.jpeg)
.png)
هاوڵاتی دوران کاڵکان ئەندامی کۆمیتەى بەڕێوەبەی پەکەکە رایگەیاند:" ئەوەى ئێستا رووسیا لە ئۆکراینا دەیکات، دوێنی ئەمریکا لە سەرتاری جیهاندا ئەنجامی دەدا. ئێستا دەڵێن، ئەنجومەنی ئاسایش لە کوێیە؟ دەبێت نەتەوە یەکگرتووەکان دەستوەردان بکات، بەڵام هەر خۆی ئەنجومەنی ئاسایش ئێستا لە شەڕدایە، ئەمریکا، بەریتانیا، ئەوروپا، رووسیا و چین لە شەڕدان. جا بۆیە لێکدانەوەی وەک دۆخی ٣٠ ساڵ لەوە پێش هەڵەیە". دەشڵێت:"لە دوای ئۆکراین زۆرترین زیان بەر تورکیا دەکەوێت". دوران کاڵکان ئەندامی کۆمیتەى بەڕێوەبەری پەکەکەلە چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ کەناڵی میدیا خەبەر لەبارەی شەڕی رووسیا و ئۆکرایناوە وتی: "لەو شەڕەدا ئیدارەی ئێستای ئۆکراینا تێکدەشکێت. هەر لە ئێستاوە زیانی زۆر گەورەی پێگەیشتووە و زیانی زیاتریشی بەردەکەوێت. دواتریش روون دەبێتەوە ئەوروپا، بەریتانیا، ئەمریکا و ناتۆ چ مامەڵەیەکیان کردووە، بەڵام هەر چۆنێک بێت ئەو شەڕە کاریگەرییەکی قورسی لەسەر تورکیا دەبێت". ئەندامی کۆمیتەى بەڕێوەبەری پەکەکە وتیشی:" ئیدارەکانی وەک ئەوەی ئێستای ئۆکراینا تێکدەشکێن، چونکە وەک ئیدارەی سەردەمی جەنگی سارد و سەردەمی دوو جەمسەریی نێوان ئەمریکا و سۆڤیەت دەجوڵایەوە. ئۆکراین پشتی بە ناتۆ و بەریتانیا و ئەمریکا بەست، بەڵام نە ئەمریکا ئەمریکای پێشووە و نە سۆڤیەتیش ماوە. ئەوانە ناتوانن بە باشی لە قۆناغی دوای رووخانی سۆڤیەت تێبگەن و دەیانەوێت دیسانەوە دۆخەکە بۆ ٣٠ ساڵ لەوە پێش بگەڕێتەوە، بەڵام ئەوە روونادات". دوران کاڵکان ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:"ئیدارەی ئۆکراین پشتی خۆی بەوە قایم کردبوو، بەڵام لە راستیدا ئێستا جیهانێکی دوو جەمسەریی نییە، بۆیە ئەوەی بەسەردا هات، چونکا مرۆڤ ناتوانێت پشت بە لایەنێک ببەسێت و تەنها بە پشتیوانیی لایەنێک لەسەر پێ بمێنێتەوە". کاڵکان باسی لەوەشکرد، "روودانی شەڕ لە ناوچەیەکی وەک ئۆکراین نیشانەى ئەوەیە، کە سیستمی مۆدێڕنیتەى کاپیتالیست تووشی قەیرانی گەورە بووە و ناتوانێت خۆی لەسەر پێ بگرێت، بۆ ئەوەش تەنها نەخۆشی و شەڕ دروست دەکات. ڤایرۆسی کۆرۆنایان دروستکرد و ئێستاش شەڕی ئۆکراینایان هەڵگیرساندووە". پێشتریش لە سوریا و عێراق و لە زۆرێک لە ناوچەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شەڕیان هەڵگیرساندبوو. ئەو سیستمە سیستمی قەیران و کێشەکانە و بە دروستکردنی نەخۆشیی نوێی وەک میکرۆبەکان و شەڕ و داگیرکەری و خۆزاڵکردن و خۆسەپاندن درێژە بە مانەوەی خۆی دەدات". کاڵکان باسی ئەوەشیکرد: "ئەوەى ئێستا رووسیا لە ئۆکراینا دەیکات، دوێنی ئەمریکا لە سەرتاری جیهاندا ئەنجامی دەدا. ئێستا دەڵێن، ئەنجومەنی ئاسایش لە کوێیە؟ دەبێت نەتەوە یەکگرتووەکان دەستوەردان بکات، بەڵام هەر خۆی ئەنجومەنی ئاسایش ئێستا لە شەڕدایە، ئەمریکا، بەریتانیا، ئەوروپا، رووسیا و چین لە شەڕدان. جا بۆیە لێکدانەوەی وەک دۆخی ٣٠ ساڵ لەوە پێش هەڵەیە. هەر خۆی ئێستا لە دۆخێکداین، کێ بتوانێت کوێ داگیر بکات هێرشی دەکاتە سەر و داگیری دەکات. تورکیا هەوڵیدا سوریا و عێراق داگیر بکات و هێرشی کردە سەر لیبیا و ئەرمینیا. ئەی بۆ رووسیا هێرش نەکاتە سەر ئەوێ و شوێنی تر؟ ئەوانە هیچ جیاوازییەکیان نییە و ئەوە راستیی دونیای ئەمڕۆمانە". دوران کاڵکان ئەندامی کۆمیتەى بەڕێوەبەریی پەکەکە ئاماژەی بەوەکرد، "ئەو شەڕە، شەڕی نێوان سیستمی مۆدێڕنیتەى کاپیتالیستە و دۆخی شەڕی نوێیە. هەڵوێست لە دژی ئە دۆخە تەنها هەڵوێستی چەوساوەکان و گەلانە و دەبێت بە نەهێشتنی ئەو عەقڵیەت و سیاسەتە، کە بوەتە هۆی هەڵگیرساندنی شەڕەکان کۆتایی بە بناغە و سەرچاوەی مادی و ئابووریان بهێنرێت و گۆڕان و گۆڕانکاری دروست بکرێت. ئەوەش بە تێکۆشانی دژە کاپیتالیستی، دژە فاشیستی و بە هۆشمەندیی ئازادی و دیموکراسیی گەلان دەکرێت. ئەوەی ئێستا روودەدات دەرهاوێشتەى سیاسەتی دەسەڵات و دەوڵەتەکانە". کاڵکان لە بەشێکی تر لە قسەکانیدا وتی، "ئەو سیاسەتەى پشتیوانی لە ئیدارە و بەڕێوەبەریی ئۆکراین بکات سیاسەتێکی شۆڕشگێڕانە، دیموکراتیک و دروست نییە، چونکا قسەکەیان بۆ رزگارکردنی ئۆکراین لە دەست داگیرکەری نییە. ئیدارەی ئۆکراین ئیدارەیەکی نۆکەر و هاوکار بوو. بەڕاستی نوێنەرایەتیی ئیرادەی ئۆکراینای دەکرد؟ گوایە وەک دەوڵەتێکی خاوەن سیادە و سەربەخۆ دەجوڵایەوە، بەڵام سیستمێکی داگیرکەر و تاڵانکار بوو، چەتە بوو، چەتەش هەڵدەوەشێت، بۆیە لە ئێستاوە هەوڵی دروستکردنی سیستمێکی نوێ لەوێ دەدەن و هەندێک دەیانەوێت رزگاری بکەن". کاڵکان لەبارەی کاریگەریی شەڕی ئۆکراین و رووسیا لەسەر تورکیا وتی، "کاتێک شەڕ دەستیپێکرد ئەردۆغان لە هەموو کەس زیاتر شڵەژا. بەڕیوەبەریی فاشیستیی ئاکەپە – مەهەپە یەک لەسەر یەک لێدوان دەدەن و راگەیاندراو بڵاودەکەنەوە و کۆبوونەوە ئەنجام دەدەن. خۆیان بە خوشک و برای ئیدارەی ئۆکراین دەزانن. باشترین دۆستی ئیدارەی ئۆکراین هەر ئەردۆغان بوو، چونکا سیاسەتەکانیان وەک یەک بوو. کاتێک ئەو سیاسەتە ئۆکراینی تووشی ئەو دۆخە کرد ئیدی ئەردۆغان تێکچوو و وتی، کۆتایی بە ئێمەش دێت. هەر خۆی ماوەیەکە ئەردۆغان لە زەلکاودا چەقیوە و لە لێواری رووخاندایە، بۆیە دۆخەکەی لێ قورستر بووە. دەزانێت سەرەی ئیدارەکەى ئەمیش دێت". دوران کاڵکان ئەوەشی وت، "لە رووی ئابووریشەوە زۆر وابەستەی یەکتر بوون. ئەو پەیوەندییانە ببوونە هۆی درێژەدان بە مانەوەیان. لەبەر ئەوەش لە دوای ئۆکراین گەورەترین زیانی ئابووری بەر تورکیا دەکەوێت. لە ئیستاوە ئەنجامی شەڕەکە دیارە، ئەوەى لە دوای ئۆکراین زۆرترین زیانی پێدەگات، ئیدارەی فاشیستییەکەى ئاکەپە – مەهەپە و دەسەڵاتی ئێستای تورکیایە، بۆیە پێویست ناکات، کەس پاساویان بۆ بهێنێتەوە".
هاوڵاتی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت: "پێویستە هێزو لایەنەکان و خەڵکی کوردستان بە گشتی، بەهەمان گوڕ و تینی کاتی ڕاپەڕین، بەرگری لە دەسکەوت و مافە ڕەواکانیان بکەن کە بە خوێنی هەزاران شەهید بەدەست هاتوون". مەسرور بارزانی لە پەیامەکەیدا داوای لە هەموو هێز و لایەنەکان و خەڵکی کوردستان کرد بە "هەمان گوڕ و تینی کاتی راپەڕین، بەرگری لە دەسکەوت و مافە رەواکانیان بکەن کە بە خوێنی هەزاران شەهید بەدەست هاتوون". هەروەها ئاماژەی بەوەش دا، "ئێمە خەڵکی خۆڕاگری کوردستان دڵنیا دەکەینەوە، کە بە هەموو شێوەیەک، داکۆکی لە مافە دەستوورییەکانی خۆمان دەکەین و کوردستان وەک نموونەیەکی گەشی پێشکەوتن و ئاوەدانی و بەیەکەوەژیانی ئاشتییانەی گشت پێکهاتەکان دەمێنێتەوە". هەروەها لە بەشێکی دیکەی پەیامەکەیدا مەسرور بارزانی ئاماژەی بەوە داوە، "راپەڕین وەرچەرخانێکی مێژوویی و خواست و پەیامی بەهێزی گەلی کوردستان بوو لە رەتکردنەوەی ستەم و داگیرکاری و ژێردەستی، کە لە ئەنجامی یەکگرتوویی و یەکڕیزی سەرجەم خەڵکی کوردستانیش بە گشت پێکهاتەکانییەوە، توانرا دەسکەوتی مەزن بەدەست بهێنرێت و گەلی کوردستان، ببێتە خاوەنی دامەزراوە دەستوورییەکانی و بۆ داهاتوویەکی باشتر هەنگاو بنێت". رۆژی 05-03-1991 خەڵکی رانیە لە دژی رژێمی بەعس راپەڕین، دواتر ئەو راپەڕینە هەموو شار و شارۆچکەکانی باشووری کوردستانی گرتەوە و بووە هۆی ئازادکردنی بەشێکی زۆر لە خاکی باشووری کوردستان و دامەزراندنی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستان.
سەرۆکی هەرێم: با يادى ڕاپه‌ڕين هانده‌رمان بێت بۆ پته‌وكردنى زياترى گيانى ته‌بايى پێكه‌وه‌يى يه‌كڕيزى
هاوڵاتی نێچیرڤان بارزانی رایگەیاند:" با ئه‌م ياده هانده‌رمان بێت بۆ پته‌وكردنى زياترى گيانى ته‌بايى، پێكه‌وه‌يى، يه‌كڕيزى و قووڵكردنه‌وه‌ى پێكه‌وه‌ژيان و يه‌كترقبووڵكردن و لێبورده‌يى و كاركردن له‌پێناو ئه‌و ئامانجانه‌دا كه شه‌هيدانى ڕاپه‌ڕين و ته‌واوى شه‌هيدانى كوردستان گيانيان له‌سه‌ر دانا". نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، "راپەڕین دەربڕی خواست و باوەڕ و ئیرادەی پته‌وى گەلی کوردستان بوو له‌پێناو ژیان و داهاتوويه‌كى باشترى ئازاد و سەرفراز و رەتکردنەوەی ستەم و زۆرداريدا. بەرهەمی خەبات و قوربانیدانی پێشمەرگە و گه‌ل و جه‌ماوه‌رى راپه‌ڕيو و يه‌كڕيزيى لایەنە سیاسییەکان و پێکهاتەکانی کوردستان بوو." نێچیرڤان بارزانی دەشڵێت، "با ئه‌م ياده هانده‌رمان بێت بۆ پته‌وكردنى زياترى گيانى ته‌بايى، پێكه‌وه‌يى، يه‌كڕيزى و قووڵكردنه‌وه‌ى پێكه‌وه‌ژيان و يه‌كترقبووڵكردن و لێبورده‌يى و كاركردن له‌پێناو ئه‌و ئامانجانه‌دا كه شه‌هيدانى ڕاپه‌ڕين و ته‌واوى شه‌هيدانى كوردستان گيانيان له‌سه‌ر دانا". لە بەشێکی دیکەی پەیامەکەیدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، "راپەڕین دەروازەی واڵای گەلی کوردستان بوو بۆ قۆناخی نوێی خۆبەڕێوەبردن و دامەزراندنی دامەزراوە شەرعی و فەرمیيەکانی هەرێمی کوردستان کە پاش ئازادیی عێراق لە دەستووردا جێگیر کران، لە نێوخۆ و دنیای دەرەوەشدا بە فەرمی ناسران و مامەڵەيان لەگەڵدا دەکرێت." سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئاماژە بەوەش دەدات، وێڕاى دووپاتكردنه‌وه‌ى پابه‌نديمان به ئامانجه‌كانى راپه‌ڕينه‌وه، به هيوا و ئومێد، به بڕوا و گه‌شبينييه‌وه بۆ داهاتوويه‌كى باشتر ده‌ڕوانين و به رێز و شكۆوه يادى شه‌هيدانى راپه‌ڕين و ته‌واوى شه‌هيدانى کوردستان ده‌كه‌ينه‌وه. رۆژی 05-03-1991 خەڵکی رانیە لە دژی رژێمی بەعس راپەڕین، دواتر ئەو راپەڕینە هەموو شار و شارۆچکەکانی باشووری کوردستانی گرتەوە و بووە هۆی ئازادکردنی بەشێکی زۆر لە خاکی باشووری کوردستان و دامەزراندنی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستان. لە کۆتایی پەیامەکەیدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند: "وێڕاى دووپاتكردنه‌وه‌ى پابه‌نديمان به ئامانجه‌كانى راپه‌ڕينه‌وه، به هيوا و ئومێد، به بڕوا و گه‌شبينييه‌وه بۆ داهاتوويه‌كى باشتر ده‌ڕوانين و به رێز و شكۆوه يادى شه‌هيدانى راپه‌ڕين و ته‌واوى شه‌هيدانى کوردستان ده‌كه‌ينه‌وه".
هاوڵاتی نووسینگه‌ی جێگری سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگەیاند:" لەسەر داوای قوباد تاڵەبانی ھە‌رێمی کوردستان بە فەرمی لەلایەن رێکخراوی ئایسۆوە ناسێندرا". به گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوێكی نووسینگه‌ی جێگری سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا هاتووه: "بەناوی ھە‌رێمی کوردستانەوە و لەسەر داوای قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وە‌زیران، ھە‌رێمی کوردستان بە فەرمی بناسێندرێت و کۆدی تایبەت بەخۆی ھە‌بێت لە مامەڵە جیهانییەکاندا". ئه‌وه‌ش هاتووه: "ئەمڕۆ هه‌ینی 4ی ئازاری 2022، رێکخراوی ئایسۆ رە‌زامە‌ندیدا لەسەر داواکارییە‌کە‌و کۆدی (IQ-KR)ی بۆ هەرێمی کوردستان دابین کرد". باس له‌وه‌شكراوه: دوای رە‌زامە‌ندی رێکخراوی ئایسۆ (ISO) و دابینکردنی کۆدی تایبەت بە خۆی، ھە‌رێمی کوردستان بەپێی رێنماییەکانی رێکخراوی یونیکۆد (Unicode) دەتوانێت ببێتە خاوەنی ئیمۆجی ئاڵای کوردستان. به‌پێی راگه‌یه‌ندراوه‌كه، ئەم ناساندنە‌ی ھە‌رێمی کوردستان؛ جگە لەوەی ئاڵای کوردستان دە‌ناسێندرێت وەک ھە‌رێمێک لە (یونیکۆد Unicode Standard)، کار ئاسانی دەکات بۆ بە‌ستنە‌وە‌ی دامودە‌زگاکانی ھە‌رێمی کوردستان بە دامودە‌زگا نێودە‌وڵە‌تییە‌کان. له‌و باره‌وه قوباد تاڵەبانی، جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم له باره‌ی بڕیاره‌كه‌وه وتی: "ئەم ناساندنە هاوکارمان دەبێت لە مامەڵە ئە‌لیكترۆنییە نێودەوڵەتییەكان و ھە‌نگاونانی زیاتر بەرەو حکومەتێکی ئەلەکترۆنی". وتیشی: "ئەم ناساندنە یارمەتیدەر دەبێت لە پرۆسە‌ی بازرگانی ئەلەکترۆنی و بەریدی نێودەوڵەتی (پۆستە) و گەشەکردنی کەرتی بانکی لە هەرێمی کوردستان. بۆیه جێی دڵخۆشییە كە ئەو ناساندنە رێگە‌خۆشکەر دەبێت بۆ دامەزراندنی ئیمۆجی ئاڵای کوردستان بە فەرمی". قوباد تاڵه‌بانی، ستایشی رۆڵی ھە‌ردوو وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی عێراق و حكومەتی ھە‌رێمی كوردستانی كرد كە ھاوكار بوون لەم پرۆسە‌یە. کۆدی هەرێمی کوردستان لە ئێستادا پارێزگاکانی هەولێر و سلێمانی و دهۆک لەخۆ دەگرێت و داوای زیادکردنی کۆدی پارێزگای هەڵەبجەش کراوە کە لە داهاتوویە‌كی نزیکدا زیاد دەکرێت. رێکخراوی (ئایسۆ International Organization for Standardization ) رێکخراوێکی جیھانیە تایبە‌تە بە دانانی پێوە‌رە‌کانی مۆڵە‌تە بازرگانی و پیشە‌سازییە‌کان و کارە‌کانی پەیوەست بە تە‌کنە‌لۆجیا و دروستکردنی پەیوەندی لەنێوان دامودە‌زگاکانی وڵاتان و تاوەکو ئێستا زیاتر لە 160 وڵات لەلایەن ئەم رێکخراوە ناسێندراوە.
هاوڵاتی سکرتێری گشتی ناتۆ رایگەیاند:" وڵاتانی رۆژئاوا پاڵپشتیی ئۆکرانیا دەکەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئەندامی ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا نییە، تاوەکو ئێستا هیچ وڵاتێکی رۆژئاوا هێزی نەناردووەتە وڵاتەکە". یانس ستۆڵتنبێرگ، سکرتێری گشتی ناتۆ لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا بڕیارەکانی کۆبوونەوەی وڵاتانی ناتۆی راگەیاند و ئاماژەی بەوە دا، دەکرێت رووسیا بیر لە هێرشکردنە سەر وڵاتانی دیکەش بکاتەوە، نابێت رێگە بدرێت شەڕەکە فراوان بێت و وڵاتانی دیکەش بگرێتەوە. ماوەی 9 رۆژە رووسیا لە ژێر ناونیشانی "ئۆپەراسیۆنی تایبەت" هێرشێکی بەرفراوانی کردووەتە سەر ئۆکرانیا. وڵاتانی رۆژئاوا پاڵپشتیی ئۆکرانیا دەکەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئەندامی ناتۆ و یەکێتیی ئەوروپا نییە، تاوەکو ئێستا هیچ وڵاتێکی رۆژئاوا هێزی نەناردووەتە وڵاتەکە. لەبارەی ئەو چەکانەی کە روسیا لە شەڕەکەدا بەکاریهێناوە یانس ستۆڵتنبێرگ وتی، بەپێی ئەو راپۆرتانەی کە دەستیان کەوتووە، روسیا "مووشەکی هێشوویی" بەکارهێناوە، هەروەها چەند چەکێکی دیکەی قەدەغەکراوی بەکارهێناوە. سکرتێری گشتیی ناتۆش ئاماژەی بەوە دا، "ئێمە بەشێک نیین لە گرژییەکان و بەرپرسیارێتیی ئەوەمان لەسەر شانە کە رێگە نەدەین ئاڵۆزییەکان زیاتر ببن و بەرەو دەرەوەی ئۆکرانیا پەرەبسێنێت". ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکرانیاپێشتر داوای کردبوو کە ناوچەی نەفڕین لە وڵاتەکەی دروستبکرێت، ئەوەش وەکو بەرگرییەک لە بەرامبەر هێرشە ئاسمانییەکانی روسیا، بەڵام داواکارییەکەی لە کۆبوونەوەی ناتۆ رەتکرایەوە. سکرتێری گشتیی ناتۆ رایگەیاند، تاکە رێگە بۆ ئەوەی ناوچەی نەفڕین دروستبکەن ئەوەیە کە فڕۆکەی ناتۆ بنێرنە ئۆکرانیا و فڕۆکەکانی روسیا بکەنە ئامانج، ئەوەش دەبێتە هۆی زیاتر بوونی گرژییەکان. لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا یانس ستۆڵتنبێرگ ئاماژەی بەوە دا، هێزەکانی رووسیا چەکی زیاتریان بردووەتە نێو ئۆکراینا، ئەوانیش لە بەرامبەردا ژمارەی هێزەکانیان لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا زیاتر کردووە. بەرەبەیانی ئەمڕۆ ئاژانسی پشکنەری ئەتۆمیی ئۆکرانیا رایگەیاند، وێستگەی ئەتۆمیی زاپۆریژیا لەلایەن هێزەکانی رووسیای فیدراڵەوە کۆنترۆڵکراوە و لەلایەن تیمێکی تایبەتەوە چاودێری دەکرێت. سکرتێری گشتیی ناتۆ لەو بارەوە رایگەیاند، بە ئامانجکردنی وێستگە ئەتۆمییەکان ئاماژەیەکی "ترسناکە". هەروەها داواش لە ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی رووسیا دەکات دەستبەجێ هێرشەکانی رابگرێت. لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا یانس ستۆڵتنبێرگ ئاماژەی بەوە کرد، سزاکانیان بۆ سەر روسیا و پاڵپشتییەکانیشیان لە ئۆکراینا زیاتر دەکەن.
هاوڵاتی سەرۆکی روسیا لەبارەی سزاکانی وڵاتانی رۆژئاوا رایگەیاند:" دۆخەکە بە سەپاندنی سزای زیاتر ئاڵۆزتر نەکەن. ئەمڕۆ 04-03-2022 ڤلادیمیر پوتن لە کۆبوونەوەی حکومەتی وڵاتەکەی کە لە میدیاکانی رووسیا بڵاوکرانەوە رایگەیاند، "ئێمە هیچ نیەتێکی خراپمان بەرامبەر وڵاتانی دراوسێمان نییە"، هەروەها وتیشی، پێویست ناکات سزای زیاتر بەسەر رووسیا بسەپێنن و دۆخەکە خراپتر بکەن. هەروەها ئاماژەی بەوەش دا، "پێموایە هەموو کەسێک دەبێت بیر لەوە بکاتەوە کە چۆن پەیوەندییەکان و هاوئاهەنگییەکان ئاسایی بکرێنەوە". لە کۆبوونەوەکەدا پوتن جارێکی دیکە جەختی لەوە کردەوە کە هەنگاوەکانی ئەم دواییەی رووسیا، وەڵامێکە بۆ کردەوە "نادۆستانەکانی" چەند وڵاتێک دژی وڵاتەکەیان. ئەمڕۆ 9 رۆژ بەسەر هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا تێدەپەڕێت، ئەو هێرشانە بوونەتە هۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە ملیۆن ئۆكرانیی.
هاوڵاتی میدیاکانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە ئۆتۆمبێلێکی ژمارە هەولێر له جۆری ره‌نجرۆڤه‌ر لە ناوچەیەکی مەترسیداری کیێڤ دۆزراوەتەوە. میدیاکانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە، ئۆتۆمبێلی هاوڵاتیەکی عیراقی ژمارە هەولێر لە نزیک کیێڤی پایتەختی ئۆکرانیا دۆزرایەوە. ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئەو ئۆتۆمبێلەی کە ژمارە هەولێرە لە ناوچەیەکی مەترسیداری کیێڤ دۆزراوەتەوەو کەس نازانێت هۆکاری بوونی ئەو ئۆتۆمبێلە لەو ناوچەیە چی بووە و تا ئێستاش خاوەنەکەی دیار نییە.
هاوڵاتی ماوەی سێ ڕۆژە ڕۆژنامەنوسێکی سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین لەسەر ڕاپۆتە هەواڵێکی ڕۆژنامەوانی کە لە ساڵی 2019دا لە ڕۆژنامەی هاوڵاتی بڵاوکراوەتەوە دەست بەسەر کراوە. رۆژی سێشەممەی رابردو 1-3-2022، لە سەر ڕاپۆتە هەواڵێکی ڕۆژنامەوانی چاوپێککەوتن لەگەڵ کەسێک کە قسەی لەسەر عەبدولخالق تەڵعەت، بەڕێوەبەری پێشووی پۆلیسی هەولێر کردووە و چاوپێککەوتنەکە لە ساڵی 2019دا لە ڕۆژنامەی هاوڵاتی بڵاووکراوەتەوە، لەسەر ئەو بابەتە ڕۆژنامەنوس (دانا محەمەد ڕەزگەیی) دەستبەسەرکراوە. لەئێستادا ڕۆژنامەنوس ( دانا محەمەد ڕەزگەیی ) لە لێکۆلینەوەی داداگای هەولێر دەست بەسەر کراوە و لە پەیامێکدا کە ئەمڕۆ هەینی بڵاویکردوەتەوە و وێنەیەکی بۆ وێستگەنیوز نێردراوە رایگەیاندوە، "ماوەی 3 ڕۆژە بە بێ تاوانی دەستگیر کراوم و ئێستا لە زیندان دام." ئەوەشی خستوەتەڕو، "ماوەی 3 سێ رۆژە دەستگیرکراوم بەبێ تاوان، هێزە ئەمنییەکان تۆمەتباریان کردوم بەوەی گوایە ساڵی 2008 من لە دوو پۆلیسی ھاتووچۆم داوە و سوکایەتیم بە ئەفسەرەکەیان کردوە لە شارۆچکەی ھەریر، بەڵام من ئەو کاتە نە سەیارەم ھەبووە نە ئەو رۆژە لەو سنورە بوم. بەداخەوە دۆسیەکە خاڵیە لە ھەموو شتێک و ھیچ بەڵگەیەکی سەلمێنەری تێدانیە". ڕۆژنامەنوس (دانا محەمەد ڕەزگەیی) باسی بارودۆخی زیندانییەکەی کردوە و ئاماژەی بەوەداوە، ، "ئێستا بێتاوان لە زیندان راگیراوم تاکو رۆژی دادگا، لەکاتێکدا من ئەندامی کارای سەندیکای رۆژنامەنوسانم 13 ساڵ کاری رۆژنامەنوسیم کردوە."
.jpg)
هاوڵاتی لەماوەی هەشت رۆژی ئۆپەراسیۆنی روسیا بۆ سەر خاكی ئۆكرانیاسێ جار هەوڵی كواتنی سەرۆكی ئۆكرانیا دراوە و رزگاری بووە. ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، رۆژنامەی تایمزی بەریتانی لە هەواڵێکدا بڵاویکردەوە، گروپێکی ناڕازی دژ بە هێرشەکەی روسیا چونەتە ناو خاکی ئۆکرانیا و هەوڵیانداوە سێ بەرپرسی باڵای کیێڤ بکوژن، ئەوەش وەک جێبەجێبوونی خواستێکیان بووە بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ لەرێگەی کوشتنی سەرۆکی ئۆکرانیاوە. لە راپۆرتەکەدا هاتووە، ئەو گروپە روسییە کاتێک چونەتە ناو خاکی ئۆکرانیا لە بنەڕەتدا ئامانجەکەیان ئەوە بووە کۆتایی بەجەنگ بهێنن لە روانگەی خۆیان کە شەڕێکی خوێناوییە لەنێوان روسیا و ئۆکرانیا، باوەڕیشیان وابووە جەنگ بە کوشتنی زيلينسكی کۆتایی دێت. لەبارەی کارکردنی ئەو گروپەش رۆژنامەکە باسی لەوکەردوە، ئەو گروپە سەربازییە لەلایەن کرملینەوە پشتیوانی دەکرێن، بەڵام بەشێک نین لە سوپای فەرمی روسیا و هەر سێ هەوڵەکەیان بۆ کوشتنی سەرۆکی ئۆکرانیا شکستی هێناوە. پەیوەست بەبەردەوامی هێرشی روسیاش بۆ سەر وڵاتەکەی ، ڤۆڵۆدیمێر زیلینسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، لە پەیامێکدا رایگەیاند، سوپای روسیا هێرشیکردووەتەسەر بنکەی ئەتۆمی "Zaporizhzhia" دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی وڵاتەکەیان و 40%ـی وزەی ئەتۆمی وڵاتەکەیان لەو بنکەدا بەرهەم دەهێنرێت، هەروەها شەش ناوەندی گەورەی ئەتۆمی لەکۆی 15 ناوەندی ئۆکرانیا دەکەونە ئەو بنکەیە. ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەوڵەتی تیرۆریستی (ڕوسیا)، پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". بەرەبەیانی ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە، لە ئەنجامی هێرشێکی روسیا بۆ سەر بنکەی Zaporizhzhia ئاگر کەوتوەتەوە و بەوهۆیەش ناوەندێکی بنکە ئەتۆمییەکە لەکار کەوتووە، بەڵام زیان بە بەشە سەرەکییەکانی بنکەکە نەگەیشتووە.
هاوڵاتی دوای ئەوەی ماوەیەكە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هۆشداری دەدەن لە كەمبونەوەی دەرمان لە ناوەندە تەندروستیەكانی سنورەكە، ئەمرۆ تۆری پاراستنی تەندروستی گشتی بانگەوازێكی راگەیاند بۆ پشگیری لە نەخۆشخانەی شاری سلێمانی وەك یەكێ: لەنەخۆشخانە فریاكوزاریەكانی شارەكە. ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی لەراگەیەنراوێکدا باسی لەوەشکردوە، "بەرپرسە تەندروستیە گەندەڵەكان و شەریكەكانیان لە ناو كەرتی تایبەتی تەندروستی، نینوك و ددانەكانیان تیژكردوە و بە نیازن گورگ ئاسا پەلاماری نەخۆشخانەی شار بدەن". ئاماژەی بەوەشكردووە، "ئەو نەخۆشخانەیە بە نەشتەرگەرییەكی دوور و درێژی قەیسری لەدایكبوو، كورد و عەرەب و عەجەم و كۆریش تاوەكو لە دایكبوو پارەی لێخوارد، ئێستاش شەریكەكانی كۆمپانیا ساختەچیەكانی دەرمان چاویان پێیا هەڵنایەت و ئەیانەوێ بۆ گۆڵی دیكە لە خەڵك پاشقولێك لەم نەخۆشخانەیە و دەستە خوشكەكانی بدەن". تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی داوا لە پەڕلەمانتاران، چالاکوانانی كۆمەڵی مەدەنی، ڕۆژنامەنووسان و ڕۆشنبیران دەكەن كە هاوكار بن لە هەڵمەتێك بۆ ڕزگاركردنی نەخۆشخانەی شار، بەجۆرێک لە بەم هاشتاگە بەشدار بن لە كەمپینی تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی بۆ ئەم مەبەستە (#شار_بۆ_فرۆشتن_نیە). پێشتر ئومێد عەلی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی شار رایگەیاند، كێشەی زۆریان بۆ دروست بووە و فشاری زۆریان لەسەرە بۆ دەرمان و پێداویستی پزیشكی، ئەگەر تاوەكو هەفتەیەكی دیكە دەرمان و پێداویستییەكانیان بۆ پڕنەكرێتەوە ناچارن نەخۆشخانەی شار دابخەن. لە ماوەی رابردودا كۆمپانیاكانی دابین كردنی دەرمان لە سلێمانی بە هۆی خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانیانەوە لە لایەن وەزارەتی دارایەوە مانیان گرت، لە ئێستادا وەك پێویست دەرمان و پێداویستییە پزیشكیەكان دابین ناكەن بۆ كەرتی تەندروستی لە شارەكە.
هاوڵاتی وەزیری وزەی ئەمریکا لە تویتەر رایگەیاند، لەبارەی کەوتنەوەی ئاگر لەنزیک وێستگەی ئەتۆمیی زاپۆریژیا، قسەی لەگەڵ وەزیری وزەی ئۆکراینا کردووە و بڕیاریداوە کە "تیمی وەڵامدانەوەی رووداوە ئەتۆمییەکانی ئەمریکا" چالاک بکات. جێنیفەر گرانهۆڵم، وەزیری وزەی ئەمریکا دەڵێت: "ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای رووسیا لەنزیک وێستگە ئەتۆمییەکە بێباکانەیە و پێویستە بوەستێندرێت". بە وتەی جێنیفەر گرانهۆڵم، "ریاکتۆرەکانی (کارلێکەرە ئەتۆمییەکان) بە پێکهاتەی بەهێز پارێزراون و بەشێوەیەکی سەلامەت کوژێندراونەتەوە". ئەوەش لە کاتێکدایە کە ئەمڕۆ هەینی 04-03-2022 لەنزیک وێستگەی ئەتۆمیی زاپۆریژیا، کە گەورەترین وێستگەی ئەتۆمی ئەوروپایە، ئاگر کەوتەوە. ئاگرەکە لە باڵەخانەیەکی نزیک وێستگەکە بووە و تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە چوونە شوێنی رووداوەکە و دوای چەند کاژێرێک کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاند. لەدوای کەوتنەوەی ئاگرەکە، ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراینا رووسیای تۆمەتبارکردووە بە "تیرۆری ئەتۆمی" و ویستی "دووبارەکردنەوەی" کارەساتی چێرنۆبیل.
هاوڵاتی ئەمڕۆ هێزەکانی روسیا هێرشیانکردەسەر گەورەترین بنکەی ئەتۆمی ئەوروپا کە دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا، سەرۆکی ئۆکرانیاش رایگەیاند: "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا، دەوڵەتی" تیرۆریستی "ڕوسیا پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". ڤۆڵۆدیمێر زیلینسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، لە پەیامێکدا باسی لەوەشکرد، سوپای روسیا هێرشیکردووەتەسەر بنکەی ئەتۆمی "Zaporizhzhia" دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی وڵاتەکەیان و 40%ـی وزەی ئەتۆمی وڵاتەکەیان لەو بنکەدا بەرهەم دەهێنرێت، هەروەها شەش ناوەندی گەورەی ئەتۆمی لەکۆی 15 ناوەندی ئۆکرانیا دەکەونە ئەو بنکەیە. ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەوڵەتی تیرۆریستی (ڕوسیا)، پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". سەرۆکی ئۆکرانیا ئەوەشی خستوەتەڕو، بنکەی "Zaporizhzhia" گەورەترین بنکەی ئەتۆمییە لە ئەوروپا، "بۆیە هیچ دەوڵەتێک لە جیهاندا نیە جگە لە روسیا، کە راستەوخۆ یەکەکانی ناوەندی ئەتۆمی بۆردومان بکات". بەرەبەیانی ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە، لە ئەنجامی هێرشێکی روسیا بۆ سەر بنکەی Zaporizhzhia ئاگر کەوتوەتەوە و بەوهۆیەش ناوەندێکی بنکە ئەتۆمییەکە لەکار کەوتووە، بەڵام زیان بە بەشە سەرەکییەکانی بنکەکە نەگەیشتووە.
هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی عێراق بڵاویکردەوە، 30 خێزانی عێراقی لە شاری سومی باکوری رۆهەڵاتی ئۆکرانیا گیریانخواردوە و داوای بە هاناوەچوونی بەپەلەیان کردووە، بۆیە باڵیۆزخانەی عێراق لە کیێڤ کار دەکات بۆ رزگارکردنیان. ئەمڕۆ پێنجشەممە وەزارەتی دەرەوەی عێراق لەراگەیەنراوێکدا باسی لەوەشکردوە، باڵیۆزخانەی عێراق لە ئۆکرانیا بەهاوکاری لایەنە پەیوەندیدارەکان کاردەکات بۆ رزگارکردنی 30 خێزانی عێراقی کە لە شاری سومی باکوری رۆهەڵاتی ئۆکرانیا گیریانخواردوە. ئاماژەی بەوەشکردوە، باڵیۆزخانەی عێراق لە کیێڤ تا ئێستا مامەڵەی گەشتکردنی بۆ 25 هاوڵاتی عێراقی تەواوکردوە کە پاسپۆرتەکانیان بزرکردوە. هێرشی سەربازی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە رۆژی 24ی مانگەوە دەستیپێکردووە و رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان دەڵێت، لەو رۆژەوە 227 کەسی سڤیل کوژراون کە 15 کەسیان تەمەنیان لەخوار 18 ساڵەوە بووە و 525 کەسی دیکەش برینداربوون، بەڵام حکومەتی ئۆکرانیا باس لەوە دەکات، لە ماوەی ئەم چەند رۆژەدا زیاد لە 2 هەزار هاووڵاتی سڤیل لەنێو وڵاتەکەی کوژراون.
رەزا مەنوچەهری سوریا وەک بەشێک لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵکەوتەیەکی گرنگ، دێرین، لانکی شارستانیەتە جۆراوجۆرەکان، فرە پێکهاتەیەی و کولتوریی دەوڵەمەندی لە خۆگرتووە. لە رووی ئایینەوە هەر سێ ئایینی ئیسلام، مەسیحی و جووی تیادایە. لە رووی ئایینزاکانەوە سوننە، عەلەوی، شیعە، مەسیحی، ئیسماعیلی، ئێزدی و کلدانی و ژمارەیەک تەریقەتی جۆراوجۆری تیادایە. لە رووی نەتەوەییەوە عەرەب، کورد، ئاشووری، دروزی، ئەرمەنی، تورکمەن و چەرکسی تیادایە. کورد لە سوریا لە رووی میژوویی، شارستانی، جوگرافی، سیاسی، ئابووری، سەربازی و کولتورییەوە پێکهاتە و بونیادێکی سەرەکیی ئەو وڵاتەیە. کورد لەمێژووی سوریادا بەشێک لە مێژوونوسان میتانییەکان بە باپیرە گەورەی کورد دەزانن. میتانییەکان لە ناوچەکانی کوردستان و بەشی رۆژئاوای کوردستان و تاوەکو سنووری میسر دەسەڵاتیان هەبووە. ناوەندەکەیان بە ناوی واشۆکانی دەکەوێتە رۆژئاوای کوردستان. هەروەها گۆتییەکان و مانائییەکان و میدییەکان و... هتد لە ناوچەیەدا هەبوون. لەزۆربەی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان چەندین شوینەواری گرنگ و گەورەی مێژوویی هەیە، کە قەڵای نەبی هوری، شێرە بەردینە رەشەکەی باشووری عەفرین (شێری بازلتی)، قەڵای کوردان لە باکووری حەڵەب، قەڵای دووسەر (جەعبەر) لە باکووری رەققە و شوێنەواری مێژوویی کانی دارا، کە لەلایەن یونسکۆوە وەک شوێنەوارێکی مێژوویی جیهانی تۆمارکراوە و مێژووەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ١٠ هەزار ساڵ لەوە پێش بەشێکن لەو شوێنەوارانە. هاوکات شوێنەواری مێژوویی یونانییەکان و ئێرانییەکان و رۆمییەکان لە رۆژئاوای کوردستاندا هەیە. کورد لە هەموو قۆناغەکانی مێژوودا لەناوچەکانی باکووری سوریا و دەرووبەری رووباری خابوور و رووباری فورات، چیای کورمێنج، کە لەدوای داگیرکاریی عوسمانییەکانەوە پێی دەوترێت کوردداغ، کە دەکاتە عەفرینی ئەمڕۆ، نیشتەجێ بوون. لە سەردەمی ئەیوبییەکان ژمارەیەکی زۆری کورد چوونەتە ناوچەکانی سوریا لە حەڵەب و دیمەشق و حەما نیشتەجێ بوون. هەروەها لە سەدەی ١٦ەوە بەهۆی داگیرکاری و کوشتاری عوسمانییەکانەوە شەپۆلێکی تری کۆچی کورد لە ناوچەکانی تری کوردستانەوە بەرەو رۆژئاوای کوردستان رۆیشتوون. کورد لەو قۆناغە مێژووییانەدا ناوچەکانی خۆیان بەڕێوەبردووە. بەشێکی گرنگ بوون لەوەی پێی دەوترێت شامات. کورد لەسوریای دوای جەنگی جیهانیی یەکەم کاتێک ئیمپراتۆریی عوسمانی هەڵوەشایەوە ژمارەیەک وڵاتی نوێ دامەزران، کە سوریا، عێراق، ئوردون و لوبنان بەشێک لەو وڵاتانە بوون. سوریا کەوتە ژێر دەسەڵات و ئینتدابی فەرەنسیەکان. بۆ ماوەی ٥ ساڵ لە ١٩٢٠ بۆ ١٩٢٥ سوریا لەلایەن فەرەنسییەکانەوە وەک ٥ حکومەت (حکومەتی دیمەشق، حکومەتی حەلەب، حکومەتی عەلەوییەکان، لوبنانی گەورە، جەبەل دروز) و ناوچەی خۆبەڕێوەبەر بەڕێوەدەبرا، کە حەڵەب گەورەترین ناوچەی بوو و زۆربەی کوردەکانیش لە دەوڵەتی حەلەبدا بوون. لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی ژوردی تژل دا هاتووە، کورد وەک هێزی سەربازی و بازرگانی و بەشداریکردن لە حکومەت و وەزارەت و نوێنەرایەتییەکانی سوریادا رۆڵێکی بەرچاویان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە هێزی سەربازییان پێکدەهێنا. تەنانەت سێ سەرۆک وەزیرانی سوریا لەو کوردانە بوون، کە لەگەڵ هێزە سەربازییەکانی فەرەنسادا کاریان کردبوو و بە سێ دیکتاتۆرەکەش دەناسرێن و بریتین لە حوسنی زەعیم لە خێزانێکی کورد – عەرەب لە حەلەب (١٨٩٤-١٩٤٩)، ئەدیب شیشکلی لە خێزانێکی کوردی حەما (١٩٠٩ - ١٩٦٤) و سامی حەناوی لە خێزانێکی کوردی حەلەب (١٨٩٨-١٩٥٠). لەماوەی ئینتیدابی فەرەنسیدا دۆخێکی نیچمە ئازاد بۆ کارو چالاکییە جۆراجۆرەکان هەبوو و سیاسەت سڕینەوە و قەدەغەکاری و پاکتاوکردن لەدژی هەبوونی نەتەوەیەک بەڕێوەنەدەبرا. ئەو دۆخە وایکرد کوردەکان لەسوریا هەم خۆیان رێبکخەن و ژمارەیەک رێکخراو و ناوەند دابمەزرێنن، هەم هاوکاریی پارچەکانی تری کوردستان بکەن. رێکخراوی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگری رێکخراوی خۆیبوون لە ٥ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٧ لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە دامەزراو تا ساڵی ١٩٤٦ بەردەوام بوو. ئەو رێکخراوە لە حەلەب، شام (دیمەشق) و لوبنان و باکووری کوردستان کاری گرنگی بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. تەنانەت لەو سەردەمەدا پەیوەندیی لەگەڵ ئازادیخوازی سلێمانی دا دروستکردبوو. خۆیبون پاڵپشت و قەڵای سێ شۆڕشەکەی ئاگری بە سەرۆکایەتیی ئێحسان نووری پاشا بوو، کە لە دوای سەرکوتی راپەڕینەکەی شیخ سەعیدی پیران شۆڕشەکەی ئاگری گرنگترین بوژانەوەی هەست و هزری نەتەوەیی کورد بوو. گۆڤاری هاوار بنەماڵەی بەدرخان بەردەوامبوون لە هەوڵەکانیان و پەیوەندییەکانیان بۆ گەشەپێدان و پێشخستنی نەتەوەی کوردو بەدەستهێنانی مافەکانی. لەو چوارچێوەیەدا لەلایەن جەلادەت عالی بەدرخانەوە لە شاری دیمەشقی پایتەختی سوریا گۆڤاری هاوار بۆ یەکەمجار لەمێژووی کورددا لە ١٥ی ئایاری ١٩٣٢ بە ئەلف و بێی کوردیی لاتین بڵاوکرایەوە. گۆڤاری هاوار گۆڤارێکی ئەدەبی و وێژەیی و سیاسی بووە و تا ١٥ی ئابی ١٩٤٣ واتە بۆ ماوەی نزیکەی ١١ ساڵ بەردەوامبووە. چەند ژمارەی سەرەتای گۆڤارەکە بە هەر دوو زمانی کوردی و فەرەنسی بڵاوکراوەتەوە و دواتر هەمووی بووە بە کوردی. بەگشتی ٥٧ ژمارەی لێ دەرچووە و هەموو لاپەڕەکانی ئەو ٥٧ ژمارەیە، ٨٠٨ لاپەڕەیە. لەدرێژەی ئەو رەوتە لە رۆژنامەگەریی و بەرزکردنەوەی هۆشیاریی سیاسی و نەتەوەیی کورد و گەیاندنی دەنگ و خواستی کورد لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای راپەڕینی گەلانی سوریا و ئازادکردنی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان رۆژی ٥ی ئابی ٢٠١٢ ئاژانسی هەواڵی هاوار (ئانەها) دەستی بە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاری لەسەر رووداوەکانی ڕۆژئاوای کوردستان کردو ئێستا ئەو ئاژانسە بە ٦ زمان کە بریتین لە، کوردی (شێوەزاری کرمانجی و بە ئەلف و بێی لاتین)، عەرەبی، تورکی، ئینگلیزی، رووسی و ئیسپانی هەواڵ و زانیاری لەسەر دۆخی رۆژئاوای کوردستان و پێشهاتەکانی سوریا و ناوچەکە بڵاو دەکاتەوە. کوردی پارچەکانی تری کوردستان و رۆڵیان لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای هەر سەرکوتکاری و کوشتارێک لە باکووری کوردستان ژمارەیەک لەهاووڵاتیانی کورد روویان لە رۆژئاوای کوردستان کردووە. جگە لە رۆڵ و کاریگەریی بنەماڵەی بەدرخان هەر یەک لە جگەر خوێن، عوسمان سەبری، نوری دێرسیمی، قەدری جان... هتد لەو کەسانە بوون رۆژئاوای کوردستانیان کردبووە لانکەی تێکۆشانیان. لەدوای دامەزراندنی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لەشاری مەهابادی رۆژهەڵاتی کوردستان لەساڵی ١٩٤٦، لە باشوورو باکووری کوردستانیش ئەو حزبە دروستکران. لە رۆژئاوای کوردستانیش لەساڵی ١٩٥٧ پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریا دامەزرا. کوردی بەشەکانی تری کوردستان و لەوانە عەبدولڕەحمانی زەبیحی یەکێک لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژێکاف و خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەو کاتەدا لە رۆژئاوای کوردستان بە مەحمود حەسەن شنۆیی دەناسرا رۆڵێکی بەرچاوی لە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریادا هەبوو. تەنانەت کتێبێکی بە ناوی رەتدانەوەی کۆسمۆپۆلیتیزم لەدژی ئەو کەسانە نووسی، کە لەژێر کاریگەریی شیوعیەتدا بانگەشەی ئەوەیان دەکرد، خەبات لە دژی ئیمپرالیزم گرنگە و خەبات بۆ نەتەوەیەک و لەناویشیدا بۆ کورد بە رەوا نەدەزانی و لەو رێگەوە رێگرییان لە خەبات و بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. کۆماری سوریا لەدوای ئەوەی فەرەنسیەکان لە ساڵی ١٩٣٦ لەگەڵ سوریەکان رێککەوتنی سەربەخۆیی سوریایان واژۆ کرد. کۆماری سوریا دامەزرا. فەرەنسییەکان هێشتا دەسەڵاتی زۆریان بەسەر سوریاو هەبووە لە ساڵی ١٩٣٩ لیوای ئەسکەندەرویان لە مامەڵەکەیدا بە تورکەکان دا. لە ١٩٤١ سوریا سەربەخۆیی خۆی راگەیاند. لەساڵی ١٩٤٦ دوا سەربازی فەرەنسی لە سوریا کشایەوە. ساڵی ١٩٤٦ تاوەکو ساڵی ١٩٦٣ قۆناغێکی پڕ لە کێشمەکێش و کودەتا و ململانێی جۆاروجۆر بوو. هاتنە سەرکاری بەعسییەکان و دامەزراندنی کۆماری عەرەبیی سوریا لەساڵی ١٩٦٣ بەعسییەکان لەسوریا لە رێگەی کودەتایەکەوە دەسەڵاتیان گرتە دەست. لەو سەردەمەدا ناسیۆنالیزمی عەرەبی لەگەشەدا و جەمال عەبدولناسر کاریگەریی لەسەر بزاوتی ناسیۆنالیستیی عەرەبی هەبوو. پلانی ئەوەیان هەبوو کۆماری عەرەبی یەکگرتوو لە نێوان میسر و سوریا و ئوردن دا دابمەزرێنن. تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ ئەو دۆخە بەردەوام بوو، کە حافز ئەسەد لەو ساڵەدا بەکودەتایەک هاتە سەر کورسیی دەسەڵات و تا ئێستا بنەماڵەکەی دەسەڵاتداری سوریان. بەوەش کۆتایی بەو پلانەی هات و لەئەنجامدا لە سوریا کۆماری عەرەبیی سوریا راگەیەندرا. سیاسەتی تەعریب و سڕینەوەی گەلان و پێکهاتەکانی سوریا بە تایبەتی کورد دەستیپێکرد. لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی کەریم یڵدز دا هاتووە، لە ساڵی ١٩٦٢ دا سەرژمێری لە حەسەکە کراو سەرژمێرییەکە هاووڵاتیانی لێ ئاگادار نەکرابوویەوە. سەر ژمێرییەکە لە ناکاو بوو هەر هاووڵاتییەک لەو رۆژەدا بەڵگەنامەکانی خۆی پێشکەش نەکردایە مافی هاووڵاتیبوونی سوریای پێنەدەدرا. لەوەدا ژمارەیەکی زۆری کورد لەمافی هاوڵاتیبوون بێبەشکران. لەساڵی ١٩٦٣ ئەفسەر محەمەد تالیب هیلال سەرۆکی ئەمنیی پارێزگای حەسەکە لە نووسراوێکی نهێنی دا و لەچەند خاڵێکدا داوا دەکات کوردەکان لەسەر خاکی خۆیان رابگوێزرێن، رێگا بە خوێندنیان نەدرێت، ئەو کوردانەی تورکیا داوای کردوون رادەست بکرێنەوە، پڕوپاگەندە لەدژی کورد بڵاوبکرێتەوە، مەلایانی ئایینی عەرەب بۆ ناوچە کوردییەکان بهینرێن، عەرەب لە ناوچە کوردییەکاندا نیشتەجێ بکرێن و سیاسەتی بەگژیەکدا کردن لەدژ کوردەکان بەکاربهێنرێت. لەدرێژەی ئەو سیاسەتە پاکتاوکارییەدا لە ساڵی ١٩٧٣ پشتێنەی عەرەبی بەدرێژایی ٩١١ کیلۆمەتر لەگەڵ سنوری تورکیا بۆ بەعەرەبکردنی رۆژئاوای کوردستان بەڕێوەچوو. ناوی شوێنە کوردییەکان گۆڕدرا، مافی کڕین و فرۆشتنی خانوبەرە و زەویی لە ناوچە کوردییەکان بەتایبەتی لە حەسەکە لە کورد قەدەغە کرا. کوردە بێ ناسنامەکان ئیدی نەدەکران بەهاووڵاتی، خانو و موڵک نەدەکرا بەناویانەوە، ناسنامە و پاسپۆرت و مۆڵەتی شۆفێرییان پێ نەدەدرا. کوردەکان بەناچار کۆچیان بۆ حەلەب، دیمەشق و رەققە و ناوچەکانی تری سوریا دەکرد. زۆربەیان کاری سەخت و کرێکاری و دەستگێڕییان دەکرد. گەرچی چەند سەد ساڵە کورد لەدیمەشق و زۆر زیاتر لەوەش لە حەڵەبدایە، بەڵام بۆ بۆ مانەوەیی خۆیان لەدیمەشق گەڕەکێکیان بەدزییەوە و بەشەودا بە ناوی زۆرئاوا دروستکرد. هاوکات کوردەکان لە حەڵەب لەناوچەکانی شێخ مەقسود و ئەشرەفییە دەمانەوە، کە ئەو دوو ناوچەیەی ناو شاری حەڵەب زیاتر لە ٢٥٠ هەزار کوردی تیادا بوو. رۆژئاوای کوردستان کۆڵەکە و پردی پەیوەندی و پەڕینەوە سیاسەتەکانی رژێمی بەعسی سوریا کاریگەریی زۆری لە پەراوێزخستن و گەشە نەکردنی ژێرخانی کوردستاندا هەبوو، بەڵام سەرباری ئەوەش رۆژئاوای کوردستان هەر پێگەی گرنگی خۆی بۆ شۆڕشی کورد لەدەست نەدا. لەو رۆژگارە سەختەدا رۆژئاوای کوردستان پردی پەڕینەوە بۆ شۆڕشەکانی باکووری کوردستان و باشووری کوردستان بوو. لەدوای دامەزراندنی یەکێتیی نیشتمانی لە قاوەخانەی تولەیتولەی دیمەشق و بەهۆی ململانێی نێوان بەعسی سوری و عێراقی دەرچەیەک بۆ هاوکاریی کوردانی باشوور کرایەوە. هەروەها بەهۆی مملانێی سوریا لەگەڵ تورکیا دەرچەیەکیش بۆ پشتیوانی لەخەباتی باکووری کوردستان کرایەوە. کاتێک ژمارەیەک لە کادێر و سەرکردەی پەکەکە لە ساڵی ١٩٨٠ بەرەو بوقاع لە باشوری لوبنان رۆیشتن، لەلایەن جۆرج حەبەش و نایف حەواتمە و بزووتنەوەی فەتحەوە هاوکاری کران. لەو سەردەمەدا باشوری لوبنان ناوەندی هێزە چەپ و شۆڕشگێڕ و چەکدارەکانی جیهان بوو، لەسوپای سوری ژاپۆنەوە بۆ بریگاردی ئیتاڵیا و بۆ چەپەکانی تورک و بۆ هەندێک هێزی ئیسلامی، هەموویان لەوێ کۆبوونەوەو کاری راهێنان و چەکداری و داڵدەدانیان دەکرا. پەکەکە بەهۆی دۆخی مێژوویی و پەیوەندی قوڵی نێوان گەلی رۆژئاوا و باکوور هێدی هێدی کاریگەریی خۆی لەسەر کۆمەڵگەی رۆژئاوای کوردستان زۆر کرد. زیاتر لە ٤ هەزار رۆڵەی تێکۆشەری کوردی رۆژئاوای کوردستان لە ریزەکانی پەکەکە لە جەنگ لەدژی دەوڵەتی تورکیا شەهید بوون. زیاتر لەو ژمارەیەش برینداریان هەیە و زیاتر لەوەش کادێر و ئەندام و رێکخستنیان هەیە. کوردی رۆژئاوا کۆڵەکەیەکی گرنگ و سەرەکیی خەباتی باکووری کوردستان بووە. ئەوەش بەهۆی جۆرێ رێکخستن و پەروەردەو پڕوپاگەندە و شۆربوونەوە بۆ ناو هەموو چین و تووێژەکانی کۆمەڵگە لەلایەن پەکەکە و بەتایبەتی عەبدوڵا ئۆجالانەوە ئەنجامدرابوو. لەساڵانی ١٩٩٠دا رێکخستن و پڕوپاگەندەیان بە رادەیەک بڵاوکردبووە، کە گەیشتبونە ناوچەی تەبقە لەپارێزگای رەقە و لە ناو کوردەکانی ئەو ناوچەیەدا رێکخستنیان هەبوو و گەنجان بووبونە گەریلا و شەهیدیان هەبوو. ئاستی بەشداریی هەمەلایەنە و گرنگی رۆژئاواییەکان بووە قۆناغێکی نوێ لە خەبات لە رۆژئاوای کوردستان بۆ کوردی ئەو بەشەی کوردستان. گەرچی رژێمی ئەسەد زۆر هەوڵی دابوو ناسنامەی کوردی رۆژئاوا بەتەواوەتی بسڕێتەوە، بەڵام جۆری کارو رێکخستنی پشکۆی ژێر خۆڵەمێشی پەکەکە هێزی مانەوەی ئەو کۆمەڵگەیەی راگرتبوو. راپەڕینی کورد لەساڵی ٢٠٠٤ لە قامیشلۆ و هەروەها شۆڕشی گەلانی سوریا لەساڵی ٢٠١١ بۆ کوردی رۆژئاوا بووە قۆناغێکی نوێی مێژوویی. شۆڕشی رۆژئاوای کوردستان و گەشەسەندنەکانی هاوکات لەگەڵ تەشەنەی بەهاری عەرەبی بۆ سوریا و راپەڕینەکان لەساڵی ٢٠١١دا کوردیش دەستی بە راپەڕین کرد. لەدوای دەستپێکردنی راپەڕینەکان لەسوریا، پەیەدە یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ی لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ و یەکینەکانی پاراستنی ژن (یەپەژە)ی لە ٤ی نیسانی ٢٠١٢دا دامەزراند، کە رۆڵی گەورەیان بینی لە کۆنترۆڵکردنی ناوچەکانی ڕۆژئاوای کوردستاندا. لە ١٩ی تەممووزی ٢٠١٢دا شاری کۆبانێ و بە دوای ئەوەشدا شارەکانی عەفرین و دێرک و عامودێ ... هتد رزگارکران. کورد هاوکات لەگەڵ شەڕ لەدژی گروپەکانی بەرەی نوسرە و دوای ئەوەش داعش، کە هێرشیان کردبووە سەر رۆژئاوای کوردستان، هەوڵی دامەزراندن و سەقامگیرکردنی سیستمێکی سیاسی و ئابووری و مۆدێلێک لە چارەسەری و بەڕێوەبردن دەدا. لەو چوارچێوەیەدا هێزەکانی سوریای دیموکراتیک (هەسەدە) لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ لە کانتۆنی جزیرەی رۆژئاوای کوردستان دامەزرا. لەدوای ئەو پێشهاتەش ڕۆژی ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ لە دوای کۆتایی هاتنی کۆنگرەی سوریا دیموکراتیک، ئەنجوومەنی سوریای دیموکراتیک (مەسەدە) راگەیەندرا. مەسەدە نوێنەرایەتیی سیاسیی هەسەدە دەکات. پارتی یەکێتیی دیموکراتی (پەیەدە)، کە لە ٢٠ ئەیلولی ٢٠٠٣ دامەزراوە. لە کۆنگرەی سێیەمیدا لە ساڵی ٢٠٠٧ پڕۆژە و سیستمی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیکی کردە ستراتیژی ئەو حزبە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی سوریاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەبەر ئەوەش هەوڵەکان بۆ دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیک لەدوای ئازاکردنی شارەکانی رۆژئاوای کوردستانەوە بەڕێوەچوون. لەدرێژەی ئەو رەوتەدا و دوای گەشەسەندنی زیاتری پێگەی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان کانتۆنی جزیرە لەڕۆژئاوای کوردستان لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ و هاوکات لەگەڵ ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد دامەزرا. دوابەدوای دامەزراندنی کانتۆنی جزیرە لە ٢٧ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤دا کانتۆنی کۆبانێ راگەیاندرا، هەروەها لەڕۆژی ٢٩ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ کانتۆنی عەفرینیش دامەزرێندرا. لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان لەباکوور و رۆژهەڵاتی سوریا ئەنجوومەنی دامەزرێنەری سیستمی فیدڕاڵی دیموکراتیکی باکووری سوریا لەڕۆژانی ٢٧ و ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٧ و لە سێیەمین دانیشتنیدا، یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریاو یاسای دابەشکردنی بەڕێوەبەرێتییەکانی ئەو ناوچانەی پەسەند کرد. بەپێی ئەو یاسایە سیستمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریا کرا بەسێ هەرێمی جزیرە، کە پێکهاتووە لە کانتۆنەکانی قامیشلۆ و حەسەکە، هەرێمی فورات پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی کۆبانێ و گرێ سپی، هەرێمی عەفرین پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی عەفرین و شەهبا. پرۆژەی چارەسەریی کورد بۆ کێشەکانی رۆژئاواو سوریا ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردی سوریا (ئەنەکەسە) لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١دا لەقامیشلۆ دامەزرا. ئەو ئەنجومەنە خۆی خستووەتە پاڵ ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا و کۆنگرەی نیشتمانی سوریا و لەناو شاندەکانی ئەو رەوتانەدا کەسێک بەناوی ئەوانەوە بەشداری لەدانیشتنەکانی پەیوەند بەکێشەی سوریاوە دەکات، بەڵام تائێستا دانیشتنەکانی جنێڤ، ئاستانا، سۆچی و ریاز بۆ چارەسەرکردنی کێشەی سوریا بەهیچ ئەنجامێک نەگەیشتووە. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا، کە ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەهەموو ئەو دانیشتنانە بێبەشکراوە، بەڵام ئەو ئیدارەیە لەخستنەڕووی رێگا چارەکانی خۆی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان رانەوەستاوە. بزووتنەوەی کۆمەڵگەی دیموکراتی (تەڤدەم)، کە ساڵی ٢٠١١ لە رۆژئاوای کوردستان دامەزراوە، ژمارەیەک حزب و لایەنی سیاسی و رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی پێکهاتووە و هەریەک لە پێکهاتە و نەتەوەکانی کورد، عەرەب، سوریانی، ئاشووری و مەسیحی و تورکمانی لە خۆ گرتووە. ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی خۆسەر لە رۆژئاوای کوردستان پشتبەستوو بە تێزی نەتەوەی دیموکراتیک و کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک و ژنۆلۆژی و ژینگەپارێزیی عەبدوڵا ئۆجالان، کاریکردوە بۆ دابینکردنی مافی نەتەوە و پێکهاتە ئاینی و نەتەوەییەکان. مەزڵوم عەبدی و پۆڵات جان لەکتێبی پرۆژە پراکتیکییەکانی بونیاتنانی خۆبەڕێ بەریدا باسی ئەوە دەکەن، کە بەدامەزراندنی سیستمی کۆمین لەناو کۆمەڵگەدا دەیانەوێت هەموو پێکهاتەکان بەشداریی راستەوخۆ لەخۆبەڕێوەبردنی کۆمەڵگەدا بکەن. بۆ ئەوەش جگە لەکۆمینەکان، ئەنجومەنی ناوچەکان، ئەنجومەنی شارەکان، ئەنجومەنی گشتیی رۆژئاوا (باکوورو رۆژهەڵاتی سوریا)یان بەهاوبەشی لەگەڵ نەتەوەکان و پێکهاتەکان دامەزراندووە. لەو چوارچێوەی ئەو پرۆژەیەدا گەل خۆی بەشداری دەکات لە چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزارییەکان و تەندروستییەکان، یاسایی و مافەکان، چاکسازیی کۆمەڵایەتی، پەروەردە، پرسە کولتوری و نەتەوەییەکان. هەروەها بابەتی گەشەدان بەزمان و کولتوری کوردی و کولتوری پێکهاتەکانی تر لەسیستمی بەڕێوەبەریی و پەروەردەدا کارپێکراوە. کاریش بۆ ئەوە کراوە هەمووان بەشداری لەپرۆژەی ئاوەدانکردنەوە، بەرگری و خۆپاراستندا بکەن. ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان ئەوە مۆدێل و شێوازە بەچارەسەر بۆ کێشەکانی کۆمەڵگە دەزانێت. جگە لەوەش لەدانوستانەکانیاندا لەگەڵ روسەکان و سوریەکان و رۆژئاواییەکاندا رایانگەیاندووە، سوریا بکرێتە کۆماری سوریا، بەشێوەی نا ناوەندی بەڕێوەببرێت، تایبەتمەندیی ناچەکانی خۆبەڕێوەبەری لە رووی سەربازی و ئاسایش و پەروەردەیان وەک خۆی بمێنێتەوە، یان لە چوارچێوەی نیشتمانی وەک بەشێک لەئاسایش و ئارامی و پەروەردەی سوریا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەمامەڵەکردن لەگەڵ سامانی نیشتمانیی بەتایبەتی نەوت و گازدا، جەختی لەوە کردووەتەوە ئەوە سامانی هەمو گەلانی و سوریایەو پێویستە بەشێوەیەکی دادمەندانە بۆ هەموو سورییەکان بێت، نەک وەک پێشتر گەلانی سوریا لێی بێبەش بن. جگە لەوەش یەکگرتوویی سوریا لەسوریایەکی دیموکراتیک و ئازادو ناناوەندی و هاوبەشدا دەبینین. خۆیان بەهەڕەشە بۆ یەکپارچەیی خاکی سوریایەکی دیموکراتیک و ئازاد نازانن و پێداگری لەوە دەکەن، کەپرۆژەکەیان چارەسەرە بۆ هەموو کێشەکانی سوریا.
هاوڵاتی ئێوارەی ئەو رۆژەی روسیا دەستی كرد بەهێرشكردنە سەر ئۆكرانیا تاكە وڵات كە بەپەلە پشتیوانیی خۆی بۆ مۆسكۆ دەربڕی تاران بوو لەكاتێكدا وەزیری دەرەوەی روسیا بەلێدوانێك ئاماژەی لەناوبردنی خەونەكەی ئێران و رۆژئاوای بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەگوێی هەمولایەنەكاندا دا. ئێران وەك ئەوەی دەستی لە دۆخەكە شۆردبێت رایگەیاندوە ئەگەر كۆشكی سپی بیەوێت دەتوانێت رێككەوتنەكە زیندو بكاتەوە بەڵام تاران ناتوانێت لەوە زیاتر چاوەڕێی ئەمریكا بكات. وەزیری دەرەوەی روسیاش پێچەوانەی رابردوو رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ، قۆناغ و هەنگاوی زۆری پێویستە، ئەوەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە مۆسكۆ نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی غازو نەوت بۆ وڵاتانی رۆژئاوا و هاوكات بوار نادات ئەمریكاو ئەوروپا، تاران بۆ ئامانجەكانی خۆیان لە دژی مۆسكۆ بەكاربهێنن. بەبڕوای شارەزایان و شیكەرەوانی سیاسیی؛ تاران بەپشتیوانیی لەمۆسكۆ هەڵەیەكی مێژوویی دیكەی تۆمار كردووە چونكە لەیەكەم و دووەم جەنگی جیهانییەوە روسیا بە بەردەوامیی لە بەرەی دژی ئێران بووە و تەنانەت لە سەردەمی جەنگی هەشت ساڵەی ئەو وڵاتەش لەگەڵ عێراق، پشتیوانیی سەددام حسێنی كردووە. روسیا هەر بەو مێژووە نەوەستاوەتەوە و لەساڵی 2011 تا ئەنجامدانی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران، هاوشانی ئەمریكاو رۆژئاوا دەستی هەبووە لەسەرجەم ئەو بڕیارانەی لە ئەنجومەنی ئاسایش و نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دژی ئێران دەركراوە بۆیە بەبەردەوامیی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و مۆسكۆ بە لەرزۆك ناودەبرێن بەتایبەت كە ئەمریكا تا ساڵی 1979 ئێرانی بە سەرەكیترین هاوپەیمانی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەداو دژی سۆڤیەت پڕچەكی دەكرد. روسیا تا ئێستا دەیان بەڵێنی بەرامبەر ئێران نەبردوەتە سەرو دوای ساڵانێكی زۆر لەچاوەڕوانی بەم دواییانە سیستمی قەڵغانی موشەكیی (ئێس 300)ی رادەستی وڵاتەكە كردو هەر جارە و بە بیانویەكەوە وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهری لەئێران تەواو نەكردووە و پڕۆژەكەی بە نیوەوناچڵی جێهێشتوە، بۆیە ئەوەی ئێستا لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرامبەر تاران و رۆژئاوا دەیكات چاوەڕواننەكراو نەبووە. رەئیسی لەپەیامی پشتیوانیی بۆ پوتن پاشگەز دەبێتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا لەئێوارەی رۆژی پێنجشەممە (24/2/2022) پەیوەندیی تەلەفۆنیی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتن، سەرۆكی روسیا ئەنجامدا و سەرۆكی یەكەم وڵات بوو كە بەمەبەستی پشتیوانیی لە مۆسكۆ پەیوەندیی بە پوتنەوە كردو تاكە سەرۆكی وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت جیهانیش بوو كە بە راشكاویی پشتیوانیی لە هەنگاوەكانی مۆسكۆ كرد دژی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ). ئەو لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا رایگەیاند؛ هەوڵەكانی مۆسكۆ وەڵامێكی گونجاوو یاساییە بۆ پێشێلكردنی رێككەوتنە ئاسایشی و ئەمنییە نێودەوڵەتییەكان لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت وڵاتانی ئەندامی ناتۆ. رەئیسی جەختی كردەوە كە هەڵكشانی سنورەكانی ناتۆ بەرەو رۆژهەڵات هەڕەشەی راستەقینەیە لەسەر سەقامگیریی و ئاسایشی وڵاتانی سەربەخۆ لەو سنورە جوگرافیا سیاسییەدا. بەپێی راگەیەنراوی كۆشكی كرملین، پوتن لەو گفتوگۆ تەلەفۆنیەدا بە رەئیسیی راگەیاندووە؛ هەنگاوەكەی مۆسكۆ هەوڵێكە بۆ دوورخستەنەوەی مەترسییەكان لە سنوری روسیاو هاوكات ئاماژەی بەوە كردووە كە پێوستە ئێران بە راوێژ لەگەڵ روسیا بەردەوام بێت لە دانوستانە ئەتۆمییەكان و هاوكاریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی. رەئیسی دوای سێ رۆژ لە لێدوانەكەی پەشیمان بوەوە و رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) لە كۆبوونەوەی كابینەی حكومەتەكەی رایگەیاند؛ ئەو دژی سەپاندنی دەسەڵاتەو تاران ئامادەیە هەموو هەنگاوێكی سیاسیی و دیپلۆماسیی بنێت لەپێناو چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی نێوان ئۆكرانیاو روسیا بۆ ئەوەی لەبەرژەوەندیی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە بشكێتەوە. پاشگەزبوونەوەی رەئیسی دوای ئەوە هات كەزۆربەی رۆژنامە و میدیاكانی نزیك لە ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێران رەخنەی توندیان لەو لێدوانەی سەرۆك كۆماری وڵاتەكەیان گرت و رایانگەیاند؛ رەئیسی نە سەرۆكی روسیایە نە سەرۆكی ئۆكرانیا بۆیە پێویست ناكات بەو جۆرە لێدوانانە دۆخی وڵاتەكە و قەیرانەكانی قورسترو قوڵتر بكاتەوە چونكە ئێران بە بەردەوامیی پشتیوانیی لە ستەملێكراوان دەكات نەوەك دەسەڵاتداران. ئەگەرچی رەخنەی ریفۆرمخوازان كاریگەریی لەسەر ئەو پاشگەزبوونەوەیەی رەئیسی هەبوو بەڵام لێدوانی سێرگەی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا سەبارەت بە رێككەوتنی ئەتۆمیی رەنگە هۆكارێكی سەرەكیی ئەو پاشگەزبوونەوەیە بێت چونكە لاڤرۆڤ رۆژی شەممە (26/2/2022) لە جیاتی سوپاس و پێزانین بۆ پشتیوانیی رەئیسی، رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستی بەبڕینی قۆناغی زۆرتر و هەنگاوی زیاترە لەكاتێكدا ئێران خۆی بۆ هەڵوەشاندوەی سزاكانی ئەمریكاو زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە ئامادە دەكرد. جەنگی ئۆكرانیا چارەنووسی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەگۆڕێت ئێران رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) عەلی باقری سەرۆكی تیمی دانوستانكاری ئەتۆمیی ئەو وڵاتەی جارێكی دیكە بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان رەوانەی ڤییەنا كردەوە و روسیاش پێچەوانەی رابردوو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەئێستادا بەدور دەزانێت لەكاتێكدا ئەم گەڕە لەدانوستانە ئەتۆمییەكان بە قۆناغی كۆتایی یان (فایناڵ) ناودەبرێت. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 كە لە زیندوكردنەوە نزیك دەبووەوە بەجەنگی ئۆكرانیا جارێكی دیكە چارەنوسی گۆڕاو روسیا خەونی ئێران و ئەمریكا بۆ ئەو رێككەوتنە لەبار دەبات و رایدەگەیەنێت زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە پێویستی بەكاتی زۆرە. ئاژانسی فەرمیی هەواڵی ئێران بڵاوی كردوەتەوە: ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی وڵاتەكە لەدوایین كۆبوونەوەیدا بڕیاریداوە نوێنەری تاران رەوانەی ڤیەننا بكاتەوە بەمەبەستی دانوستان و چارەسەری ئەو كێشانەی كە ئەگەری زیندوكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لاواز كردووە. بەپێی نوێترین لێدوانی وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە رۆژی دوشەممە (28/2/2022) تاران و وڵاتانی 5+1 رەشنوسی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییان بەهاوبەشیی ئامادە كردووە بەڵام سێ خاڵی سەرەكیی ماوە بۆ جێبەجێكردن و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە. وەزارەتی دەرەوە ئەو سێ خاڵەی روون نەكردوەتەوە بەڵام لە رابردودا ئێران دوای فرۆشی نەوت و لابردنی سەرجەم سزاكان و دڵنیایی لەئەمریكا كردووە كە پێدەچێت ئەو سێ خاڵەش هەر هەمان داواكارییەكانی رابردوو بن. ئەمریكا پێشتر رایگەیاندبوو ئەوەی پێویست بێت بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەنجام دراوە، بەڵام سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا كە وڵاتەكەی دوای ئەمریكا دووەم لایەنی ئەو رێككەوتنەیە لەنوێترین لێدوانیدا رایگەیاند؛ هەنگاو و قۆناغی دورودرێژ پێویستە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. پێش هێرشكردنە سەر ئۆكرانیا لەلایەن روسیاوە، لەدانوستانەكانی ڤییەنادا مۆسكۆ پشتیوانیی لەتاران و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە دەكرد، بەڵام مۆسكۆ دوای ئەنجامدانی هێرشەكە بۆسەر ئۆكرانیا هەڵوێستەكانی گۆڕیوەو دور نییە وەك كارتێكی فشار لەدژی ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا بەكاری نەهێنێت. روسیا بەهۆی ئەوەی نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی هەناردەكردنی غاز و نەوت بۆ ئەوروپا دەتوانێ ئاستەنگ بۆ زیندوكردنەوەی دوایین قۆناغەكانی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا دروست دەكات. ئەمریكا و ئەوروپا بۆ دابەزاندنی بەهای نەوت و دابینكردنی غاز دەیانویست پەنا بۆ قەتەر و ئێران ببەن و ئەو دوو وڵاتە بكەنە بەدیلی غازی روسیا، بۆیە مۆسكۆ هەستی بەوە كردو تەنها كارتێك ببێتە هۆی پوچەڵكردنەوەی ئەو پلانەی وڵاتانی رۆژئاوا... دواكەوتنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ە. یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئێران بۆ گەڕانەوە و پابەندبوونی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت بوو، بۆیە ئەو مەرجەی ئێران دەیتوانی ببێتە هۆی دابەزاندنی نەوت لەبازاڕەكانی جیهان و پێگەی ئەمریكاشی بەهێز دەكرد بەتایبەت كە دوای هێرشەكەی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا بەهای نەوت بەشێوەیەی بەرچاو بەرز بووە و ئەوەش بە بەرزترین بەهای نەوت بوو لەهەشت ساڵی رابردودا. ئەگەرچی واشنتۆن چەند جارێك هۆشداریی دابوە تاران بۆ ئەوەی بەزووترین كات پابەندنی رێككەوتنەكە بێت، بەڵام تاران جەختی لەفرۆشتنی نەوت و دڵنیایی لەئەمریكا دەكردەوە كە جارێكی دیكە هاوشێوەی ساڵی 2018 لە رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكشێتەوە. لە هەشت گەڕی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا، روسیا وەك پاڵپشتی سەرەكیی ئێران لەبەرامبەر ئەمریكا دەردەكەوت و لەلایەكی دیكەوە ئەڵمانیاو بەریتانیا و فەڕەنسا كە لایەنێكی دیكەی ئەو رێككەوتنەن هاوشانی ئەمریكا دوایان لەتاران دەكرد بگەڕێتەوە بۆ ئەو رێككەوتنە. لێدوانی سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا لەقۆڵێكی دیكەوە رێسەكانی ئەمریكا لەجیهاندا دەكاتەوە بەخوری چونكە لەلایەك رێگە نادات ئێران قازانج لە رێككەوتنەكە بكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەبێیە ئاستەنگ بۆ ئەوەی رێككەوتنەكەو ئێران قازانج بەوڵاتانی رۆژئاوا نەگەیەنێت. ئێران دەستی لەبنی هەمانەكە دەردەچێت؟ بەرپرسانی ئێران لەكاتی توندبوونەوەی ناكۆكییەكانی رۆژئاواو روسیا مشتیان لەوە خۆش كردبوو دۆخەكە ببێتە مایەی خێرو دەرگای بازاڕەكانی جیهان بۆ نەوت و غازەكەیان بكرێتەوە، چونكە ئەوروپا پێویستی بە غاز هەیەو ئەمریكا دەیەوێت نرخی نەوت بەرز نەبێتەوە، بەڵام بەپێی ئەو ئامارە نوێیانەی كە لەئاستی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازو نەوتی ئێران ئاشكرا بووە ئەو وڵاتەش ناتوانێت بەدیلێكی گونجاو بێت سەرەڕای ئەوەی دوای روسیا خاوەنی 16% یەدەگی غازە و دوای سعودیەش خاوەنی 18%ی نەوتی خاوە لەجیهاندا. ئێران بەهۆی سزاكانی 40 ساڵی رابردووەوە نەیتوانیوە تواناكانی لەبواری بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت و غازدا زۆر پەرە پێی بدات. لەنوێترین ئامار و داتای تایبەت بەنەوت و غاز لەئێران ئاشكرا بووە كە یەدەگی غازەكەی 32 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی دەگاتە 250 ملیار مەتر سێجا لەساڵێكدا، بەڵام لەو بڕە غازەی كە بەرهەمی دەهێنێت لانیكەم 230 ملیار مەتر سێجای لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەكاردەهێنێت. لەبەرامبەردا روسیا یەدەگی غازەكەی 37 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی زیاترە لە 638 ملیار مەتر سێجا كە بڕی 411 ملیار مەتر سێجای لەساڵێكدا بۆ ناوخۆی وڵاتەكەی بەكاردەهێنێت، بۆیە روونە ئێران بەو دۆخەی ئێستایەوە كە دەتوانێت تەنها 20 ملیار مەتر سێجا هەناردە بكات نابێتە بەدیلی غازی روسیا. لەلایەكی دیكەوە ئەگەرچی ئێران ئەزموونی هەناردەكردنی شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانەی لەساڵی 1970 بۆ 1975 هەبووە، بەڵام ئەو ئاستە لەساڵی 2017 بۆ دوو ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل كەمی كردووە لە كاتێكدا ئەو سەردەمە كەرتی نەوتی ئێران سزای لەسەر نەبوو رێككەوتنی ئەتۆمیی لەبواری جێبەجێكردندا بوو. هەندێك سەرچاوە لەئێران باس لەوە دەكەن لەئێستادا سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا بڕی 850 هەزار بەرمیلی رۆژانە رەوانەی بازاڕەكان و بەتایبەت چین دەكرێت و ئەگەر سزاكان لاببرێت توانای هەیە ئاستی هەناردەی بۆ زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 بەرز بكاتەوە كەئەوەش جێی گومانە، چونكە سێ ساڵە كەرتی نەوت لەو وڵاتە لەسایەی گەمارۆكانی ئەمریكا لە رووی ئامێر و پیشەسازییەوە كەموكوڕیی هەیەو پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە. جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندووە بۆ ئاساییبوونەوەی كەرتی نەوت و غازی ئێران لە رووی ئامێرو تەكنیكەوە پێویستی بە 160 ملیار دۆلارە، بۆیە ئەگەر سەرجەم پارە بلۆككراوەكانی ئێرانیش كە بەزیاتر لە 100 بۆ 150 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت لەلایەن ئەمریكاوە ئازاد بكرێت ئەوا كات و ماوەیەكی زۆری پێویستە بۆ ئەوەی وڵاتەكە پاڵاوگەكان و كارگەو هێڵی بۆرییەكانی راكێشانی نەوت و غاز نۆژەن بكاتەوە، بەوەش خەونەكەی بۆ بوون بە بەدیلی غازی روسیا بۆ ئەوروپا لەبار دەچێت.
