مەزڵووم عەبدی سەردانی هەولێر دەکات

  هاوڵاتى له‌ ئه‌نجامی وەرگەڕانی پاسێك له‌ شارۆچكه‌ی سارز له‌سه‌ر رێگای سه‌ره‌كی نێوان قایسه‌ری-مه‌رەش ٢٩ كه‌س برینداربوون. بەیانی ئەمڕۆ شەممە، 14 ئابی 2021  له‌ ئه‌نجامی وەرگەڕانی پاسێك له‌ شارۆچكه‌ی سارز له‌سه‌ر رێگای سه‌ره‌كی نێوان قایسه‌ری-مه‌رەش ٢٩ كه‌س برینداربوون برینداره‌كان بۆ نه‌خۆشخانه‌ گوازرانه‌وه‌ و ئه‌وانه‌شی به‌ سه‌ختی بریندار بوون، دوای فریاگوزاریی سه‌ره‌تایی به‌ هێلیكۆپته‌ری ئامبوڵانس ره‌وانه‌ی نه‌خۆشخانه‌كانی ناوه‌ندی قایسه‌ری كران. سه‌رنشینانی پاسه‌كه‌ قوتابیان و خوێندكارانی كۆرسی فێربوونی قورئان بوون و به‌ مه‌به‌ستی ئه‌نجامدانی گه‌شتێک بۆ ئیستانبوڵ به‌رێگاوه‌ بوون.

 هاوڵاتى سەرۆکوەزیرانی عێراق رایگەیاند: " بەرهەمهێنانی کارەبا زیادیکردووە، بەڵام تیرۆریستان پەلاماری تاوەرەكانی گواستنەوەی كارەبا دەدەن بۆیە بە پێویستی دەزانن کە شانەیەک پێکبهێنرێت بۆ پاراستنی تاوەرەکانی کارەبا". لە ماوەکانی رابردوو چەندین جار چەکدارانی داعش تاوەرەکانیان دەتەقاندەوە و قەیرانی کارەبایان قووڵتردەکردەوە. ئەمڕۆ هەینی 13ی ئابی 2021 مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق سەرپەرشتی کۆبوونەوەیەکی کرد لەبارەی پاراستنی تاوەرەکانی کارەبا و لەو بارەوە لە تویتەری خۆی رایگەیاند، "بەرهەمهێنانی کارەبا زیادیکردووە، بەڵام تیرۆریستان پەلاماری تاوەرەكانی گواستنەوەی كارەبا دەدەن"، بۆیە بە پێویستی دەزانن کە شانەیەک پێکبهێنرێت بۆ پاراستنی تاوەرەکانی کارەبا. سەرەتای مانگی رابردوو حکومەتی عێراق بڵاویکردەوە، لە ماوەی شەش مانگی رابردوودا نزیکەی 70 تاوەری گواستنەوەی کارەبا لە عێراق بە "کاری تێکدەرانە و تەقاندنەوەی بۆمبی چێندراو کراونەتە ئامانج". ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق، لە مانگی تەممووزی 2021 دا رایگەیاند؛ بەرهەمهێنانی کارەبا لە عێراق گەیشتووەتە زیاتر لە 20 هەزار مێگاوات و ئەوە بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبایە بەدرێژایی مێژووی عێراق.

هاوڵاتى  حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" چوار ملیار دینار بۆ رووبەڕووبوونەوەی وشکەساڵی و کێشەی ئاوی ماڵان تەرخاندەکەن، کە دوو ملیار و 500 ملیۆن دیناریان بەسەر پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک دابەشدەکرێت". ئەمڕۆ هەینی 13ی ئابی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماڵپەڕی فەرمی خۆیان رایگەیاند:" چوار ملیار دینار بۆ رووبەڕووبوونەوەی وشکەساڵی و کێشەی ئاوی ماڵان تەرخاندەکەن، کە دوو ملیار و 500 ملیۆن دیناریان بەسەر پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک دابەشدەکرێت". بەپێی راگەیێندراوەکە، ملیارێک و 500 ملیۆن دینار "بە مەبەستی خێرا بەرەنگاربوونەوەی کێشەی کەمئاوی لە سنووری پارێزگای هەولێر" خەرجدەکات. ئەمساڵ بەهۆی کەمبارانی و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، بەشێک لە هاونیشتمانیان تووشی قەیرانی کەمئاوی بوونەوە، جگە لەوەش چەندین باخچە و پارک بەهۆی ئاو نەدان وشکبوونەتەوە.  ئەو دوو ملیار و 500 ملیۆنەی کە بۆ پارێزگاکان خەرجکراوە، 925 ملیۆن دینار بۆ پارێزگای هەولێر، 575 ملیۆن دینار بۆ پارێزگای دهۆک و یەک ملیار بۆ پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان راپەڕین تەرخاندەکرێت.

  هاوڵاتى ئازانسی ئافاد رایگەیاند:" لە تورکیا دوای لافاوەکەی شارۆچکەی بۆزکورتی لە رۆژئاوای هەرێمی دەریای رەش تاوەکو ئێستا تەرمی 27 هاوڵاتی دۆزراونەتەوە و زیاتر لە 100 کەس بێسەروشوێنن. ئەمڕۆ هەینی 13ی ئابی 2021 ئازانسی "ئافاد" رایگەیاند:" لە پارێزگای کاستامۆنو ژمارەی مردن بەهۆی لافاو بۆ 25 کەس بەرزبووەتەوە و لە پارێزگای سینۆپ 2 کەسی دیکە گیانیان لەدەستداوە، ئەو کەسانەی هەواڵی بێسەروشوێنبوونیان بە فەرمی تۆمارکراوە ژمارەیان زیاتر لە 100 کەسن".  ئازانسەکە ڕاشیگەیاندووە :" لە پارێزگای بارتن 2 کەس بێسەروشوێنن و هەوڵەکانی گەڕان بۆ دۆزینەوەی ئەو 2 کەسە بەردەوامن". کەشناسی تورکیا رۆژی پێنجشەممە هۆشداریی دا بەوەی، رۆژی هەینی 13ی ئاب و شەممەی داهاتوو شەپۆلێکی نوێی بارانبارین هەمان ئەو ناوچەیە دەگرێتەوە.  رۆژی چوارشەممە 11ی ئابی 2021 لە پێنج شاری تورکیادا لافاو هەستا و زیانی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. لافاو لە چەند شارۆچکەیەکی پارێزگاکانی سامسون، کارابوک، بارتن، سینۆپ و کاستامۆنو دروستبوو. بە گشتی چەندین ئۆتۆمبیل و کەرەستەی لەگەڵ خۆی برد و زیانی بە ژمارەیەکی زۆر خانوو و باڵەخانە گەیاند. بەهۆی لافاوەوە لە چەند شوێنێکی ئەو 5 پارێزگایەدا رۆچوونی زەوی روویدا و چەند رێگەیەکی سەرەکیش بەڕووی هاتووچۆدا داخران و ژمارەیەک خانووبەرە ژێرئاوکەوتن.

هاوڵاتى سەرۆکی جەهەپە ڕایگەیاند:" بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی کار دەکەن و هاوشێوەی وڵاتانی دیکەی جیهان، ئەوانیش کێشەی کورد لە تورکیا چارەسەر دەکەن. کەمال کڵچدارئۆغڵو، سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری-جەهەپە ڕایگەیاند:" بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی کار دەکەن و هاوشێوەی وڵاتانی دیکەی جیهان، ئەوانیش کێشەی کورد لە وڵاتەکەیاندا چارەسەر دەکەین".  سەرۆکی جەهەپە هەروەها رەخنەی لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییەکان و لادانی ئەو ئەکادیمیست و مامۆستایانەی زانکۆکانی تورکیا و باکووری کوردستانی گرت، کە بەهۆی واژۆکردنیان لەسەر راگەیێنراوی ئاشتی لەسەرکار لادران.  ژمارەیەک کەسایەتی و ئەکادیمیستی تورکیا و باکووری کوردستان لە 10ی کانوونی دووەمی 2016 بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی لە تورکیا راگەیێندراوێکیان بڵاوکردەوە و دواتر سەرجەم ئەو کەسایەتی و ئەکادیمیستانەی کە واژۆیان لەسەر راگەیێنراوەکە کردبوو، لەسەرکار لادران.    

هاوڵاتى عەبدوڵڵا كوێخا موبارەك ڕایگەیاند:" پێویستە ھەموو خەڵكی سنورەكە نەك ھەر سوپاس و ستایشی بكەین، بەڵكو ھەموان پشتیوانی خۆی و حزبەكەی بكەین تا ھانی بدەین بۆ خزمەتی زیاتر و تۆڵە سەندن و پەیامێكیش بێت بۆ ئەوانەی كە چەندە ساڵە دڕۆیان لەگەڵمان كردووە". عەبدوڵڵا كوێخا موبارەك كادیرەی پارتی لە پەیامێكدا كە لە ئەكاونتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردووەتەوە:" چارەسەركردنی كێشەی ئاوی چەمچەماڵ، لەمیانەی دانیشتنێكی خۆی و سەرۆكی حكومەت بووە، كە كێشەكەی بۆ باسكردووەو مەسرور بارزانیش زۆر نیگەران و غەمبار بووەو  دڵنیای كردووەتەوە كە زۆر بە جدی ھەموو ھەوڵێكی خۆی دەخاتەكار بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە. ئاماژەی بەوەشكردووە كە ھەر دوابەدوای ئەو دانیشتنە، سەرۆكی حكومەتی هەرێم نوێنەری تایبەتی خۆی ناردە سنورەكەو دەرخستەی چارەسەری خێرا بە 10 بیری ئیرتیوازی و دەرخستەی پرۆژەی ئاوی گۆپتەپە – چەمچەماڵ- یان گەیاندە وەزارەتی پەیوەندیدارو ئەنجومەنی وەزیران، راشیگەیاندووە: وا ئێستا بڕیار لەسەر ھەڵكەندنی بیرەكان و بەستەوەی بە ھێڵی گشتی ئاوی چەمچەماڵەوە دراوەو بە جدیش ئیش لەسەر پرۆژەی ئاوی گۆپتەپە -چەمچەماڵ دەكرێت. عەبدوڵڵا كوێخا موبارەك، رەخنەی ئەوەشی گرتووە كە ماوەی 30 ساڵە كێشەی كەمئاوی لە قەزای چەمچەماڵ هەیەو كەم حزب و كەسایەتی سیاسی و حكومی ھەیە موزایەدەی پێوە نەكردبێت و چەندین جار حزبەكان وەكو بانگەشەی ھەڵبژاردن بەكاریان ھێناوە، دەشڵێت: بۆ یەكەم جارە كە پارتی دیموكراتی كوردستان و سەركردە و نوێنەری ئەو حزبە لە حكومەتدا باسی چارەسەری ئەو كێشەیە دەكات و بە شێوەی كردەیی گرنگی پێداوە. راشیگەیاندووە، ئەمە ھەوڵ و تاقیكردنەوەیەكی نوێیە، ئیتر چی پێویست دەكات خەڵكی گوێ لە چەند دەسوپێ سپی و بێ كردارێك بگرن، كە دەیان جار لەلایەن خۆیان و حزبەكانیانەوە قۆڵی خەڵكیان بڕیوە بەناوی چارەسەری ئاوی چەمچەماڵەوە، یان بۆ دەبێت پێویست نەكات ئێمە سوپاس و ستایشی كەسێكی نوێ بكەین كە لە حكومەت و بۆ یەكەم جار بەڵێنی خۆی بردبێتەسەر و كێشەكەمان بۆ چارەسەر بكات دوای ئەو ھەموو فریودان و بەڵێنە درۆینەیانەی ئەوانی تر، بەڵێ ھەنگاوەكەی كردەییەو پێویستە ھەموو خەڵكی سنورەكە نەك ھەر سوپاس و ستایشی بكەین، بەڵكو پێویستە ھەموان پشتیوانی خۆی و حزبەكەی بكەین تا ھانی بدەین بۆ خزمەتی زیاتر و تۆڵە سەندن و پەیامێكیش بێت بۆ ئەوانەی كە چەندە ساڵە دڕۆیان لەگەڵمان كردووە. كادیرەكەی پارتی خەڵكی قەزای چەمچەماڵی دڵنیا كردووەتەوە كە بەردەوام دەبن لە داواكاری ھەموو جۆرەكانی خزمەتگوزاری بۆ سنورەكەو بەوپەڕی دڵسۆزییەوە ھەوڵی تەواو دەدەن بۆ بەدیھێنانی خواستەكانی خەڵك و "چەند كەچە نوسەر و دڵ ژەنگاوییەكی سیاسی و چەند گروپێكی دروستكراو لە مناڵومەزم ساردمان ناكاتەوە لە خزمەتكردنی خەڵك و ناوچەكەمان".

  هاوڵاتى وەزارەتی بەرگری تورکیا ڕایگەیاند:" لە باشووری کوردستان ، هێرش کراوەتە سەر سەربازەکانمان و سەربازێک کوژرا".   وەزارەتی بەرگریی تورکیا لە راگەیێندراوێکدا ئاماژەی بەوەدا،  لە چوارچێوەی ئۆپەراسیۆنەکانی "چڕنووکی هەورەبرووسکە" کە لە باشووری کوردستان بەڕێوەدەچێت، هێرش کراوەتە سەر سەربازەکانیان.  لە ئەنجامی هێرشەکەدا سەربازێکی سوپای تورکیا بەناوی هاکان بالی برینداربووە و دوای گواستنەوەی بۆ نەخۆشخانە گیانی لەدەستداوە.  لەلایەکی دیکەوەشه‌وی رابردوو چوار موشەک لە گوندێکی ناحیەکەیاندا کەوتووەتە خوارەوەو باس له‌وه‌ كراوه‌ كه‌ موشەکەکان بە ئاڕاستەی بنکەی سەربازی زێلکان ئاڕاستە کرابن. محەمەد ئەمین بەڕێوەبەری ناحیەی زێلکان رایگه‌یاند: چوار موشەک لە گوندی گوداد کەوتوونەتە خوارەوە، کە دوو موشەکیان تەقیونەتەوە و دووەکەی دیکەش نەتەقیونەتەوە، راشیگه‌یاندبوو كه‌ پێشبینی ناکەن موشەکەکان بە ئاڕاستەی بنکەی سەربازی زێلکان ئاڕاستە کرابن. سوپای تورکیا لە 23ـی نیسانی رابردووەوە بە پاساوی رووبەڕووبوونەوەی پەکەکە لە قووڵایی خاکی باشووری کوردستاندا ئۆپەراسیۆنێکی بەناوی "چڕنووکی هەورە برووسکە" بۆ سەر ناوچەکانی مەتین و ئاڤاشین و زاپ دەستپێکردووە؛ لەو کاتەوە ئۆپەراسیۆن و رووبەڕووبوونەوەی نێوان سوپای ئەو وڵاتە و گەریلاکانی پەکەکە بەردەوامە. 

عەمار عەزیز «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێوە كراو حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنم داو 90 حەپم خوارد تا بمرم و لەدەست داعش رزگارم ببێت، بەزۆر دەستدرێژی دەكرایەسەرم كە لەوە ناخۆشتر نییە دەستدرێژی بكرێتەسەر شەرەف كە چۆنێتییەكەی و ئازارەكەی وەسف ناكرێت». حەلا سەفیل ، كچێكی رزگاربووی دەستی داعشە ، زیاتر لەسێ‌ ساڵ لەژێر ئەشكەنجەو مامەڵەی خراپی داعشدا بووە، ئەو هەشت جار هەڵاتووە لەژێر دەستی داعش رزگاربكرێت، جاری هەشتەم توانیویەتی خۆی بگەیەنێتە سوپای عێراق و رزگاری ببێت. حەلا سەفیل، خەڵكی كۆمەڵگای تل قەسەبە سەر بەقەزای شەنگال لەدایكبووی 1996، رۆژی 2ی ئاب 2014 لەناوچەی (قنێ‌) كە حەوت كیلومەتر دوورە لەناوەندی شەنگال، لەگەڵ دایك و باوك و خوشك و براكانی دەكەوێتە دەست چەكدارانی داعش، دوای دەستگیركردنیان ژن و پیاو لێك جیاكرانەوە، دواتر ژن و كچیان گواستنەوە بۆ تەلەعفەر.  دوای سێ‌ رۆژ مانەوە لەتەلەعفەر دەگوازرێنەوە بۆ زیندانی بادۆش لەسنوری شاری نەینەوا، لەزیندانی بادۆش دووبارە دایك و كچەكانیان لێك جیاكرانەوە، ئینجا كچیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەناوەندی موسڵ، وەك حەلا سەفیل  بۆ پەیامنێرەكەی هاوڵاتی باس كرد. «كاتێك ئێمەیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەوێ‌ ناخۆشترین شت لەژیانی مندا دەستپێكرا ئەویش كڕین و فرۆشتنی كچان بوو ، لەوێ‌ هەندێك چەكداری داعش دەهاتن 10 كچیان دەكڕی، هەندێكی تر پێنج كچیان دەكڕی بەپێی حەزو خواستی خۆیان، دوای كڕین دەیانبرد بۆ شاری رەققە، تەلەعفەر، بەعاج ، ئیتر هەركەسێك بەئارەزوی خۆی بۆ چ شوێنێكی بردبا»، حەلا سەفیل وا دەڵێت . «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێكراوە، دوو لەو چەكدارانە بە رەگەز سعودی بوون و ئەوەی تر عێراقی، ناخۆشترین شت هەر ئەوەبوو كە بەزۆر دەستدرێژییان دەكردەسەرم، لەوە ناخۆشتر نیە دەستدرێژیی بكرێتەسەر شەرەف كە لەهەموو شتێك گرنگترە، هەموو شتێكی خراپیان دەكرد ناتوانم وەسفی بكەم». حەلا باس لەچۆنیەتی خواردنی 90 حەب دەكات تابمرێت و لەژێر دەستی ئەوان رزگاری بێت، وتی:» زۆر بێزاربووم لە چەكدارانی داعش، زۆر شتمان تاقیكردەوە تا بمرین، چەند جارێك هەوڵی خۆ خنكاندنم دا، بەڵام زوو زوو دەیانزانی و رێگەیان بەئێمە نەدەدا خۆمان بكوژین، جارێك دەستی خۆم بڕی، دواینجار لەماڵی كریستیانەكان سێ‌ كارتۆنی حەبی (مقەوی)م بەدەستهێنا، تەنها لەیەك كاتدا 90 حەبی (مقەوی )م خوارد، دوای خواردنی حەب لەهۆش خۆم چووم، هێندە زانیم لەنەخۆشخانەم». حەلا باس لەوەدەكات كە بەو حەبانە نەمردو ئێستاش بەهۆی خواردنی ئەو حەبانە تەندروستیی باش نیە، وتیشی:»كە زانیان حەبم خواردووە یان هەر جارێك هەوڵی خۆ كوشتنم دەدا ئێمەیان لەكارەبا دەداو دەیان سزادانی تر، هەشت جار هەوڵی هەڵهاتنمدا سوودی نەبوو ، لەكۆی ئەو هەوڵانە حەوت جار چەكدارانی داعش زانیان دووبارە منیان دەستگیردەكردو سزایان دەدام بەقورسترین و ناخۆشترین شت كە باس ناكرێت». حەلا كاتی هەڵهاتنی لەدەست چەكدارانی داعش دەخاتەڕوو كاتێك فیرقەی زێڕینی لەشكری عێراق دەگەنە موسڵ ، حەلا بۆ جاری هەشتەم هەوڵدەدات خۆی رزگار بكات»لەبەری چەپی موسڵ بووم، زانیم سوپای عێراق هاتووەتە ناو سەنتەری موسڵ، هەوڵی هەڵاتنمدا بەچەند قۆناغێك خۆم گەیاندە بەری راستی موسڵ و یەكسەر خۆم رادەستی سوپای عێراق كرد، پێش ئەوەی بگەمە بەری راست لە رێگا هەر كەسێك پرسیاری لەمن كردبا نەمدەگووت ئێزیدیم تاگەیشتمە خاڵێكی سوپای عێراق، لە رێكەوتی 1/ 7/ 2017 بەتەواوی لەژێر دەستی داعش رزگاربووم». حەلا سەفیل، پێنج براو سێ‌ خوشكی هەیە، دوای حەوت ساڵ هێشتا چارەنووسی دایك و باوك و سێ‌ برای حەلا دیار نیەو بێسەروشوێنن، حەلا لەگەڵ سێ‌ خۆشكی خۆی و برایەكی لەكەمپی بێرسیف لەسنوری قەزای زاخۆ ژیان دەگوزەرێنێت . حەلا لەدوای رزگاربوون لەژێر دەستی چەكدارانی داعش  لەكەمپی بێرسیف لەگەڵ برایەك و سێ‌ خوشكی ژیان دەگوزەرێنێت و دوای وەرگرتنی چارەسەری دەروونی بۆ ماوەی دوو مانگ، لەگەڵ رێكخراوێك كاری (پاككەرەوە) دەكات لەنەخۆشخانەی كەمپی بێرسیف، وتی:» بەداخەوە لەدوای ئەو هەموو ناخۆشییانە ئیشی پاككەرەوە دەكەم، هەرچەندە ئیشكردن شەرم نیە و شەرەفێكی گەورەیە بۆ من، بەڵام عەیب و شەرمە بۆ بەرپرسانی عێراق و هەرێمی كوردستان كە بەهەموو شێوەیەك ئێمەیان «قوربانیانی ئێزیدییەكانیان پشتگوێ‌خستووە». «كەیسی شەنگال و رزگاربووانی دەستی داعش وەكو یاری منداڵانی لێهاتووەو یاری بەئێسك و پروسك و نەخۆشییەكانی ئێمەوە دەكرێت، هەندێكجار بەناچارییەوە باس لەكەیسی شنگال دەكەن، هیچ شتێك بۆ ئێمە نەكراوە»، حەلا وای وت.

نامۆ سەربەست دەسەڵاتدارانی حزبەكەی ئەردۆغان و دەوڵەت باخچەلی هاوپەیمان دەڵێن كودەتایەك لەوڵاتەكەیاندا بەڕێوەیەو بۆ ئەو مەبەستەش دوای ئاگركەوتنەوەكەی توركیا سەدان كەس دەستگیركراون. هیلال كاپلان مامۆستای دەروونناسی و رۆژنامەنوسی دیاری نزیك لەدەسەڵات و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبردنی دامەزراوەی میدیایی تەرەتەی توركیی، لەڕۆژنامەی دەیلی سەباحدا وتارێكی بەو ناونیشانەوە بڵاوكردەوەو ئەوە بووە سەرەتای دەستپێكی هەڵمەتێكی راگەیاندن و سیاسییەكانی ئاكەپەو جەهەپە، كەئەگەری كودەتایەكی نوێ لەتوركیادا هەیە. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت ئەو ئاگرانەی ماوەیەكە توركیای گرتووەتەوە:»دەكرێت وەك بیانویەك بەكاربهێندرێن بۆ هەوڵی كودەتایەكی سەربازیی». نووسەرەكە ئاماژەی بەئەوە كردووە پێشبینییەكەی دوای ئەوە دێت كە ستفین كوك شارەزا لەسیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سێ رۆژ بەر لەدەستپێكردنی ئاگرەكان، لەوتارێكدا كە لەڕۆژنامەی فۆرین پۆلیسی بەناونیشانی (درزەكانی رژێمی ئەردۆغان لەزیاتربووندایە)، تیشكی خستەسەر خاڵە لاوازە بەرچاوەكانی حكومەتەكەی ئەردۆغان و لاوازبوونی زیاتری رژێمی توركیا و باسی لەوەشكرد توانای ئەردۆغان بۆ سەپاندن و پاراستنی دەسەڵاتەكەی لەسەرتاسەری توركیادا لاواز بووە و ئەوەش ئەگەری روودانی ناڕەزایی فراوان و زیاتربوونی توندوتیژی و كێبڕكێ سیاسییەكان زیاتردەكات. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت:»ئەوانەی چاودێری دەزگا راگەیاندنە رۆژئاواییەكان دەكەن، دەزانن ستیفن كوك یەكێكە لەسێ دژترین نووسەرەكان بەتوركیا، ئەو نووسەرە وتارێكی نووسیوە بە ناونیشانی چۆن ئەردۆغان توركیای كردووەتە وڵاتێكی سوڵتەوی و هەوڵدەدات بیانوو بۆ كوشتنی 251 كەس بهێنێتەوە لەلایەن كودەتاچییەكانەوە «. كاپلان كەسەرپەرشتیی چەند لیژنەیەكی ئەلكترۆنیی ئاكەپە دەكات بەناوی (گروپی ماسیخۆرە) و كاریان هێرشی ئەلكترۆنییە بۆ سەر ركابەر و ئۆپۆزسیۆنەكانی ئاكەپە، لەوتارەكەیدا نووسیویەتی:»هەمان فێل دووبارە دەكەنەوە بەوەی تۆمەتبارم بكەن بەبڵاوكردنەوەی تۆقاندن، وەك ئەوەی چوار مانگ پێش 15ی تەمموزی 2016 باسی ئەگەری كودەتام كرد، بەڵام من پێتان دەڵێم جوڵەی نامۆ هەیەو ئێمەش ئامادەین». دوا بەدوای كاپلان محێدین ئەتامان، مامۆستای زانستە كۆمەڵاتییەكان لەزانكۆی ئەنقەرە و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی، وتارێكی بڵاوكردەوە بەناونیشانی (ئایا ئاگری دارستانەكانی توركیا كودەتایەكی نوێیە دژی حكومەت؟). تیایدا باس لەوە دەكات ئاگرەكان بە ئەنقەست لەلایەن پەكەكەوە كراونەتەوە و بوونەتە بیانوو بۆ گێرەشێوێنان تا توركیا وەك دەوڵەتێكی لاواز نیشان بدەن و هەوڵی كودەتا بدەن. لەچوارچێوەی ئەو هەڵمەتەدا چەندین وتارو بەرنامەو راپۆرتی تەلەفزیۆنیی تریش نووسران و پێشكەشكران، دواتریش پارتی دادو گەشەپێدان لەشاری ئەستەنبوڵ، كۆڕێكی گرت بەناونیشانی، (نمونەی دادو گەشەپێدان لەبەمەدەنیكردنی دەوڵەتی توركیاو شكستپێهێنانی كودەتا سەربازییەكان) تیایدا چەندین سیاسیی و نووسەر بەشدارییانكرد. لەكۆڕەكەدا یاسین ئاكتای راوێژكاری رەجەب تەیب ئەردۆغان وتی:»كودەتا رێگایەكی ناشەرعییە بۆ گەیشتنە حكوم، چارەسەری راستەقینە بەڕێگای پەرلەمانی و سیاسی دەبێت». هەروەها وتیشی:» كودەتا بەسەر دەستورو دامەزراوەكاندا دەبێت و ئەوەش سەری گەندەڵییە، چونكە كودەتا دزین و پێشێلكردنی هەموو پێوەر و نرخ و دەستورەكانە، گەلی توركیا لەكودەتا تێگەیشتووە و رەتی دەكاتەوە». لەبەرامبەر ئەو هەڵمەتەی دەسەڵاتدا، خەڵك و ئۆپۆزسیۆنی توركیاو چاودێرە دەرەكییەكان دەڵێن، ئەوانە تەنیا بۆ شاردنەوەی شكستی حكومەتە لەچارەسەری ئاگرەكاندا، بەتایبەتی ئەو رەخنانەی لەخودی ئەردۆغان گیران لەپای سەردانی بۆ ناوچە سوتاوەكان بەهێزێكی پاسەوانیی زۆرو دابەشكردنی كیسە چا بەسەریاندا. لەلایەكی ترەوە هەوڵی دەسەڵاتە بۆ زیاتر بێدەنگكردنی دەنگە ناڕازییەكان و ئۆپۆزسیۆن بەناوی پشێوینانەوە و بڵاوكردنەوەی ترس و دژایەتیكردنی دەوڵەتەوە. هاوكات بیانویەكی بەهێزە بۆ بەردەوامیی ئەردۆغان لە لەسەركارلابردنی ئەو فەرماندە سەربازییانەی گومانی لە وەلائیان هەیە بۆ خۆی، ئەوەبوو رۆژی 5ی ئاب و لەگەرمەی هەڵمەتەكەدا 30 فەرماندەی سەربازیی بەپلەی جەنەراڵ و ئەدمیراڵ خانەنشینكرد. لە 27ی تەمموزەوە ئاگرەكانی دارستانەكانی توركیا بەردەوامە، جیاوازیی لێدوانی بەرپرسە توركەكان سەبارەت بەژمارەی ئاگرەكان و كوژاندنەوەیان، ناجێگیریی دەرونی خەڵكی ئەو وڵاتەی زیاتر كردووە. هەندێكیان دەڵێن 150 ئاگرەو هەندێك دەڵێن 210 ئاگرە و 200یان كوژێنراوەتەوە. هەروەها 9ی ئاب بەكر باكدمیریلی وەزیری كشتوكاڵ و دارستانی توركیا رایگەیاند، تەواوی ئاگرەكان كوژێندراونەتەوە، بەڵام فەخرەدین ئەڵتۆن سەرۆكی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی سەرۆكایەتی كۆمار وتی 239 ئاگر بووەو هێشتا 5 یان بەردەوامە. بەوتەی ئەڵتۆن شەش هەزار كەس و 16 فڕۆكەو 9 درۆن و 65 هەلیكۆپتەرو 850 ئۆتۆمبێلی ئاگركوژێنەوە، بەشدارن لەهەڵمەتەكەدا. لەسەرەتای كەوتنەوەی ئاگرەكاندا (ئەوكات هێشتا ئاگر لە یۆنان نەكەوتبوەوە) حكومەتی یۆنان ئامادەیی بۆ هاوكاریكردنی توركیا دەربڕی و رایگەیاند ئەوان پێشتر چەند جارێك رووبەڕووی ئەو دۆخە بوونەتەوە و شارەزاییەكی زۆریان لەو بوارەدا هەیە، بەڵام توركەكان دەستپێشخەرییەكەی ئەوان و ئیسرائیلیشیان رەتكردەوە. لەبەرامبەردا سێ فڕۆكەی روسییان بۆ ماوەی 153 رۆژ بەبڕی 23 ملیۆن دۆلار بەكرێ گرت. زیانەكانی ئاگرەكەی توركیا تائێستا حكومەتی توركیا بەفەرمیی زیانەكانی ئاگرەكانی بڵاونەكردووەتەوە، بەتایبەتی زیانە ماددی و داراییەكان. بەپێی ماڵپەڕی سەنتەری خێرخوازیی كارەساتەكان، تائێستا لەتوركیادا 95 هەزار هێكتار زەوی و دارستان سوتاون، لەكاتێكدا لە 12 ساڵی رابردوودا نێوەندی سوتانی ساڵانە 13 هەزار و 516 هێكتار بووە. لەڕوی گیانییەوە 14 كەس مردون و 27 كەس هێشتا لە نەخۆشخانەكانن و سەدانی تریش دوای چارەسەر چوونەتە دەرەوە. چەتین عوسمان بوداق، پەرلەمانتاری ئەنتاڵیا لە پارتی كۆماریی ئۆپۆزسیۆن، بەڕۆژنامەی جمهوریەتی توركی راگەیاند:»زیانی دارایی ئاگرەكان 300 ملیار لیرە (350 ملیۆن دۆلار) تێدەپەڕێنێت». ئاماژەی بە ئەوەشكرد ئەو نرخە زیانەكانی كەرتی گەشتوگوزاریش لەخۆدەگرێت كە لەدەرئەنجامی ئاگرەكانەوە پێی دەگات. پەرلەمانتارەكە راشیگەیاند:»رووبەری ئەو دارستانانەی سوتاون 10 هێندەی ئەو رووبەرەی ساڵی رابردووە كە سوتاوە هەزاران دۆنم زەوی دارستان و كشتوكاڵ و لەوەڕگاو ژیانی سروشتیمان لەدەستداوە، نرخی ئابوریی درەختە سوتاوەكانمان دەگاتە 200 ملیار لیرە». «بەهۆی سوتانی دارستان و ناوچە گەشتوگوزارییەكانەوە، بڕی زیانەكان 300 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ساڵی 2019 داهاتی گەشتوگوزار تەنیا لەمانافاعاتی باشوری ئەنتاڵیادا 4.5 ملیۆن دۆلار بووە، ژمارەی گەشتیارەكانی سەردانی ئەو ناوچانە دەكەن كەمدەكات و زیانەكانمان لەداهاتی گەشتوگوزار 100 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ئەوە بێجگە لە لەناوچوونی سامانی ئاژەڵ و هەنگوین»، چەتین عوسمان وای وت. هاوكات ئاشكراشی كرد كە 48 هەزارو 300 دۆنم زەوی كشتوكاڵیی لەئەنتاڵیا سوتاوە، رووەكە بۆندارەكانی وەك مەریەمیە و غارو جاترە بەتەواوی لەناوچون و زۆر سەختە كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی لەو ناوچانەدا دەستپێبكاتەوە. #یارمەتی توركیا بدەن بەردەوامیی ئاگرەكان و ناڕونیی قوربانی و زیان و كاتی كوژانەوەیان، حكومەتی ئەو وڵاتەی رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر كردەوە. لەگەڵیدا هاشتاگی #helpturkey یارمەتیی توركیا بدەن، لە ئاگرەكە خێراتر تەشەنەی سەندو لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا زیاتر لەدوو ملیۆن و 500 هەزار تویت كرا. بڵاوبوونەوەی ئەو هاشتاگە بووە مایەی نیگەرانیی و توڕەبوونی ئاكەپەو مەهەپەو بڵاوكەرەوەكانیان بەخیانەتكار لەقەڵەمداو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا، لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ وتی:»ئەوە هەوڵی دوژمنانە تاوەكو توركیا وەك وڵاتێكی لاواز نیشانبدەن». هەروەها دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپەش رایگەیاند:»كەسانێك هەن دەیانەوێت لەناومان ببەن و هەڵمانبوەشێننەوە، كارەساتەكان بەهێزو خۆڕاگریمان تێدەپەڕێنین، خۆبەدەستەوەدان ئەو خاڵە لاوازەیە لە سروشتی ئێمەدا بوونی نییە». هاوكات نوسینگەی داواكاری گشتی لێكۆڵینەوەیەكی لەسەر ئەو هاشتاگە دەستپێكرد، كە بەوتەی ئەو ئامانجی»نانەوەی پشێوی و ترس و تۆقاندنی دانیشتوان و سەرزەنشتكردنی حكومەتە». دوابەدوای ئەوە هەڵمەتێكی دەستگیركردنی چالاكوان و رەخنەگرەكان دەستیپێكردو تائێستا هەزاران كەس گیراون لەسەر بڵاوكردنەوەی ئەو هاشتاگە و هەر پۆستێكی تری سۆشیال میدیا كە باس لەشكستی حكومەت و بەردەوامیی ئاگرەكان بكات.  تەنیا لەئەنتاڵیا، فەرماندەیی درك سكاڵای لەسەر 66 كەس تۆماركردووە و داوای راگرتنی 17 ماڵپەڕی كردووە. لەگەڵیشیدا دەستەی رێكخستنی راگەیاندن هەڕەشەی غەرامەكردنی لەو كەناڵە تەلەفیزیۆنییانە كرد كەوێنەی راستەوخۆی ئاگرەكانیان دەگواستەوە، بۆیە زۆرێك لەكەناڵەكان روماڵكردنی ئاگرەكانیان راگرت.  

هاوڵاتى هێرش بۆ سەر كەشتییە بازرگانییەكەی ئیسرائیل لەهەفتەی رابردوودا گومانەكانی بۆ دروستبوونی جەنگی گەورەی كەشتییەكان لەكەنداو زیندوكردەوە كەهۆكاری سەرەكیی ئەو جەنگە، ئێران و عێراق بوون و سۆڤیەت و بەریتانیاو ئەمەریكاو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی لەو جەنگەوە گلان و زیاتر لە (500) كەشتی تێكشكان و دواجاریش بەئاگربەست كۆتایی هات. ئێران كە شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە بەگەورەترین مەترسیی سەر كەنداو ئەژماردەكرێت، چونكە خۆی بەخاوەن و پۆلیسی كەنداو دەزانێت و لەكۆنەوە تائێستا بەكەنداوی فارس ناوی دەهێنێت و هیچ كاتێك نەیشاردووەتەوە كە ئەگەر نەوتی وڵاتەكەی لەبازاڕەكانی جیهان ساغ نەبێتەوە یان رێگریی لێبكرێت ئەوا گەرووی هۆرموز لەكەنداو دادەخات كە بەشادەماری ئابوریی نەوت و وزە لەجیهان لەقەڵەم دەدرێت و رۆژانە (15) بۆ (20) كەشتیی نەوتهەڵگرو بارهەڵگرو زیاتر لە (18) ملیۆن بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە تێدەپەڕن. نزیكەی نیوەی نەوت و غازی جیهان كەدەكاتە (40%)ی سەرچاوەی وزەی جیهان بەكەنداوو گەرووی هۆرموزدا تێدەپەڕێت و (90%)ی نەوت و غازی كەنداو لەو رێگەیەوە بۆ شوێنەكانی دیكەی جیهان دەگوازرێتەوە، بۆیە لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك لەكەنداوو ئەو گەرووە ستراتیژییە، ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورەی جیهانی و زیانبەخش زیندو دەبێتەوە. جەنگی دەریایی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو كە راستەوخۆ لەنێوان ئێران و عێراق روویداو ئەمەریكا رۆڵی هەبوو تێیدا، بە دووەم گەورەترین جەنگی دەریایی دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی ئەژمار دەكرێت و بە (جەنگی نەوتهەڵگرەكان) ناودەبرێت و لەساڵی (1985) تا (1988) بەردەوام بوو، ئەو جەنگە بووە هۆی ملیارەها زیان و تێكشكانی زیاتر لە (500) كەشتی و نەوتهەڵگری گەوەرەی وڵاتانی جیهان كەزۆربەیان ئێرانی و عێراقی بوون. ئێران و ئیسرائیل ئاگری جەنگ لەكەنداو خۆش دەكەن.. لە رێككەوتی (29/7/2021) هێرش كرایەسەر كەشتیی بازرگانی مێرسرستریت (Mercer Street)  لەدوورگەی عومان لەنزیك گەرووی هۆرموز و ئەمەش كاردانەوەی توندی ئیسرائیلی لەدژی ئێران لێكەوتەوە، چونكە ئەو كەشتییە بەریتانییە لەلایەن بازرگانێكی ئیسرائیلەوە سەرپەرشتی كراوەو بەمەبەستی بازرگانیی بەكارهێنراوەو گومان دەكرێت ئێران لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردبێتەسەر كەشتییەكەو بوبێتە هۆی كوشتنی دوو دەریاوانی. لەسەر داوای ئیسرائیل، سێ وڵاتی (بەریتانیا، رۆمانی، لیبریا) دژی كۆماری ئیسلامی ئێران سكاڵایان لە ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان تۆمار كردووە و ئەو سێ وڵاتە رایانگەیاندوە بەئەگەری زۆر، ئێران لە رێگەی چەند فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردووەتە سەر كەشتی (مێرسرستریت) لەباشوری دەریای عوممان و بووەتە هۆی كوژرانی دوو دەریاوان و زیانگەیاندن بەكەشتییەكە. بەبڕوای هەندێك میدیای جیهانی دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی، پرسی هێرشكردنەسەر ئەو كەشتییە گەورەترین كێشەو تەنگەژەی دیپلۆماسی و سیاسیی بۆ ئێران لێدەكەوێتەوە. لەساڵی (2019) تا ێستا تەقینەوەو سوتان و رووداوی رفاندنی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو و گەرووی هۆرموز روودەدات و سەرجەم ئەم رووداوانەش بووەتە فشارێكی سیاسی و سەربازیی بۆسەر ئێران. ماوەی چەند ساڵیكە هەر كاتێك هێرش دەكرێتەسەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكان، زۆربەی میدیاكانی جیهان ئاماژە بەسەرهەڵدانەوەی جەنگی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان دەكەن چونكە لەسەردەمی ئێستادا كە نەوت و بازرگانیی پێویستییەكی سەرەكی زۆربەی وڵاتانی جیهانە، هەر جۆرە هێرشكردنەسەر كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگرەكان بەباڵاترین قۆناغی ململانێ و تەنگەژەی سیاسیی و سەربازیی ئەژمار دەكرێت. لەساڵی (1985)و دوای فەرمانی هێرشی سەددام حسێن، سەرۆكی  حزبی بەعسی عێراق بۆ سەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی ئێران، كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ عێراق بەهاوكاریی ئەمەریكا هێرش دەكاتەسەر نەوتهەڵگرەكانی وڵاتەكەی لەكەنداوو بەمەش دەیەوێت ئابوریی ئێران هەرەس پێبێنێت. لەو ساڵەدا بەهۆی هێرشەكانی عێراق و فشارەكانی ئەمەریكا لەكەنداو ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لە رۆژانە نزیكەی سێ ملیۆن بەرمیل نەوتەوە بۆ رۆژانە (100) هەزار بەرمیل دابەزی و بەهای نەوتی ئێرانی لەهەر بەرمیلێك (18) دۆلارەوە بۆ هەر بەرمیلك شەش دۆلار دابەزیی و ئەو وڵاتەی بەرەو لێواری گەورەترین داڕووخانی ئابوریی برد، بەڵام ئێران رایگەیاند: «یان نابێت نەوتی هیچ وڵاتێك لەكەنداوەوە تێپەڕێت یان دەبێت رێگە بەنەوتی ئێرانیش بدرێت لەبازاڕەكانی جیهاندا بفرۆشرێت».  دوای ئەو پەیامەش كە لە رێگەی عەلی خامنەیی، سەرپەرشتیاری بەرەكانی جەنگی ئەوكاتی كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنرا، سوپای دەریاوانیی ئێران هێرشی كردەسەر ژمارەیەك كەشتیی بەریتانیاو زیانی بەسێ كەشتیی سەربازیی سۆڤیەتی جاران گەیاندو تەنانەت كەشتیگەلێكی ئەمەریكاش بەمینی دەریایی تەقێنرایەوەو لەكارخرا، ئەمەش سەرەتای جەنگێكی شەلم كوێرم ناپارێزم بوو كە سەددام حسێن هۆكاری ئەو كاردانەوەیە بووە . سەدام حسێن بووە هۆی ئەوەی ئێران توندترین كاردانەوەی مێژوویی خۆی لەكەنداو بنوێنێت كەئەویش زیانگەیاندن بوو بە كەشتییەكانی سێ وڵاتی (بەریتانیا، ئەمەریكا، سۆڤیەت) وەك سێ زلهێزی جیهان لەكەنداو، ئەوەی دوای ئەو كاردانەوەیەی ئێران جێگەی سەرنج بوو سۆڤییەت دوای ئەوەی بەهۆی هێرشێكی هەڵەو نەخوازراوی ئێرانەوە سێ كەشتیی سەربازیی زیانی بەركەوت، بۆ هەمیشە كەنداوی جێهێشت لەكاتێكدا لەسەر داوای هەندێك وڵاتی عەرەبی كەنداو ئەو كەشتییانەی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی وڵاتانی عەرەبیی رەوانەی ئەوێ كردبوو، بۆیە دوور نییە لەئێستادا ئیسرائیل ببێتە هۆكارێك بۆ كاردانەوەی توندی ئێران و هەڵگیرسانی جەنگێكی گەورە لەكەنداو. هەستیارترین جوگرافیای جیهان كەنداو هێڵی پەیوەندیی و گرێدانەوەی نێوان سێ كیشوەری ئەوروپاو ئەفەریقاو باشورو باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا-یەو گرنگترین سیستمی گواستنەوەی نێوان زەریای ئەتڵەسی و دەریای سپی و دەریای سور تازەریای هیند-ە بۆیە لە رووی بازرگانیی و گواستنەوەوە جێی بایەخی زۆربەی وڵاتان و بەتایبەت زلهێزە ئابوریی و سەربازییەكانی جیهانە، بەگشتی ئەم كەنداوە لە رووی جوگرافیای سیاسیی، ستراتیژیی، وزە، مێژوو شارستانییەتەوە بە رووبەڕێكی گرنگ و هەستیاری جیهان ئەژماردەكرێت. وڵاتانی (ئێران، عوممان، عێراق، سعودیە، كوەیت، ئیمارات، قەتەر، بەحرەین) لەكەنداو پشكیان هەیەو سەرجەم رووبەری ئەو كەنداوە (237) هەزارو (473) مەتر دووجایە، كە نزیكەی دوو هەزارو (440) كیلۆمەتر دووجا لە كەناراوەكانی دەكەوێتە بەشی ئێرانەوەو بەجۆرێك كە بەشی باكوری ئەو كەنداوە هەمووی دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوە. زۆربەی ئەو دوورگە ستراتیژییانەی كەنداو وەك (قشم، خارگ، كیش، ئەبو موسا، لاوان ، لارك و ...) كە نزیكەی (30) دوورگەن دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوەو بەو پێیە زۆربەی دوورگە گرنگەكانی كەنداویش بەدەست ئێرانەوەیەوە. وڵاتانی عەرەبی و ئێران لەكەنداو خاوەنی (75%)ی یەدەگی نەوت و (57%) یەدەگی غازی هەموو جیهانن، بۆیە ئەم ناوچەیە بە (عەمباری نەوتی جیهان) ناودەبرێت لەكاتێكدا ئێران بەتەنها دوای روسیا بەخاوەنی دووەم گەورەترین یەدەگی غاز لەجیهان ئەژمار دەكرێت. سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كەئێران بەتەنها خاوەنی (10%)ی یەدەگی نەوتی جیهان لەكەنداوە، بۆیە بەردەوام خۆی بەپۆلیس و خاوەنی ئەو ناوچەیە دەزانێت. بۆ ئێران پێداگریی لەناوی (كەنداوی فارس) دەكاتەوە مێژووی ناوی كەنداو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (داریوش) پاشای یەكەمی ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی لەئێران نزیكەی (500) ساڵ پێش زایین، بەڵام لەساڵی (1950) ئەو كەنداوە بە رەسمی لەلایەن وڵاتی ئێرانەوە وەك كەنداوی فارس ناوهێنراوەو لە بەڵگەنامە جیهانی و نێودەوڵەتییەكانیش ئەو ناوە تۆماركراوە.  لەساڵی (1960) بەسەرهەڵدانی جەمال عەبدولناسر لەوڵاتی میسرو بەهێزبوونی هزری نەتەوەپەرستیی عەرەب، دژایەتیی ناوی كەنداوی فارس دەستیپێكردووەو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ئەو كەنداوە بە (كەنداوی عەرەبی) ناودەهێنن و ئەمەش بەبەردەوام ناكۆكی سیاسیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبیی لێكەوتووەتەوە. ئێران كە خۆی بەمیراتگری ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی و داریوشی یەكەم دەزانێت، هەستیارییەكی زۆری بەرامبەر پاراستن و بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی فارس» هەیە و هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لەو ناوە یان بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی عەرەبی» بەدەستدرێژی بۆ سەر وڵاتەكەی دەزانێت. پێگەی سەربازیی لەكەنداو كەنداو بەهۆی گرنگیی ستراتیژییەوە لەئێستادا بووەتە بنكەو پێگەی سەربازیی سێ زلهێزی جیهان كەئەوانیش (ئەمەریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا)ن لەكاتێكدا پێشتریش كەشتییە جەنگییەكانی سۆڤییەت لەو ناوچەیە بوونیان هەبوو، بەڵام بەهۆی جەنگی نێوان ئێران و عێراقەوە سۆڤییەتی جاران بۆ هەمیشە ئەو كەنداوەی جێهێشت. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران كە لە رووی پلەی سەربازیی دەریاییەوە بە بوونی ژمارەیەكی بەرچاو لەكەشتی و ژێردەریایی جەنگییەوە دوای وڵاتانی (چین، روسیا، كۆریای باكور، ئەمەریكا، كۆڵۆمبیا) شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران لەدوو هێزی سەرەكیی پێكدێت كەبریتین لەهێزەكانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و هێزەكانی سوپای رەسمیی ئەو وڵاتە (ئەرتەش)،  ژمارەی ئەو دوو هێزە لەكەنداو دەگاتە نزیكەی (50) هەزار سەرباز لەكاتێكدا هێزەكانی ئاسمانی و وشكانیی ئێران هاوكات پشتیوانیی لەم ژمارە زۆرە دەكەن. لەساڵی (2008) بە رەسمی ئاڵوگۆڕی تاكتیكیی گەورە لەنێوان هێزە دەریاوانییەكانی ئێران روویدا و سوپای پاسداران ئەركی پاراستنی كەنداوی پێسێردراو لەبەرامبەردا هێزی رەسمیی دەریاوانیی ئێران لەكەنداو بچووك كرایەوەو ئەركەكانی بەشێوەیەكی بەرچاو سنوردار كرایەوە، بۆیە هەر لەو ساڵەدا سوپای پاسداران ناوەندێكی سەرەكیی خۆی بۆ كەنداو گواستەوەو بەموشەك و ئامێری پێشكەوتو و دەیان كەشتیی جەنگیی و تەنانەت ژێردەریایی روسیا جێگیربوونی هێزەكانی لەو ناوچەیە نمایش كرد. سوپای پاسداران رایگەیاند هێزەكانی ئەوان ئەركیان پاراستنی شۆڕشی ئیسلامییە و ئەركی سەربازییان  سنوردار نییە تەنها بەجوگرافیای ئێرانەوەو هێزەكانی دیكە ئەركیان پاراستنی خاك و ئاوی وڵاتەكەیە، كەئەمەش ئاماژەیەكی گەورەبوو لەگۆڕانكاریی سەربازیی لەئێران بەو واتایەی هەر لایەنێك دژایەتیی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات لەكەنداو.  سوپای پاسداران بەرەنگاری دەبێتەوە لەكاتێكدا ئەركی هێزی رەسمی دەریاوانیی هەر وڵاتێك تەنها پاراستنی سنوری ئاوییە، بۆیە لەو سەردەمەدا لەناوخۆی ئێران دەنگۆی ئەوە دروستبوو كە فەرماندە و جەنەڕاڵە دەریاوانییەكانی (ئەرتەشی ئێران) دووردەخرێنەوەو چەند جەنەڕاڵێكی دەریاوانیی ئێرانیش ناڕەزایەتیی خۆیان لەبەرامبەر ئەو گۆڕانكارییە دەڕبڕی كە بووە هۆی پەراوێزخستن و رەخنەی توندی سوپای پاسداران لەدژی ئەو جەنەراڵانە. ئێران لەكۆنەوە خاوەنی قەڵغانێكی دژە موشەكیی دروستكراوی بەریتانیایە كە بەیەكێك لەقەڵغانە دەریاییە پێشكەوتووەكانی جیهان لە (50) ساڵی رابردودا ئەژمار دەكرێت و سەرەڕای ئەمەش خاوەنی زیاتر لە (20) كەشتیی گەورەی جەنگیی و (18) كەشتیی گواستنەوەی سەربازییە كە لەوشكانیشدا توانای گواستنەوەی هێز و ئامێری سەربازیی هەیە. زۆربەی سیستمی دەریاوانیی ئێران لە (50) ساڵی رابردودا لەلایەن وڵاتی بەریتانیاوە بونیادنراوەو ئێران توانیویەتی لەسەر ئەو سیستمانە جارێكی دیكە كەشتی و ئامێرە پێویستییەكانی دروست بكات، یان  نوێیان بكاتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژیترین چەك و ژێردەریایی سەربازیی لەچین و روسیا بكڕێت. سەرەڕای ناڕەزایەتییەكان و هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ رێگریی لەئێران ئەو وڵاتە لەساڵی (1992) سێ ژێردەریایی لە روسیا لەجۆری (كیلو) كڕی و لەبەرامبەردا ئەمەریكا دەستبەجێ بۆ یەكەمجار لەمێژووی خۆیدا یەكێك لەگەورەترین ژێردەریاییە ئەتۆمییەكانی بە ناوی (یو ئێس تۆپێكا)ی رەوانەی ئاوەكانی كەنداو كرد. لەگەڵ ئەوەی ئێران ژێردەریایی لە روسیا كڕی هاوكات خۆیشی ژمارەیەك ژێردەریایی بچووكی جەنگیی بە ناوی (غەدیر) لەجۆری (29) مەتریی (115) تۆنی دروست كردووە كە توانای هەیە موشەكی جۆری كڕوز لەژێر دەریاوە ئاڕاستە بكات. ئێران دوو كەشتیگەلی گەورەی بە ناوی (مەكران) و (سەهەند) هەیە كەدرێژیی مەكران (228) مەترو پانییەكەی(42) مەترو بەرزییەكی (22) مەترە و كێشەكەی (121) هەزار تۆنە و هێلیكۆپتەر و فڕۆكەی جەنگی بە كێشی (950)تۆنی دەگوازێتەوە  و توانای ئەوەی هەیە (24) هەزار سەعات بەبێ ئەوەی پێویستی بەوەستان بێت لەدەریا و ئاواكاندا دەمێنێتەوە و بەگەورەترین كەشتیگەلی جەنگی ئەو وڵاتە ئەژمار دەكرێت كە لەسەر جۆرو شێوازی كەشتیگەلی ئەمەریكا لەساڵی (1990) دروستكراوە، بەگشتی ئەو وڵاتە (398) كەشتی و ژێر دەریاریی جەنگیی هەیە و ئەمە وای كردووە ئێران ببێتە شەشەمین هێزی دەریاوانیی جیهان. سەرەڕای هەموو ئەمانە سوپای پاسداران سێ هەزار بەلەمی بچووكی جەنگیی هەیە كە بەژمارەیەكی پێوانەیی لەبەلەمی جەنگیی لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت و زۆرجار ئەم بەلەمە بچوكانە كە خێراییەكانیان زۆر بۆ گێچەڵكردن بەهێزەكانی ئەمەریكا و كەشتییە سەربازییەكانی لەكەنداو بەكاردەهێنرێت. جەنگی ئاگر و ئاسن لەئاوی كەنداو كاتێك ئەو ژمارە زۆرە لەكەشتی و چەك و كەرەستەی سەربازیی ئێران كە بۆ جەنگی كەنداو یان باڵادەستبونی خۆی لەو ناوچەیە تەرخانی كردووە دەخرێتە پاڵ یەكتر، هەست بەمەترسییەكی گەورە بۆ سەرهەڵدانی جەنگێكی هەمەلایەنە لە ئاگرو ئاسن لەكەنداو دەكرێت كە زۆربەی زلهێزەكان بەخۆیەوە سەرقاڵ دەكات، بۆیە دوور نییە لەهەر ئەگەرێكی رووداوی هێرشكردنە سەر كەشتیی وڵاتانی جیهان و بەتایبەت بەریتانیا، ئیسرائیل، ئەمەریكا جەنگێكی گەورە لە كەنداو روو بدات بەتایبەت كەئێران و عێراق ئەو ئەزمونەیان هەیە و لەماوەی سێ ساڵدا زیانی گەورەیان بە زیاتر لە (500) كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگری خۆیان و وڵاتان لە كەنداو گەیاند.

  هاوڵاتى بەپێی ڕاگەیاندراوێکی سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان مەسرو بارزانی نزیکەی پێنج ملیۆن دۆلار بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کەم ئاوی لە چەمچەماڵ خەرجدەکات. ئەمڕۆ پێنجشەممە 12ی ئابی 2021، نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕاگەیاندراوێکی بڵاوکردەوە و ڕایگەیاند:" لە سەر فەرمانی ڕێزدار مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان ، بڕیاردرا وەک هەنگاوی یەکەم، بڕی حەفت ملیار و شەشسەد و هەشتا ملیۆن دینار بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کەمئاوی چەمچەمال خەرج بکرێت". نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان  ڕاشیگەیاندووە:" سەرۆکی حکومەت ، دەزگا پەیوەندیدارەکانی ڕاسپاردووە کە دەست بە هەنگاوی پێویست بکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە بە شێوەیەکی بنەڕەتی، بەتایبەتی جێبەجێکردنی پڕۆژەی ئاوی گۆپتەپە -چەمچەمال". ڕاگەیاندراوێک لە نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە:... بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کەمئاوی چەمچەماڵ ، لە سەر فەرمانی ڕێزدار مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان ، بڕیاردرا وەک هەنگاوی یەکەم، بڕی حەفت ملیار و شەشسەد و هەشتا ملیۆن دینار بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کەمئاوی چەمچەمال خەرج بکرێت . هەروەها سەرۆکی حکومەت ، دەزگا پەیوەندیدارەکانی ڕاسپاردووە کە دەست بە هەنگاوی پێویست بکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە بە شێوەیەکی بنەڕەتی، بەتایبەتی جێبەجێکردنی پڕۆژەی ئاوی گۆپتەپە -چەمچەمال . نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان 11ی ئابی 2021

سازدانی شاناز حەسەن پسپۆرێكی پزیشكی سنگ و بۆری هەوا دەڵێت:» وەرگرتنی ڤاكسین پارێزراوت دەكات لە كۆرۆنا نەك پارێزراو بی لە ئیلتیهابات، یان جەڵدە و هەوكردنی سییەكان، بۆیە كەسێك با دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتبێت، كە دەمرێت بە هەوكردنی سییەكان دەمرێت نەك بە كۆرۆنا». دكتۆر كامەران قەرەداغی، پسپۆری سنگ و بۆری هەوا لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتى دەشڵێت:» لە كوردستاندا بەرگری گشتی لەناو خەڵكدا بڵاوبۆتەوە و خەڵكی لەناو یەكدا بەتێكەڵی توشی كۆرۆنا ڤایرۆس دەبن و بەركەوتەی یەكترین و چاكدەبنەوە، ئەمە بۆ خۆی وایكردووە نیشانەی شەپۆلەكان جیاوازبن». هاوڵاتى: بەشێك لەهاووڵاتیان هێشتا ترسیان لەوەرگرتنی ڤاكسین هەیە؟ئایا هیچ مەترسییەكی هەیە؟ كامەران قەرەداغی: هیچ جۆرە ڤاكسینێك مەترسی نیە، یان مەترسیەكەی ئەوەندە كەمە ، كە ئێمە پێی دەڵێین ماكەكانی، كە شایانی باسكردن و  ترساندن نیە، بەپێی تەمەنەكانیش جیاوازی هەیە، بۆ نمونە كەسێك تەمەنی لەسەرو 50 ساڵەوە بوو، بەهیچ  شێوەیەك لەهیچ جۆرە ڤاكسینێك نەترسێت، ئەگەر تەمەنی  ژنێك یان كچێك تەمەنی خوار 50ساڵ بوو هەر جۆرێك هەبوو بەكاریبێنە، ، بەڵام گەر جۆرێكی تری جیاواز لە ئەزترازێنیكا هەبوو ئەوەیان بەكاربێنێت، وە توێژینەوە جیهانیەكان سەلماندویانە هەموو جۆرەكانی باشە و گونجاوە، تەنیا هەندێك حاڵەتی زۆر دەگمەن بۆنمونە ئەوانەی خەستی خوێنیان تێدادەركەوتووە. هاوڵاتى: هاووڵاتیان دەپرسن چەند ژەم ڤاكسین وەربگرن گونجاوە؟ كامەران قەرەداغی: ڤاكسینەكان كەلەمانگی دووی ساڵی رابردووە دروستكران، سەرەتا ژمارەیەكی كەم كرایەوە بازاڕەوە و ئەوكاتە دوو شەپۆلی جیاوازی كۆرۆنا ڤایرۆس هاتن كە ڤاكسینەكان شمولی نەكردن.  شەپۆلی بەریتانیەكە و دەلتاش كە ئێستا زۆر بڵاوە، بۆیە دوو ژەم ڤاكسین زۆر گرنگە تا كاریگەریەكەی بۆ هەردوو جۆرەكەی كۆرۆنای گۆڕاو هەبێت، سەرەتا دەركەوت ژەمی یەكەم لەسەدا 70 تۆ دەپارێزێت لە نیشانە دەركەوتن و بەتوندی توشبوون. هەندێكی جۆریشی لەسەدا 90 بۆ 95  لەمردن دەتپارێزێت، ئەمە تەنیا شیكارە سەرەتاییەكان بوو كە لەسەر ژمارەیەكی كەمی توشبوو تاقیدەكرایەوە، بەڵام كاتێك توێژینەوەكان فراوان بوون و لەسەر ژمارەیەكی زیاتری  توشبوو تاقیكرایەوە وردە وردە نیشانەی زیاتری ڤایرۆسەكە دەركەوت، ئەو نیسبەیە هاتە خوارەوە بۆ لەسەدا 30 هەتا 60و لەسەر ژمارەیەكی زیاتری  توشبوو تاقیكرایەوە، بۆیە وا بەپێویست زانرا دوو ژەم ڤاكسین وەربگرێت.  لەو كاتەشدا تەنیا تۆ پارێزراوی لە كۆرۆنا ڤایرۆس نەك پارێزراو بی لەئیلتیهابات، یان جەڵدە و هەوكردنی سییەكان، بۆیە كەسێك با دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتبێت، كە دەمرێت بە هەوكردنی سییەكان دەمرێت نەك بە كۆرۆنا بۆیە پێویستە  خەڵك لە ئەوە تێبگات كە دەوترێت فڵان كەس دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتبوو بەڵام مرد. بۆ نمونە وڵاتێكی وەك نەرویج، پێنج ملیۆن و 400 هەزار ژەمە ڤاكسینی بەكارهێناوە، بەو پێیەش لەسەدا 67%ی خەڵكی ژەمی یەكەمی وەرگرتووە و لەسەدا 33%ژەمی دووەمی وەرگرتووە، كە لە سەرەتای مانگی یەكەوە دەستی بە بەكارهێنانی كردووە، پێم سەیرە راوێژكاری وەزیری تەندروستی دەڵێت پلانمان هەیە  بیگەیەنینە لەسەدا 40% ژمارەی دانیشتوان كە لەوەرگرتنی ڤاكسین سودمەندبن.  هەر خۆشی دەڵێت لەسەدا سێ تا چواری خەڵكی هەرێمی كوردستان ڤاكسینی وەرگرتووە، بۆیە كە لەماوەی چوار مانگدا ئەوەندە بەكارهاتووە چۆن دەتوانرێت بەو ماوە كەمە بگەیەنرێتە لەسەدا 40% بۆیە ئەم شێوە لە وەهمی زانستی بۆ وەزارەتی هەرێم خۆی خراپە، یاخود دەوترێت ئێمە 500 هەزار ژەمە ڤاكسینمان وەرگرتووە، لەو ژمارەیە 300 هەزارمان داوەتە هاووڵاتیان، لەكاتێكدا سەیری ئاماری عێراق بكەین، ملیۆنێك و 800 هەزار ژەمە ڤاكسین دراوەتە هاووڵاتیان، كەچی لە سلێمانی نوسراوە 63 هەزار و سەد ژەم و لەهەولێر نوسراوە 66 هەزار و 500 ژەمە ڤاكسین و لەدهۆك نوسراوە 68 هەزار و 600 ژەمە ڤاكسین، واتە بەپێی ئەو ئامارانە ئەوە چۆن داخڵ كراوە و چۆن بەكارهاتووە.  بۆیە ئەو ناشەفافیەتە لەوانەیە لەپارەی نەوت  و قاچاغچێتیدا بكرێت، بەڵام باسی زانست بەو شێوەیە بكەیت كە هەموو قسەكان پڕن لە دژ بەیەك و ناكرێت بەو شێوە ناڕاستە لەلایەن بەرپرسانی تەندروستی. هەروەها سۆشیال میدیاش بەهیچ شێوەیەك دژی ڤاكسین هیچ بڵاونەكاتەوە، چونكە خەڵك خۆی گومانی هەیە و دەترسێت و دەریش كەوتووە تەنیا ڤاكسینە دەتوانێت كۆنترۆڵی ڤایرۆسەكان بكات. هاوڵاتى: پارێزگای دهۆك بەراورد بە هەولێر و سلێمانی دۆخی كۆرۆنا تێیدا خراپە، هۆكار چییە؟ كامەران قەرەداغی: دهۆك لەبەرنامەی گونجاودا دەڕوات بەڕێوە كە لەڕۆژێكدا زۆرترین ژمارەی پشكنین دەكرێت لەو پارێزگایەدا، چونكە كە لە پارێزگایەك پشكنین نەكرا یان كەمتر كرا با بەراورد نەكرێت بە شوێنێكی وەك دهۆك كە زۆرترین ژمارەی پشكنینی تێدادەكرێت، بۆیە پێویستە خەڵك لە ئەوە تێبگات، بۆیە  پێویستە ئەو كەسانەی بەناوی وەزارەتەوە قسەدەكەن بتوانێت زانیاریەكان بە خەڵك بگەێنێت تا سەری لێ تێكنەچێت، بۆیە من پێم وایە دهۆك لەسەر ئەو رێگە راستە دەڕوا كە وڵاتێكی وەك بەریتانیا لەسەری دەڕوات، كە لەجیهاندا بەریتانیا زۆرترین پشكنینی تێدادەكرێت. هاوڵاتى: ئایا شەپۆلەكانی كۆرۆنا كاریگەری لەسەر گۆڕینی نیشانەكانی دەكات؟ كامەران قەرەداغی: شەپۆلی پەتای ڤایرۆسی، تەنانەت پزیشكەكانیش، كەسانی خوێندەوار و پسپۆریش هەر لە شەپۆلی یەكەم لەسەرەتای دۆزینەوەی كۆرۆنا تا كۆتایی ساڵی 2020 بەردەوام بوو، دوای ئەوە شەپۆلی دووەم تا مانگی چوار بەردەوام بووە، لەدوای ئەویشەوە شەپۆلی سێیەم دەستی پێكردووە و تائێستا بەردەوامە، هەموو شەپۆلێك لەگەل خۆیدا نیشانەی خۆی هەیەو دیاریكردنەوەی گۆڕانی تیداكراوە و كاریگەریشی هەبووە لەسەر نیشانەكانی و لەسەر بڵاوبونەوەی، بۆیە یاسای شەپۆل ئاوایە لەجیهاندا كەماوەی چوار بۆ هەشت هەفتە هیچ حاڵەتێك تۆمار نەكرا، دوای ئەوە هەمان حاڵەت دەستی پێكردەوە ئینجا ناودەنرێت شەپۆلێكی دیكە، بەڵام لەم كۆرۆنایەدا هەتاكوو ئێستا لە جیهاندا ئەو دیاردەیە ڕووی نەداوە هاوڵاتى: نیشانەكانی كۆرۆنای دەلتا چی جیاوازە لە كۆرۆنای شەپۆلی یەكەم و دووەم؟ كامەران قەرەداغی: نیشانەكانی كۆرۆنا دەلتا، كۆرۆنا ڤایرۆس لەگەڵ خۆیدا لەنیشانەكاندا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، یەكێك لەوانەیە بەرەنگاربوونەوەی بەرگری مرۆڤە بەرامبەر ڤایرۆسەكە و شەپۆلە تازەكە زۆربوونی ڤایرۆس لەو كاتەی كە ڤایرۆسەكەی تێدەچێت لەبری ئەوەی نیشانەكان وەربگرێت نیشانەكان زۆر سوك دەبێت. بۆیە با شەپۆلەكەش بێت كە تۆ ڤاكسینی تەواوت هەبێت نیشانەكان دەگۆڕێت لەگەڵی، بۆیە با خەڵك لە ئەوە تێنەگات كە دەلتا ڤایرۆس نیشانەی هەڵامەتە،  بۆیە نیشانەكانی تەنیا هەڵامەت نیە، بەڵكو لە كوردستاندا بەرگری گشتی بە نیسبەتێك هەیە كە نازانین چەندە ئێمەش كاریگەری لەسەر نیشانەكان هەیە. ئێستا هەموو كوردستان بەركەوتەی یەكترین، چونكە تیكەڵاوی هەیە، بۆیە كە نیشانەی هەڵامەتت هەیە دەبێت نیشانەی پرسیار بۆ خۆت دابنێیت كۆرۆنامە یان نا دەبێت بچی پشكنین بكەی، بۆ دڵنیابونەوە، چونكە تۆ لەشوێنێكدا دەژیت، كەتێكەڵاوی زۆر هەیە و دەلتاش زۆر زوو بڵاودەبێتەوە بۆیە ئەگەری هەیە بڵاوبێتەوە و هەموو چواردەورت تووشی ببێت. ڤایرۆسی دەلتا تایبەتمەندییەكی تریشی هەیە كە درەنگ دەگاتە سییەكان و لەبەشی سەرەكی سییەكان دەمێنێتەوە و بۆیە حاڵەتی مردن لەئێستادا زۆر  كەمە. هاوڵاتى: ئایا دەكرێت هاووڵاتیان ڤاكسین وەرنەگرن؟ كامەران قەرەداغی: ناكرێت كۆرۆنا ڤایرۆس بچێتە لەشی مرۆڤەوە و بەرگری دروست نەكات، بەڵام ناشكرێت ئەو كەسەی كۆرۆنای گرت، ڤاكسین بەكارنەهێنێت، بەڵكو دەبێت بەكاریبهێنێت، بەڵام بەرگریەكە دروست بووە و پێویستە ئەو كەسانەی گرتویانە دوای چوار مانگ ڤاكسین بەكاربهێنن، چونكە گاریگەریە گرنگەی ئەوەیە لە مردن دەتپارێزێت نەك لە توشبوون.  هیچ چارەسەرێكی تایبەتی نیە بۆ كۆرۆنا دەلتا، تەنیا هەندێك چارەسەر هاتوون پێش حاڵەتی توند كە بەكاردەهێنرێن تەنیا ریگری دەكات لەتوشبون بە توندی و دەیپارێزێت كە ڤیتامینەكانن بەتایبەت ڤیتامین دی. ئەگەر ئۆكسجینی مرۆڤ گەیشتە 93 واتە سییەكان گرتویەتی، بۆیە لەوكاتەدا پێویستی بە دەرمان هەیە و پێویستە بچێتە نەخۆشخانە و چارەسەر وەربگرێت و رێنماییەكان وەربگیرێت. وەرگرتنی ڤاكسین تەنیا بۆ ئەو كەسانە خراپە كە ئیلتیهاباتیان هەیە مانای هەر ئێستا نەخۆشە یان پێشوو تر حەساسیەتیەكی زۆر زۆر قورسی گرتبێت و لە نەخۆشخانە دەخڵكرابێت، بەدەر لەوە هەموو كەس لەسەرو 12 ساڵەوە دەتوانێت ڤاكسین وەربگرێت ئەوانەشی كە فیلەر و بۆتۆكسیان كردووە دەتوانن و هیچ كێشەی نیە. هاوڵاتى: پێتانوایە ڤاكسین وەرگرتن باشترە یان بەستنی ماسك لەكاتی چوونەدەرەوەو خۆپاراستن لەقەرەباڵغی؟ كامەران قەرەداغی: : پێموایە هەر كەسێك دەبڵ ڤاكسینیشی وەرگرتبێت لەكاتێكدا دەچێتە دەرەوە و ناو قەرەباڵغی پێویستە ماسك بكات، چونكە ئەوە سەلمێنراوە كە دەبڵ ڤاكسینیش وەربگری، هەر توشی كۆرۆنا ڤایرۆس دەبیت و هەر دەشیگوازیتەوە، بۆیە باشترین شت ئەوەیە تا كۆرۆنا هەبێت ڤاكسینیش بكرێت و ماسكیش بەكاربهێنرێت. هاوڵاتى: بەپێی ئامارە فەرمییەكان كە پۆلێنبەندی بۆ تووشبوان دەكرێت، جۆری سێیەمی كۆرۆنا (كۆرۆنای دەلتا) زیاتر تووشی گەنجان دەبێت، پێتانوایە بۆچی ئەمجارە باس لە تووشبوونی گەنجان زیاتر دەكرێت؟ كامەران قەرەداغی: ئەو توێژینەوانەی كە بڵاوبونەتەوە لە جیهاندا بەتایبەت لە ئەوروپای غەربی و ئەمریكادا، لەو وڵاتانەدا زۆربەی پیرەكان كورتراون و بۆیە زۆربەی زۆریان كە تووش دەبن گەنجن و گەنجان زۆر تێكەڵاو دەبن و زیاتریش دەچنە شوێنە قەرەباڵغیەكان و تائێستا ڤاكسینیان وەرنەگرتووە. هاوڵاتى: پێتانوایە حكومەتی هەرێم یا وەزارەتی تەندروستی بەگشتی توانیویەتی هاوكار بێت بۆ ئەوەی تووشبوون بە كۆرۆنا كەمببێتەوە؟ كامەران قەرەداغی: حكومەتی هەرێم ناتوانێت سەربەخۆ بڕیار بدات  بەبێ عێراق، ڤایرۆسێكی وەك كۆرۆناش كە چووە وڵاتێكەوە، بەتایبەت دەلتا ڤایرۆس هەر ئەوەندەی پێویستە بچێتە وڵاتێكەوە، بەخێرایی بڵاودەبێتەوە، وەزارەتی تەندروستی بەشێوەیەكی گشتی ئامادەنەبووە بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەیاننامە و ڕێنمایی دەركردووە و ئەوەندەی كە توانای هەبووە كردوویەتی، بە دانپێنانی هەموو وەزیرەكانی ئێستا و پێشووش سیستەمی تەندروستی سیستەمیێكی خراپە و دەبێت بگۆردرێت ، بۆیە وەزارەتی ناوخۆیە كە دەبێت ڕێنماییەكانی وەزارەتی یتەندروستی جێبەجێ بكات كە نەیتوانیوە شتەكان بكات بە عەمەلی، كەرەنتین و كەمكردنەوەی قەرەباڵغی، بۆیە وەزارەتی تەندروستی هیچ دەسەلاتێكی دیكەی نیە تەنیا دەتوانێت نەخۆشخانە بكاتەوە و چاودێری بارودۆخەكە بكات، لەكاتێكدا خۆشی وەزارەتێكە كەموكوڕی زۆری هەیە. هاوڵاتى: هیچ توێژینەوەیەكی نوێ هەیە كە كۆرۆنا لە جیهاندا كەی كۆتایی دێت كە پشتڕاستكراوە بێت بە كۆمەڵێك بەڵگە بەتایبەت باس لە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو دەكرێت؟  كامەران قەرەداغی: كەس ناتوانێت كاتی كۆتایی هاتنی كۆرۆنا ڤایرۆس دیاریبكات، تەنیا ئەوەی كە دەتوانرێت بكرێت كۆنتڕۆڵكردنی كۆرۆنا ڤایرۆسە و ڤاكسینكردنە كە دەتونێت كۆنترۆڵی بكات، ئەگری هەیە ئەم ڤایرۆسە ببێتە ڤایرۆسی وەرزی وەك ڤایرۆسەكانی دیكەش.  

هاوڵاتى مەكتەبی سیاسی یەكێتی پشتیوانی بۆ هەنگاوەكانی بواری چاكسازی دەربڕیوە و جەختی لەسەر پێویستی بەردەوامبوونی كردووەتەوە، به‌وپێیه‌ی ئەو چاكسازییانە دەبنە سەرمایەیەكی مەعنەوی و بەرجەستە بۆ سیاسەتی راست و رەوای یەكێتی لە خزمەتی خەڵكدا. مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە سەرپەرشتی بافڵ تاڵەبانی، هاوسه‌رۆكی حزبه‌كه‌ كۆبووەوە و بە گفتوگۆ لەسەر تەوەرەكانی چاكسازی حزبی و حكومی و پرسی هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق كراوە. له‌ راگه‌یه‌ندراوی كۆبوونه‌وه‌كه‌دا هاتووه‌: مەكتەبی سیاسی پشتیوانی بۆ هەنگاوەكانی بواری چاكسازی دەربڕیوە و جەختی لەسەر پێویستی بەردەوامبوونی كردووەتەوە، به‌وپێیه‌ی ئەو چاكسازییانە دەبنە سەرمایەیەكی مەعنەوی و بەرجەستە بۆ سیاسەتی راست و رەوای یەكێتی لە خزمەتی خەڵكدا. به‌پێی راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌، تەوەرێكی تری كۆبوونەوەكە تایبەت بووه‌ بە پرسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و هەڵسەنگاندنی "ئیجابیانە بۆ بەرنامە و كۆششی میحوەرەكانی هەڵبژاردن لە هەموو شار و پارێزگاكاندا، لە كۆبوونەوەكەدا جەخت لەسەر جێبەجێكردنی سیاسەت و بەرنامەی هاوپەیمانی كوردستان كە لیستی هاوبەشی یەكێتی و بزوتنەوەی گۆڕانە" كراوه‌ته‌وه‌. هەر لە كۆبوونەوەكەدا "بە بایەخەوە، هەڵسەنگاندن بۆ ئەو لێكتێگەیشتنانە كرا كە لەگەڵ هێز و لایەنە سیاسییەكانی تر كراون، بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لە كەشێكی ئارام و دیموكراسیدا بەڕێوەبچێت".

هاوڵاتى وەزارەتی تەندروستیی هەرێمی کوردستان رایگه‌یاند:"  1632 تووشبووی دیکە تۆمارکراون و 14 تووشبووی دیکەش گیانیان لەدەستداوە". بەپێی راگەیێندراوی رۆژانەی وەزارەتی تەندروستی، لە 24 کاژێری رابردوودا 11 هەزار و 660 پشکنینی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کراون، ئەنجامی پشکنینی 1632 کەسیان پۆزەتیڤ بووە، زۆرترین تووشبوو لە سنووری پارێزگای دهۆک بووە و کەمترینیش لە هەڵەبجە.

 هاوڵاتى ماڵپه‌ڕی  ئافاد رایگه‌یاند:" بوومه‌له‌رزه‌یه‌ك به‌ گوڕی 4.2 پله‌ی رێختەر كه‌ناراوه‌كانی شارۆچكه‌ی داتچا-ی له‌ پارێزگای موغڵا-ی توركیا هه‌ژاند". ئەمڕۆ چوارشەممە 11ی ئابی 2021، له‌ ماڵپه‌ڕی  ئافاد بڵاوكراوه‌ته‌وه‌،  بوومه‌له‌رزه‌یه‌ك به‌ گوڕی 4.2 پلەی رێختەر، ده‌ریای ئیجه‌ی هه‌ژاندووه‌. ئاماژه‌ به‌وه‌ش كراوه‌ بوومه‌له‌رزه‌كه‌ له‌ قووڵایی 8.16 كیلۆمه‌تردا روویداوه‌ و چه‌قه‌كه‌ی 27.18 كیلۆمه‌تر له‌ داتچا-وه‌ نزیک بووه‌. تاوەکو ئێستا هیچ روونکردنەوەیەک لەلایەن پارێزگاری ئەو شارە و لایەنە پەیوەندیدارەکان لەبارەی زیانی گیانی و ماددی بڵاونەکراوەتەوە. رۆژی 1ی ئاب، لە دەریای ئیجە لە سنوورە ئاوییەکانی شارۆچکەی داتچا لە پێنج کاژێردا سێ جار بوولەمەرزە تۆمارکراوە. گوڕی بوومەلەرزەکان لەنێوان 4.2 تاوەکو 5.5 پلە بوون.