شوان گەردی: دەسەڵات دەیەوێت کەیسەکەم وون بکات کەواتە خۆیەتى

شاناز حەسەن نوێنەری دەزگای لوتکە لە وڵاتی یونان ڕایگەیاند:" دوای زیاتر لە سێ مانگ و نیوو بەسەر ڕوداوی ژێر ئاوکەوتنی یەختێکی کۆچبەران، تەرمی پێج کۆچەری کورد لەلایەن پۆلیسی کەناراوەکانی یۆنان دۆزرانەوە لەسەر ئەركی حكومەتی هەرێم دەگەڕێندرێنەوە". شێخ حسێن حەمە ساڵح نوێنەری دەزگای لوتکە لە وڵاتی یونان ڕایگەیاند:" دوای زیاتر لە سێ مانگ و نیوو بەسەر ڕووداوی ژێر ئاوکەوتنی یەختێکی کۆچبەران لە نزیک دوورگەی سانتۆرینی یۆنان، تەرمی پێج کۆچەری کورد بە چەند قۆناغێکی جیا جیا لەلایەن پۆلیسی کەناراوەکانی یۆنان دۆزرانەوە". لە 21/12/2021 لە نزیک دوورگەی سانتۆرینی یۆنان، یەختێکی کۆچبەران نقوم بوو، ئەم پێنج كۆچبەرە لەو كاتەوە تا ئێستا بیسەرو شوێنن ببون و پرۆسەی گەران بەردەوام بووە تائێستا دۆزراونەتەوە. شێخ حسێن حەمە ساڵح ئاماژەی بەوەش کرد:"لە ساتی ڕووداوەکەوە دەزگای لوتکە هەوڵەکانی چڕکردەوە بەمەبەستی کۆکردنەوەی زانیاری لە سەر سەرجەم  ئەو کۆچبەرانەی لەو ڕووداوە بیسەرشوێن بوو. سەردانی ڕزگاربووانی ئەو ڕووداوەمان کرد لە ئەسینا". جەختیشی کردەوە لەوەی، تا ئیستا تەرمی پێچ کەسیان دۆزراوەتەوە بڕیارە لە سەرەتای هەفتەی داهاتوو تەرمەکان بگەڕێندرێنەوە هەرێمی کوردستان. ناو و تەمەنی ئەو کەسانەی تەرمەکانیان دەگەڕێتەوە کورستان.. یەکەم: جێگر ابوبکر برایم  تەمەن بیست و دووساڵ دووەم:  باریز ناسح محمد  تەمەن بیست و دووساڵ سێیەم: ژاکاو محمد ئەمین تەمەن بیست و سێ ساڵ چوارەم: سێڤدا فریاد علی تەمەن شەش ساڵ پێنج: محمد ڕێبوار عبداڵلە تەمەن دوو ساڵ نوێنەری دەزگای لوتکە لە یۆنان وتیشی:" تا ئێستا مەلەفی سەرجەم بێسەروشوێنبووانی ئەو ڕووداوە و سەرجەم ڕووداوەکانی ساڵانی ڕابردوو بە کراوەیی ماون بەردەوامین لە بەدواداچوون بەمەبەستی هاوکاری و کار ئاسانی بۆ کەسوکاریان".  

هاوڵاتی هاوسەرۆكی پێشووتری پارتی دیموكراتی گەلان لەبەردەم دادگای سزا قورسەكانی ئەنقەرە باس لە قەندیل و ئیمراڵی دەكات و دەشڵێت:" لە كاتی رووداوەكانی كۆبانێ قەندیل و ئیمراڵی بەبەرپرسیارانە هەوڵی چارەسەریان دەدا". دوێنێ پێنجشەممە 7ی نیسانی 2022، دادگای سزا قورسەكانی ئەنقەرە بەڕێوەچوو، دەمیرتاش وەڵامی گوتەی گەواهیدەرێكی دایەوە كە تۆمەتباركردبوو بە "هەڵسووڕان بە فەرمانی قەندیل."   سەڵاحەددین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووتری هەدەپە لە یازدەمین دانیشتنی دادگا  لە بارەی دۆسیەی رووداوەكانی كۆبانێ رایگەیاند:"دەبێت دەستەی دادوەرانی دادگا ئەوە بزانن كە ئێمە فەرمانمان لە كەس وەرنەگرتووە". دەمیرتاش راشیگەیاند: "قەندیل لەو قۆناغەدا ئامادەباشی دەكرد بۆ ئەوەی چەك دابنێت، هەڵوێستی قەندیلیش لە پرسی كۆبانێ دا، بەبەرپرسیارییەوە چارەسەركردنی دۆخەكە بوو. هەوڵی ئیمراڵی و حكومەتی توركیاش بەو ئاراستەیە بوو". هاوكات دەمیرتاش ئەوەی دووپاتكردەوە كە لە وتارەكانیاندا هۆشدارییان دەدایە قەندیل و حكومەت و كەس پێشبینی سەرهەڵدانی ئەو رووداوانەی نەدەكرد. هەرچەندە لەو قۆناغەدا لە رووی سیاسییەوە سەركۆنەی ئاكپارتییان دەكرد و داوایان لە خەڵك دەكرد بڕژێنە سەر شەقام، لە نێو كۆبوونەوەكانی پارتەكەیاندا گفتوگۆیان لەسەر ئەوە دەكرد ئاخۆ ئەو دۆخە شكست بە قۆناخی چارەسەر دەهێنێ یان نا.  دەمیرتاش ئەوەشی خستەروو كە "كاتێك ئێمە داوامان لەخەڵك دەكرد بڕژێنە سەر شەقام، سەرۆكوەزیر، سەرۆككۆمار، وەزیری ناوخۆ، راوێژكار میت و سەرۆكی پارتە سیاسییەكان، لەبەرامبەر داواكارییەكانی ئێمە هیچ وەڵامدانەوەیەكی راستەوخۆیان نەبوو، هەوڵێكی تێكدەرانە خۆپیشاندانە جەماوەرییەكانیان بەلارێدا برد".  رووداوەكانی كۆبانێ لە رۆژانی 6-8ی تشرینی یەكەمی 2014 روویاندا. دوای ئەوەی داعش لە ساڵی 2014دا هێرشیكردە سەر كۆبانێ، هەدەپە و ژمارەیەك لە پارتە كوردییەكانی دیكەی باكووری كوردستان داوایان لە حكومەتی ئەو كاتەی توركیا كرد رێگە بە ناردنی چەك و هاوكاری دیكەی سەربازیی لە توركیاوە بۆ شەڕڤانان بدات، بەڵام ئەنقەرە رەتیكردەوە.   لە چەند شارێكی باكووری كوردستان خۆپیشاندان دەستیپێكرد، گرژییەكان زیادبوون و لە ئەنجامدا 46 مەدەنی و پۆلیس كوژران و 682 كەس لە خۆپیشاندەران و پۆلیس برینداربوونو بەو هۆیەوە 323 كەس دەستگیركران.   حكومەتی توركیا رۆژی 4ی كانوونی دووەمی 2016 ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراوانی بۆ سەر هەدەپە دەستپێكرد و هاوسەرۆكان و ژمارەیەكی زۆر لە پەرلەمانتاری ئەو پارتە دەستبەسەركران و دواتر بەبڕیاری دادگا خرانە زیندانەوە.  لە دۆسیەی رووداوەكانی كۆبانێ بە سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ، هاوسەرۆكانی پێشووتری هەدەپەوە 108 ئەندام و بەرپرسی هەدەپە تێیدا دادگایی دەكرێن و 22 كەسیان ئێستا لە زینداندان.   دەیان جارە یەكێتی ئەوروپا داوای دەستبەجێ ئازاكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش لە بەرپرسانی باڵای توركیا دەكات، بەڵام تا ئێستا رەتیانكردووەتەوە.   

هاوڵاتی ئەمڕۆ وێستگەی شەمەندەفەری كراماتۆرسك لە رۆژهەڵاتی ئۆكراینا بە مووشەك بۆردوومان كرا لەلایەن رووسیاوەو لە ئەنجامی بۆردوومانەكەشدا 39 كەس كوژران و زیاتر لە سەد كەسی دیكەش برینداربوون. ئەلیكساندەر كامێشێن، سەرۆكی هێڵەكانی ئاسنین لە ئۆكراینا رایگەیاند بەهۆی بۆردوومانی رووسیا بۆ سەر وێستگەی شەمەندەفەری كراماتۆرسك 39 كەس كوژراون كە چواریان منداڵن و زیاتر لە سەد كەسی دیكەش بریندارن. سەرۆكی هێڵەكانی ئاسنین لە ئۆكراینا راشیگەیاند ئه‌و وێستگه‌یه‌ی شاری دۆنێتسك یه‌كێكبوه‌ له‌و كۆتا وێستگانه‌ی كه‌ له‌ ئۆكرانیا هێشتا له‌ كاركردن نه‌وه‌ستابو و به‌هۆی ئه‌وه‌ی به‌ هه‌زاران هاوڵاتی له‌ رێگه‌ی ئه‌و وێستگه‌یه‌وه‌ به‌ره‌و ده‌ره‌وه‌ی نازوچه‌كان ده‌گوازرانه‌وه‌، ئه‌مڕ له‌لایه‌ن هێزه‌كانی روسیاوه‌ كراوه‌ته‌ ئامانج. هەر دوای هێرشەكە ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی، سەرۆكی ئۆكراینا رایگەیاند: "ئەوان بە گاڵتەوە دانیشتووانی ئێمە لەناودەبەن، ئەمە خراپەكارییەكی بێ سنوورە، ئەگەر سزا نەدرێن، هەرگیز ناوەستن." سەرۆكی ئۆكراینا پێشیوایە كە رووسیا دوای ئەوەی شكستی هێناوە لە رووبەڕووبوونەوەی سەربازە ئۆكراینییەكان، ئێستا دەیەوێت خەڵكی مەدەنی بكاتە ئامانج. ئه‌و دوو موشه‌كه‌ی ئه‌مڕۆى رووسيا و بۆردوومانی بۆ سەر وێستگەی شەمەندەفەری كراماتۆرسك ته‌واوی پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ی هاوڵاتیانی ئۆكرانیای په‌كخستووه‌.  

هاوڵاتی بافڵ جەلال تاڵەبانی، لەپەیامێكدا رایگەیان:" ئەوكاتەی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، خەباتی سیاسی گۆڕانكاری و نوێگەری بەسەردا هات". ئەمڕۆ هەینی، بەبۆنەی تێپەڕبونی 22ساڵ بەسەر كۆچی دوایی ئیبراهیم ئەحمەد بافڵ جەلال تاڵەبانی، پەیامێكی بڵاوكردەوە كە تێیدا هاتوە، مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد یەكێك بوو لە سیمبولەكانی سیاسەت، رێبەری خەبات و تێكۆشان لە سەدەی رابردوودا و بەو بیرە نەتەوەییەوە كە هەیبوو، هەموو ژیانی بۆ خەبات دژی زوڵم و ستەم تەرخانكرد، ئەمەش نەك هەر لە كاری سیاسیدا، بەڵكو لە بەرهەمە ئەدەبی و رۆژنامەوانییەكانیدا بە ئاشكرا دیارە. هەروەها لەبەشێكی دیكەی پەیامەكەدا ئاماژە بەوە دەكات، هەمیشە بڕوای بەوە هەبوە كە سەركەوتنی كورد پەیوەستە بە یەكگرتویی و یەكڕیزی ناوماڵی كوردەوە، بۆ ئەمەش هەوڵی زۆری داوە و مێژوو شاهیدی دڵسۆزی و خەمخۆری بۆ مامۆستا ئیبراهیم دەدات بەرامبەر سەربەرزی و سەرفرازی خەڵكی كوردستان. هاوكات بافڵ تاڵەبانی ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە ئەوكاتەی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، خەباتی سیاسی گۆڕانكاری و نوێگەری بەسەردا هات و بناغەیەكی نوێی بۆ خەبات و كاری سیاسی دانا. ئەمەش كاریگەرییەكی بەرچاوی هەبوو لە سیاسەتی پارتی دیموكراتی كوردستان و شێوازی كاركردنیدا، ئەوانەی رابردو لەیاد ناكەن و مێژو وەك خۆی دەگێڕنەوە، ئەم راستییە باش دەزانن".  لەكۆتایی پەیامەكەیشیدا بافڵ جەلال تاڵەبانی ئەوە رووندەكاتەوە كە بە سود وەرگرتن لەو میراتە سیاسی و رۆشنبیرییەی مامۆستا بۆیانی جێهێشتوە درێژە بە خەبات دەدەن و دەشڵێت:" بە ئومێدەوە بۆ داهاتوو دەڕوانین، ئەمەش ئەرك و بەرپرسارێتی ئێمەیە بەرامبەر نەتەوەكەمان".

هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێم رایگەیاند:" لە سبەینێ ئێوارەوە كاریگەری شەپۆلی خۆڵبارین لەسەر ناوچەكانمان نامێنێت". ئەمڕۆ هەینی 8ی نیسانی 2022، بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێم بڵاویكردوەتەوە، لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە و كەركوك ئاسمان لە نێوان پەڵە هەور و نیمچە هەور دەبێت لەگەڵ بەردەوام چالاكبونی خێرایی با و هەبونی تۆز و خۆڵ و لە سنوری پارێزگای دهۆكیش ئاسمان لە نێوان نیمچە هەور و هەوری تەواو دەبێت لەگەڵ هەبونی تۆز و خۆڵ و بارینی نمە باران لە كات و ناوچەی جیاجیا بە تایبەت لە ناوچە شاخاوییەكان. هەروەها كەشناسی هەرێم ئەوەشی ئاشكرا كردووە كە لە سبەینێ ئێوارەوە كاریگەری شەپۆلی خۆڵبارین لەسەر ناوچەكەمان نامێنێت. هاوكات، سەبارەت بە كەشوهەوای  پارێزگای هەولێر و سلێمانی رونیكردوەتەوە، ئاسمان نیمچە هەور دەبێت لەگەڵ زیاد بونی خێرایی با لە كاتەكانی دوای نیوەڕۆ و هەبونی تۆز و خۆڵ و بارینی نمە باران لە كاتەكانی شەودا لە ناوچە شاخاوییەكانی سنوری پارێزگای هەولێر.  

  هاوڵاتی سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش دەڵێت، "هاوسۆز و هاوبه‌شى خه‌ميانم." نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە پەیامێکدا رایگەیاندووە، "به‌داخه‌وه‌ هه‌واڵى كۆچى ناواده‌ى هونه‌رمه‌ندى ناودارى كوردستان خوالێخۆشبوو، هاوتا ئه‌سعه‌دم بيست. پرسه‌ و سه‌ره‌خۆشيى قووڵم ئاراسته‌ى خانه‌واده‌ و كه‌سوكار و هونه‌رمه‌ند زياد ئه‌سعه‌دى برايان و هونه‌رمه‌ندانى كوردستان و هه‌وادارانى ده‌كه‌م، هاوسۆز و هاوبه‌شى خه‌ميانم." رۆژی پێنجشەممە، 7ی نیسانی 2022 هاوتا ئەسعەد، هونەرمەندی دیاری شاری هەولێر، لە شەقڵاوە کۆچی دواییکرد. سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە پەیامەکەیدا ئەوەشی نووسیوە کە "هيواخوازم‌ خواى مه‌زن گيانى خوالێخۆشبوو به‌ به‌زه‌يى و ميهره‌بانيى خۆى شاد بكات و ئارامى و دڵنه‌وايى به‌ هه‌مووان ببه‌خشێت."

شاناز حەسەن پزیشكێكی پسپۆری سنگ و بۆریەكانی هەوا گرنگترین ئەو چارەسەریانە دەخاتە روو كە پێویستە هەموو كەس رەچاوی بكات لە دۆخێكی وەك ئێستای خۆلبارینی هەرێم رزگاری ببێت. پسپۆرێكی نەخۆشیەكانی سنگ و بۆری هەوا ئاماژە بەوە دەدات لەسەدا 50 رێگری لە كاریگەریەكانی خۆلبارین دەمامكە". لەئەگەری توسبون بە حاڵەتی تەنگەنەفەسی  بەهۆی خۆلبارینەوە".  دەشلێت:" گرنگترین رێگری و چارەسەریش لەكاتی خۆلباریندا خواردنی پرتەقاڵ و زەنجەفیل و هەنگوینە تا كاریگەریەكانی كەمبكاتەوەو بۆرەكانی هەوا خاوێن بكاتەوە". رەوەند  كاروان، پسپۆری نەخۆشییەكانی سنگ و بۆریەكانی هەوا، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" گرنگتریت رێگری لە بارودۆخێكی وەك ئێستای هەرێم كە خۆلبارینەكە زیانی بە ژمارەیەك هاوڵاتی گەیاندووە بەكارهێنانی دەمامكە، كەبە رێژەی لەسەدا 50 كاریگەریەكانی خۆلبارین لەسەر مرۆڤ كەمدەكاتەوە. ئەم پزیشكە وتیشی:" پێویستە لە بارودۆخی ئاوەهادا لە حاڵەتی زۆر ناچاریدا نەبێت نەچنە دەرەوە چونكە خۆڵەكە ئەوەندە وردە كاریگەری لەسەر مرۆڤ هەر جیدەهێلێت كە كەمیش بێت". رەوەند كاروان، باسی لەوەشكرد گۆرێنی كەش وهەوا زۆرجار كاریگەری دەبێت لەسەر مرۆڤ و وتی:" كاریگەرییەكە بەتایبەت لەسەر ئەو كەسانە زیاتر دەردەكەوێت كە نەخۆشیەكی درێژ خایەن یان هەستیان هەیە". ئەم پسپۆرە جەختی لەوەشكردەوە:"  خراپی خۆلبارین لەسەر ئەو كەسانە زیاترە كە نەخۆشی كۆئەندامی هەناسەیان هەیە". ماوەی دوو رۆژە لە سەرجەم شارەكانی هەرێم خۆلبارینە و تائێستا بەگۆی شارەكانی ( سلێمانی و هەولێر ) زیاتر لە 267 كەس گەیاندراونەتەوە نەخۆخانە و كە زۆرترینیان لە پارێ.گای هەولێر بووە. هاوكات وەزیری تەندروسی هۆشداری دەدات و رداوا لە هاوڵاتیان دەكات بۆ حاڵەی زۆر پی,َیست نەبێت نەچنە دەرەوە. سامان به‌رزنجی، وه‌زیری ته‌ندروستی رایگه‌یاند، "تكایه‌ ئه‌گه‌ر زه‌روور نییه‌ مه‌چنه‌ ده‌ره‌وه‌، ئه‌گه‌ر له‌ ده‌ره‌وه‌ش بوون ماسك ببه‌ستن". وه‌زیری ته‌ندروستی ئه‌وه‌شی خستووه‌ته‌ڕوو، تۆز و خۆڵ کاریگەری لەسەر کۆئەندامی هەناسەدان هەیە بەتایبەتی بۆ نەخۆشانی کە (رەبوو) یان (حساسیە) یان (هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە) یان (نەخۆشی دڵ) یان هەیە. تائیستا ئامارەكان بەم شێوەییە:... لەهەولێر زیاتر لە 222 كەس سەردانی نەخۆشخانەیان كردووە. لە سلێمانی 45 كەس    

هاوڵاتی کۆمەڵەى نەتەوە یەکگرتووەکان کۆبووەوە، لە کۆبوونەوەکە هەڵپەساردنى ئەندامیێتی روسیا لە ئەنجوومەنى مافى مرۆڤى سەر بە رێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان خرایە دەنگدانەوە، نوێنەرى عێراقیش یەکێک بوو لەو 54 وڵاتەى، دەنگدان بۆ هەڵپەساردنى ئەندامیێتی ووسیا لە ئەنجوومەنى مافى مرۆڤى سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان نەدا. لەکۆى 171 نوێنەرى وڵاتان، کە ئامادەى پرۆسەى دەنگدانەکە بوون، 93 وڵات بڕیارەکەیان پەسندکرد و 24 وڵاتیان دژ بە بڕیارەکە دەنگیان دا، لەکاتێکدا نوێنەرى 54 وڵاتى ئەندامى کۆمەڵەى نەتەوە یەکگرتووەکان هەڵوێستى بێلایەنیان هەڵبژاردن، کە عێراق یەکێک بوو لەو وڵاتانە. ئەنجوومەنى مافى مرۆڤى سەر بە رێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان لە نوێنەرى 171 وڵات پێكهاتووە. بەهۆی جەنگەكەوە تائێستا ئەمریكا وەك یەكەم وڵاتی زلهێزی جیهان و زۆربەی وڵاتانی دیكەش وەك فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا....سزای جۆراوجۆر بەتایبەت سزای ئابوریان بەسەر روسیادا سەپاندووە، كە ئەمەش وەك هەنگاوێكی نوێی سزایە لەلایەن ئەمریكاوە بۆ سەر روسیا. زیاترە لە مانگێكە بە بریارێكی تایبەتی سەرۆكی روسیا ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی بۆ سەر خاكی ئۆكرانیا دەستپێكردووە و تائێستا بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتوەكان زیاتر لە 2 ملیۆن كەس ئاوارە بون و لە وڵاتانی دیكە داوای پەنابەری دەكەن، لەكاتێكدا ژمارەیەكی زۆر خەڵك و سەربازی ئۆركانیا و روسیا لە جەنگەكەدا كوژراون و زیانیان پێگەیشتوە، ئەمە جگە لە زیانە ماددییەكان و وێرانبونی چەندین شارو گوندی ئۆكرانیا.  

  هاوڵاتی بۆ رێگریکردن لەجێبەجیکردنی ماددەی ١٤٠ لایەنە دەستڕۆیشتووەکانی دژ بەکورد بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان پرۆژەی جۆراجۆری وەک هەرێمی سوننە، فیدراڵی پارێزگا بۆ کەرکوک، دروستکردنی هەرێمی تورکمانی و هێشتنەوەی دۆخی تەعریب و ئاسایی نەکردنەوەی دۆخی دیمۆگرافیا دەخەنە بەرنامەی کارو پڕوپاگەندەی میدیایی و گوشاری دیپلۆماسی و سەربازی و دانوستانەکانەوە. یەکلایی نەکردنەوەی ناوچە جێناکۆکەکان لە باشووری کوردستان و جێبەجێنەکردنی ماددەی ١٤٠، کە رووبەری ئەو ناوچانە بەئەندازەی خاکی هەرێم دەبن و قوڵایی ستراتیژی و هێڵی تەماسی نێوان کوردو عەرەبن و سەرچاوەی گرنگی وزەیان تیادایە، لەچوارچێوەی ئەو سیاسەت و پرۆژانەدایە.  بۆ ئەوەی داگیرکەرانی کوردستان و هێزە ناوچەیەکان بتوانن دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ناوچەکەدا زیاتر بکەن پێویستیان بەوە هەیە هێزو گروپە کاریگەرو ناوچە جۆگرافیە گرنگ و ستراتیژییەکان و سەرچاوەکانی وزە بەشێوەی جۆراوجۆر کۆنترۆڵ بکەن. دەوڵەتە داگیرکەرەکان و هێزە جیهانییەکان کێشەی کورد بەیەک پاکێج و یەک خاک و یەک نەتەوە و یەک کێشە سەیر دەکەن. بۆ ئەوەش کاتێک ئەوان دەڵێن، کێشەی کورد مەبەستیان سەرتاسەری کوردستان و هەموو کوردە. بۆیە کار بۆ ئەوە دەکەن کورد خۆی بەیەک نەتەوە و یەک خاک و یەک چارەنووس نەزانێت تاوەکو لە دیزاینکردنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رێگری لەدروستبوونی هێزی کوردو کیانی کورد بکەن. بۆ ئەوەش دەبێت دووبارە کوردستان پارچە پارچە بکەنەوە. ناوچەکان لە یەکتر داببڕن  و پێکهاتە ئایینی و زمانییەکان بکەن بە گژی یەکدا.

ئارا ئیبراهیم پەرلەمانتارێكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لە پەرلەمانی كوردستان، رایگەیاند:" لە كۆبونەوەی سەرۆكی فراكسیۆنەكان هیمن هەورامی جیگری سەرۆكی پەرلەمان ئەوەی پیراگەیاندوین ئەم پەرلەمانە وەك خۆی نامێنێتەوە و بە 50 زاید یەك دەتوانین هەڵیبوەشێنینەوە". دەشڵێت:" ئەگەر ئیرادە هەبێت دەتوانرێت لەماوەی 5 رۆژ دا ئەنجومەنی كۆمسیاران كارا بكرێتەوە و یاساكەش هەموار بكرێتەوە لەلایەن لایەنەكانەوە". ئەبوبەكر هەڵەدنی،  پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكگرتوو لە پەرلەمانی كوردستان، لەبارەی هەلبژاردنەكەی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، بە هاوڵاتی وت:" ئەگەر ئیرادە هەبێت دەتوانرێت لەماوەی 5 رۆژ دا ئەنجومەنی كۆمسیاران كارا بكرێتەوە و یاساكەش هەموار بكرێتەوە لەلایەن لایەنەكانەوە". لەئیستادا پارتی و پێكهاتەكان لەگەڵ ئەوەدان یاسای هەلیژاردن وەك خۆی بمێنێتەوە. لایەنەكانی دیكەش دەیانەوێت یاسای هەلیژاردن هەمواربكرێتەوەو هەرێم لە یەك بازنەوە بكرێت بە 4 بازنە. پارتی و یەكیتی لە سالی 2011 یاساكەیان هەمواركردەوە و بریاری هەلبژاردیان دا. ئەبوبەكر هەڵەدنی لەبارەی حزبەكەیەوە وتیشی:" وەك یەكگرتوو لەگەل ئەو لایەنەداین كە یاساكە هەمواربكرێتەوە و پیكهاتەكان تۆماری دەنگدانی تایبەت بە خۆیان هەبێت". هاوكات ئەوەش ئاشكرا دەكات 13ی مانگی ئازار هەموو سەرۆك فراكسیۆنەكانی ناو پەرلەمانی كوردستان كۆبونەوە و دەڵێت:" لە كۆبونەوەی سەرۆكی فراكسیۆنەكان هیمن هەمورامی جیگری سەرۆكی پەرلەمان، ئەوەی پیراگەیاندوین ئەم پەرلەمانە وەك خۆی نامێنێتەوە و بە 50 زاید یەك دەتوانین هەلیبوەشێنینەوە". هەڵەدنی ئەوەشی رونكردەوە، :"پارتی هەفتەی داهاتوو بریارێكی نوێی دەبێت لەبارەی پەرلەمانی كوردستانەوە". دوپاتیكردەوە:" پێویستە هەلبژالادن لەكاتی خۆیدا بكرێت ناكرێت یاسایی هەلبژاردن بكرێتە بیانوو بۆ هیچ لایەنێك ". خولی پێنجەم لەكۆی 111 كورسی 45 كورسی پارتییە، یانزە كورسی پێكهاتەكان، 12كورسی بزوتنەوەی گۆران، كۆمەل7كورسی، نەوی نوی 4 كورسی و 4 كورسی سەربەخۆكانن، یەكگرتوو 5، یەكێتی 21 پەرلەمانییان هەیە. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان مانگی 10ی ئەمساڵی وەک رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دیاریکردووە.  

هاوڵاتی سوپای توركیا بۆ كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ لەگەڵ حكومەتی عێراقدا بۆمامەڵەی بازرگانی دەیەوێت هێزی زیاتر بهێنێتە ناو هەرێمی كوردستانەوە و شنگال بە تەواویی لەهەرێمی كورستان داببرێت. هەڵکەوتەی ناوچەی شەنگال و دەرووبەری دەکەوێتە باکووری رۆژهەڵاتی پارێزگای نەینەوا، لەهێڵی باکوورەوە تاوەکو خابوور و بادینان درێژ دەبێتەوە، لە باکوور و رۆژئاواوە نزیکەی ٣٠٠ کیلۆمەتر لەگەڵ رۆژئاوادا سنووری هەیە. دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت بەکردنەوەی دەروازەیەکی سنووری بەناوی ئۆڤاکۆی راستەوخۆ تاوەکو بەسرە پەیوەندیی بازرگانیی لەگەڵ حکومەتی عێراقدا هەبێت. ئەو پرۆژەیە لەکۆتا خاڵی سنووریی نێوان باکووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستان و باشووری کوردستان دروستدەکرێت بە کەناری ڕووباری دیجلەدا تاوەکو تەلەعەفەر و موسڵ و لەوێشەوە بۆ سامەڕا و بەغدا درێژ دەبێتەوە. بەپێی پرۆژەکە سوپای تورکیا بۆ پاراستنی رێگای گواستنەوەی بارهەڵگرەکان و رێگاری ئاسنینەکەی شەمەندەرفەرەکان ژمارەیەک بنکەی سەربازی تاوەکو موسڵ دروست دەکات و رێگاکان دەپارێزێت. بە جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە شەنگال بە تەواوەتی لەباشووری کوردستان دادەبڕێت، چونکە دیوارێکی ئەمنی و سەربازی لەنێوان باشوور و شەنگالدا لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە دروست دەکرێت چیای شەنگال لەدیوی رۆژئاوا و چیای قەزوان (عەبدولعەزیز) لە دیوی رۆژئاوا درێژکراوەی یەک هێڵن. لەشێخان و چیای شەنگال و عەفرین و ئەرمینیادا چەندین مەزارگە و ناوەندی پیرۆزیان هەیە. لە ڕووی جۆگرافیاوە شەنگال و دەورووبەری گرنگترین خاڵی پێکەوە بەستنەوەی باشوورو رۆژئاوای کوردستانە، بۆیە هەوڵێکی زۆر هەیە شەنگال بە تەواوەتی لە باشووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستانیش داببڕێت. بەوەش پردی پەیوەندیی نێوان باشوور و رۆژئاوا ناهێڵدرێت و دوو بەشی گرنگی کوردستان بەتەواوەتی لەیەکتر دادەبڕدرێن. پەلامارەکەی داعش و بۆردومانەکان و گەمارۆکانی سەر شەنگال لەو چوارچێوەیەدان.  

سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی دەڵێت:" سازش لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار و پارێزگاری كەركوك لای یەكێتی نیشتمانی كوردستان بڤەیەو هیچ گفتوگۆیەكی لەسەر ناكرێت". بێستون سابوراوایی، ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتى دەشڵێت:»  ئەو مەرجانەی هەمانە بۆ برایەتی مەرجی تەعجیزی و پەكخستن نییە، مەرجەكانمان سادەن و تەنها ئەوەیە پارتی رێكبكەوێت و ئیعتراف بەوە بكات كە ئەوەی تا ئێستا بۆتە عورفێكی سیاسی لەعێراقدا، كە سەرۆكایەتی كۆمار لای كورد دەبێت و سەرۆك وەزیران بۆ شیعەیەو سەرۆكی پەرلەمان بۆ سوننەیە، لەناو ئەو عورفەدا پارتی دەبێت لەگەڵیدا بێت و ئیعترافی پێبكات كە بەبێ مەرج سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت، ئیتر بۆ پۆستەكانی تر پێشتر چۆن رێكەوتووین لەگەڵ پارتی، بەڵام چ یەكێتی و چ پارتی بیرلەوە بكەینەوە پۆست نەخەینە پێش بەرژەوەندی میللەتەوە".  

  هاوڵاتی دابەشكردنی مووچە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە 25 هەموو مانگێك بۆ 10ی هەموو مانگێك بەبڕیاری سەرۆكی حكومەت گۆردرا و رۆژی 10ی نیسان، مووچەی مانگی ئازار دابەش دەكرێت. وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم لیستی مووچەی مانگی ئازاری سەرجەم وەزارەت و دەستەو سەرۆكایەتییەكانی بڵاوكردەوە كە لە 10ی نیسان تا 28ی نیسان دابەش دەكرێت. جووتار عادل، وتەبێژی حكومەتی هەرێم چەند جارێك رایگەیاندووە كە 25 هەموو مانگێك مووچە دابەش دەكەن، بەڵام ئەوە ماوەی چەند مانگێكە 10ی هەموو مانگێك مووچەی پانگی پێشتر دابەش دەكەن، واتا مووچەی مانگێك بە نادیاری ماوەتەوە. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی كە لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە كە بۆ لەمەودوا"حكومەتی هەرێم بڕیاری داوە كە 10ی هەموو مانگێك دابەشكردنی مووچە دەست پێ دەكات و ئەو 25 هەموو مانگێك نەما". هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە "پێش جەژنی رەمەزان تەنها مووچەی مانگی ئازار دابەش دەكرێت و 10ی ئایار مووچەی مانگی نیسان دەست پێدەكات".

شەنای فاتیح ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان دەڵێت:" وەرزشی کوردستان دوو ئیدارەیی پێوە دیارە و ئێستا کەسانی دەستڕۆیشتوو و کۆمەڵێک رێکخراو وەرزشی کوردستان بەرێوەی دەبەن".   لەمانگی ئابی ٢٠١٣ ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاریدا رۆژی ٦ی نیسانی بەرۆژی جیهانی وەرزش دەستنیشانبکات و ساڵانە لەسەرانسەری جیهاندا بەو بۆنەیەوە چالاکی جۆراوجۆر بەڕێوە دەچێت. ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان دەشڵێت:" ئەو کەسانەی کە دەسەڵاتی دارایان هەیە لە هەرێمی کوردستاندا هەریەکە و لەرێگای خۆیەوە کارو چالاکی وەرزشی ئەنجامدەدەن کە ئەوەش بووەتە نیگەرانی بەشێکی زۆری وەرزشکاران".     ئالان قادر، ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لەئێستادا بەهۆی بەرفراوانبوونی رێکخراوەکانی بواری وەرزش دەزگا فەرمییەکان ناتوانن بە کاری خۆیان هەستن و ناشتوانرێت رێگریان لێبکرێت چونکە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان مۆڵەتی فەرمیان هەیە". ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی کوردستان، وتیشی:" ژێرخانی وەرزشی کوردستان زۆر هەژارە لە هۆڵ و مەلەوانگە و یاریگا و ئەو شوێنانەی کە پێویستە وەرزشوان توانای خۆی تێدا نمایش بکات". ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی ئەوەشی نەشاردەوە :" ئەو پاشاگەردانیەی لە بەڕێوەبردنی وەرزشدا هەیە لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە رادەیەک کە چاک و خراپ تێکەڵ بووە و رەنگە نەتوانرێت جیابکرێنەوە".  ناوبراو ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات :"ئەو دەزگایانەی کە بەرپرسن لەبەڕێوەبردنی وەرزش لەهەرێم پێوسته رۆڵی خۆیان بگێڕین بۆ ئەوەی شێوەیەکی ئەکادیمی خزمەتی سێکتەری وەرزش بکرێت." وەرزشکارێکی دێرینی سلێمانی: وەرزشی کوردستان لەنێوان ململانێی سیاسی کوردستان و عێراقدا تیاچووە خەسروەو گورون، وەرزشکاری دێرینی شاری سلێمانی لە لێدولنێکدا بەهاوڵاتی وت:" لەئێستادا لیژنەی ئۆڵۆمپی کوردستان ناچالاکە بەهۆی نەبوونی داهاتەوە و دەسەڵاتداران  نەلیژنەی ئۆڵۆمپی کارا دەکەنەوە". وتیشی:" نەلیژنەی ئۆڵۆمپی و یەکێتییە وەرزشییەکان کاران کەبتوانرێت وەرزشی کوردستان ببرێت بەڕێوە و پەیوەندی بەعێراقەوە نەبێت، نە ئەوەشە لیژنەی ئۆڵۆمپی دابخرێت و بچین لەگەڵ عێراقدا وەرزش بکەین." مامۆستایەکی زانکۆ: لەکوردستاندا بەهرەمەندی باشمان هەیە، بەڵام شێوازی گرنگیدان بە وەرزشوانانمان لاوازە ئازاد ئەحمەد، مامۆستای کۆلێژی وەرزش لە زانکۆی دهۆک لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" ئێستا لەشاری دهۆک تەنها گرنگیدان بەتۆپی پێ لە ئاستێکی باشدایە و لەگەڵ یارییە تاکە جەنگییەکان و پاسکیلسواریش کەم تازۆر باشە، بەڵام یارییەکانی دیکە تارادەیەک بەرەوپاشەکشە و نەمان دەچن".  ئەم مامۆستایە باسی لەوەشکرد:" پاڵەوانێتی قوتابخانەکان لەساڵی ٢٠١٤وە لەشاری دهۆک ئەنجام نەدراوە کە ئەمەش کاریگەری لەسەر کەرتی وەرزش هەیە ". خاوەنی ریکۆردی کوردستان و عێراق لەراکردنی ١٠٠م: لە وڵاتی ئێمەدا دەبێت پەیوەندی شەخسیت هەبێت لەگەڵ ئەو کەسانەی چالاکییە وەرزشییەکان ئەنجامدەدەن دڵسۆز عوبێد، یاریزانی گۆڕەپان و مەیدان بۆ راکردنی ١٠٠م لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت: "لەکوردستاندا دەبێت پەیوەندی شەخسیت لەگەڵ رۆژنامەنووسان و  ئەو کەسانەدا باشبێت کە هەڵدەستن بە ئەنجامدانی چالاکی تایبەت بەبۆنە وەرزشییەکان".  بۆنموونە:خەڵات بەسەر کۆمەڵێک وەرزشکاردا دابەشدەکرێت ئەگەر سەیربکەیت ئەو وەرزشکارانە هیچ شتێکی وایان تێدانییە بەڵام بەهۆی پەیوەندی شەخسی خەڵاتیان پێدەدرێت و سودمەندەین و دەناسرێن."                                                                                   دڵسۆز عوبێد باسی لەوەشکرد، یاریزان هەیە لە پاڵەوانێتی دەرەوەی کوردستاندا بووەتە خاوەنی مەدالیا و تەنها چەند کەسێکی کەم باسیان کردووە و یەک یان دوو کەناڵ چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا ئەنجامداوە و دەبێت خۆت بچیت خۆت بناسێنیت و بڵێیت من فڵان کەسم و خەڵاتم بکەن".  وتیشی: "من لەساڵی ٢٠١٧وە زیاتر لە حەوت جار ریکۆردی عێراقم شکاندووە، بەڵام بۆ هیچ شتێک بانگهێشت نەکراوم." خاوەن ریکۆردی جیهانی لە هەڵدانی رم: لەکوردستاندا هیچ بۆ وەرزشکاران نەکراوە کۆڤان حەسەن،یاریزانی خاوەن پێداویستی تایبەت و خاوەنی ریکۆردی جیهانی لەهەڵدانی رم بۆ ماوەی ١٣ ساڵ لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لەوڵاتی ئێمەدا لایەنی پەیوەنیدار خزمەتی وەرزشکاران ناکات و هیچ شتێکیان بۆ نەکراوە و تەنها گرنگی بە تۆپی پێ دەدەن".             سەرۆکی لیژنەی رۆشنبیری پەرلەمان: یاسای لیژنەی ئۆڵۆمپیمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان کردووە سەلمە فاتح، سەرۆکی لیژنەی رۆشنبیری و کۆمەڵگەی مەدەنی و وەرزش و لاوان لە پەرلەمانی کوردستان لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لە وەرزی پێشتری یاساداناندا یاسای لیژنەی ئۆڵۆمپیمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان کردووە و ئەوەندەی ئاگادار بین ئەوانیش ئاڕاستەی حکومەتیان کردووە و تا ئێستا وەڵامی فەرمی نەدراوەتەوە".                                                                        هەرچەندە ئەو هەموو کاتەشی پێویست نییە و ئەگەر بێت و کارەکانی بەزویی ئەنجامبدرێن دەتوانین بە ماوەی مانگێک کارەکانی جێبەجێبکەین تەواوی بکەین، ئێمە هیچ خەمساردییەکمان نەنواندووە، بەڵام ناچارین چاوەڕێی وەڵامی حکومەت بین.سەلمە فاتح وای وت.

هاوڵاتى سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمانگی رابردوودا رایگەیاند كە لەسەدا 41% داهاتی نەوت بۆ حكومەت دەمێنێتەوەو لەگەڵ داهاتە ناوخۆییەكان و ئەوەی لەبەغداوە دێت دابین دەكرێت بۆ مووچە، بەڵام كۆی داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان 400 ملیار دیناری زیاترە بۆ موچەی مانگێك لەهەرێمدا. حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان مانگانە پێویستی بە نزیكەی 900 ملیار دینارە. حكومەتی هەرێم لەمانگی شوباتدا كە 28 رۆژ بووە بڕی 448 ملیۆن دۆلاری لەداهاتی نەوت داوەتە وەزارەتی دارایی كە بەدینار دەكاتە (650 ملیار دینار) كە هەر بەرمیلێك نەوتی خاو لەلایەن هەرێمەوە بە تێكڕا بە 97 دۆلار فرۆشتوویەتی كە لەو مانگەدا نرخی نەوت بە 107 دۆلار بووە. هەروەها بڕی 200 ملیار دیناری لەبەغداوە پێگەیشتووە بێجگە داهاتە ناوخۆییەكان كە مانگانە 350 ملیار دینار بووە، كۆی گشتی داهاتەكان دەگاتە ترلیۆنێك و 200 ملیار دیناری مانگانە. هاوكات لەمانگی ئازاردا نرخی نەوت بە 97 دۆلار بووەو بۆ هەر بەرمیلێك 87 دۆلار لەلایەن هەرێمەوە فرۆشراوەو بڕی 500 ملیۆن دۆلار بڕیارە بدرێتە وەزارەتی دارایی  كە 725 ملیار دینار دەكات، زائیدەن 350 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆو 200 ملیار دیناری بەغدا دەكاتە زیاتر لە ترلیۆنێك و دووسەدو حەفتاو پێنج ملیار دینار. پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتى كە لەم ژمارەیەدا بڵاوكراوەتەوە دەڵێت داهاتی ناوخۆ نزیكەی 350 ملیار دیناری مانگانەیەو دەشڵێت داهات و پارە لەبەردەستدا بێت حكومەت دابەشكردنی مووچە دواناخات. بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لەجیهاندا داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستانی بەرزكردووەتەوە بەشێوەیەك پەرلەمانتاران دەڵێن تەنها داهاتی نەوتی خاو ئەوەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە دەتوانێت لەگەڵ بەشێك لەداهاتی ناوخۆ بێجگە لەوەی بەغدا مانگانە 200 ملیار دینار دەنێرێت دابین بكات بۆ مووچە. بەپێی راپۆرتی دیلۆیت بێت لەساڵی 2021دا، پوختەی داهاتی نەوت نزیكەی چوار ملیار دۆلار بووە، بەو پێیەش حكومەتی هەرێمی كوردستان 44٪ی داهاتی نەوتی بۆ ماوەتەوە.