جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" ئێستا بۆمان دەرکەوتوە کە حکومەت هەمو شتێکی بۆ ناکرێت و ئەوە رونە، بەڵام ئەو کەموکوڕییانەی کە حکومەت هەیەتی رەنگە بەکەرتی تایبەت پڕ بکرێتەوە". ئەمڕۆ شەممە 21ی ئابی 2021، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەكاتی ئامادەبونی لە كۆنفرانسێكدا لە فێستیڤاڵ و پێشانگەی تەكنۆلۆژی تێكفێست رایگەیاند:" سێ گۆشەیەک هەیە کە دەبێت پەیوەندیەکی زۆر باش هەبێت لە نێوانیاندا، ئەوانیش حکومەت، ناوەندەکانی خوێندن و کەرتی تایبەتە، ئەگەر پەیوەندیەکی باش لە نێوانیان هەبێت دەتوانین وڵات بەرەو پێشەوە بەرین، چونکە کاری حکومەت ئەوەیە سیاسەت دابڕێژێت و دۆخێک بڕەخسێنێت کە ئابوریەکی بەهێز و خۆشگوزەرانی و خزمەتگوزاری هەبێت، ئێستا بۆمان دەرکەوتوە کە حکومەت هەمو شتێکی بۆ ناکرێت و ئەوە رونە، هەموان رەخن و گلەییمان هەیە لە حکومەت بە خۆشمەوە کە خۆم حکومەتم، بەڵام ئەو کەموکوڕییانەی کە حکومەت هەیەتی رەنگە بەکەرتی تایبەت پڕ بکرێتەوە". جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان باسی لەوەشکرد، "لە دەستپێکی کابینەی نۆیەمەوە ئێمە نزیکەی 860 مۆڵەتی وەبەرهێنانمان داوە بە کۆمپانیا کە بەپێی هەڵسەنگاندنی کۆمپانیاکان کە بەنیازن جێبەجێی بکەن 48 هەزار هەلی کار دەڕەخسێنێت، ئەو فشارەی کە ئەمڕۆ لەسەر حکومەتە کەمدەکاتەوە، تەنانەت کاتێک دەچنە کەرتی تایبەت زۆر شتی زیاتر فێر دەبن لەوەی کە بێنە ناو حکومەت، بۆیە توانا و بەرهەمی خۆیان زیاد دەکات، کە ئەوەش یارمەتیدەر دەبێت لە توانای ئابوری و بەهێزکردنی ژێرخانی ئابوری کوردستان". ئاماژەی بەوەشکرد، حکومەتی هەرێمی کوردستان کارمەندێکی یەکجاری زۆری هەیە و ملیۆنێک و 250 هەزار کەس موچە لە حکومەت وەردەگرن، 750 هەزار فەرمانبەر هەیە بە مەدەنی و سەربازی، بۆیە توانای حکومەت بۆ وەرگرتنی دەیان هەزاری تر کەمە، بەڵام بازاڕی کار لە کەرتی تایبەت ئەو توانایە زۆر زیاترە.
هاوڵاتى کەشناسی و بوومەلەرزەزانی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" پێشبینی دەکەن لە دوای نیوەڕۆی ئەمڕۆوە لە ناوچە شاخاوییەکان نمەباران ببارێت. ئەمڕۆ شەممە 21ی ئابی 2021، کەشناسی و بوومەلەرزەزانی هەرێمی کوردستان بڵاویكردەوە " ئێوارەی ئەمڕۆ ئاسمانی باکووری هەرێمی کوردستان دەگۆڕێت بۆ پەڵە هەور و نیمچە هەور لەگەڵ ئەگەری کەمێک نمەباران و برووسکە لە ناوچە شاخاوییە سنوورییەکانی هەولێر و دهۆک". ئەم هەفتەیە پلەکانی گەرما لە نزیک 40 پلەدا جێگیردەبن. گوتیشی، گەرما وەک خۆی دەمێنێتەوە و شەوان هەست بە دابەزینی پلەکانی گەرما دەکرێت و بەرەو فێنکی دەڕوات. کەشناسی و بوومەلەرزەزانی ئاماژەی بەوەشکردوە ناوچە شاخاوییەکان پلەکانیان نزمترە و لە 38 پلە بۆ خوارەیەوە بە جۆرێک نزمترین پلە تۆمار کرابێت حاجی ئۆمەرانە کە 30 پلەیە.
.jpg)
هاوڵاتى مەسرور بارزانی رایگەیاند:" ئێستا نۆرەی ئێوەیە ئەرکی خۆتان جێبەجێبکەن، ڤاکسین وەربگرن و کوردستان بپارێزن". مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان لە ھەژماری تایبەتی خۆی لە تویتەر نوسیوویەتی، "تا ئێستا زیاتر لە یەک ملیۆن پێکوتەی کۆرۆنامان دابینکردووە". سەرۆکی حکومەت رووی قسەکانی له هاوڵاتییان کردووە و دەڵێت، "ئێستا نۆرەی ئێوەیە ئەرکی خۆتان جێبەجێبکەن، ڤاکسین وەربگرن و کوردستان بپارێزن". بەپێی دوایین ئامارەکانی وەزارەتی تەندروستی ھەرێم، تا ئێستا دوو ملیۆن و 725 ھەزار و 758 پشکنینی کۆرۆنا ئەنجامدراوە و لە ئەنجامدا، 276 ھەزار و 583 حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنا تۆمارکراوە.
هاوڵاتى نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت بەپێی بازاڕی نەوتی جیھانی بە 65 دۆلار و 18 سەنتە و بەراورد بە دوێنێ هەینی، هەر بەرمیلێك دۆلارێک و 59 سەنت دابەزیوە. هاوکات، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی ئەمریكیش دابەزینى بەخۆیەوە بینى و بە 66 دۆلار و 32 سەنت مامەڵەى پێوە دەکرێت. بەتەنیا لە ماوەی یەک هەفتەدا نرخی نەوتی برێنت بەرێژەی 8% دابەزیوە. هەر بەرمیلێک نەوتی برێنت رۆژی هەینی 1.27 دۆلار دابەزی و بە 65 دۆلار 18 سەنت مامەڵەی پێوەکرا. نرخی نەوتی سووکی تەکساسی ئەمریکاش لە ماوەی یەک هەفتەدا بە رێژەی 9٪ دابەزی و هەر بەرمیێک رۆژی هەینی لە کاتی داخستنی بازاڕەکان یەک دۆلار و 37 سەنت دابەزی بۆ 62 دۆلار و 32 سەنت ئەمە لەکاتێکدا پێنج شەممەی رابردوو نرخى بەرمیلێک نەوتى خاوى ئەمەریکی بە 67 دۆلار و 68 سەنت بوو و رۆژی 25ی مانگی رابردوو بۆ یەکەمجار لە ماوەی سێ ساڵدا نرخی نەوتی خاوی برێنت بۆ زیاتر لە 76 دۆلار بەرزبووەوە. چین و وڵاتانی دیکەی وەک ئۆسترالیا دەستیان کردووە بە دانانی رێوشوێنی تووند بۆ رێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئەوەش بووەتە هۆکار بۆ کەمبوونەوەی خواست بۆ نەوتی خاو.
هاوڵاتى وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" لەدوێنێوە 11047 پشکنینی تایبەت بە کۆرۆنا ئەنجامدراون و لەو ژمارەیەش 1449 توشبوی نوێ تۆمارکراون و 23 توشبوی پەتاکەش مردون. وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان لەراگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەشکردوە، لەماوەی 24 کاتژمێری رابردودا 1449 توشبوی نوێ تۆمارکراون کە زۆرترین ژمارەیان لەسنوری پارێزگای سلێمانی بون. ئەوەش هاتوە، لەو ماوەیەدا 2160 توشبو چاکبونەتەوە و 23 توشبوی پەتاکەش مردون کە بەگوێرەی پارێزگاکان بەم شێوەیە بون هەولێر 10 کەس، سلێمانی 5 کەس و لە دهۆکیش 8 توشبو مردوە.
هاوڵاتى دوو خوشکی دووانە لە دهۆک ئێوارەی ئەمڕۆ هەینی و دوای هەفتەیان مانەوەیان لە نەخۆشخانە بەهۆی توشبوونیان بەکۆرۆنا بە کۆرۆنا گیانیان لەدەستدا. ئەمڕۆ هه‌ینی 20ی ئابی 2021، بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆک مردنی سەمیرە عەبدوڵا و ئەمیرا عەبدوڵای پشتڕاستکردەوە کە هەردووکیان تەمەنیان 45 ساڵ بووە و دوای هەفتەیەک مەناوەیان لەژێر چاودێریی چڕی پزیشکی دا، گیانیان لەدەستدا. سەمیرە دانیشتووی قەزای سێمێل بوون لە پارێزگای دهۆک و دوو خوشک و چوار برایان هەیە و ئێستا هیچ تووشبووێکی کۆرۆنا لە خێزانەکەیان نەماوە.
هاوڵاتى بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی جمهوری سلێمانی رایگەیاند:" خواردنێكی ته‌ندروست و كه‌مچه‌وری یه‌كه‌م هه‌نگاوه بۆ چاره‌سه‌ركردنی به‌رزبونه‌وه‌ی چەورى خوێن". دەڵێت" هه‌ندێ خواردنی ته‌ندروست به‌قه‌ده‌ر به‌كارهێنانی ده‌رمان سودی ده‌بێت". ئەمڕۆ هه‌ینی 20ی ئابی 2021، داهات حەوێزی لە نوسینێکدا رایگەیاندوە: "یه‌كه‌م هه‌نگاو بۆ چاره‌سه‌ركردنی به‌رزبونه‌وه‌ی چەورى خوێن بریتیه له خواردنێكی ته‌ندروست و كه‌مچه‌وری، خواردن په‌یوه‌ندیه‌كی پته‌وی به ئاستی كۆلیسترۆڵی خوێنه‌وه هه‌یه، هه‌ندێ خواردنی ته‌ندروست به‌قه‌ده‌ر به‌كارهێنانی ده‌رمان سودی ده‌بێت". داهات حەوێزی پێشنیار دەکات، بۆ نانی بەیانیان وا باشە دورکەویتەوە لە خواردنی سەر توێژی ماست و قەیماغ و کەرە و پەنیری زۆر چەور، هەروەها وا باشه نه‌خۆشه‌كه زۆربه‌ی خواردنه‌كانی كوڵاو بێت و دووربكه‌وێته‌وه له خواردنی سوره‌وەكراو و له‌فه و پیتزا. لەبارەی خواردنی گۆشتیش، ئەو پزیشکە دەڵێت، "پێویسته زیاتر گۆشتی ماسی و گۆشتی مریشك بخورێت"، هەروەها بۆ دابه‌زاندنی ئاستی چه‌وری خوێن وا باشه وه‌رزشێكی ڕێك و پێكی به‌رده‌وام بكرێت هەفتەی سێ ڕۆژ، ڕۆژی یەک سەعات وەرزشێکی مام ناوەند - قورس بکات. پەیوەست بە دەرمانی دابه‌زاندنی چه‌وری خوێن، داهات حەوێزی دەڵێت، "ده‌رمانی دابه‌زاندنی چه‌وری خوێن كاتێك به‌كاردێت كه كه‌سه‌كه ئاستی چه‌وری خوێنی زۆر به‌رزبێت یاخود نه‌خۆشی دڵ یان شه‌كره‌ی له‌گه‌ڵدا بو، یان دوای ماوه‌یه‌كی زۆر له پارێزی خواردن و وه‌رزشكردن ئاستی چه‌وریه‌كه هه‌ر دانه‌به‌زی، پێویسته له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانی ده‌رمانه‌كه‌ش نه‌خۆشه‌كه له‌سه‌ر پارێزی خۆی هه‌ر به‌رده‌وام بێت".
هاوڵاتى وه‌زیری به‌رگری حكومه‌تی ئه‌فغانستان رایگه‌یاند:" له‌ئێستاشدا هێزه‌كانی به‌رخۆدانی جه‌ماوه‌ری له‌ناوچه‌كانی سوالی پۆل حه‌سار و دێیه سه‌ڵاح و بێنۆی سه‌ر به هه‌رێمی باگلان ده‌ستی پێكردوه". ئەمڕۆ هه‌ینی 20ی ئابی 2021، جه‌نه‌ڕاڵ بسمیلا محه‌مه‌دی له له هه‌ژماری تایبه‌تی خۆی نوسیویه‌تی، "به‌رخۆدان و روبه‌ڕوبونه‌وی چه‌كدارانی تاڵیبان ئه‌ركه له‌سه‌ر ئێمه، له‌ئێستاشدا هێزه‌كانی به‌رخۆدانی جه‌ماوه‌ری له‌ناوچه‌كانی سوالی پۆل حه‌سار و دێیه سه‌ڵاح و بێنۆی سه‌ر به هه‌رێمی باگلان ده‌ستی پێكردوه". ئه‌وه‌شی خسته‌ڕ، ئه‌و سێ ناوچه‌یه له‌ئێستادا له‌ده‌ست هێزه‌كانی به‌رخۆدانی جه‌ماوه‌ریدان و شه‌ڕو پێكدادانیش به‌رده‌وامه. رۆژی ١٥ی ئەم مانگە، تاڵیبان چوونە نێو کابوڵی پایتەختی ئەفغانستان و کۆنترۆڵیان کرد، سەرۆکی پێشووی ئەو وڵاتەش و بەشێکی زۆر لە بەرپرسە باڵاکانیش هەڵهاتن.
هاوڵاتى هەسەدە ناسنامەی ئەو چوار شەڕڤانەی ئاشکرا کرد کە دوێنێ لە هێرشێکی ئاسمانی سوپای داگیرکەری تورک بۆسەر ناوەندی ئەنجومەنی سەربازیی تل تەمر شەهیدبوون. ناوەندی ڕاگەیاندنی هێزەکانی سوریای دیموکراتی- هەسەدە، لەسەر هێرشەکەی دوێنێ سوپای داگیرکەری تورک بۆسەر ناوەندی ئەنجومەنی سەربازیی تل تەمر ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ناسنامەی چوار شەهیدی ئاشکراکرد. لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە: لەو هێرشەدا کە دوێنێ کاتژمێر ٠٦:٠٠ی ئێوارە کرایە سەر ناوەندی ئەنجومەنی سەربازیی تل تەمر، هەڤاڵ سۆسن بیرهات ئەندامی کۆنسەری سەربازیی یەپەژە و ئەندامی کۆنسەی سەربازیی قەسەدە، هەڤاڵ عەگید گرکێ لەگێ لە فەرماندەکانی ئەنجومەنی سەربازیی تل تەمر و شەڕڤانانمان ڕووبار حەسەکە و سەیفوڵا ئەحمەد، پەیوەستی کاروانی شەهیدان بوون. ناسنامەی ئەو شەهیدانەش بەمشێوەیە ڕاگەیەندراوە: نازناو: سۆسن بیرهات ناو و پاشناو: سۆسن محەمەد ناوی دایک و باوک: زەینەب- حەسەن شوێن و کاتی شەهیدبوون: تل تەمر- ١٩ی ئابی ٢٠٢١ نازناو: عەگید گرکێ لەگێ ناو و پاشناو: پەیڤان ڕەمەدا ناوی دایک و باوک: فەرجا- عەلی شوێن و کاتی شەهیدبوون: تل تەمر- ١٩ی ئابی ٢٠٢١ نازناو: ڕووبار حەسەکە ناو و پاشناو: عەلی ئەلخەرزە ناوی دایک و باوک: نەعیمە- نایف شوێن و کاتی شەهیدبوون: تل تەمر- ١٩ی ئابی ٢٠٢١ نازناو: سەیفوڵا ئەحمەد ناو و پاشناو: سەیفوڵا ئەحمەد ناوی دایک و باوک: مونیفا- نەواف شوێن و کاتی شەهیدبوون: تل تەمر- ١٩ی ئابی ٢٠٢١ لە کۆتاییدا هاتووە: لە کەسایەتی هەڤاڵانماندا، هەموو شەهیدانی شۆڕش و قارەمانامان بە قەرزداریی و ڕێز بەبیردێنینەوە و سەرەخۆشیی خۆمان ئاراستەی خانەوادەی سەربەرزی شەهیدان دەکەین.
هاوڵاتى سەرۆککۆماری روسیا و سەرۆککۆماری فەڕەنسا لە پەیوەندیەکی تەلەفۆنیدا، دوایین رووداو و پێشهاتەکانی ئەفغانستانیان تاوتوێکرد و رایانگەیاند، پاڵپشتی هەر هەوڵێکی هاوبەش دەکەن بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی لە ئەفغانستان. کۆشکی سەرۆکایەتی روسیا روسیا (کرملین) لە بەیاننامەیەکدا بڵاویكردەوە، رۆژی پێنجشەممە ڤلادیمیر پوتین، سەرۆکی روسیا و ئیمانوێل ماکرۆن، هاوتا فڕەنسییەکەی لەگفتوگۆیەکی تەلەفۆنیدا بارودۆخی ئەفغانستانیان تاوتوێ کرد و جەختیان لەسەر گرنگیی زامنکردنی ئاسایشی دانیشتوانی ئەو وڵاتە کردەوە. کۆشکی سەرۆکایەتی روسیا باسی لەوەشکردووە، پوتین و ماکرۆن پرسی رێککەوتنە ناوەکییەکەی ئێرانیان تاوتوێ کردووە و پشتیوانی خۆیان بۆ بەردەوامبوونی دانوستانەکان لەسەر کاراکردنەوەی رێککەوتنەکە دووپاتکردەوە. ئەوەش خراوەتەڕو، سەرۆکی ڕوسیا هاوتا فڕەنسییەکەی لەدۆخی هەرێمی قەرەباغ ئاگادارکردەوە و ئاماژەی بەوەداوە کە بەشێوەیەکی گشتی دۆخی هەرێمەکە جێگیرە و ڕێوشوێنیش گیراوەتە بەر بۆ بوژاندنەوەی پەیوەندیە ئابوریەکان. رۆژی ١٥ی ئەم مانگە، تاڵیبان چوونە نێو کابوڵی پایتەختی ئەفغانستان و کۆنترۆڵیان کرد، سەرۆکی پێشووی ئەو وڵاتەش و بەشێکی زۆر لە بەرپرسە باڵاکانیش هەڵهاتن.
هاوڵاتى وتەبێژی تاڵیبان هۆشداریش دەدات لە دەستوەردانی وڵاتان لە کاروباری ناوخۆی ئەفغانستان. بزووتنەوەی تاڵیبان لە کابولی پایتەختدا گردبوونەوەیەکی تایبەتیان کرد. زەبیحوڵڵا موجاهید، وتەبێژی بزووتنەوەکە وتارێکی پێشکەشکرد و ئامادەیی ئەفغانستانی بۆ دروستکردنی پەیوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا خستەڕوو. موجاهید وتی: "ئێمە پەیامێکمان بۆ جیهان هەیە، کە دەمانەوێت لەسەر بنەمای دیبلۆماسی و پرەنسیپی رێزگرتن لە یەکدی، پەیوەندی سیاسی و ئابوورییمان لەگەڵ هەموو وڵاتانی جیهاندا هەبێت، بەڵام لە بەرامبەردا دەمانەوێت رێز لە بەهاکانمان بگیرێت". هەر لە وتارەکەیدا موجاهید، هۆشداری دایە وڵاتانی جیهان و وتی: "نابێت رێگە بدرێت وڵاتان دەستوەربدەنە کاروباری وڵاتانی دیکە بەتایبەتی بابەتی سەروەری، هەر کەسێکیش بە پێچەوانەی پرەنسیپەکانمان کار بکات و بیەوێت هەڕەشە لە سەربەخۆیی وڵاتمان بکات، یان لێمان بدات بێگومان وەڵامی دەدەینەوە". موجاهید بە ئاماژەدان بە رووداوەکانی رابردووی ئەفغانستان، وتی: "لە 102 ساڵی رابردوودا ئەفغانییەکان سێ جار بۆ جیهانیان سەلماندووە کە ئەوان گەلێکن هەرگیز رازی نابن ببنە کۆیلە. ئێمە داوا لە ئەمریکا و ئەوروپا و جیهان دەکەین لەڕووی سیاسییەوە مامەڵەمان لەگەڵدا بکەن. ئێمە ئەوانە رەتدەکەینەوە کە لەڕێگەی هێزەوە قسەمان لەگەڵدا دەکەن، ئێمە لەبەردەم چەکدا خۆمان نادەین بەدەستەوە و لە بەرامبەر تەکنەلۆژیای پێشکەوتووشدا سەرکەوتنمان بەدەستهێناوە". لەگەڵ بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان، چەکدارانی تاڵیبان لە ماوەیەکی پێوانەییدا دەستیان بەسەر زۆربەی هەرە زۆری ئەفغانستان بە کابولی پایتەختیشەوە داگرت.
هاوڵاتى رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) كە (109) لاپەڕەیەو پێنج پاشكۆی هەیە بەیەكێك لەئاڵۆزترین و دورودرێژترین دۆسیە نێودەوڵەتییەكان ئەژمار دەكرێت كە باڵی بەسەر زۆربەی گۆڕانكارییەكانی جیهان و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوەو چارەسەركردنی بووەتە كێشەیەكی گەورەو تاران شینی زیندووكردنەوەی دەكات. دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران كۆی پڕۆسەو پلانە نێودەوڵەتیی سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوەو تەنانەت كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە كە پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە لەهەرێمی كوردستان و رێككەوتنی گروپی تاڵیبان لەگەڵ واشنتۆن بۆ كۆنتڕۆڵی ئەفغانستان بەشێكە لەو فشارانەی كە دژی ئێران بۆ ملدان بەداواكارییەكانی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەكاردەهێنرێت. هاوكات بە یەكدەستبوونی دەسەڵات و دامەزراوەكانی ئێران كە سەرجەمیان كەوتونەتە دەست باڵی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە وڵاتانی ئیسرائیل و سعودیە پێداگریی لەپاشەكشێی بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی ئەو وڵاتە دەكەن، چونكە تەلئەبیب پێی وایە حزبوڵڵای لوبنان بەسوودوەرگرتن لەموشەكەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوەی سزاكان دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەقینە دژی ئیسرائیل و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەروەها ریاز لابردنی سزاكانی ئێران بەهۆكارێك بۆ بەهێزبوونی خەونی هیلالی شیعەی ئێران لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین دەزانێت كە بە مەترسی بۆ سەر بەژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە لەقەڵەمدەدات. ئێران و حكومەتی نوێی ئیبراهیم رەئیسی بۆ دەربازبوون لەقەیرانە ئابوریی و نێوخۆییەكانی وڵاتەكە پێویستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتییە و بەتایبەت زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە لەناوخۆی ئێراندا بەئەنجامگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەپێناو تێپەڕاندنی قەیرانەكاندا بە یەكەم كارو ئەركی سەرەكیی حكومەت ئەژمار دەكرێت، بۆیە ئەمەریكا لەوە تێدەگات و ئاماژەكان دەریدەخەن كە واشنتۆن دەیەوێت لەبەرامبەر رێككەوتنی ئەتۆمیدا پاشەكشێی گەورە بەكۆماری ئیسلامی ئێران لە (عێراق، سوریا، لوبنان، ئەفغانستان، یەمەن) و بەگشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات. ئەمریكا دەیەوێت بەفشارخستنە سەر ئێران كە بەرنامە موشەكیەكەی بخاتە ژێر كاریگەریی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە گورزە مێژووییەكەی ترەمپ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بەكشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لە (8/5/2018) و سەپاندنی كۆمەڵێك سزا بەسەر ئێراندا گەورەترین گورزی مێژویی لەو وڵاتە وەشاندو كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوقمی قەیرانی ئابوریی گەورە كردووە بەجۆرێك كە داهاتی ساڵانەی نەوت و غازی وڵاتەكە كە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار بوو بۆ (11) ملیار دۆلار دابەزاندو بەهای هەر دۆلارێك لەئێران كە چوار هەزارو (800) تمەن بوو تا (32) هەزار تمەن بەرز بووەوە و تائێستاش ئاسەواری ئەو سزایانە بەجەستەی ئێرانەوە دیارەو لەماوەیەكی كورتیشدا ساڕێژ ناكرێت. ترەمپ لەسێ ساڵدا بە (165) جۆر سزا بەسەر دوو هەزار كۆمپانیاو كەسایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبارتەقایی (30) ساڵ دژایەتیی ئەمەریكا بۆ ئێران، سزای بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندوەو نزیكەی (150) ملیار دۆلار داهاتی ئێرانی لەوڵاتانی جیهان بلۆك كردو ئەو وڵاتەی بردە لێواری هەڵدێرەوە، بۆیە سەرنەكەوتنی ترەمپ بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بووە مایەی خۆشحاڵیی ئێران بە هیوای ئەوەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئێستای ئەمەریكا جۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتەو سزاكانیدا بكات. لەساڵی (2013) تا ئەنجامی رێككەوتنی ئەتۆمی لەساڵی (2015) بەماوەی (22) مانگ دانوستانی نهێنی و ئاشكرا لەنێوان ئێران و وڵاتانی (ئەمەریكا، روسیا، چین، یەكێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا) بەڕێوەچوو كە دواجار بووە هۆی رێككەوتنی ئەتۆمیی و بەگەورەترین رێككەوتنی نێودەوڵەتیی دوای دووەم جەنگی جیهانی لەقەڵەم درا، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا لەساڵی (2018) بەكشانەوەی لە رێككەوتنەكە هەزارو (500) سزای بەسەر ئێراندا سەپاند كە تەنها بەگەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ئەو رێككەوتنە دەتوانرێت بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران بدرێت، بۆیە ترەمپ بەمجۆرە ریسەكەی جیهانی كردەوە بەخوری. بایدن هیوای ریفۆرمخوازانی ئێران بەكوێ دەگات دەستبەكاربوونی جۆو بایدن لەكانونی دووەمی ساڵی (2021) وەك سەرۆكی ئەمەریكا بووە مایەی ئاسودەییەك بۆ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتە، چونكە ئەوان خۆیان بەخاوەنی رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتەكانی ئەمەریكا دەزانن و پێیان وایە دیموكراتەكان خوازیاری دانوستانن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمە لەتێڕوانینی كۆمارییەكانی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران بەدیناكرێت لەكاتێكدا بایدن تائێستاش یەك سزای لەكۆی ئەو دوو هەزار سزایە هەڵنەوەشاندووەتەوە كە لە سەردەمی ترەمپ دژی ئێران سەپێنراوە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی محافزكاری ئێران بایدن بەهۆكارێك بۆ دواخستنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەزانن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران ناچاربكات بەزیاترین پاشەكشێ لەئاستی داواكارییەكانی. رێككەوتنی ئەتۆمیی سەری ریفۆرمخوازان دەخوات مان و نەمانی پێگەی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی ئێران لەگرەوی رێككەوتنێكدایە كە بەمردویی لەدایكبوو، بەڵام هەوڵەكان بۆ زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە لەچوارچێوەی دانوستانەكانی ڤیەننا بەردەوام بوو تا ئەوەی كە حكومەتی نوێ لەئێران هاتە سەركارو ئەمەش زۆربەی پێودانگە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئێسلامی ئێرانی لەجیهاندا گۆڕی. حەسەن رۆحانی لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكەی ئاشكرای كرد فشارە ناوخۆییەكان و ناكۆكییەكانی نێو باڵەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران رێگربووە بۆ ئەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندوبكرێتەوە، چونكە ئاستی داواكارییەكانیان بەرزكردوە و داوای هەڵوەشاندوەی سەرجەم سزاكانی دژی كۆماریی ئیسلامییان كرد لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەو سزا نێودەوڵەتییانە بەپێشەنگیی ئەمەریكا پەیوەندیی بەدۆسیەی ئەتۆمییەوە نییەو بەبیانوی پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ و بەرنامەی موشەكی و پشتیوانیی لەتیرۆریزمی نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە. رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە لایەنێكی ناوخۆیی ئێران بەفشارخستنە سەر تیمی دانوستانكار ئاستی داواكارییەكانی ئێرانیان زۆر بەرزكردەوە بۆ ئەمەریكا بەو داواكارییانە رازی نەبوو، چونكە ئەو دەستە ناوخۆییانەی ئێران دەیانەوێت بازرگانیی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سزاكانەوە بكەن. مەبەستی سەرەكیی لێدوانەكانی رۆحانی باڵی محافزكاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوو كە رێگربوون لەوەی كە ریفۆرمخوازان یان حكومەتەكەی ئەو ببنە خاوەنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە ئەو پێشتر بەڵێنی دابوو پێش ئەوەی كۆتایی بەسەرۆكایەتییەكەی بێت رێككەوتنەكە زیندو دەكاتەوەو مێژوویەكی باش بۆ خۆی و خەڵكی وڵاتەكەی تۆمار دەكات. ریفۆرمخوازان لەهەشت ساڵی رابردوودا توانیبویان رای گشتی وڵاتەكەیان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن، بۆیە باڵی محافزكار دوای بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دوو پڕۆژەیاسای بەپەلەی بۆ كشانەوەی ئێران لە رێككەوتنی ئەتۆمیی پەسند كردو حكومەتی ریفۆرمخوازانی خستە ژێر فشارەوە كە پیتاندنی یۆروانیۆم قۆناغ بەقۆناغ تا استی (60%) بەرزبكەنەوە لەبەرامبەر كشانەوەی ئەمەریكاو پابەندنەبوونی وڵاتانی (4+1) بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە . ئەو دوو پڕۆژە یاسایە كێشەو ململانێكانی نێوان ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتیی قوڵتر كردەوەو لەناوخۆی ئێرانیشدا هیوا بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن و باشبوونی دۆخی خەڵك لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان بەرەو نەمان چوو ئەمەش لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریدا رەنگیدایەوەو بەشداریی كەمی خەڵك لەو هەڵبژاردنانەدا بووە مایەی سەركەوتنی ئیبراهیم رەئیسی، كاندیدی محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران. لەئێستادا كە سێ دامەزراوی (حكومەت، پەرلەمان، دەزگای داد)ی كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە دەست محافزكاران پێدەچێت ئاستی داواكانی ئەمەریكا روونترو زۆر زیاتر بێت لە رابردوو، چونكە محافزكاران لەمێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا سەلماندویانە لەگەڵ توندڕەوییەكانیاندا ئامادەن پاشەكشێی گەورەش بكەن لەپێناو مانەوەی خۆیاندا. دانوستانی راستەوخۆی ئەمەریكاو ئێران دانوستانەكانی ڤیەننا كە لەڕێككەوتی (6/4/2021) و دەستیپێكرد و بەدانوستانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا دوای كشانەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرا، سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەستیپێكرد و لەسەردەمی كۆتایی حكومەتەكەی حەسەن رۆحانی دوای شەش گەڕی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان لایەنەكانی بەشداربوی رێككەوتنی ئەتۆمیی راگیرا. راگرتنی ئەو دانوستانانە جارێكی دیكە بووە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانە ئابوریی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و بەهای هەر دۆلارێكی لەئێران بۆ (26) هەزار تمەن بەرزكردەوە، بۆیە ئێستا لایەنەكانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمەریكا هەوڵدەدەن ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی دابەزێنن و ئێران و حكومەتەكەی رەئیسی ملكەچی پابەندبون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی بكەن و هاوكات رێگریی لەگەشەی بەرنامە موشەكییەكانی ئەو وڵاتە بكەن كە بووەتە مەترسییەكی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش، چونكە بەوتەی بەرپرسانی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران نوێترین موشەكی بالیستیكی ئێران توانای پێكانی هەندێك وڵاتی ئەوروپای هەیە. هاوات، ئەمەریكا پێچەوانەی سەردەمی رۆحانی لەجیاتی پێشوازی و بانگهێشتكردنی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ مێزی دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییەكان، زمانی هەڕەشە بەكار دەهێنێت و نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دوای سوێندخواردنی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران نەرمی نەنوێنێت و پێداگریی بكات لەسەر هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئێستای ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت و چارەسەری كێشەكانیش لەسەر تاران قورستر دەبێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات بگەڕێتەوە سەر مێزی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا. رەئیسی لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی دوای گۆڕانكاریی لەسەرۆكی كۆماری ئێران و دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی، سەر بەباڵی محافزكاران وەك سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هیواكان بۆ زیندوبوونەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرەو لەناوچوون دەچن و هاوكات ئەگەری هەیە ئەو رێككەوتنە بۆ هەمیشە بەمردویی بمێنێتەوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان، ئێران ناچار بكات بە رێككەوتنێكی نوێی بەرفراوانتر كەسەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیی و موشەكییەكانی لاواز بكات. محەمەد جواد زەریف وەزیری درەوەی پێشووی ئێران لەدوایین راپۆرتی خۆی وەك وەزیری دەرەوە بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ ئەگەر دانوستانەكانی ڤیەننا بگاتە ئەنجام و رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندو بكرێتەوە، سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران لادەبرێن و هاوكات ئەو سزایانەشی كە دۆناڵد ترەمپ دژی ئێران و نوسینگەی سەرۆك كۆماریی ئێران سپاندویەتی هەڵدەوەشێنەوەو لەبەرامبەردا ئێران دەبێت ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ (3.67%) دابەزێنێت كە لەئێستادا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەمەریكا پیتاندنی یۆرانیۆمی گەیاندووەتە (60%). ئیبراهیم رەئیسی لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا داوای كردووە كەمافە یاسایی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران دەبێت لەدانوستانە ئەتۆمییەكاندا رەچاو بكرێن و وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكا پابەندی ئەو رێككەوتنە بن كە لە رابردودا پابەندی نەبوون. ئێران سێ داواكاریی سەرەكیی هەیە كەبریتین لەگەرەنتیی یان دڵنیایی بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەتۆمیی، هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان كە زۆرینەیان لەلایەن ئەمەریكاوە سەپێنراوە، پاراستنی سەرجەم دەستكەوتە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئەم داواكارییانەی ئێران لەكاتێكدایە ساڵی (2015) كە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) واژۆ كرا، راگەیەنرا؛ لابردنی سزاكانی سەر ئێران لەپڕۆسەیەكی كاتی و بە رەچاوكردنی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتنەوە جێبەجێدەكرێت و لابردنی هەندێك سزاش رەنگە لەیەك ساڵەوە تا (10) ساڵ بخایەنێت و هاوكات هەر ئەو سەردەمە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كردو لەكرداردا ئێران هیچ دەستكەوتێكی لەواژۆكردنی رێككەوتنەكە نەبوو، كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش خۆیان لەواژۆی گرێبەستی گەورە لەگەڵ ئێران بوارد، بۆیە هەمو ئەمانە ئاماژەبوون كە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمردوویی لەدایكبووە و ملكەچیی ئێران بۆ ئەو رێككەوتنە بەهۆی ناچارییەوە بووە. حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند حكومەتی نوێی ئێران هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەش بوێریی دەوێت و دەبێت بزانرێت تاچ ئاستێك پاشەكشێ بۆ بەرامبەرەكان دەكرێت. رووی دەمی رۆحانی لە رەئیسی بوو بۆ ئەوەی پێی بڵێت كە حكومەتەكەی تۆ ناچارە پاشەكشێ بكات و ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەمبكاتەوە بۆ گەڕانەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوەی روونە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت پاشەكشێ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بكات لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەی روون نییە چارەنووسی قەیراناویی ئەو وڵاتەیە دوای زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە، چونكە لە رابردوشدا ئەو رێككەوتنە پێگەی ئێرانی بەرز نەكردەوەو خەڵكی ئەو وڵاتەی لەهەژاری و برسێتی رزگار نەكرد.
هاوڵاتى سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان رایگه‌یاند:" لە ئەفغانستان دەمێنینەوەو داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد: "بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی تاڵیبان پێکبێنن". ئەمڕۆ هه‌ینی 20ی ئابی 2021، ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانی لە نیۆیۆرک رایگەیاند:" جیهان پشتگیری هەوڵەکان دەکات بۆ گەڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری و پەرەدان بە ماف و شکۆی هەموو ئەفغانییەکان". سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد: "بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی تاڵیبان پێکبێنن". ئەمە لە کاتێکدایە کە رۆژی پێنجشەممە قەڕەباڵغییەکی زۆر لە دەرەوەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی کابوول دروست بوو کاتێک هەزاران کەس هەوڵیان دەدا لە ژێر حکومڕانی تاڵیبان هەڵبێن. گۆتێرێز ئاماژەی بەوە کرد کە، نەتەوە یەکگرتووەکان ناتوانێت فڕۆکەخانەی کابوول بەڕێوەببات و وتی: "وابزانم ئەمە شتێکی راستبینانە نیە." ئێستا تاڵیبان هێزێکی چەکداری لە دەرەوەی فڕۆکەخانەکە کۆکردووەتەوە. لە کاتێکدا هێزی سەربازیی ئەمریکا و بەریتانیا لەناو فڕۆکەخانەدان. زیاتر لە 15 هەزار ئەمریکی لەناو ئەفغانستان ماونەتەوە دوای ئەوەی کە تاڵیبان بە تەواوی وڵاتی کۆنتڕۆڵ کرد. ئیدارەی بایدن رووبەڕووی رەخنە بووەتەوە لەبارەی دیمەنی تووندوتیژی لەم چەند رۆژەی دواییدا کاتێک هەزاران کەس هەوڵدەدەن هەڵبێن لەو کاتەی تاڵیبان پێشڕەوی کرد.
نامۆ سەربەست بزوتنەوەی تاڵیبان پاش 20 ساڵ دەستی گرتەوە بەسەر ئەفغانستاندا بەهێزێكی 40 هەزار چەكدارەوە توانی شكست بەحكومەتەكەی كابوڵ بهێنێت كەسوپایەكی 300 هەزار چەكداری مەشقپێكراوی هەبووە. لەساڵی 2001ەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی زیاتر لە 83 ملیار دۆلاریان لەپێشخستن و مەشقپێكردن و پڕچەككردنی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستاندا خەرجكردووە، بەڵام ئەوە نەیتوانی رێگربێت لەشكستی خێرایان لەبەرامبەر هێزەكانی تاڵیبانداو پایتەختی هەرێمەكانی وڵاتەكە دوابەیەك و بەئاسانی كەوتنە دەستیان. ئەو شكستە خێرایەی سوپا بووە مایەی پرسیاری گەورە، كە ئایا هۆكارەكە بۆ لاوازیی پڕچەككردن و مەشقەكانیان دەگەڕێتەوە؟ یان پەیوەندیی بەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنی و دەنگۆی گەندەڵیی و خراپیی ئیدارەدانەكەیەوە هەیە؟ نیشانەكانی شكست پێشڕەوییە خێراكەی تاڵیبان پرسیارگەلێكی لەنێوەندە سیاسی و سەربازییە ئەمریكییەكاندا دروستكردووە سەبارەت بەئەوەی، ئایا هەوڵەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی سوپای ئەفغانستان بكاتە هێزێكی شەڕكەری بەتواناو سەربەخۆ شكستی هێناوە؟ یان سەربازەكان هەستدەكەن فەرماندەكانیان دەستبەرداریان بوون و پشتیان تێكردوون؟ داڕمانەكە تەنیا لەچەند رۆژی رابردووەوە دەستیپێنەكرد، بەڵكو چەند مانگێكە بەردەوامە، لەمانگی ئایارەوە هێزە ئەفغانییەكان لەداڕمانی تەواودابوون، هێرشە خێراكانی تاڵیبان بووە مایەی خۆبەدەستەوەدانی بەكۆمەڵی هێزەكانی سەرۆك ئەشرەف غەنی و دەستكەوتنی بایی سەدان ملیۆن دۆلار هەلیكۆپتەرو چەك و پێداویستی تر لەلایەن تاڵیبانەوە، كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، ئەمریكییەكان داویانەتە سوپا. تاڵیبان بەچەند پێگەیەكی دابڕاو لەیەكتر دەستیپێكرد، لەناوچە شاخاوی و دەشتاییەكاندا ئابڵوقەی هێزەكانی سوپاو پۆلیسی دەدا تافیشەك و خواردنیان لێدەبڕا، ئەوسا بەڵێنیان دەدانێ ئەگەر چەك و كەرەستەكانیان رادەستبكەن، رێگایان دەدەن بە سەلامەتی بڕۆن و ناوچەكە بەجێبهێڵن، هێزە ئەفغانییەكانیش لەبێهیوایی بەهاناوە هاتن و گەیشتنی پاڵپشتیدا قایل دەبوون. بەوەش تاڵیبان رۆژ بەڕۆژ توانای جوڵەو كۆنترۆڵكردنی رێگا سەرەكیی و گرنگەكان و پاشانیش شارۆچكەو ناوچەكانی تریان زیاتر دەبوو. پێش ئەو شكستانەش خاڵە مەنهەجییە لاوازەكانی ناو هێزە ئەفغانییەكان بەئاشكرا دیاربوو، لەسەر كاغەز ژمارەیان زیاتر لە 300 هەزار بوو، بەڵام بەوتەی بەرپرسە ئەمریكییەكان بۆ ڕۆژنامەی ئیندپێندێنتی بەریتانی، لەڕۆژی ئابڵوقەدانی كابولدا، كەمتر لە پەنجا هەزاریان مابووەوە. بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، كەڕۆژئاوا سوربووە لەسەر ئەوەی سوپایەكی مۆدێرن بۆ ئەفغانستان دروستبكات بەئاڵۆزییە لۆجستی و شێوازی گەیاندنە نوێیەكانەوە، بەڵام ڕوداوەكانی ئەم دواییە سەلماندنی لە غیابی ئەمریكا و ناتۆدا وڵاتێكی وەك ئەفغانستان، ناتوانێت سوپایەكی مۆدێرنی لە ئەو جۆرە بەڕێوەبەرێت. گلەیی و گازندەكان لەكاتێكدا بەرپرسە ئەفغانییەكان لە چوارچێوەیەكی نهێنیی تێكەڵ بەگەندەڵیدا، چاویان لەئەوە دەپۆشی كە ژمارەی راستەقینەی هێزەكانیان زۆر لە ئەوە كەمترە كە لەسەر كاغەز نوسراوە. رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا لەكابولەوە ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لە فەرماندە سەربازییەكان هەستكردنیان بەبێزاریی و گلەیی دەربڕیوە لەنەگەیشتنی خواردن پێیان لەهێڵی رووبەڕووبوونەوەی قەندەهاردا، كە دووەم گرنگترین شاری وڵاتەكەیە و بەدەست ماندویەتی و لاوازییەوە ناڵاندویانە كە ئەو بڕوایەی لەڕیزەكانی سوپادا پتەوكردووە كە حكومەتەكەی ئەشرەف غەنی شایستەی قوربانیدان و لەپێناودا مردن نییە. دوای كەوتنی بارەگای فەرماندەیی فیرقەی 217و بڵاوبوونەوەی دەستبەسەرداگرتنی هەلیكۆپتەرو درۆنەكان لەلایەن تاڵیبانەوە، جەنەراڵ عەباس تەواكولی فەرماندەی فیرقەكە رەخنەی توندی لەسیاسی و پەرلەمانتارەكانی كابول گرت و تاوانباریكردن بە هاوبەشیكردن لەهەڵگیرساندنی ئەو ئاگری ترس و پشێوییەی دوژمن دەیەوێت، وتی كۆنترۆڵكردنی خاك لەلایەن تاڵیبانەوە لەئەنجامی جەنگێكی دەرونییەوە بووە نەك دۆڕاندنی شەڕ. فڕۆكەوانە ئەفغانییەكانیش گازندەی ئەوەیان دەكرد فەرماندەكانیان گرنگیی بەدۆخی فڕۆكەكان زیاتر دەدەن وەك لەئەوانەی لێیان دەخوڕن، لەكاتێكدا ئاگاداربوون تاڵیبان هەڵمەتێكی تیرۆركردنی لەدژیان دەستپێكردبوو. هێزەكانی نوخبەش (كۆماندۆ) كە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەت بەرگرییان دەكرد، بەبێ بوونی ئامانجێكی دیاریكراو، لەهەرێمێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرانەوە، بەوەش تووشی بێخەوی و ماندویەتیی ببوون. سەنگەر گۆڕین ئەو میلیشیایانەی لەگەڵ حكومەتدا هاوپەیمان بوون و وەك هێزێك دەركەوتن بتوانن پاڵپشتی تواناكانی سوپابن، لەگەڵ گۆڕینی لایەنگیری و وەلائیاندا خۆیان بەدەستەوەدا. هەرێمێكی گەورەی باكور بڕیاربوو هێزێكی گەورەی میلیشیاكان بەسەركردایەتی عەبدولڕەشید دەستوم، جێگری پێشوی سەرۆكی ئەفغانستان بەرگری لێبكات كە 40 ساڵە بەگۆڕینی وەلائو گرێبەستكردن لەجەنگە دوا بەیەكەكان ماوەتەوە، ئەمجارەش سەنگەری گۆڕی و چووە پاڵ تاڵیبان. محەمەد ئیسماعیل خان وەزیری ئاوو وزەی پێشوو، دوای ئەوەی چەند هەفتەیەك بەرگریكرد، ئەویش خۆیدا بەدەست تاڵیبانەوە، چەندین هێزی میلیشیایی تریش كە بڕیاربوو بەرگری بكەن، سەنگەریان گۆڕی و چوونە پاڵ تاڵیبان. هێزی تاڵیبان لەگەرمەی هەرەسهێنانی سوپادا، هەمیشە هێزی تاڵیبان جێی پرسیاربوو، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست، هەڵسەنگاندنە فەرمییەكان دەڵێن لەنێوان 50 بۆ 60 هەزار جەنگاوەردایە، بەڵام بەرپرسە ئەمریكییەكان بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، ژمارەی هێزەكانی تاڵیبان بەهۆی چوونە ناوی جەنگاوەری بیانییەوە گەورە بووە، هاوكات لەو ناوچانەی كۆنترۆڵی دەكردن هەڵمەتی تەجنیدی دەستپێدەكرد. هەندێك شارەزای تریش بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، تاڵیبان بەشی گەورەی هێزەكەی لەپاكستانی هاوسێیەوە دەستكەوتووە، كە چەندین ساڵە هاوكاریی بزوتنەوەكە دەكات. گەندەڵیی گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئەمریكی لەڕاپۆرتێكدا لەزاری چەندین شارەزاو بەرپرسی سیاسی و سەربازیی ئەمریكی ئەفغانییەوە نووسیویەتی، گرفتی شكستهێنانی هێزەكانی ئەفغانستان لەدابینكردنی چەك و پێداویستی و مەشقدا نییە، بەڵكو هۆكارەكانی ئەو شكستە ئابڕوبەرە لەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنییەوە هەڵدەقوڵێت، چونكە وەزارەتەكانی ناوخۆو بەرگریی بەگەندەڵی و بێتوانایی و نەبوونی سەركردایەتی و بەرژەوەندیی كەسیی ناوبانگیان دەركردووە. بۆ نموونە ئەو پۆلیسانەی چەكداركران و نێردران بۆ شەڕ لە هێڵەكانی پێشەوە، چەند مانگێكە وەزارەتی ناوخۆ موچەی پێنەداون، بەهەمان شێوە وەزارەتی بەرگری، خواردن و ئاوو چەكی پێویستی بۆ پۆلیس و سەربازەكان دابین نەدەكردو هێڵەكانی گەیاندن دزران و چەك و فیشەك و كەرەستەكانی تر لەبازاڕی ڕەشدا فرۆشران و بەشێكی زۆری گەیشتە دەستی تاڵیبان، ئەوەش وایكرد زۆرینەی سەربازو پۆلیسەكان پێگەكانیان چۆڵبكەن و بگەڕێنەوە هەرێمەكانی خۆیان تا بەرگری لەخێزانەكانیان بكەن. كۆماری سێ كەس گۆڤارەكەوە لەڕێی چەند سەرچاوەیەكی ترەوە ئەوە ئاشكرا دەكات كە ئەشرەف غەنی سەرۆك، شێتیی مەزنیی (جنون العضمة)ی هەیە، ئەوەش وایكردووە بڕیاری خراپ بدات بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی ناوەندیی و بەڕێژەیەكی مەترسیدار بەرپرسە گەورەكان دەگۆڕێت، لەنێویاندا وەزیرەكانی ناوخۆو بەرگری و حاكمی ویلایەتەكان و فەرماندەكانی پۆلیس كەچەندین ساڵە دزی و پارە شتنەوە لەخزمەتگوزارییە مەدەنییەكاندا بەردەوامە. هەروەها راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوە دەكات سەرۆك غەنی كۆمارێكی سێ كەسیی دامەزراندووە، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو سێ كەسەی سوكانی حوكمی وڵاتیان بەدەستەوەیە، ئەوانیش ئەشرەف غەنی سەرۆك و حەمەدەڵا موحیب راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانییەكەی و فەزڵ مەحمود فەزڵی سەرۆكی نوسینگەكەین كەهەرسێكیشیان ماوەیەكی زۆر لەدەرەوەی وڵات ژیاون و پاسپۆرتی بیانییان پێیەو رەگەزنامەی دووەمیان هەیە. ئەفغانستان لە 34 ویلایەت و 421 هەرێم پێكهاتووەو دانیشتوانەكەی 38 ملیۆن كەسە و نزیكەی شەش ملیۆن كەس لەكابوولی پایتەختدا دەژین، رووبەری ئەفغانستان 652 هەزارو 860 كیلۆمەتەری چوارگۆشەیە، كەئەمەش هاوتایە دوو هێندەی رووبەڕی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیایە. وەزیری بەرگری ئەمریكا دوای كۆنترۆڵكردنی كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە رایگەیاند كەنیگەرانن. لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا، رایگەیاند: «هێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان شەڕی بزووتنەوەی تاڵیبانیان نەكرد، جێگەی نیگەرانیمانە، چونكە ماوەی 20 ساڵ راهێنان بەهێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان كرا، چەك و كەرەستەی سەربازیی مۆدێرنیان بۆ دابینكرا، بەڵام شەڕیان نەكرد». راشیگەیاند:»ئەوەی لەئەفغانستان روویدا، بەهۆی نەبوونی سەركردایەتییەوە بووە لەلایەن ئەفغانییەكانەوە». هەروەها مارك میڵی، سوپاسالاری ئەمریكا رایگەیاند»دەكرێت دۆخی ئەفغانستان ببێتەهۆی دروستبوونی هەڕەشەیەكی گەورە».
هاوڵاتى سەرۆکی هەرێمی کوردستان داوادەکات یادی عاشورا ببێتە پاڵنەرێک بۆ سڕینەوەی بیر و رۆشنبیریی توندوتیژیی و توندئاژۆیی و وەلانانی ناکۆکییەکان. نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، بەبۆنەی یادی عاشورا لە تویتێکدا لە تویتەری تایبەتی خۆی داوادەکات یادی عاشورا "ببێتە پاڵنەرێک بۆ سڕینەوەی بیر و رۆشنبیریی توندوتیژیی و توندئاژۆیی و وەلانانی ناکۆکییەکان. ده‌شڵێت، ئه‌م یاده ببێتە ئیلهامێک بۆ بەهێزکردن و سوربون لەسەر خۆشەویستی و بنەماکانی لێبوردەیی پێکەوەژیان نێوان سەرجەم پێکهاتەکانی گەل، بەمەبەستی بەرقەرارکردنی سەقامگیریی لە وڵاتەکەمان". هاوکات سەرۆکی هەرێمی کوردستان خوازیارە تەواوی گەلانی جیهان لە ئاشتی و خۆشگوزەرانی دابن. لە رۆژی دەیەمی مانگی موحەرەمی رۆژژمێری کۆچی کە رۆژی پێنجشەممە 19ی مانگی ئابی زایینی ده‌كات؛ موسڵمانانی شیعە لە عێراق و جیهان ماتەمینیی عاشورا دەگێڕن، ساڵڕۆژی کوژرانی ئیمام حوسێنی کچەزای پێغەمبەری ئیسلام و سێیەم ئیمامی شیعەی دوازدە ئیمامییە.
.jpg)
