لقاعیده‌یان كردووه. له كۆتایی 1999 بۆ سه‌ره‌تای 2000 چه‌ند جارێك چاوی به ئوسامه بن لادن، گه‌وره سه‌ركرده‌ی رێكخراوی ئه‌لقاعیده ده‌كه‌وێت. خولی فێربوونی فرۆكه‌وانی": له شوباتی ساڵی 2000 عه‌تا له‌ئه‌فغانستانه‌وه ده‌گه‌رِێته‌وه ئه‌ڵمانیا و ده‌یه‌وێت به‌شداری له خولی فێربوونی فرۆكه‌وانی، بۆیه ده‌كه‌وێته پرسیار كردن له‌سه‌ر خولی فێربوون له ئه‌مه‌ریكا. له‌مانگی حوزه‌یرانی 2000 له‌گه‌ڵ مه‌روان شه‌یحی رووده‌كه‌نه ویلایه‌تی فلۆریدا له ئه‌مه‌ریكا و له‌رێگه‌ی كۆمپانیای هۆفمان-ی فرۆكه‌وانی، به‌شداری پرۆگرامی خێرای فرۆكه‌وانی ده‌كه‌ن. عه‌تا و شه‌یحی پێكه‌وه له‌تشرینی دووه‌می ساڵی 2000 برِوانامه‌ی چۆنێتی لێخورینی فرۆكه به‌ده‌ست ده‌هێنن و پێكه‌وه‌ش به‌ره‌وام ده‌بن له‌سه‌ر مه‌شقه‌كانیان. له‌مانگی ته‌مموزی 2001، عه‌تا سه‌ردانی ئیسپانیا ده‌كات كه چاوی به‌ره‌مزی بن شیبه بكه‌وێت، تا ئاڵوگۆرِی زانیاری بكه‌ن ده‌رباره‌ی دوا پێشهاته‌كانی كۆتایی پیلانگێرِییه‌كه. عه‌تا له‌مانگی ئابی ساڵی 2001 چه‌ندین گه‌شتی وه‌ك سه‌رنشین كردووه و دواتر پلانی بۆ هه‌ر چوار گروپه‌كه كێشاوه، كه چۆن هێرشه‌كه‌یان بكه‌ن. محه‌مه‌د عه‌تا چۆن سه‌ركردایه‌تی كردووه؟ رۆژی 5ی سێبتێمبه‌ری 2001، محه‌مه‌د عه‌تا گه‌شت ده‌كات بۆ برینس جۆرج له ویلایه‌تی مریلاند، تا چاوی به هانی حه‌سه‌ن حه‌نجور بكه‌وێت، كه یه‌كێكی دیكه بوو له‌و تیرۆریستانه‌ی رۆژی 11ی سێبتێمبه‌ر سه‌ركردایه‌تی هێرشی سێیه‌می كرد. ئه‌ویش ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی فرۆكه‌ی بۆینگ (757)ی هێلێ ئاسمانی ئه‌مه‌ریكا به 64 سه‌رنشین و 4 تیرۆریستی هاورِێیه‌وه له دوای فرِینی له‌واشنتن دی سی- یه‌وه، پاش ماوه‌یه‌كی كورت رێرِه‌وه‌كه‌ی خۆی ده‌گۆرِێت و كاتژمێر 9:45 خۆی به‌به‌شی رۆژئاوای وه‌زاره‌تی به‌رگری ئه‌مه‌ریكا (پێنتاگۆن)ـدا ده‌كێشت، كه جگه له كوژرانی سه‌رنشینانی فرۆكه‌كه، 125 كارمه‌ندی مه‌ده‌نی و سه‌ربازی وه‌زاره‌ته‌كه‌ش كوژران. رۆژی 7 سێپتێمبه‌ری 2001 ، محه‌مه‌د عه‌تا سه‌ردانی زیاد سه‌میر جه‌راح له نیویۆرك ده‌كات، كه ئه‌ویش هه‌مان رۆژ له فلۆریداوه گه‌یشتبووه نیویۆرك. زیاد سه‌ركردایه‌تی رفاندنی فرِۆكه‌ی چواره‌می كرد، كه له نیویۆرك-ه‌وه به 44 سه‌رنشین و 3 تیرۆریستی هاورِێیه‌وه گه‌شته‌كه‌ی به‌ره‌و واشنتن بووه، تیرۆریسته‌كان به‌نیازبوون فرِۆكه‌كه‌یان به‌كۆشكی سپی-دا بكێشن و دواتر ئوسامه‌بن لادن كه‌وتنی ئه‌مه‌ریكا رابگه‌یه‌نێت. به‌ڵام به‌هۆی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سه‌رنشینه‌كانی ناو فرۆكه‌كه له‌گه‌ڵ تیرۆریسته‌كان، خێرایی فرۆكه‌كه تێكده‌چێت و له‌نزیك به‌نسلڤانیا ده‌كه‌وێته خواره‌وه. محه‌مه‌د عه‌تا رۆژی 9 ی سێپتێمبه‌ر گه‌شتێكی به‌په‌له بۆ بۆستن ده‌كات و چاوی به مه‌روان یوسف شه‌یحی ده‌كه‌وێت كه سه‌ركردایه‌تی رفاندنی دووه‌م فرۆكه‌ی كرد و له‌بۆستن-ه‌وه به‌ره‌و سان فرانسیسكۆ به‌رِێكه‌وتبوو، پاشان مه‌روان شه‌یحی ئاراسته‌ی فرۆكه‌كه ده‌گۆرِێت و كاتژمێر 9:03 خوله‌ك به 65 سه‌رنشین و 4 تیرۆریستی دیكه‌وه خۆی به‌نهۆمی 60ی تاوه‌ری دووه‌مدا كێشا. هه‌روه‌ها محه‌مه‌د عه‌تا، رۆژی 10ی سێبتێمبه‌ر له‌گه‌ڵ عه‌بدولعه‌زیز عومه‌ر گه‌شتێك بۆ پۆرتلاند-ی ویلایه‌تی مه‌ین ده‌كه‌ن، له‌وێشه‌وه ئۆتۆمبێلێكی جۆری نیسان ئه‌لتیما به‌كرێ ده‌گرن به 84 دۆلار و هه‌ر ئه‌و رۆژه 500 دۆلار له‌رِێگه‌ی ئامێری ئه‌ی تی ئێمه‌وه به‌كاشیی ده‌ردێنن بۆ كرێی هۆتێل و خه‌رجییه‌كانی دیكه. بۆ كاتژمێر 5:00ی به‌یانی رۆژی 11ی سێپتێمبه‌ر به ئۆتۆمبێل ده‌گه‌نه بۆستن، كاتژمێر 7:45 حوله‌ك له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌ك له والی محه‌مه‌د ئه‌لشه‌هری، وه‌لید محه‌مه‌د ئه‌لشه‌هری برایی و سه‌تام ئه‌لسه‌قامی له‌ناو فرۆكه‌كه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه و ده‌ستده‌گرن به‌سه‌ر فرۆكه‌كه‌دا. كاتژمێر 8:46 خوله‌ك محه‌مه‌د عه‌تا خۆی فرۆكه‌كه لێده‌خورێت و به‌ته‌واوی سه‌رنشینه‌كانه‌وه خۆی به یه‌كه‌م تاوه‌ری بازرگانی جیهانیدا ده‌كێشێت له نیویۆرك. تاقانه‌ی خێزانه‌كه‌ی بووه محه‌مه‌د عه‌تا به چه‌ندین ناوی جیاجیاوه به‌ڵگه و دۆكیۆمێنتی ده‌ركردووه، له‌وانه: (محه‌مه‌د ئه‌لئه‌میر، محه‌مه‌د ئه‌لسه‌ید، عه‌واج سه‌ید عه‌تا، عه‌وز سه‌یاد) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ڵگری ره‌گه‌زنامه‌ی میسری بووه، به‌ڵام زۆرجار وه‌ك ئیماراتی خۆی ناساندووه. باوكی محه‌مه‌د عه‌تا پارێزه‌ر بووه، هیچ كورِێكی دیكه‌ی نه‌بووه و ئه‌م تاقانه‌ی خێزانه‌كه‌ی بووه. دوو خوشكی له‌خۆی گه‌وره‌تری هه‌بووه، كه یه‌كێكیان پزیشك و ئه‌وی دیكه‌یان مامۆستایه.
هاوڵاتی به‌پێی هه‌واڵێکی ئاژانسی ئانادۆڵۆی تورکی، لە میانی پرۆسەی کنە و پشکنین لە قەڵای کەف سەربە شارۆچکەی ئادیلجەڤاز لە پارێزگای بەدلیس، چێشتخانە و چەند ژوورێکی خزمەت دۆزرانەوە کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ دوو هەزار و ٧٠٠ ساڵ بەرلە ئێستا. پرۆسەی کنە و پشکنین لە قەڵای کەف کە لە سەردەمی دەوڵەتی ئورارتوو لە دامێنی چیای سوبحان دروست کراوە، بەمۆڵەتی وەزارەتی کولتوور و گەشتوگوزار ئەنجام دەدرێت. دوای ٥٠ ساڵ لە وەستان ساڵی رابردوو بە راوێژی مامۆستا لە بەشی شوێنەوارناسیی زانکۆی یوزیونجو یڵی وان، دکتۆر ئیسماعیل جۆشکون پرۆسەی کنە و پشکنین لەم قەڵایەدا دەستی پێ کردەوە و لە میانی ئەم کارانەشدا بۆیەی تایبەت بە سەردەمی دەوڵەتی ئۆرارتوو لەناو پایەکانی قەڵاکەدا دۆزرانەوە و لە بەشی رۆژئاوای قەڵاکەشدا چێشتخانە و چەند ژوورێکی خزمەتکردنیی قەڵاکە دۆزرانەوە. - "چالاکییەکانی ناو قەڵاکە بەهۆی ئاگرێکی گەورەوە کۆتاییان پێهاتووە" مامۆستا لە بەشی شوێنەوارناسیی زانکۆی یوزیونجو یڵی وان، دکتۆر ئیسماعیل جۆشکون باسی لەوە کرد کە دوای دۆزینەوەی پایەکانی قەڵاکە، دەوری پایەکانیان پاک کردووەتەوە تا دووبارە پایەکان دەربکەونەوە، گوتیشی: "ئەم قەڵایە لەلایەن 'شا رووسای دووەم'ەوە دروست کراوە کە لە ساڵانی ٦٨٥-٦٤٥ی پێش زایین، حوکمڕانی کردووە. ئەم شایە لە دروستکردنی شارەکاندا دەستێکی باڵای هەبووە و ئەو شوێنەوارانەی دوای خۆی بەجێیهێشتوون نەک تەنها لە رووی تەلارسازییەوە بەڵکو لە رووی هونەریشەوە شوێنەواری گرنگن. ئەمەش بەئاشکرا لە قەڵای کەف-دا دەبینین. ئەوەمان ئاشکرا کرد کە چالاکییەکانی ناو قەڵاکە لە ئەنجامی ئاگرێکی زۆر گەورەدا کۆتاییان هاتووە. لە بەشی رۆژئاوای قەڵاکەدا، دەتوانین ئەو شوێنانە ببینین کە تایبەت بوون بە خزمەتکردنی قەڵاکە. هەر لێرە چێشتخانە و چەندین ژووری خزمەتمان دۆزییەوە. قۆناغی دووەمی کارەکانیشمان بریتی دەبێت لە خاوێنکردنەوە و نۆژەنکردنەوە". دکتۆر ئیسماعیل جۆشکون باسی لەوەش کرد کە بناغەی ئەو دیوارانەی دۆزیویاننەتەوە لە بەردی چوارگۆشە دروستکراون، ئەم بەردانەش مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ دوو هەزار و ٧٠٠ ساڵ بەرلە ئێستا، گوتیشی: "پێمانوایە کە ئێرە چێشتخانە بووە. لە قەڵاکەدا زۆر بەکەمی شوێنەواری کانزایی و چەند پارچە قایشێک دۆزراونەتەوە، بەدەرلەوە ئەو شتانەی دۆزراونەتەوە زیاتر پارچە تەختەی سووتاون. پێمانوایە قەڵاکە زیاتر لە ١٠٠ ژووری تیادا بووە. لە میانی لێکۆڵینەوەکانماندا لە کەناری پایەکاندا ئەو بۆیانەمان دۆزییەوە کە بە "رەنگی شینی ئورارتوو" ناسراون. ئەم قەڵایە دەتوانێت کەرتی گەشتوگوزاری ناوچەکە بەهێزتر بکات و چەند رێبەرێکی گەشتیاریش داوایان کردووە رێگەیان پێبدرێت گەشتیار بێنن بۆ قەڵاکە".
