مەزڵووم عەبدی سەردانی هەولێر دەکات

   هاوڵاتى وتەبێژی تاڵیبان  هۆشداریش دەدات لە دەستوەردانی وڵاتان لە کاروباری ناوخۆی ئەفغانستان.  بزووتنەوەی تاڵیبان لە کابولی پایتەختدا گردبوونەوەیەکی تایبەتیان کرد. زەبیحوڵڵا موجاهید، وتەبێژی بزووتنەوەکە وتارێکی پێشکەشکرد و ئامادەیی ئەفغانستانی بۆ دروستکردنی پەیوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا خستەڕوو. موجاهید وتی: "ئێمە پەیامێکمان بۆ جیهان هەیە، کە دەمانەوێت لەسەر بنەمای دیبلۆماسی و پرەنسیپی رێزگرتن لە یەکدی، پەیوەندی سیاسی و ئابوورییمان لەگەڵ هەموو وڵاتانی جیهاندا هەبێت، بەڵام لە بەرامبەردا دەمانەوێت رێز لە بەهاکانمان بگیرێت". هەر لە وتارەکەیدا موجاهید، هۆشداری دایە وڵاتانی جیهان و وتی: "نابێت رێگە بدرێت وڵاتان دەستوەربدەنە کاروباری وڵاتانی دیکە بەتایبەتی بابەتی سەروەری، هەر کەسێکیش بە پێچەوانەی پرەنسیپەکانمان کار بکات و بیەوێت هەڕەشە لە سەربەخۆیی وڵاتمان بکات، یان لێمان بدات بێگومان  وەڵامی دەدەینەوە". موجاهید بە ئاماژەدان بە رووداوەکانی رابردووی ئەفغانستان، وتی: "لە 102 ساڵی رابردوودا ئەفغانییەکان سێ جار بۆ جیهانیان سەلماندووە کە ئەوان گەلێکن هەرگیز رازی نابن ببنە کۆیلە. ئێمە داوا لە ئەمریکا و ئەوروپا و جیهان دەکەین لەڕووی سیاسییەوە مامەڵەمان لەگەڵدا بکەن. ئێمە ئەوانە رەتدەکەینەوە کە لەڕێگەی هێزەوە قسەمان لەگەڵدا دەکەن، ئێمە لەبەردەم چەکدا خۆمان نادەین بەدەستەوە و  لە بەرامبەر تەکنەلۆژیای پێشکەوتووشدا سەرکەوتنمان بەدەستهێناوە". لەگەڵ بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان، چەکدارانی تاڵیبان لە ماوەیەکی پێوانەییدا دەستیان بەسەر زۆربەی هەرە زۆری ئەفغانستان بە کابولی پایتەختیشەوە داگرت.

هاوڵاتى رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) كە (109) لاپەڕەیەو پێنج پاشكۆی هەیە بەیەكێك لەئاڵۆزترین و دورودرێژترین دۆسیە نێودەوڵەتییەكان ئەژمار دەكرێت كە باڵی بەسەر زۆربەی گۆڕانكارییەكانی جیهان و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوەو چارەسەركردنی بووەتە كێشەیەكی گەورەو تاران شینی زیندووكردنەوەی دەكات. دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران كۆی پڕۆسەو پلانە نێودەوڵەتیی سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوەو تەنانەت كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە كە پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە لەهەرێمی كوردستان و رێككەوتنی گروپی تاڵیبان لەگەڵ واشنتۆن بۆ كۆنتڕۆڵی ئەفغانستان بەشێكە لەو فشارانەی كە دژی ئێران بۆ ملدان بەداواكارییەكانی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەكاردەهێنرێت. هاوكات بە یەكدەستبوونی دەسەڵات و دامەزراوەكانی ئێران كە سەرجەمیان كەوتونەتە دەست باڵی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە وڵاتانی ئیسرائیل و سعودیە پێداگریی لەپاشەكشێی بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی ئەو وڵاتە دەكەن، چونكە تەلئەبیب پێی وایە حزبوڵڵای لوبنان بەسوودوەرگرتن لەموشەكەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوەی سزاكان دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەقینە دژی ئیسرائیل و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەروەها  ریاز لابردنی سزاكانی ئێران بەهۆكارێك بۆ بەهێزبوونی خەونی هیلالی شیعەی ئێران لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین دەزانێت كە بە مەترسی بۆ سەر بەژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە لەقەڵەمدەدات. ئێران و حكومەتی نوێی ئیبراهیم رەئیسی بۆ دەربازبوون لەقەیرانە ئابوریی و نێوخۆییەكانی وڵاتەكە پێویستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتییە و بەتایبەت زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە لەناوخۆی ئێراندا بەئەنجامگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەپێناو تێپەڕاندنی قەیرانەكاندا بە یەكەم كارو ئەركی سەرەكیی حكومەت ئەژمار دەكرێت، بۆیە ئەمەریكا لەوە تێدەگات و ئاماژەكان دەریدەخەن كە واشنتۆن دەیەوێت لەبەرامبەر رێككەوتنی ئەتۆمیدا پاشەكشێی گەورە بەكۆماری ئیسلامی ئێران لە (عێراق، سوریا، لوبنان، ئەفغانستان، یەمەن) و بەگشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات. ئەمریكا دەیەوێت بەفشارخستنە سەر ئێران كە بەرنامە موشەكیەكەی بخاتە ژێر كاریگەریی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە گورزە مێژووییەكەی ترەمپ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بەكشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لە (8/5/2018) و سەپاندنی كۆمەڵێك سزا بەسەر ئێراندا گەورەترین گورزی مێژویی لەو وڵاتە وەشاندو كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوقمی قەیرانی ئابوریی گەورە كردووە بەجۆرێك كە داهاتی ساڵانەی نەوت و غازی وڵاتەكە كە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار بوو بۆ (11) ملیار دۆلار دابەزاندو بەهای هەر دۆلارێك لەئێران كە چوار هەزارو (800) تمەن بوو تا (32) هەزار تمەن بەرز بووەوە و تائێستاش ئاسەواری ئەو سزایانە بەجەستەی ئێرانەوە دیارەو لەماوەیەكی كورتیشدا ساڕێژ ناكرێت. ترەمپ لەسێ ساڵدا بە (165) جۆر سزا بەسەر دوو هەزار كۆمپانیاو كەسایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبارتەقایی (30) ساڵ دژایەتیی ئەمەریكا بۆ ئێران، سزای بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندوەو نزیكەی (150) ملیار دۆلار داهاتی ئێرانی لەوڵاتانی جیهان بلۆك كردو ئەو وڵاتەی بردە لێواری هەڵدێرەوە، بۆیە سەرنەكەوتنی ترەمپ بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بووە مایەی خۆشحاڵیی ئێران بە                                                                                                                                        هیوای ئەوەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئێستای ئەمەریكا جۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتەو سزاكانیدا بكات.  لەساڵی (2013) تا ئەنجامی رێككەوتنی ئەتۆمی لەساڵی (2015) بەماوەی (22) مانگ دانوستانی نهێنی و ئاشكرا لەنێوان ئێران و وڵاتانی (ئەمەریكا، روسیا، چین، یەكێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا) بەڕێوەچوو كە دواجار بووە هۆی رێككەوتنی ئەتۆمیی و بەگەورەترین رێككەوتنی نێودەوڵەتیی دوای دووەم جەنگی جیهانی لەقەڵەم درا، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا لەساڵی (2018) بەكشانەوەی لە رێككەوتنەكە هەزارو (500) سزای بەسەر ئێراندا سەپاند كە تەنها بەگەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ئەو رێككەوتنە دەتوانرێت بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران بدرێت، بۆیە ترەمپ بەمجۆرە ریسەكەی جیهانی كردەوە بەخوری. بایدن هیوای ریفۆرمخوازانی ئێران بەكوێ دەگات دەستبەكاربوونی جۆو بایدن لەكانونی دووەمی ساڵی (2021) وەك سەرۆكی ئەمەریكا بووە مایەی ئاسودەییەك بۆ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتە، چونكە ئەوان خۆیان بەخاوەنی رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتەكانی ئەمەریكا دەزانن و پێیان وایە دیموكراتەكان خوازیاری دانوستانن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمە لەتێڕوانینی كۆمارییەكانی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران بەدیناكرێت لەكاتێكدا بایدن تائێستاش یەك سزای لەكۆی ئەو دوو هەزار سزایە هەڵنەوەشاندووەتەوە كە لە سەردەمی ترەمپ دژی ئێران سەپێنراوە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی محافزكاری ئێران بایدن بەهۆكارێك بۆ دواخستنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەزانن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران ناچاربكات بەزیاترین پاشەكشێ لەئاستی داواكارییەكانی. رێككەوتنی ئەتۆمیی سەری ریفۆرمخوازان دەخوات مان و نەمانی پێگەی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی ئێران لەگرەوی رێككەوتنێكدایە كە بەمردویی لەدایكبوو، بەڵام هەوڵەكان بۆ زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە لەچوارچێوەی دانوستانەكانی ڤیەننا بەردەوام بوو تا ئەوەی كە حكومەتی نوێ لەئێران هاتە سەركارو ئەمەش زۆربەی پێودانگە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئێسلامی ئێرانی لەجیهاندا گۆڕی. حەسەن رۆحانی لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكەی ئاشكرای كرد فشارە ناوخۆییەكان و ناكۆكییەكانی نێو باڵەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران رێگربووە بۆ ئەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندوبكرێتەوە، چونكە ئاستی داواكارییەكانیان بەرزكردوە و داوای هەڵوەشاندوەی سەرجەم سزاكانی دژی كۆماریی ئیسلامییان كرد لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەو سزا نێودەوڵەتییانە بەپێشەنگیی ئەمەریكا پەیوەندیی بەدۆسیەی ئەتۆمییەوە نییەو بەبیانوی پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ و بەرنامەی موشەكی و پشتیوانیی لەتیرۆریزمی نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە.  رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە لایەنێكی ناوخۆیی ئێران بەفشارخستنە سەر تیمی دانوستانكار ئاستی داواكارییەكانی ئێرانیان زۆر بەرزكردەوە بۆ ئەمەریكا بەو داواكارییانە رازی نەبوو، چونكە ئەو دەستە ناوخۆییانەی ئێران دەیانەوێت بازرگانیی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سزاكانەوە بكەن. مەبەستی سەرەكیی لێدوانەكانی رۆحانی باڵی محافزكاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوو كە رێگربوون لەوەی كە ریفۆرمخوازان یان حكومەتەكەی ئەو ببنە خاوەنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە ئەو پێشتر بەڵێنی دابوو پێش ئەوەی كۆتایی بەسەرۆكایەتییەكەی بێت رێككەوتنەكە زیندو دەكاتەوەو مێژوویەكی باش بۆ خۆی و خەڵكی وڵاتەكەی تۆمار دەكات. ریفۆرمخوازان لەهەشت ساڵی رابردوودا توانیبویان رای گشتی وڵاتەكەیان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن، بۆیە باڵی محافزكار دوای بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دوو پڕۆژەیاسای بەپەلەی بۆ كشانەوەی ئێران لە رێككەوتنی ئەتۆمیی پەسند كردو حكومەتی ریفۆرمخوازانی خستە ژێر فشارەوە كە پیتاندنی یۆروانیۆم قۆناغ بەقۆناغ تا استی (60%) بەرزبكەنەوە لەبەرامبەر كشانەوەی ئەمەریكاو پابەندنەبوونی وڵاتانی (4+1) بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە . ئەو دوو پڕۆژە یاسایە كێشەو ململانێكانی نێوان ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتیی قوڵتر كردەوەو لەناوخۆی ئێرانیشدا هیوا بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن و باشبوونی دۆخی خەڵك لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان بەرەو نەمان چوو ئەمەش لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریدا رەنگیدایەوەو بەشداریی كەمی خەڵك لەو هەڵبژاردنانەدا بووە مایەی سەركەوتنی ئیبراهیم رەئیسی، كاندیدی محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران. لەئێستادا كە سێ دامەزراوی (حكومەت، پەرلەمان، دەزگای داد)ی كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە دەست محافزكاران پێدەچێت ئاستی داواكانی ئەمەریكا روونترو زۆر زیاتر بێت لە رابردوو، چونكە محافزكاران لەمێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا سەلماندویانە لەگەڵ توندڕەوییەكانیاندا ئامادەن پاشەكشێی گەورەش بكەن لەپێناو مانەوەی خۆیاندا. دانوستانی راستەوخۆی ئەمەریكاو ئێران دانوستانەكانی ڤیەننا كە لەڕێككەوتی (6/4/2021) و دەستیپێكرد و بەدانوستانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا دوای كشانەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرا، سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەستیپێكرد و لەسەردەمی كۆتایی حكومەتەكەی حەسەن رۆحانی دوای شەش گەڕی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان لایەنەكانی بەشداربوی رێككەوتنی ئەتۆمیی راگیرا. راگرتنی ئەو دانوستانانە جارێكی دیكە بووە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانە ئابوریی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و بەهای هەر دۆلارێكی لەئێران بۆ (26) هەزار تمەن بەرزكردەوە، بۆیە ئێستا لایەنەكانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمەریكا هەوڵدەدەن ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی دابەزێنن و ئێران و حكومەتەكەی رەئیسی ملكەچی پابەندبون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی بكەن و هاوكات رێگریی لەگەشەی بەرنامە موشەكییەكانی ئەو وڵاتە بكەن كە بووەتە مەترسییەكی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش، چونكە بەوتەی بەرپرسانی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران نوێترین موشەكی بالیستیكی ئێران توانای پێكانی هەندێك وڵاتی ئەوروپای هەیە. هاوات، ئەمەریكا پێچەوانەی سەردەمی رۆحانی لەجیاتی پێشوازی و بانگهێشتكردنی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ مێزی دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییەكان، زمانی هەڕەشە بەكار دەهێنێت و نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دوای سوێندخواردنی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران نەرمی نەنوێنێت و پێداگریی بكات لەسەر هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئێستای ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت و چارەسەری كێشەكانیش لەسەر تاران قورستر دەبێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات بگەڕێتەوە سەر مێزی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا. رەئیسی لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی دوای گۆڕانكاریی لەسەرۆكی كۆماری ئێران و دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی، سەر بەباڵی محافزكاران وەك سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هیواكان بۆ زیندوبوونەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرەو لەناوچوون دەچن و هاوكات ئەگەری هەیە ئەو رێككەوتنە بۆ هەمیشە بەمردویی بمێنێتەوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان، ئێران ناچار بكات بە رێككەوتنێكی نوێی بەرفراوانتر كەسەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیی و موشەكییەكانی لاواز بكات. محەمەد جواد زەریف وەزیری درەوەی پێشووی ئێران لەدوایین راپۆرتی خۆی وەك وەزیری دەرەوە بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ ئەگەر دانوستانەكانی ڤیەننا بگاتە ئەنجام و رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندو بكرێتەوە، سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران لادەبرێن و هاوكات ئەو سزایانەشی كە دۆناڵد ترەمپ دژی ئێران و نوسینگەی سەرۆك كۆماریی ئێران سپاندویەتی هەڵدەوەشێنەوەو لەبەرامبەردا ئێران دەبێت ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ (3.67%) دابەزێنێت كە لەئێستادا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەمەریكا پیتاندنی یۆرانیۆمی گەیاندووەتە (60%). ئیبراهیم رەئیسی لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا داوای كردووە كەمافە یاسایی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران دەبێت لەدانوستانە ئەتۆمییەكاندا رەچاو بكرێن و وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكا پابەندی ئەو رێككەوتنە بن كە لە رابردودا پابەندی نەبوون. ئێران سێ داواكاریی سەرەكیی هەیە كەبریتین لەگەرەنتیی یان دڵنیایی بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەتۆمیی، هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان كە زۆرینەیان لەلایەن ئەمەریكاوە سەپێنراوە، پاراستنی سەرجەم دەستكەوتە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئەم داواكارییانەی ئێران لەكاتێكدایە ساڵی (2015) كە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) واژۆ كرا، راگەیەنرا؛ لابردنی سزاكانی سەر ئێران لەپڕۆسەیەكی كاتی و بە رەچاوكردنی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتنەوە جێبەجێدەكرێت و لابردنی هەندێك سزاش رەنگە لەیەك ساڵەوە تا (10) ساڵ بخایەنێت و هاوكات هەر ئەو سەردەمە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كردو لەكرداردا ئێران هیچ دەستكەوتێكی لەواژۆكردنی رێككەوتنەكە نەبوو، كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش خۆیان لەواژۆی گرێبەستی گەورە لەگەڵ ئێران بوارد، بۆیە هەمو ئەمانە ئاماژەبوون كە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمردوویی لەدایكبووە و ملكەچیی ئێران بۆ ئەو رێككەوتنە بەهۆی ناچارییەوە بووە. حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند حكومەتی نوێی ئێران هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەش بوێریی دەوێت و دەبێت بزانرێت تاچ ئاستێك پاشەكشێ بۆ بەرامبەرەكان دەكرێت. رووی دەمی رۆحانی لە رەئیسی بوو بۆ ئەوەی پێی بڵێت كە حكومەتەكەی تۆ ناچارە پاشەكشێ بكات و ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەمبكاتەوە بۆ گەڕانەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوەی روونە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت پاشەكشێ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بكات لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەی روون نییە چارەنووسی قەیراناویی ئەو وڵاتەیە دوای زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە، چونكە لە رابردوشدا ئەو رێككەوتنە پێگەی ئێرانی بەرز نەكردەوەو خەڵكی ئەو وڵاتەی لەهەژاری و برسێتی رزگار نەكرد.

 هاوڵاتى سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان رایگه‌یاند:" لە ئەفغانستان دەمێنینەوەو داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد: "بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی تاڵیبان پێکبێنن". ​ئەمڕۆ هه‌ینی 20ی ئابی 2021، ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانی لە نیۆیۆرک رایگەیاند:" جیهان پشتگیری هەوڵەکان دەکات بۆ گەڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری و پەرەدان بە ماف و شکۆی هەموو ئەفغانییەکان". سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد: "بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی تاڵیبان پێکبێنن". ئەمە لە کاتێکدایە کە رۆژی پێنجشەممە قەڕەباڵغییەکی زۆر لە دەرەوەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی کابوول دروست بوو کاتێک هەزاران کەس هەوڵیان دەدا لە ژێر حکومڕانی تاڵیبان هەڵبێن. گۆتێرێز ئاماژەی بەوە کرد کە، نەتەوە یەکگرتووەکان ناتوانێت فڕۆکەخانەی کابوول بەڕێوەببات و وتی: "وابزانم ئەمە شتێکی راستبینانە نیە." ئێستا تاڵیبان هێزێکی چەکداری لە دەرەوەی فڕۆکەخانەکە کۆکردووەتەوە. لە کاتێکدا هێزی سەربازیی ئەمریکا و بەریتانیا لەناو فڕۆکەخانەدان.  زیاتر لە 15 هەزار ئەمریکی لەناو ئەفغانستان ماونەتەوە دوای ئەوەی کە تاڵیبان بە تەواوی وڵاتی کۆنتڕۆڵ کرد.  ئیدارەی بایدن رووبەڕووی رەخنە بووەتەوە لەبارەی دیمەنی تووندوتیژی لەم چەند رۆژەی دواییدا کاتێک هەزاران کەس هەوڵدەدەن هەڵبێن لەو کاتەی تاڵیبان پێشڕەوی کرد.

نامۆ سەربەست بزوتنەوەی تاڵیبان پاش 20 ساڵ دەستی گرتەوە بەسەر ئەفغانستاندا بەهێزێكی 40 هەزار چەكدارەوە توانی شكست بەحكومەتەكەی كابوڵ بهێنێت كەسوپایەكی 300 هەزار چەكداری مەشقپێكراوی هەبووە. لەساڵی 2001ەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی زیاتر لە 83 ملیار دۆلاریان لەپێشخستن و مەشقپێكردن و پڕچەككردنی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستاندا خەرجكردووە، بەڵام ئەوە نەیتوانی رێگربێت لەشكستی خێرایان لەبەرامبەر هێزەكانی تاڵیبانداو پایتەختی هەرێمەكانی وڵاتەكە دوابەیەك و بەئاسانی كەوتنە دەستیان. ئەو شكستە خێرایەی سوپا بووە مایەی پرسیاری گەورە، كە ئایا هۆكارەكە بۆ لاوازیی پڕچەككردن و مەشقەكانیان دەگەڕێتەوە؟ یان پەیوەندیی بەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنی و دەنگۆی گەندەڵیی و خراپیی ئیدارەدانەكەیەوە هەیە؟ نیشانەكانی شكست پێشڕەوییە خێراكەی تاڵیبان پرسیارگەلێكی لەنێوەندە سیاسی و سەربازییە ئەمریكییەكاندا دروستكردووە سەبارەت بەئەوەی، ئایا هەوڵەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی سوپای ئەفغانستان بكاتە هێزێكی شەڕكەری بەتواناو سەربەخۆ شكستی هێناوە؟ یان سەربازەكان هەستدەكەن فەرماندەكانیان دەستبەرداریان بوون و پشتیان تێكردوون؟ داڕمانەكە تەنیا لەچەند رۆژی رابردووەوە دەستیپێنەكرد، بەڵكو چەند مانگێكە بەردەوامە، لەمانگی ئایارەوە هێزە ئەفغانییەكان لەداڕمانی تەواودابوون، هێرشە خێراكانی تاڵیبان بووە مایەی خۆبەدەستەوەدانی بەكۆمەڵی هێزەكانی سەرۆك ئەشرەف غەنی و دەستكەوتنی بایی سەدان ملیۆن دۆلار هەلیكۆپتەرو چەك و پێداویستی تر لەلایەن تاڵیبانەوە، كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، ئەمریكییەكان داویانەتە سوپا. تاڵیبان بەچەند پێگەیەكی دابڕاو لەیەكتر دەستیپێكرد، لەناوچە شاخاوی و دەشتاییەكاندا ئابڵوقەی هێزەكانی سوپاو پۆلیسی دەدا تافیشەك و خواردنیان لێدەبڕا، ئەوسا بەڵێنیان دەدانێ ئەگەر چەك و كەرەستەكانیان رادەستبكەن، رێگایان دەدەن بە سەلامەتی بڕۆن و ناوچەكە بەجێبهێڵن، هێزە ئەفغانییەكانیش لەبێهیوایی بەهاناوە هاتن و گەیشتنی پاڵپشتیدا قایل دەبوون. بەوەش تاڵیبان رۆژ بەڕۆژ توانای جوڵەو كۆنترۆڵكردنی رێگا سەرەكیی و گرنگەكان و پاشانیش شارۆچكەو ناوچەكانی تریان زیاتر دەبوو. پێش ئەو شكستانەش خاڵە مەنهەجییە لاوازەكانی ناو هێزە ئەفغانییەكان بەئاشكرا دیاربوو، لەسەر كاغەز ژمارەیان زیاتر لە 300 هەزار بوو، بەڵام بەوتەی بەرپرسە ئەمریكییەكان بۆ ڕۆژنامەی ئیندپێندێنتی بەریتانی، لەڕۆژی ئابڵوقەدانی كابولدا، كەمتر لە پەنجا هەزاریان مابووەوە. بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، كەڕۆژئاوا سوربووە لەسەر ئەوەی سوپایەكی مۆدێرن بۆ ئەفغانستان دروستبكات بەئاڵۆزییە لۆجستی و شێوازی گەیاندنە نوێیەكانەوە، بەڵام ڕوداوەكانی ئەم دواییە سەلماندنی لە غیابی ئەمریكا و ناتۆدا وڵاتێكی وەك ئەفغانستان، ناتوانێت سوپایەكی مۆدێرنی لە ئەو جۆرە بەڕێوەبەرێت. گلەیی و گازندەكان لەكاتێكدا بەرپرسە ئەفغانییەكان لە چوارچێوەیەكی نهێنیی تێكەڵ بەگەندەڵیدا، چاویان لەئەوە دەپۆشی كە ژمارەی راستەقینەی هێزەكانیان زۆر لە ئەوە كەمترە كە لەسەر كاغەز نوسراوە. رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا لەكابولەوە ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لە فەرماندە سەربازییەكان هەستكردنیان بەبێزاریی و گلەیی دەربڕیوە لەنەگەیشتنی خواردن پێیان لەهێڵی رووبەڕووبوونەوەی قەندەهاردا، كە دووەم گرنگترین شاری وڵاتەكەیە و بەدەست ماندویەتی و لاوازییەوە ناڵاندویانە كە ئەو بڕوایەی لەڕیزەكانی سوپادا پتەوكردووە كە حكومەتەكەی ئەشرەف غەنی شایستەی قوربانیدان و لەپێناودا مردن نییە. دوای كەوتنی بارەگای فەرماندەیی فیرقەی 217و بڵاوبوونەوەی دەستبەسەرداگرتنی هەلیكۆپتەرو درۆنەكان لەلایەن تاڵیبانەوە، جەنەراڵ عەباس تەواكولی فەرماندەی فیرقەكە رەخنەی توندی لەسیاسی و پەرلەمانتارەكانی كابول گرت و تاوانباریكردن بە هاوبەشیكردن لەهەڵگیرساندنی ئەو ئاگری ترس و پشێوییەی دوژمن دەیەوێت، وتی كۆنترۆڵكردنی خاك لەلایەن تاڵیبانەوە لەئەنجامی جەنگێكی دەرونییەوە بووە نەك دۆڕاندنی شەڕ. فڕۆكەوانە ئەفغانییەكانیش گازندەی ئەوەیان دەكرد فەرماندەكانیان گرنگیی بەدۆخی فڕۆكەكان زیاتر دەدەن وەك لەئەوانەی لێیان دەخوڕن، لەكاتێكدا ئاگاداربوون تاڵیبان هەڵمەتێكی تیرۆركردنی لەدژیان دەستپێكردبوو. هێزەكانی نوخبەش (كۆماندۆ) كە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەت بەرگرییان دەكرد، بەبێ بوونی ئامانجێكی دیاریكراو، لەهەرێمێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرانەوە، بەوەش تووشی بێخەوی و ماندویەتیی ببوون. سەنگەر گۆڕین ئەو میلیشیایانەی لەگەڵ حكومەتدا هاوپەیمان بوون و وەك هێزێك دەركەوتن بتوانن پاڵپشتی تواناكانی سوپابن، لەگەڵ گۆڕینی لایەنگیری و وەلائیاندا خۆیان بەدەستەوەدا. هەرێمێكی گەورەی باكور بڕیاربوو هێزێكی گەورەی میلیشیاكان بەسەركردایەتی عەبدولڕەشید دەستوم، جێگری پێشوی سەرۆكی ئەفغانستان بەرگری لێبكات كە 40 ساڵە بەگۆڕینی وەلائو گرێبەستكردن لەجەنگە دوا بەیەكەكان ماوەتەوە، ئەمجارەش سەنگەری گۆڕی و چووە پاڵ تاڵیبان. محەمەد ئیسماعیل خان وەزیری ئاوو وزەی پێشوو، دوای ئەوەی چەند هەفتەیەك بەرگریكرد، ئەویش خۆیدا بەدەست تاڵیبانەوە، چەندین هێزی میلیشیایی تریش كە بڕیاربوو بەرگری بكەن، سەنگەریان گۆڕی و چوونە پاڵ تاڵیبان. هێزی تاڵیبان لەگەرمەی هەرەسهێنانی سوپادا، هەمیشە هێزی تاڵیبان جێی پرسیاربوو، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست، هەڵسەنگاندنە فەرمییەكان دەڵێن لەنێوان 50 بۆ 60 هەزار جەنگاوەردایە، بەڵام بەرپرسە ئەمریكییەكان بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، ژمارەی هێزەكانی تاڵیبان بەهۆی چوونە ناوی جەنگاوەری بیانییەوە گەورە بووە، هاوكات لەو ناوچانەی كۆنترۆڵی دەكردن هەڵمەتی تەجنیدی دەستپێدەكرد. هەندێك شارەزای تریش بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، تاڵیبان بەشی گەورەی هێزەكەی لەپاكستانی هاوسێیەوە دەستكەوتووە، كە چەندین ساڵە هاوكاریی بزوتنەوەكە دەكات. گەندەڵیی گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئەمریكی لەڕاپۆرتێكدا لەزاری چەندین شارەزاو بەرپرسی سیاسی و سەربازیی ئەمریكی ئەفغانییەوە نووسیویەتی، گرفتی شكستهێنانی هێزەكانی ئەفغانستان لەدابینكردنی چەك و پێداویستی و مەشقدا نییە، بەڵكو هۆكارەكانی ئەو شكستە ئابڕوبەرە لەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنییەوە هەڵدەقوڵێت، چونكە وەزارەتەكانی ناوخۆو بەرگریی بەگەندەڵی و بێتوانایی و نەبوونی سەركردایەتی و بەرژەوەندیی كەسیی ناوبانگیان دەركردووە. بۆ نموونە ئەو پۆلیسانەی چەكداركران و نێردران بۆ شەڕ لە هێڵەكانی پێشەوە، چەند مانگێكە وەزارەتی ناوخۆ موچەی پێنەداون، بەهەمان شێوە وەزارەتی بەرگری، خواردن و ئاوو چەكی پێویستی بۆ پۆلیس و سەربازەكان دابین نەدەكردو هێڵەكانی گەیاندن دزران و چەك و فیشەك و كەرەستەكانی تر لەبازاڕی ڕەشدا فرۆشران و بەشێكی زۆری گەیشتە دەستی تاڵیبان، ئەوەش وایكرد زۆرینەی سەربازو پۆلیسەكان پێگەكانیان چۆڵبكەن و بگەڕێنەوە هەرێمەكانی خۆیان تا بەرگری لەخێزانەكانیان بكەن. كۆماری سێ كەس گۆڤارەكەوە لەڕێی چەند سەرچاوەیەكی ترەوە ئەوە ئاشكرا دەكات كە ئەشرەف غەنی سەرۆك، شێتیی مەزنیی (جنون العضمة)ی هەیە، ئەوەش وایكردووە بڕیاری خراپ بدات بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی ناوەندیی و بەڕێژەیەكی مەترسیدار بەرپرسە گەورەكان دەگۆڕێت، لەنێویاندا وەزیرەكانی ناوخۆو بەرگری و حاكمی ویلایەتەكان و فەرماندەكانی پۆلیس كەچەندین ساڵە دزی و پارە شتنەوە لەخزمەتگوزارییە مەدەنییەكاندا بەردەوامە. هەروەها راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوە دەكات سەرۆك غەنی كۆمارێكی سێ كەسیی دامەزراندووە، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو سێ كەسەی سوكانی حوكمی وڵاتیان بەدەستەوەیە، ئەوانیش ئەشرەف غەنی سەرۆك و حەمەدەڵا موحیب راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانییەكەی و فەزڵ مەحمود فەزڵی سەرۆكی نوسینگەكەین كەهەرسێكیشیان ماوەیەكی زۆر لەدەرەوەی وڵات ژیاون و پاسپۆرتی بیانییان پێیەو رەگەزنامەی دووەمیان هەیە. ‌ئەفغانستان لە 34 ویلایەت و 421 هەرێم پێكهاتووەو دانیشتوانەكەی 38 ملیۆن كەسە و نزیكەی شەش ملیۆن كەس لەكابوولی پایتەختدا دەژین، رووبەری ئەفغانستان 652 هەزارو 860 كیلۆمەتەری چوارگۆشەیە، كەئەمەش هاوتایە دوو هێندەی رووبەڕی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیایە. وەزیری بەرگری ئەمریكا دوای كۆنترۆڵكردنی كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە رایگەیاند كەنیگەرانن. ‌لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا، رایگەیاند: «هێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان شەڕی بزووتنەوەی تاڵیبانیان نەكرد، جێگەی نیگەرانیمانە، چونكە ماوەی 20 ساڵ راهێنان بەهێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان كرا، چەك و كەرەستەی سەربازیی مۆدێرنیان بۆ دابینكرا، بەڵام شەڕیان نەكرد». راشیگەیاند:»ئەوەی لەئەفغانستان روویدا، بەهۆی نەبوونی سەركردایەتییەوە بووە لەلایەن ئەفغانییەكانەوە». هەروەها مارك میڵی، سوپاسالاری ئەمریكا رایگەیاند»دەكرێت دۆخی ئەفغانستان ببێتەهۆی دروستبوونی هەڕەشەیەكی گەورە».

  هاوڵاتى سەرۆکی هەرێمی کوردستان داوادەکات یادی عاشورا ببێتە پاڵنەرێک بۆ سڕینەوەی بیر و رۆشنبیریی توندوتیژیی و توندئاژۆیی و وەلانانی ناکۆکییەکان.  نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، بەبۆنەی یادی عاشورا لە تویتێکدا لە تویتەری تایبەتی خۆی داوادەکات یادی عاشورا "ببێتە پاڵنەرێک بۆ سڕینەوەی بیر و رۆشنبیریی توندوتیژیی و توندئاژۆیی و وەلانانی ناکۆکییەکان. ده‌شڵێت، ئه‌م یاده‌ ببێتە ئیلهامێک بۆ بەهێزکردن و سوربون لەسەر خۆشەویستی و بنەماکانی لێبوردەیی پێکەوەژیان نێوان سەرجەم پێکهاتەکانی گەل، بەمەبەستی بەرقەرارکردنی سەقامگیریی لە وڵاتەکەمان". هاوکات سەرۆکی هەرێمی کوردستان خوازیارە تەواوی گەلانی جیهان لە ئاشتی و خۆشگوزەرانی دابن.  لە رۆژی دەیەمی مانگی موحەرەمی رۆژژمێری کۆچی کە رۆژی پێنجشەممە 19ی مانگی ئابی زایینی ده‌كات؛ موسڵمانانی شیعە لە عێراق و جیهان ماتەمینیی عاشورا دەگێڕن، ساڵڕۆژی کوژرانی ئیمام حوسێنی کچەزای پێغەمبەری ئیسلام و سێیەم ئیمامی شیعەی دوازدە ئیمامییە.

هاوڵاتى وەزارەتی تەندروستیی هەرێمی کوردستان ئاماری رۆژانەی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنای بڵاوکردەوە و دەڵێت، 1823 تووشبووی دیکە تۆمارکراون و 25 تووشبووی دیکەش گیانیان لەدەستداوە. بەپێی راگەیێندراوی رۆژانەی وەزارەتی تەندروستی، لە 24 کا تژمێری رابردوودا 12 هەزار و 121 پشکنینی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کراون، ئەنجامی پشکنینی 1823 کەسیان پۆزەتیڤ بووە، زۆرترین تووشبوو لە سنووری پارێزگای سلێمانی بووە و کەمترینیش لە هەڵەبجە.  

هاوڵاتى پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد لەبەرخودان بەردەوامەو ماوەی 38 ساڵە لەشەڕدایە بەرانبەر سوپای توركیا، بەرپرسی پەیوەندیەكانی كەجەكە دەڵێت:» پەكەكە نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاندووەو حكومەتەكانی توركیا پابەند نەبووی پێوەی، بۆیە بەردەوامین لەبەرخودان و ملكەچبوون و تەسلیمبوون لەبەرنامەماندا نییە». عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، دوای چەند ساڵێك لەخەباتی نهێنی دواجار بەشێوەیەكی فەرمی خەباتی چەكداری لەدژی حكومەتی ئەو توركیا راگەیاند كە ماوەی 38 ساڵە لەمەوبەرو لە15ی (تەباخ) ئابی ساڵی 1984 لەپێناو مافەكانی گەلی كورد دەستیان بە بەرخودان كردووەو گەریلا بووەتە بڵندگۆی شۆڕشێكی كڵپەدار لەپێناو ئازادی زمان و نەتەوەدا. دوو ساڵی رابردوو لەلایەك بۆ پەكەكەو لەلایەكی تر بۆ حكومەتی توركیا سەختترین كات بووە، چونكە لەو ماوەیەدا چالاكییەكانی پەكەكە لەدژی سوپای توركیا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی و توركیاش بەهەموو چەكە پێشكەوتوو توانا سەربازیەكەیەوە لەدژی پەكەكە شەڕی گەیاندە لوتكە. ئێستا دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن توركیا بەهەموو توانا سیاسی و سەربازییەكەیەوە رووبەڕووی پەكەكە بووەتەوە، شەڕی خستووەتە ناو دڵی ناوچەی جوگرافی پەكەكە لەناو خاكی هەرێم، لەبەرامبەریشدا توركیا لەساڵانی رابردوو زیاتر  هێرشی توندی پەكەكەی لەسەرە بەجۆرێك كەم رۆژی هەفتە هەیە بەژمارەی جیاواز سەربازی ئەو وڵاتە نەكرێنە ئامانجی گەریلاكانی پەكەكە. زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆنسەی بەڕێوەبەری-كەجەكە دەڵێت:» بەهیچ شێوەیەك تەسلیم بوون و ملكەچكردن بۆ توركیا لەبەرنامەی گەلی كوردو بەتایبەت پەكەكەدا نییە». زاگرۆس هیوا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتىوت:» ئێمە هەمووكات ئامادەبووین بۆ ئاشتی، بۆ ئەو مەبەستەش نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەمان راگەیاندووە، بەڵام دەوڵەتی تورك هەموو جارێك دەستی بەشەڕ كردووەتەوە، هۆكارەكەش ئەوەیە ئەردۆغان دوژمنایەتی گەلی كوردی دەستپێكردووەو نایەوێت كورد بوونی هەبێت». هەروەها وتیشی:» ئەگەر پشتیوانی پەكەكە نەبوایە ئەوا دەوڵەتی تورك لەماوەی 34 ساڵی رابردوودا گەلی كوردی لەناودەبرد، گەلی كوردیش هاوشانی پەكەكە خەبات و تێكۆشانی كردووە». دەستپێكی شەڕی پەكەكەو سوپای توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەكانی 1984و یەكەم چالاكی چەكداریی ئەو رێكخراوە كوردییە لەدژی سوپای توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح شەمزینان بەسەرۆكایەتی مەعسوم كۆركوماز (عەگید) بەكرداری دەستیپێكرد. پەكەكە لەناوەڕاستی ساڵی 1974 سەرەتا وەك گروپێك كە 23 كەس دەركەوتن و لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا لەژێر ناوی «ئاپۆچی» كارەكانی دەكردو عەبدوڵا ئۆجەلان سەرۆكایەتی ئەو گروپەی دەكرد، گروپەكە لە 1984 لەگوندی (فیسی) سەر بەقەزای لیجە لەپارێزگای ئامەد لەباكوری كوردستان پەكەكەیان راگەیاند. مەتین دەمهات فەرماندە لەهێزەكانی پاراستنی گەل-هەپەگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» 38 ساڵە گەریلا لەچوار پارچەی كوردستان لەدژی داگیركەران راوەستاون، ئەگەر گەریلا نەبوایە گەلی كوردان قڕكرابوون، دەوڵەتی تورك تەنیا پەكەكە بەتاكە بەربەست دەزانێت بۆ ئەوەی گەلی كورد لەناوبەرێت و كوردستان داگیربكات، بۆیە هەموو دژایەتی خۆی لەپەكەكەدا خەرج دەكات». هاوكات، دەمهات باسی لەوەشكرد پەكەكە لەو ماوەیەدا بەهەزاران گیانی گەریلای بەكوردستان بەخشیوە، ئەمە هەروا ئاسان نییە بەدەم بوترێت، وتیشی:» بەداخەوە ئێستا لەباشوری كوردستان لەپشتەوە هەموو هاوكارییەك پێشكەش بەداگیركەران دەكرێت». بنكەو بارەگاكانی پەكەكە ماوەیەكی زۆر لەناوچە شاخاوییەكانی باكوری كوردستان بوو، بەڵام بۆ خۆپاراستنی زیاترو دورخستنەوەی ئاگری شەڕ لەبارەگاكانی، پەناگەی خۆی گواستەوە بۆ بناری قەندیل و لەسەرەتای ساڵەكانی 1999 بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی و یەكێتی لەقەندیل نیشتەجێبوون.  بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی ژمارەی گەریلاكاكانی پەكەكە بەنزیكەی 15 هەزار گەریلا مەزندە دەكرێت كە بەناوچەكانی هەر چوار پارچەی كوردستاندا بڵاوبوونەتەوە، لەگەڵ ئەوەی بەردەوام گەنجانی كوردو تاك تاكەش لەنەتەوەكانی تر پەیوەندی بە ریزەكانی ئەو پارتەوە دەكەن، هاوكات رۆژانە لەشەڕی توركیادا گەریلاش شەهید دەبێت. بەپێی ئامارە نافەرمییەكان لەشەڕی 38 ساڵەی نێوانیان نزیكەی 60 هەزار كەس لەهێزەكانی یەكتر كوژراون بەبێ ئەو كەسانەی دیكە كە بوونەتە قوربانی. بۆ پەكەكە رەنگە گەورەترین زیان دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان بووبێت كە لەساڵی 1999 لە گەلەكۆمەكیەكی دەزگای هەواڵگیری چەند وڵاتێكدا كە لە نایرۆبی پایتەختی كینیا دەستگیركراو دواتر رادەستی حكومەتی توركیا كرایەوە، بەڵام دەستگیركردنی ئۆجەلان نەبووە هۆی  لاوازبوونی پەكەكە. دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن هێشتا هیچكام لەپەكەكە و توركیا نەگەیشتوونەتە ئامانجەكەیان كەتوركیا دەیەوێت پەكەكە بەتەواوی لەناوبەرێت و كورد نەبێتە خاوەنی هیچ مافێك لەو وڵاتەدا، پەكەكەش نەیتوانیوە توركیا ناچار بكات شەڕ رابگرێت و دەست بەپڕۆسەی ئاشتی بكات. لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەكەكە ژمارەیەك سەركردەی باڵاو فەرماندەی ئاست جیاوازی بەدەستی توركیا شەهیدبوون كە دیارترینیان (زەكی شەنگالی، دیار غەریب، سەرحەت ڤارتۆ، دەمهات عەگید)و چەند فەرماندەی دیكە، ئەوەش لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا گەورەترین زیان بوون لەپەكەكە كەوتووە. ساڵی 2014 پەكەكە بۆ جاری نۆیەم ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاند بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیا دەستپێبكات، دوای چەندین كۆبوونەوەی ئاشكراو نهێنی لەئەنقەرەو ئیمراڵی‌و قەندیل و ئەوروپا دەستپێكرد، دواتر گفتوگۆكان رێكەوتنی دۆڵمە باخچەی لێكەوتەوە، بەڵام لەمانگی شوباتی ساڵی 2015 رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا تاكلایەنە پرۆسەكەی هەڵوەشاندەوە. بەردان ئۆزتورك هاوسەرۆكی كۆنگرەی گۆمەڵگەی دیموكراتیك (كەجەدە) و پەرلەمانتاری هەدەپە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئێمە وەك هەدەپە هەمیشە داوای رێگای ئاشتیانەمان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، جگە لەو رێگەیەش هیچ رێگەیەكی دیكە ئەنجامی نابێت، چونكە شەڕ تەنیا ماڵوێرانی لەدوایە بۆ هەردوولا». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە گەلی كورد دەستبەرداری مافەكانی خۆی نابێت و لەجاران زیاتر خەبات و تێكۆشان بەهێزتر دەكات.

پ.دهۆك وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك ئەوە ئاشكرادەكات كە»پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون». دوای بڵابوونەوەی هەواڵی دزەپێكردن و دزینی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەدهۆك، رۆژنامەی  هاوڵاتى  بەدواداچوونی بۆ بابەتەكە كرد، دەزگا ئەمنیەكان دەڵێن راستە و وەزارەتی پەروەردە نایاوێت قسەی لەسەر بكات. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:» پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون، ئەو تۆمەتبارانە لای ئاسایشن و لێكوڵینەوەیان لەگەڵ دەكرێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە چەند رۆژێكی تر ئەو تۆمەتبارانە رەوانەی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دهۆك دەكرێن و لێكوڵینەوەیەكی وردیان لەگەڵدا دەكەن. هێمن سلێمان وتیشی:»ئەم بابەتە زۆر راستە، ئەگەر راست نەبا بڵاونەدەبووەوە، ئێمە جارێ‌ نازانین ژمارەیان چەند كەسن و كەسەكان كێن مامۆستان یاخود هەندێك كەسی ترن، هەركاتێك رەوانەی ئێمە كران زانیاریی تەواویان لەسەر ئاشكرا دەكەین».    بەپێی زانیارییەكانی  هاوڵاتى  كە لەبەرپرسانی ئەمنی دهۆك دەستی كەوتووە، ئەو گرووپە لەژمارەیەك مامۆستاو پارێزەرو نووسینگەیەكی فرۆشتنی ئامێرەكانی گواستنەوە (بلووتووس) پێكهاتووەو ئێستا لەلایەن ئاسایشی پارێزگای دهۆك دەستگیركراون.  پەیوەندی كرد بەوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە تەنها  وتی: « هیچ كۆمێنتێكم لەسەر ئەم بابەتە نیە «.  هاوكات، عومەر عەلی تەها ، بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت: « گشت تاقیكردنەوەكانی 12ی ئامادەیی بەشێوەیەكی زۆر رێكوپێك ئەنجامدراون، دەزگا ئەمنیەكانیش بە روڵی خۆیان هەڵساون بۆ پاراستنی هۆڵەكان، هیچ شتێكی فەرمی بۆ ئێمە نەهاتووە كە پرسیارەكان دزراون، ئێوە دەتوانن لەگەڵ دەزگا ئەمنیەكان قسە بكەن «.

   هاوڵاتى پارێزگاری سلێمانی رایگه‌یاند:"گرانبوونی نرخی به‌نزین و سوته‌مه‌نی له‌ده‌سه‌ڵاتی ده‌سه‌ڵاته‌ خۆجێییه‌كاندا نیه‌ و هه‌وڵده‌ده‌ین رێگربین له‌به‌ربوونه‌وه‌ی نرخی به‌نزین". ئەمڕۆ پێنجشەممە 19ی ئابی 2021، هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌كر پارێزگاری سلێمانی له‌كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:" به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی به‌نزین و سوته‌مه‌نی له‌ ده‌سه‌ڵاتی ئێمه‌دا نیه‌ و له‌گه‌ڵ وڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران و برا بازرگانه‌كانمان له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌داین نرخی به‌نزین و سوته‌مه‌نی له‌وه‌ زیاتر به‌رزنه‌بێته‌وه‌. وتیشی:" وه‌زاره‌تی سامانه‌سروشتییه‌كان بڕیاریداوه‌ له‌هه‌فته‌ی داهاتووه‌وه‌ نرخی به‌نزین و سوته‌مه‌نی كه‌مبكاته‌وه‌و ئێمه‌ش چاوه‌ڕوانی ئه‌و بڕیاره‌ین". له‌باره‌ی نرخی نان و گرانبوونی نرخی غازیش، پارێزگاری سلێمانی وتی، له‌كۆبوونه‌وه‌ی داهاتووی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ئه‌و پرسه‌ گفتوگۆی له‌باره‌وه‌ ده‌كرێت و كێشه‌كه‌ چاره‌سه‌ر ده‌كرێت. ئه‌وه‌شی نه‌شارده‌وه‌ كه‌ گرانبوونی نرخی غاز په‌یوه‌ندی به‌گرانبوونی نرخی دۆلاره‌وه‌ هه‌یه‌و تائێستا غازی ماڵان گرانبووه‌ ئەوەسی وت، " رێگه‌ ناده‌ین گرانتر ببێت".

 هاوڵاتى  دامەزراوەی جیهانی "Ookla®" خەڵاتی یەکەمین کۆمپانیای مۆبایل لە نێو کۆمپانیاکانی مۆبایلدا دەبەخشێتە ئاسیاسێڵ بۆ ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی بۆ ساڵی 2021. بەدەستهێنانی خەڵاتی "OoklaSpeedtest" لەكاتێكدایە كەتەنها چەند مانگێكە مۆڵەتی فەرمی خزمەتگوزاری "4G" پێبەخشراوە. ئەمڕۆ پێنجشەممه‌ 19ی ئابی 2021، ئاسیاسێڵ لەنوسراوێكیدا كە بۆ هاوڵاتی نیردراوە رایگەیاندووە:" ئاسیاسێڵ لەسەر ئاستی جیهان وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی مۆبایل لەلایەن "Ookla Speedtest"ــەوە، وخێراترین ئینتەرنێت لەلایەن "Speedchecker"ــەوە لە عێراقدا دەستنیشاندەکرێت دامەزراوەی جیهانیی "Ookla®" خەڵاتی یەکەمین کۆمپانیای مۆبایل لە نێو کۆمپانیاکانی مۆبایلدا دەبەخشێتە ئاسیاسێڵ بۆ ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی بۆ ساڵی 2021. بەدەستهێنانی خەڵاتی "OoklaSpeedtest" تەنها چەند مانگێك دوای بەخشینی مۆڵەتی فەرمی دێت بە خزمەتگوزاری "4G". "Ookla" و " Speedchecker" دوو لایەنی سێهەمی سەربەخۆن کە کاریان شیکردنەوە و پاداشتکردنی کۆمپانیاکانی مۆبایلە لەسەر ئاستی جیهان. “Ookla”، کە یەکەمین ئەپلیکەیشنی جیهانییە بۆ تێستکردنی تۆڕی ئینتەرنێتی جێگیر "برۆدباند" و مۆبایل وشیکردنەوەی داتا. لەنوسراوەكەدا ئاماژە بۆ ئەوەشكراوە،   ( “Ookla” ) ئاسیاسێڵی وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی لە عێراق ناوزەدکردوە بەوەی کە ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی بۆ زیاتر لە 99% ی ئەو شوێنانەی عێراق دابینکردووە کە ڕووپێوکراون  راشیگەیاندووە :" ئەمەش سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە کە ئاسیاسێڵ چۆن ناوازەترین ئەزموونی بۆ بەشداربووانی لە عێراق دابینکردووە لە ڕێی فەراهەمکردنی باشترین تۆڕی مۆبایلەوە لە سەرتاسەری وڵاتدا بۆیان". لەلایەکی ترەوە، ئاسیاسێڵ لەلایەن "Speedchecker"ــەوە خەڵاتکرا بۆ خێرایی ئینتەرنێتەکەی، وە وەکو خێراترین ئینتەرنێت لە عێراقدا دەستنیشانکرا لە چارەکی یەکەم و دووەمی ساڵی 2021. ئەپلیکەیشن و ماڵپەڕەکانی "Speedchecker" تایبەتمەندە لە شیکردنەوەی داتاکانی تایبەت بە ئینتەرنێت و پێوانەکردنی خێراییەکەی. ئەپلیکەیشنەکەی لەسەر هەردوو سیستمی ئەندرۆید و "iOS" کاردەکات، بێجگە لەوەی ماڵپەڕەکەشیان دەتوانرێت بەکار‌بهێنرێت. لەكاتی وەرگرتنی خەڵاتەكان لەلایەن ئەو دوو دامەزراوە وە بۆ ئاسیاسێڵ، عومەر فالح، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری پەیوەندییە گشتییەکان و بەبازاڕکردن وتی: "وەرگرتنی ئەم خەڵاتانە مایەی ئەوپەڕی شانازی وخۆشحاڵیمانە کەوا لەلایەن دامەزراوەگەلێکی پایەبەرز و بەناوبانگی وەکو "Ookla" و "Speedchecker"ــەوە ڕێزمان لێدەنرێت. ئێمە دان بەو ڕاستیەدا دەنێین کە هەردوو دامەزراوەکە زۆر شەفافن، وە هەڵسەنگاندن و خەڵاتەکانیان باشترینی باشترینەکانە؛ بۆیە ئەم دەستکەوتە گەورەیە جێگەی ئەوپەڕی شانازی ئێمەیە". هاوكات دوگ سەتڵز، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری Ookla دەڵێت: "خەڵاتەکانی Speedtest "تێستی خێرایی" کە لەلایەن Ookla ــەوە دەبەخشرێن، بۆ دەستەبژێرێك لە کۆمپانیاکانی تۆڕی ئینتەرنێت و مۆبایل تەرخانکراون کە ئەداکردنێكی نایابیان هەبووە لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری ئینتەرنێت و ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی لە بازاڕێکی دیاریکراودا".   بەڕێوەبەری جێبەجێکاری Ookla  وتیشی:" مایەی خۆشحاڵیمانە کە ئەم خەڵاتە پێشکەشی ئاسیاسێڵ دەکەین وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی مۆبایل لە عێراق. ئەم ڕێزلێنانە گەواهیدەری بەڵگەی ئەدای نایابیانە لە چارەکی یەکەم و دووەمدا لەسەر بنەمای شیکردنەوەی ووردی Ookla لەسەر ئەو تێستانەی کە بەکارهێنەران بە بەکارهێنانی Speedtest ئەنجامیانداوە".   دەقی بڵاوكراوەكەی ئاسیاسێڵ:... ئاسیاسێڵ لەسەر ئاستی جیهان وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی مۆبایل لەلایەن "Ookla Speedtest"ــەوە، وخێراترین ئینتەرنێت لەلایەن "Speedchecker"ــەوە لە عێراقدا دەستنیشاندەکرێت دامەزراوەی جیهانیی "Ookla®" خەڵاتی یەکەمین کۆمپانیای مۆبایل لە نێو کۆمپانیاکانی مۆبایلدا دەبەخشێتە ئاسیاسێڵ بۆ ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی بۆ ساڵی 2021. بەدەستهێنانی خەڵاتی "OoklaSpeedtest" تەنها چەند مانگێك دوای بەخشینی مۆڵەتی فەرمی دێت بە خزمەتگوزاری "4G".  لەلایەن حکومەتی عێراقییەوە لە کانونی دووەمی 2021 بەغدا، 2021-08-18 – ئاسیاسێڵ، یەکەمین کۆمپانیای پەیوەندیی لە عێراق، بۆ جارێكی تر پێگەی پێشەنگی خۆی نیشانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دا لە بواری پەیوەندییەکان لە ڕێی کاری جددیەوە بۆ سەلماندنی سەرکەوتوویی پلەوپایەی براندەکەی: "ئاسیاسێڵ کۆماندەکاتەوە". ئاسیاسێڵ کە گەورەترین کۆمپانیای خزمەتگوزاری مۆبایلە جارێکی تر سەرکەوتنی بەدەستهێنا بەوەی لەلایەن ماڵپەڕ و ئەپلیکەیشنی "Ookla"ــەوە بۆ تێستی خێرایی وەکو یەکەمین کۆمپانیای پەیوەندی مۆبایل لە عێراق پۆلێنکرا بۆ هەبوونی باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی. بەجیا لەم خەڵاتە، لەلایەن ماڵپەڕ و ئەپلیکەیشنی "Speedchecker" ــەوە وەکو خێراترین ئینتەرنێت دەستنیشانکرا. "Ookla" و " Speedchecker" دوو لایەنی سێهەمی سەربەخۆن کە کاریان شیکردنەوە و پاداشتکردنی کۆمپانیاکانی مۆبایلە لەسەر ئاستی جیهان. “Ookla”، کە یەکەمین ئەپلیکەیشنی جیهانییە بۆ تێستکردنی تۆڕی ئینتەرنێتی جێگیر "برۆدباند" و مۆبایل وشیکردنەوەی داتا، ئاسیاسێڵی وەکو باشترین کۆمپانیا دەستنیشانکرد لە ڕووی هەبوونی باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندییەوە لە عێراقدا لە چارەکی یەکەم دووەمی 2021 دا*. “Ookla” زانیاری متمانەپێکراو وپشتپێبەستراو دابیندەکات لەسەر ئەداکردنی کۆمپانیاکانی پەیوەندی لە زۆر ڕووەوە، وئاسیاسێڵی وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی لە عێراق ناوزەدکردوە بەوەی کە ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی بۆ زیاتر لە 99% ی ئەو شوێنانەی عێراق دابینکردووە کە ڕووپێوکراون. ئەمەش سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە کە ئاسیاسێڵ چۆن ناوازەترین ئەزموونی بۆ بەشداربووانی لە عێراق دابینکردووە لە ڕێی فەراهەمکردنی باشترین تۆڕی مۆبایلەوە لە سەرتاسەری وڵاتدا بۆیان. https://www.speedtest.net/awards/iraq/2021?award_type=coverage&time_period=q1-q2 لەلایەکی ترەوە، ئاسیاسێڵ لەلایەن "Speedchecker"ــەوە خەڵاتکرا بۆ خێرایی ئینتەرنێتەکەی، وە وەکو خێراترین ئینتەرنێت لە عێراقدا دەستنیشانکرا لە چارەکی یەکەم و دووەمی ساڵی 2021. ئەپلیکەیشن و ماڵپەڕەکانی "Speedchecker" تایبەتمەندە لە شیکردنەوەی داتاکانی تایبەت بە ئینتەرنێت و پێوانەکردنی خێراییەکەی. ئەپلیکەیشنەکەی لەسەر هەردوو سیستمی ئەندرۆید و "iOS" کاردەکات، بێجگە لەوەی ماڵپەڕەکەشیان دەتوانرێت بەکار‌بهێنرێت. ئەم خەڵاتە سیاسەتی شەفافیەتی ئاسیاسێڵی چەند هەنگاوێکی تر بەرەوپێشەوە برد وڕێگەیەکیشی لەبەردەم بەشداربووانیدا واڵاکرد بۆ تێستکردنی خێرایی ئینتەرنێتەکەیان تا بزانن بۆچی ڕێکخراوێک و ئەپلیکەیشنێکی نێودەوڵەتی لەو جۆرە وەکو خێراترین ئینتەرنێت لە عێراقدا دەستنیشانیدەکات. (www.speedchecker.com) لەمبارەیەوە بەڕێز عومەر فالح، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری پەیوەندییە گشتییەکان و بەبازاڕکردن وتی: "وەرگرتنی ئەم خەڵاتانە مایەی ئەوپەڕی شانازی وخۆشحاڵیمانە کەوا لەلایەن دامەزراوەگەلێکی پایەبەرز و بەناوبانگی وەکو "Ookla" و "Speedchecker"ــەوە ڕێزمان لێدەنرێت. ئێمە دان بەو ڕاستیەدا دەنێین کە هەردوو دامەزراوەکە زۆر شەفافن، وە هەڵسەنگاندن و خەڵاتەکانیان باشترینی باشترینەکانە؛ بۆیە ئەم دەستکەوتە گەورەیە جێگەی ئەوپەڕی شانازی ئێمەیە. ئەمەش نیشانەی هەوڵی گەورە و کاری جددی کارمەندە دڵسۆز و خاوەن تێڕوانین وجددیەکانمانن، سەرەڕای ئەوەی پرەنسیپەکانی ئاسیاسێڵ بەتەواوەتی بۆ هەموو جیهان نمایشدەکەن کە هەمیشە پرەنسیپگەلێك بوون تایبەت بە لەخۆگرتن وگەشەپێدان وبەرپرسیارێتی. ئێمە شانازی بەوەوە دەکەین کە سەرمەشقی کۆمپانیاکانین لە عێراقدا لە ڕووی خێرایی ئینتەرنێت و ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی مۆبایل، وە ئەمەش پێگەیەکە کە ئێمە زۆر پەرۆشین بۆ پارێزگاریکردن لێی، بە تایبەت دوای وەها ساتەوەختێکی پڕ لە سوپاس و پێزانین؛ ساتەوەختی خەڵاتکردنمان بۆ ئەو کارانە. بەشداربووانمان خاڵی گرنگیپێدانی پلە یەکی ئێمەن، وڕەزامەندیشییان بەردەوام ئەولەویەتی پلە یەکی ئێمەیە. دوگ سەتڵز، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری Ookla دەڵێت: "خەڵاتەکانی Speedtest "تێستی خێرایی" کە لەلایەن Ookla ــەوە دەبەخشرێن، بۆ دەستەبژێرێك لە کۆمپانیاکانی تۆڕی ئینتەرنێت و مۆبایل تەرخانکراون کە ئەداکردنێكی نایابیان هەبووە لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری ئینتەرنێت و ڕووماڵی تۆڕی پەیوەندی لە بازاڕێکی دیاریکراودا. مایەی خۆشحاڵیمانە کە ئەم خەڵاتە پێشکەشی ئاسیاسێڵ دەکەین وەکو باشترین ڕووماڵی تۆڕی مۆبایل لە عێراق. ئەم ڕێزلێنانە گەواهیدەری بەڵگەی ئەدای نایابیانە لە چارەکی یەکەم و دووەمدا لەسەر بنەمای شیکردنەوەی ووردی Ookla لەسەر ئەو تێستانەی کە بەکارهێنەران بە بەکارهێنانی Speedtest ئەنجامیانداوە." ---تەواو--- دەربارەی ئاسیاسێڵ ئاسیاسێڵ "کۆماندەکاتەوە"، دابینکەری سەرەکی خزمەتگوزاریى پەیوەندییەکانی مۆبایل و خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکانە لە عێراق وله‌ 1ى كانونى دووەمی 2021 ــەوە ژماره‌ى به‌شدرابووی ڕەزامەندی14.7 مليۆنی تێپەڕاندووە. ئاسياسێڵ وەکو یەکەم کۆمپانیاى خزمەتگوزاریى مۆبایل ناسێنراوە لە عێراق، وە یەکەم کۆمپانیاشە کە تۆڕەکەی هەموو بەشەکانی عێراق دابپۆشێت وخزمەتگوزای 4G بە کوالیتی یەکی بەرز لە سەرتاسەری سەرجەم پارێزگاکانی عێراق دابینبکات.‌ تۆڕى ئاسياسێڵ زیاتر 99% ى دانيشتوانى عێراق ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌ تۆڕه‌كه‌ى ببێته‌ فراوانترين تۆڕى مۆبايل له‌ بەرامبەر دوو كۆمپانيایەکەی تری مۆبايل له‌ عێراقدا. ئاسیاسێڵ شانازی بەوەوە دەکات کە لە کانونی دووەمی 2015 ــەوە بە باشترین دابیwww.speedtest.net  

 هاوڵاتى   وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند:" بەدواداچوون بۆ ئەو راپۆرتانە دەکەن لەبارەی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێم پێیاندەگات". داواشی‌ لە تورکیا کرد کە رێز لە سەروەری‌ خاکی‌ عیراق بگرێت. ئەمڕۆ پێنجشەممە 19ی ئابی 2021، نووسینگەی کاروباری خۆرهەڵاتی نزیکی سەر بە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە تویتێکدا رایگەیاند: "ئاگاداری ئەو راپۆرتە رۆژنامەوانیانەین لەبارەی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێم بڵاودەکرێنەوە، جارێکی تر جەختدەکەینەوە دەبێت ئۆپراسیۆنەکان رێز لەسەروەری عیراق بگرن". تویتەکەی‌ نووسینگەی کاروباری خۆرهەڵاتی نزیکی سەر بە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەکاتێکدایە کە چەند مانگێکە سوپای تورکیا بە بیانووی هەبوونی بارەگا و بوونی پەکەکە چەند ئۆپراسیۆنێکی سەربازی لە هەرێمی کوردستان دەستپێکردووە.

 هاوڵاتى   هێزێکی ئەمنی بە مەبەستی دەستگیرکردنی دوو داواکراو، دەچنە گوندێکی سەر بە شارۆچکەی قەرەهەنجیر تەقە لە یەكێک لەو ماڵانە دەكەن کە داواکراوێکی تێدابووە کادرێکی پارتی دەكوژرێت. کاتژمێر 1:15ی شەوی 19 ئابی 2021 هێزێکی دژەتیرۆر دەچنە شارۆچکەی قەرەهەنجیر، سەرەتا سەردانی بنکەی ئاسایشی شارۆچکەکە دەکەن، دواتر بەمەبەستی دەستگیرکردنی دوو کەس دەچنە گوندی بارزان. لەوێ کەسێک بەناوی شاهۆ عەزیز دەکوژرێت. شاهۆ عیزەدین، تەمەن 42 ساڵ، باوکی چوار منداڵ بوو، ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو. لە گوندی بارزانی سەر بە قەرەهەنجیر خەریکی بەخێوکردنی مەڕوماڵات بوو. بەڕێوەبەری پۆلیسی قەرەهەنجیر رایگەیاند :"سەرقاڵی لێکۆڵینەوەین لە رووداوەکە، تاوەکو ئیستا ئەنجامەکان بەتەواوی دەرنەکەوتن و بەڵام ئەو کەسەی کوژراوە پەیوەندی بە کێشەکەوە نەبووە".

 هاوڵاتى   ئەمڕۆ مووچەی مانگی تەمووزی لیوا هاوبەشەكانی سەربە وەزارەتی پێشمەرگە  دابەشدەكرێت و بڕیاره‌ له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌ش موچه‌یه‌كی تر وه‌ربگرن. ئەمڕۆ پێنجشەممه‌ 19ی ئابی 2021، بڕیارە  موچەی لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگە دابەش بكرێت.  بڕیاره‌ لیوا هاوبه‌شه‌كان له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا مووچه‌یه‌كی تریش وه‌ربگرن.   دابەشكردنی مووچەی ئەو مانگە بەپێی سیستمی بایۆمەتری دەبێت بۆ لیوا هاوبەشەكان، چونكە سەرجەم كارەكانیان تەواو بووە.

شاناز حەسەن تائێستا لەهەرێمی كوردستاندا تەنها لەسەدا 13ی دانیشتوان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو بەرپرسێكی وەزارەتی تەندروستیش دەڵێت:» 650 هەزار كەس لەهەرێم چاوەڕێی وەرگرتنی ڤاكسینن». لەهەرێی كوردستاندا هەموو ئەوانەی هەردوو ژەمە ڤاكسینەكەیان وەرگرتووە رای جیاوازیان لەسەری هەیەو بەشێكیان دەڵێن دوای وەرگرتنی كەتووشی پەتای كۆرۆنا بوون ئازاریان كەمتر بووە، بەڵام بەشێكیشیان دەڵێن بەقورسی تووشی كۆرۆنا بوون. بەشێك  لەو هاونیشتمانیانەی دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە  باس لەوە دەكەن ئازاری توشبوون و نیشانەكانیان بەكۆرۆنا كەمتر لەسەر دەردەكەوێت. هێمن مەحمود، تەمەن 37 ساڵ، دانیشتووی سلێمانیەو دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو دواتر تووشی پەتاكە بووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ڤاكسینەكە وایكردووە ئازاری كۆرۆنا لەسەرم سوكتر بێت، ئەمجارە ئازارەكەی زۆر جیاوازی هەیەو كەمترە، پزیشكەكانیش پێیان وتووم بەهۆی بەكارهێنانی ڤاكسینەكەوەیە». هەروەها فەرحان مەولود، تەمەن 41 ساڵ، دانیشتوی شاری هەولێرەو دوو ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد تووشی كۆرۆنا بووە زۆر بەسووكی و پزیشكەكان پێیان راگەیاندووە كە بەهۆی وەرگرتنی ڤاكسینەوەیە. فەرحان وتیشی:» لەدوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە، تەندروستیم زۆر جێگیرەو بەرگریم بەرامبەر ڤایرۆسەكە زۆر بەرزە». هاوكات، شنیار ئەحمەد، كچێكی تەمەن 24 ساڵانەو دانیشتووی شاری هەڵەبجەیە، تائێستا سێ جار تووشی كۆرۆنا بووەو دوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، هێمای بۆ ئەوەكرد لەدوای وەرگرتنی ڤاكسین ئازاری كۆرۆناكە زۆر كەمتر بووەو وتی» پێش وەرگرتنی ڤاكسین و دوای وەرگرتنی تووشی كۆرۆنا بووم، واتا دووجار ڤایرۆسەكەم گرتووە، ئازارەكەی زۆر زۆر كەمترەو بەسوكتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبیت». ئەم كچە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، جاری یەكەم ئازارێكی زۆری هەبووەو ماوەیەكی زیاتر ڤایرۆسەكە لەگەڵیدا ماوەتەوەو وتی» دوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە دووجاری دیكە تووشی كۆرۆنا بوون، بەڵام بەنیشانەی زۆر كەمترو ئازارێكی كەمتر». لەلایەكی دیكەوە پیاوێكی تەمەن 61 ساڵ دەڵێت سەرەڕای وەرگرتنی ڤاكسین، بەقورسی تووشی پەتای كۆرۆنا بووە. سەعید عەبدوڵا، پیاوێكی تەمەن 61 ساڵی دانیشتووی دهۆكە، دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە بەهاوڵاتی وت:» بەئاستێكی قورس تووشبووم لەكاتێكدا دوو ژەمە ڤاكسینیشم وەرگرتووە». ئەم پیاوە زیاتر وونیكردەوەو وتی:» راستە لەوانەیە بەتەواوی بەرگریم پەیدا نەكردبێت بۆ ڤایرۆسەكە، بەڵام هەر دەبوایە كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ئازارەكەم هەبوایە». بەهەمان شێوە هێرۆ بابانی، تەمەن 31 ساڵ، دانیشتووی هەولێرەو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتوەو زۆر بەقورسی تووشی كۆرۆنا بووە. دایكی هێرۆ گێڕایەوە كە كچەكەی لەكۆمپانیایەك كاری كردووە بۆیە هەر زوو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتووەو وتی:» لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ماوەی دوو هەفتەیە لەنەخۆشخانەیەو باری تەندروستی جێگیر نیە». دایكی هێرۆ جەختی لەوەكردەوە لەناو خێزانەكەیاندا تەنیا هێرۆ ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو هەمووشیان تووشی كۆرۆنا بوون و وتی:»تەنیا هێرۆ لەگەڵ ئەوەی ڤاكسینی وەرگرتووە بەقورسی تووشی ڤایرۆسەكە بووە، ئەگینا خۆشم و كوڕو كچەكانی دیكەم زۆر بەسوكی توشبووین». ئەم دایكە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، ئێستا ترسی هەیە لەوەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» دەترسم هەر منداڵێكی ترم ڤاكسینەكە وەربگرێت بەو شێوەیەی هێرۆ بەقورسی تووشی كۆرۆنا ببێت». سوارە عەلی، پزیشكی پسپۆڕی هەناوی لەنەخۆشخانەی شار لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو كەسانەی تەنانەت یەك ژەم ڤاكسین وەردەگرێت، بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسەكە پەیدادەكات، بۆیە كە دوو ژەمی وەرگرت دەیپارێزت لەڤایرۆسەكەو بەسوكی تووشی دەبێت». هەروەها ئەو پزیشكە پێشیوابوو ئەو كەسانەشی یەكەم ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە باشترە لەوەی هەر هیچ ڤاكسینی وەرنەگرتووە. هاوكات پزیشكەكەی نەخۆشخانەی شار جەختی لەوەشكردەوە تەنیا ئەو كەسانەی گروپی مەترسیدارن (ئەوانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە) لەتوشبوون بەڤایرۆسەكە دەبێت بەردەوام خۆپارێزی تەواو بكەن و تەنانەت دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسینەكەش. تائێستا لەهەرێمی كوردستان لەسەدا 13ی دانیشتوانی ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو هەزاران كەسی دیكە چاوەڕێن لەڕێگەی سیستمی ناو تۆماركردن بۆ وەرگرتنی ڤاكسینەكە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 13ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەختی لەوەشكردەوە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ناوی خۆیان تۆماردەكەن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» تائێستا 650هەزار كەس ناویان تۆمار كردووە». حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، ئەوانەی ژەمی یەكەمی ڤاكسین وەردەگرن دوای 21 رۆژ لەڕێگەی سیستمەكەوە پەیوەندیان پێوە دەكرێت بۆ وەرگرتنی ژەمی دووەم و وتی:» خەڵكی خۆشیان زۆر چاوەڕێی وەرگرتنی ژەمی دووەمن و دێنەوە تاڤاكسینەكە وەربگرن». بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی تائێستا زیاتر لە 750 هەزار ڤاكسینی كۆرۆنا هاتۆتە هەرێمەوە بەهەرسێ جۆرەكەیەوە، كە زیاتر لە 450 هەزار ژەم بەكارهاتووە و پرۆسەكە بەردەوامە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیان ڤاكسین وەردەگرن.

عەمار عەزیز شەنگال بووەتە چەقی كێبڕكێ و ململانێی توندی هێزو لایەنە سیاسییەكان بۆ بەدەستهێنانی سێ كورسی قەزاكەو كورسییەكی كۆتای ئێزیدییەكان یەبەشەو پارتی و حەشدی شەعبی و لایەنەكانی دیكەش كاندیدیان هەیە. هەڵبژاردنی ئەمساڵ بەسیستەمی فرە بازنەیە ئەوەش یەكەم ئەزمونی هاوشێوەی پرۆسەی دەنگدانە لەدوای 2003ەوە، بەو پێیەی پێشتر هەر پارێزگایەك یەك بازنە بوو، بەڵام بۆ ئەم هەڵبژاردنە عێراق دابەشی 81 بازنە كراوە. سەعید بەتۆش، سەرۆكی حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « ئێمە بۆ كورسی كۆتای ئێزیدی كاندیدێكمان هەیە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد حەوت كاندید كێبڕكی دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كۆتاو بۆ بازنەی شەنگال كە سێ كورسی بۆ دیاریكراوە، 18 كەس خۆیان كاندید كردووە  كە پارتی، یەكێتی، حەشدی شەعبی، یەبەشە، قائیمەی موحەمەد حەلبوسی، قائیمەی خەمیس خەنجەر، ئەمانەو چەند لایەن و هێزی تر هەموویان كاندید-یان هەیە. لەتەواوی پارێزگای نەنیەوادا، زیاتر لە دوو ملیۆن و 330 هەزار دەنگدەر هەیەو بەسەر هەشت بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكراون، پشكی نەینەوا لەپەرلەمانی داهاتووی عیراق 31 كورسییە، كە هەشت كورسی بۆ ژنانە، ئەوەش بەبێ‌ كۆتای كەمینەكان كە چوار كورسییان هەیە، كۆمسیۆن ناوی 401 كاندیدی لەنەینەوا پەسەندكردووەو كێبڕكێی بەدەستهێنانی 31 كورسی دەكەن . لەخولی داهاتووی پەرلەمانی عێراق 9 كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان دانراوە كە 65 كاندید لەسەرتاسەری وڵاتدا كێبڕكێی بە دەستهێنانی دەكەن ، ئێزدییەكان بە حەوت كاندید چاویان لەكورسییەكی پەرلەمانی عێراقە. ئیدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17 پارتی لەشنگال كە ئێستا لەدهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا  بە وت: « ئێمە سێ‌ كەسی زۆر بەهێزو كاریگەرمان كاندید كردووەو خەڵكی شەنگالن، بەدڵنیاییەوە هەرسێ‌ كاندیدمان دەردەچن و هەرسێ‌ كورسی شەنگال بۆ پارتی دەبێت». لەبارەی گەڕانەوەی ئەوان بۆ شەنگال، ئدریس زوزانی وتی: « بۆ گەڕانەوەمان بۆ شەنگال چاوەرێ‌ی بڕیاری سەرۆك بارزانی دەكەین، هەركاتێك سەرۆك بارزانی بڕیار بدات ئەوا بەدڵنیایەوە دەگەڕێنەوەو وەك پێش 2014 و باشتریش خزمەتی خەڵكی شەنگال دەكەین «. هەروەها عومەر ساڵح، سەرۆكی پارتی ئازادی و دیموكراتی ئێزدییان كەسەر بە یەبەشە و ئاسایشی ئێزدیخانە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە یەك كەسمان هەیە ئەویش بۆ بازنەی شەنگالمان كاندید كردووە كە یەبەشەو ئاسایشی ئێزدیخان و تەواوی خەڵكی شەنگال پشتگیری دەكەن». عومەر ساڵح پێشیوابوو كاندیدەكەی یەبەشە دەنگێكی زۆر بەدەستدەهێنێت و دەچێتە پەرلەمانی عێراق، بڕوای وابوو كە» خەڵكی شەنگال خەبات و بەرخودانی ئێمە هەرگیز لەیاد ناكات». هاوكات، حەیدەر شەشۆ ، فەرماندەی هێزی ئێزیدخان، كە سەرۆكی حزبی دیمۆكراتی ئێزیدی لەشەنگالە بەهاوڵاتى وت:»كاندیدێكمان هەیە بۆ كێبڕكێی كورسی كۆتای ئێزدییەكان، پێشتر داوامان لەهەموو هێزو لایەنەكانی شەنگال كرد، رێككەوتنێك واژۆبكەین بۆ هەرسێ‌ كورسی بازنەی شەنگال، بەڵام لایەنەكان رازی نەبوون، بۆیە ئێمە بەجیا بەشداردەبین لەهەڵبژاردن و كێبڕكێ‌ لەسەر كورسی كۆتا دەكەین «. حەیدەر شەشۆ باسی لەوەشكرد سەرەتا لەگەڵ كورسی كۆتای ئێزدییەكان نەبوون و داوایانكرد ئەو كورسیە نەمێنێت و بخرێتە سەر بازنەی شەنگال  لەسێ‌ كورسییەوە بكرێتە چوار كورسی ، بەڵام قبوڵیان نەكردووە. «حەوت هێزو لایەن  كێبڕكێ‌ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كوتا، رێككەوتن كرابا زۆر باشتر دەبوو ئەوكات دەنگی ئێزدییەكان پەرت و بڵاو نەدەبوو»، حەیدەر شەشۆ وای وت.