ترەمپ: پوتین لەبەردەم خەڵکدا قسەی باش دەکات، شەوانە خەڵک بۆردومان دەکات

  ترەمپ لەڕیگەی وەزیری دەرەوەی عێراقەوە نامەیەكی ئاڕاستەی تاران كردوە كە تیایدا مۆڵەتی دو هەفتەی بۆ گروپە چەكدارە ئێرانییەكان دیاریكردوە كە لەو ماوەدا عێراق بەجێبهێڵن. كەناڵی سۆمەییە نیوز لەسەر زاری سەرچاوەیەكی باڵای عێراقییەوە بڵاویكردەوە؛ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەڕێگەی فواد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراقەوە پەیامێكی ئاڕاستەی بەرپرسانی ئێران كردوە كە تیایدا داوایكردوە لە ماوەیدو هەفتەدا سەرجەم گروپە چەكدارە ئێرانییەكان عێراق بەجێبهێڵن. سەرچاوەكە رونیكردوەتەوە؛ پەیامەکەی واشنتۆن ئەوەشی خستوەتەڕو، بەمەبەستی پشكنین پێویستە هەفتەكانی داهاتودا تاران دەرگای (31) دامەزراوە ئیتۆمییەكان و شوێنی سەربازی بەڕوی پشكنەرە ئەمەریكی و نێودەوڵەتییەكاندا بكاتەوە. راشیگەیاندوە: لە پەیامەکەیدا، سەرۆكی ئەمەریكا هۆشداری دراوە لە ماوەكانی داهاتودا لەسەر بنەمای گرتنە بەری ئەو رێكارانە لەلایەن ئێرانەوە هەوڵكشانی گرژییەكان دیاری دەكرێت، بۆیە پێویستە بە خێرایی داواكارییەكانی جێبەجێبكەن. سەرچاوەكانی كەناڵی سۆمەرییە نیوز ئاماژەیان بۆ ئەوەشكردوە، هۆكاری مەرجە توندەكانی واشنتۆن بۆ تاران،. بەهۆی بەرزبونەوەی تۆنی دەنگی بەرپرسانی ئێرانەوەیە كەلەم دواییانەدا، رەتیانكردوەتەوە گفتوگۆ لەسەر پیتاندنی یۆرانیۆم بكەن. ڕاشیگەیاندوە: لەكاتی سەردانەكەی تۆ كۆماری ئیسلامی ئێران، فواد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق پەیامەكەی ترەمپی پێشكەش بە بەرپرسانی تاران كردوە.

  ئەمڕۆ لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا گەڕی پێنجەمی دانوستانەکانی ئەمریکا و ئێران بە نێوەندگیریی عومان، سەبارەت بە بەرنامەی ئەتۆمی تاران بەڕێوەدەچێت و ناکۆکیی سەرەکیش لەسەر پیتاندنی یۆرانیۆمە. ئەم دانوستانەی ئەمڕۆ بەڕێودەچێت، لەسەر بەرزترین ئاستی پەیوەندیی نێوان دوو وڵاتەکەیە لە ساڵی 2015ـەوە کە تێیدا رێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ تاران واژۆکرا و دواتر لە ساڵی 2018 ئەمریکا بە سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترەمپ لێی کشایەوە. لەدوای کشانەوەی ئەمریکا لەو رێککەوتنە بەردەوام ترەمپ هەوڵی سەپاندنی سزا بەسەر ئێران دەدات و ئێستاش هەوڵ بۆ دانوستان لەسەر رێککەوتنی نوێ لەگەڵ تاران دەدات هەتا بتوانێت سزاکانی لەسەر لابەرێت. عێراقچی پێش ئەوەی بەڕێبکەوێت بۆ رۆما لە پۆستێکدا لە ئێکس جەختی لەسەر دژایەتی تاران بۆ راگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆم کردەوە و گوتی، ئەمڕۆ بەشداریکردن لە پێنجەمین گەڕی گفتوگۆ ناڕاستەوخۆکان لەگەڵ ئەمریکا لە رۆما دەبێت و دۆزینەوەی رێگەی گەیشتنیش بە رێککەوتن کارێکی ئاڵۆز نییە، بەڵام لەبارەی پیتاندن یۆرانیۆم لە ئاستی سفردا، رێککەوتنیان نییە و کاتی بڕیاردان گەیشتووە. ئەم لێدوانە ئاماژەیەکی روونە بۆ هەڵوێستی دژبەری ئێران لە دانوستانەکاندا و ئاستی جیاوازییەکان لەگەڵ ئەمریکا نیشاندەدات کە بەرپرسانی ئەمریکی دەڵێن پیتاندنی یۆرانیۆم قبوڵناکەن.

بەگوێرەی ڕاگەیەندراوێکی نووسینگەکەی، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ئێوارەى ئەمڕۆ پێنجشەممە بە تەلەفۆن لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا قسەی کردووە و باسیان لە کوشتنی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کردووە لە واشنتۆن. لە ڕاگەیەندراوەکەدا کە ئاژانسی ڕۆیتەرز گواستراوەتەوە، ئەوەشی خستۆتەڕوو، کە هەردوو سەرکردە باسیان لە شەڕی کەرتی غەززە کردووە، هەروەها ترەمپ پشتیوانی خۆی بۆ ئامانجەکانی نەتانیاهۆ دەربڕیوە، لەوانەش ئازادکردنی سەرجەم بارمتەکانی بزووتنەوەی حەماسی فەلەستینی. سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند کە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا دروستکردنی یەکەم ناوچەی دابەشکردنی یارمەتییە مرۆییەکان لە غەززە تەواو دەبێت. ئەمەش ڕۆژێک دوای ئەوە دێت کە ئیسرائیل ڕۆژی چوارشەممە ڕێگەی بە ١٠٠ بارهەڵگری بارهەڵگری خۆراکی منداڵان و کەرەستەی پزیشکی دا بۆ چوونە ناو غەززە. کارۆلین لیڤیت، وتەبێژی کۆشکی سپی ڕایگەیاند، ترەمپ لە کاتی پەیوەندییەکەدا بابەتی "رێکەوتنێکی ئەگەری لەگەڵ ئێران" وروژاندووە، ئاماژەی بەوەشکردووە، سەرۆک پێیوایە گفتوگۆکان "بە ئاراستەیەکی دروستدا دەڕۆن". وتەبێژەکەى کۆشکی سپی ئەوەشى خستوەتەڕوو گفتوگۆکانى ترەمپ لەگەڵ نەتانیاهۆ بەرهەمدار بووە، وتیشى: ئەم ڕێککەوتنە لەگەڵ ئێران دەتوانێت بە دوو شێوە کۆتایی پێبێت، دەکرێت بە چارەسەرێکی دیپلۆماسی زۆر ئەرێنی کۆتایی پێبێت، یان دەتوانێت بە دۆخێکی زۆر نەرێنی بۆ ئێران کۆتایی بێت. بۆیە هەر بۆیەشە ئەم گفتوگۆیانە لە کۆتایی ئەم هەفتەیەدا ئەنجام دەدرێن. لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کوژران بە گوێرەی میدیای ئەمریکا، کارمەندانی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە مۆزەخانەکەدا سەرقاڵی ئاهەنگگێڕان بوون. هەروەها، کوژراوەکان ژن و پیاوێکن.  سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە ئیلیاس رۆدریگێز کە تۆمەتباری کوشتنی دوو کارمەندەکەی ئیسرائیلە دوای گەیشتنی پۆلیس بۆ سەر شوێنی رووداوەکە 10 خولەک وەستاوە و دواتر خۆی بەدەستەوە داوە. سی ئێن ئێن ئاماژەى بەوەکردوە سەرەتا ئیلیاس رۆدریگێز لەنێو خەڵکدا وەک شایەتحاڵ مامەڵەی کردووە بەڵام دوای 10 خولەک هاواری کردووە و گوتوویەتی: من کردم، من ئەوانم  لەپێناو غەزە کوشت.

  سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان ڕاگەیاند،  گوێمان لە ئیدارەی سەرۆك ترامپ بوو ئەوان ئامادەبوون پشتیوانی لەم گرێبەستانەو درێژە پێدانی پەیوەندییەكانمان بدەن، ئێمە وەكو هاوپەیمانێكی ستراتیژی لەگەڵ ئەمریكا رێزمان لێدەگیرێت. دوای کۆتاییهاتنی پانێڵەکەی، مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان قسەی بۆ رۆژنامەڤانان کرد لەبارەی سەردانەکەی، کۆبوونەوەکانی و ئەو گرێبەستانەی واژۆکراون.    لە وەڵامی پرسیارێکدا لەبارەی کۆبوونەوەی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان و وەزیری وزەی ئەمریکا، مەسرور بارزانی رایگەیاند، "کۆبوونەوەیەکی زۆر باشمان هەبوو، قسەی زۆر باشیش کرا، گوێمان لە پشتیوانیی ئیدارەی سەرۆک ترەمپ بوو کە ئەوان ئامادەن پشتگیری هەم لەم گرێبەستانە بکەن، هەم لە درێژەپێدانی پەیوەندییەکان بکەن لە هەموو ئاستێکدا."   مەسرور بارزانی، وتیشى: ئێمە هاوپەیمانێكی راستەقینەی ئەمریكا بووین،  دوپاتمانكردووەو كە هاوپەیمانی جێی متمانەی ئەمریكا بین، ئەو گرێبەستانەی لە ئەمریكا كردومانە لەبەرژەوەندی هەموو عێراق و هەرێمی كوردستانە، بۆیە پێویست ناكات كەس نیگەران بێت. کریس رایت، وەزیری وزەی ئەمریکا دوای کۆبوونەوەکەی لەگەڵ مەسرور بارزانی بە رووداوی راگەیاند: "کۆبوونەوەیەکی باشمان هەبوو."   لەکاتی پانێڵەکەیشدا، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان دووپاتی کردەوە کە پاڵپشتیی تەواوی روانگە و ئەجێندای سەرۆک ترەمپ دەکەن، "بۆ ئەوەش هاتووینەتە ئێرە کە بە ئەمریکای پێشان بدەین ئێمە تەنیا لە شەڕی دژی تیرۆر بەتوانا نین، بەڵکو دەتوانین هاوپەیمانی دروستبکەین بۆ خۆشگوزەرانیی خەڵک."   کریس ڕایت، وەزیری وزەی ئەمەریکا لە چوارچێوەی کۆنفرانسی وزە لە واشنتۆنی پایتەخی ئەمەریکا وتی: ناتوانێت ژیانێكی خۆشت هەبێت ئەگەر كارەبایەكی بەردەوامت نەبێت، بۆیە كارەبا و ووزە زۆر گرنگە. ناوبراو جەختى کردەوە کە وا دەكەین لە رێگەی هەرێمی كوردستانەوە كارەبا بگەیەنینە شوێنەكانی ترو دراوسێكان، ئەمە ئەجێندای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانەو ئەجێندای ئێمەیە وەكو ئەمریكا. لە سەرەتای سەردانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان گرێبەستێک بە بەهای زیاتر لە 100 ملیار لەگەڵ دوو کۆمپانیای ئەمریکی واژۆکران بۆ پەرەپێدان لە کێڵگە نەوتی و گازییەکانی هەرێمی کوردستان، دواتر بەغدا ئاماژەی بەوە کرد کە ئەو گرێبەستانە یاسایی نین. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانیش وەڵامی دابوونەوە کە نوێ نین و دەستوورین. 

کیومەرس حەیدەری، فەرماندەی هێزی سوپای ئێران رایگەیاند، بە چاوێکی کراوە و دەستێک لەسەر تفەنگ، گوێڕایەڵی فەرمانی رابەری باڵای وڵاتەکەن، ئامادەن بۆ رووبەڕووبوونەوەی دوژمنەکانیان، ئەگەر هەڵەیەک بکەن سزای قورس و توندیان دەدەن. هەروەها محەمەد باقری، سەرۆکی گشتیی ھێزە چەکدارەکان، رایگەیاندووە، بەشێکی زۆری ھێزە چەکدارەکان، لەوانە سوپا، ھێزی جێبەجێکاری یاسا، سەردان و ھەڵسەنگاندنیان بۆ کراوە و ھێزە چەکدارەکان لە لوتکەی ئامادەباشیدان. ئەم لێدوانانە دوای هەڕەشەی ئێسرائیل بۆ هێرشکردنە سەر ئێران و پشتڕاستکردنەوەی لەلایەن ئەمریکاوە دێن، کاردانەوەی زۆرێک لە بەرپرسانی ئێرانیشی لێکەوتووەتەوە. لەلایەکى دیکەوە وەزیری دەرەوەی ئێران لە نامەیەکدا بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت، "بەپێی میدیای ئەمریکی و لێدوانی بەرپرسانی ئەمریکا، رژێمی زایۆنی ئامادەکاری بۆ هێرشکردنە سەر دامەزراوە، ژێرخان و ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئێران دەکات."   عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران "بە تووندی هۆشداری دەدات لە هەر جۆرە سەرەڕۆییەکی رژێمی زایۆنی و دەڵێت، "وەڵامێکی تووندی هەر هەڕەشە و کردەوەیەکی نایاسایی رژێمی زایۆنی دەدەینەوە."   عێراقچی دەڵێت، بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران "ئاشتییانەیە" و لە ژێر چاودێریی چڕی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمە. هەروەها "پێویستە رێوشوێنی تایبەت بۆ پاراستنی ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئێران بگیرێتەبەر."

  هاوکات لە نێوان ئاڵوگۆڕی قسە و باسەکانی ئەمریکا و ئێران و ڕەتکردنەوەی دەسەڵاتدارانی ئێران بۆ ڕاگرتنی پیتاندن لەسەر خاکەکەی، ئیسماعیل کەوسەری، ئەندامی کۆمیتەی ئاسایشی نیشتمانی و سیاسەتی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران و گشتیی سوپای پاسداران، لێدوانەکەی عەلی خامنەیی، ڕێبەری باڵای ئێرانی دووپاتکردەوە کە "دانوستان لەگەڵ واشنتۆن بەرەو هیچ شوێنێک نابات". ناوبراو لە لێدوانەکانی ڕۆژی پێنجشەممەدا، هەروەها بە پێی ڕاپۆرتی ماڵپەڕی ڕوانگەی ئێران، "ئامانجی گوشارەکانی ئەمریکا ڕێگری لە بەدەستهێنانی مافی سروشتی خۆی لە بواری تەکنەلۆژیای ئەتۆمی ئێران" زانی. وتیشی: پیتاندنی یۆرانیۆم بڕبڕەی پشتی هەر بەرنامەیەکی ئەتۆمییە لە جیهاندا. هەروەها ئاماژەی بەوەدا کە بەکارهێنانی ووزەی ئەتۆمی لە پزیشکیەوە بۆ کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی کارەبا و شووتی ئاوی دەگۆڕێت و دەشڵێت "خراپترین شت لەو بارەیەوە بەرهەمهێنانی بۆمبی ئەتۆمییە، بەڵام کێ بەکارهێناوە؟ ئەمریکا". هەروەها پرسیاری کرد، ئەگەر ئەم بۆمبە ڕەت بکرێتەوە، بۆچی ئەمریکا و ئیسرائیل و فەرەنسا خاوەنی ئەو بۆمبەیە؟ دووپاتی کردەوە کە وڵاتەکەی خاوەنی توانای تەواوەتی دروستکردنی چەکی ئەتۆمییە، بەڵام زیادی کرد، "رێبەری مەزنی ئینقلابی ئیسلامی بە پێی یاسای ئیسلامی ئەمەی قەدەغە کردووە، هەر بۆیە ئێمە بەدوایدا ناگەڕین". بەدر بوسەعیدی، وەزیری دەرەوەی عومان، وادەی پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکای راگەیاند.  بوسەعیدی، لە سەكۆی " ئێكس" نوسیویەتی: پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا هەینی داهاتوو (٢٣)ی ئایار لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا بەڕێوە دەچێت. عەباس عراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران دوێنێ‌ رایگەیاند، وڵاتەکەی تا ئێستا بڕیاری کۆتایی نەداوە سەبارەت بە رۆژ و شوێنی پێنجەمین دانوستانى لەگەڵ ئەمریکا. هەر دوێنێ عەلی خامنەیی، رابەری باڵای ئێران لە وتارێكدا وتی، پێموانیە دانوستانە ناڕاستەوخۆكانی ئێران لەگەڵ ئەمریکا سەبارەت بەرنامە ئەتۆمییەکەی سەركەوتوبێت.

  دوابەدوای کوژرانی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند کە ئاسایش لە باڵیۆزخانەکانی ئیسرائیل لە سەرانسەری جیهان زیاد دەکرێت. لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کوژران بە گوێرەی میدیای ئەمریکا، کارمەندانی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە مۆزەخانەکەدا سەرقاڵی ئاهەنگگێڕان بوون. هەروەها، کوژراوەکان ژن و پیاوێکن.  سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە ئیلیاس رۆدریگێز کە تۆمەتباری کوشتنی دوو کارمەندەکەی ئیسرائیلە دوای گەیشتنی پۆلیس بۆ سەر شوێنی رووداوەکە 10 خولەک وەستاوە و دواتر خۆی بەدەستەوە داوە. سی ئێن ئێن ئاماژەى بەوەکردوە سەرەتا ئیلیاس رۆدریگێز لەنێو خەڵکدا وەک شایەتحاڵ مامەڵەی کردووە بەڵام دوای 10 خولەک هاواری کردووە و گوتوویەتی: من کردم، من ئەوانم  لەپێناو غەزە کوشت. بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند شۆک بووم بە رووداوی کوشتنی دوو کارمەندەکەی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە واشنتن هێرشەکە هێرشێکی دژە سامییە. نەتانیاهۆوتیشى: ئاسایشی باڵێۆزخانەکانی ئیسرائیل لە سەرتاسەری جیهان تووندتر دەکەینەوە. نەتانیاهۆ لە لێدوانەکانی ڕۆژی پێنجشەممەدا جەختی لەوە کردەوە کە کوشتنەکەی واشنتۆن "دژە جوولەکە" بووە و سوێندی خواردووە کە بێ وەستان بەرەنگاربوونەوەی هاندان دژی ئیسرائیل بێت. هەروەها ئەو هێرشەی بە "بەڵگەی هاندانی توندوتیژی دژی ئیسرائیل" زانیوە، بەپێی ئاژانسی فرانس پرێس. وەزیری ناوخۆی ئەمریکا لە نووسینەکەیدا ئاماژەی بەوەش کرد، "تکایە نزا بۆ کەسوکاری قوربانیان بکەن. تاوانبارەکە بە سزای خۆی دەگەیەنین".    بە گوێرەی پۆلیسی ئەمریکا، تەقەکەرەکەیان دەستگیرکردووە و تەمەنی 30 ساڵە. پێش ئەوەی کارەکەی بکات چەند جارێک هاواریکردووە و گوتویەتی "ئازادی بۆ فەلەستین".    دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی تروس سۆشیال بڵاویکردەوە، "پێویستە ئەم کوشتنە تۆقێنەرانە کە لەسەر بنەمای دژەجووە ئێستا کۆتاییبێت".    دانی دانۆن، باڵیۆزی ئیسرائیل لە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئێکس بڵاویکردەوە، رووداوەکە "تیرۆری دژە جووە". دەشڵێت، "ئازاردانی دیپلۆماتکارەکان و جووەکان هێڵی سوورە". ئاماژەی بەوەش کرد، "گەشبینین کە بەرپرسانی ئیسرائیل کاردانەوەی تووندیان دژی بکەرانی ئەو تاوانە دەبێت و ئیسرائیل بەردەوام دەبێت لە کارکردن بۆ پاراستنی هاووڵاتی و نوێنەرانی لە هەموو جیهان".

  پێش دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان، ئەمریکا سزای نوێی بەسەر ئێران سەپاند و مامەڵەکردنی تارانی بە 10 کانزای پێویست بۆ بەرنامە ئەتۆمییەکەی و بواری سەربازیی قەدەغەکرد. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە راگەیەندراوێکدا دەڵێت، کەرتی وەبەرهێنان لە ئێران لەژێر دەستی سوپای پاسداراندایە، جا بەشێوەیەکی راستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ. بەگوێرەی سزاکان، کانزاکان بریتیین لە نیکڵ، کرۆم، ئالۆوی مەگنیسیۆم، پیرکلۆراتی سۆدیۆم و ئەلەمنیۆم. سزاکان بەجۆرێکە هەر کەسێک بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، ئەو کانزایانە لە ئێران هاوردە یان هەناردە بکات ئەوا رووبەڕووی سزاکانیان دەبێتەوە. هەروەها ئەمریکا بەردەوامدەبێت جێبەجێکردنی سیاسەتی توندترین فشار بەسەر ئێراندا تا ئەو کاتەی هەڕەشەی بەرنامە ئەتۆمییەکەی نامێنێت و بەرنامەی مووشەکە بالیستییەکانی سنووردار دەکات و کۆتایی بە پارەدارکردنی گرووپە تیرۆرستییەکان دەهێنێت. ئەمە لەکاتێکدایە بەدر بوسعیدی، وەزیری دەرەوەی عومان و نامەبەری دانوستانە ناڕاسەتەوخۆکەی تاران و واشنتن لە پۆستێکیدا لە پلاتفۆرمی ئێکس، رایگەیاند، رۆژی هەینی، گەڕی پێنجەمی دانوستانەکانی ئەمریکا و ئێران لە رۆما بەڕێوەدەچێت.

  بەدر بوسەعیدی، وەزیری دەرەوەی عومان، وادەی پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکای راگەیاند.  بوسەعیدی، لە سەكۆی " ئێكس" نوسیویەتی: پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا هەینی داهاتوو (٢٣)ی ئایار لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا بەڕێوە دەچێت. عەباس عراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران دوێنێ‌ رایگەیاند، وڵاتەکەی تا ئێستا بڕیاری کۆتایی نەداوە سەبارەت بە رۆژ و شوێنی پێنجەمین دانوستانى لەگەڵ ئەمریکا. هەر دوێنێ عەلی خامنەیی، رابەری باڵای ئێران لە وتارێكدا وتی، پێموانیە دانوستانە ناڕاستەوخۆكانی ئێران لەگەڵ ئەمریکا سەبارەت بەرنامە ئەتۆمییەکەی سەركەوتوبێت. هەر ئەمڕۆ، عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران لە بارەی گەڕی پێنجەمەوە رایگەیاند، "تاوتوێی ئەوە دەکەین کە لە گەڕی پێنجەمی دانوستاندن لەگەڵ ئەمریکا قبووڵ بکەین یاخود نا."   سێشه‌ممه‌ 20ـی ئایاری 2025 له‌ یه‌كه‌مین ساڵیادی گیانله‌ده‌ستدانی ئیبراهیم ڕه‌ئیسی سه‌رۆكی پێشووی وڵاته‌كه‌یدا، عه‌لی خامنه‌یی ڕابه‌ری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، وتارێكی پێشكه‌شكرد و گومانی خسته‌سه‌ر دانوستاندنی نێوان واشنتن و تاران و سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه‌ و وتی، "پێموانییه‌ وتووێژی دۆسیه‌ی ئه‌تۆمی له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ریكادا بگاته‌ ئه‌نجام، نازانم...". خامنه‌یی ڕاشیگه‌یاند، "مادام باسی دانوستاندن ده‌كه‌ین، به‌ بیری لایه‌نی به‌رامبه‌ری ده‌هێنمه‌وه‌، ده‌بێت ئه‌مه‌ریكا كه‌ به‌شداریی دانوستاندنه‌كان ده‌كات، گفتوگۆ بكات و دانوستاندن بكات، هه‌وڵبدات قسه‌ی بێمانا نه‌كات". پێشتر ستێڤ ویتكۆف نوێنه‌ری سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا بۆ كاروباری خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ڕایگه‌یاندبوو، "واشنتن ڕێگه‌ به‌ ئێران نادات به‌ هیچ جۆرێك یۆرانیۆم بپیتێنێت". لە 12ـی نیسانی 2025ـەوە چوار گەڕی دانوستاندن لە نێوان شاندی ئێران بە سەرۆکایەتیی عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە و شاندی ئەمریکا بە سەرۆکایەتیی ستیڤ ویتکۆف، نێردەی تایبەتیی سەرۆکی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە ناوبژیوانی عومان بەڕێوەچوون. سەڕەرای ناکۆکییەکان، هەردوو لایەن جەخت لە سەر درێژەدان بە دانوستاندنەکان دەکەنەوە.

  عەباس عێراقچی وزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند، تاران لە حاڵەتی پێداچونەوەیە ئایا بۆ خولی پێنجەمی دانوستانەکان بەشداری دەکات یان نا. دەشڵیت، پیتاندنی یۆرانیۆم بە گەیشتن بە رێککەوتن یان نە گەیشتن بەردەوامدەبێت. عێراقچی  دەڵێت، لەپشت  مێزی دانوستانەکان رووبەرووی داواکاری زیادەڕۆ دەبنەوە، بەڵام هەرگیز وازیان لە رێگای دیپلۆماسی نەهێناوە. قسەکانی عێراقچی لە کاتێدایە لە دوایین لێدوانیدا عەلی خامنەیی، رێبەری باڵای ئێران رایگەیاند، ئێران بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم چاوەڕێی رێگەپێدانى ئەمریکا نییە. گوتیشی، نازانن ئەم جارەش لە دانوستانەکان بە ئەنجام دەگەن یان. وەزیری دەرەوەی ئێران جەخت دەکاتەوە مەبەستی بەرنامە ناوەکییەکەی تاران بە تەواوی روونە و دەشڵێت، ئەگەر لایەنی بەرامبەر دەیانەوێت دڵنیایی لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران وەربگرن ئەوا ئامادەن، بەڵام بە مەرجی هەڵگرتنی ئەو سزایانە کە بە بیانووی بەرنامە ئەتۆمییەکە بەسەریان سەپێنراوە. گوتیشی، هێشتا لە پێداچوونەوەی ئەوەن بزانن ئایا دانوستانێکی بەسوود لەو کات و شوێنە دانراوە ئەنجام دەدرێت یاخود نا بۆ ئەوەی بەشداری تێدا بکەن. لە 12ی نیسانی 2025ـەوە چوار گەڕی دانوستاندن لەنێوان شاندی ئێران بە سەرۆکایەتیی عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە و شاندی ئەمریکا بە سەرۆکایەتیی ستیڤ ویتکۆف، نێردەی تایبەتی سەرۆکی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەڕێوەچوون. سێشەممە، 20ی ئایاری 2025، عەلی خامنەیی لە رێوڕەسمێکدا بە بۆنەی یەکەمین ساڵیادی گیانلەدەستدانی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆککۆماری پێشووی ئەو وڵاتە و یاوەرانی، سەرنجی خستە سەر گفتوگۆکان لەگەڵ ئەمریکا کە بە ناوبژیوانی عومان لەبارەی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بەڕێوەدەچن و رایگەیاند، "پێموانییە دانوستاندنەکان لەگەڵ ئەمریکا بگەنە ئەنجام."   عەلی خامنەیی ئاماژەی بە گفتوگۆکانی نێوان ئێران و ئەمریکا لە سەردەمی ئیبراهیم رەئیسی کرد و گوتی، "لە یەکەم چاوپێکەوتنیدا بە روونی گوتی کە ئێمە راستەوخۆ دانوستاندن لەگەڵ ئەمریکا ناکەین."   خامنەیی هەروەها گوتی: "بێگومان لەسەردەمی شەهید رەئیسیدا دانوستاندنی ناڕاستەوخۆ هەبوو، بەڵام بێ ئەنجام بوو."   رێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران ئاماژە بە دانوستاندنەکانی ئێستای نێوان تاران و واشنتۆنیش کرد و رایگەیاند، "ئێستاش پێمانوانییە بگاتە ئەنجام و نازانین چی روودەدات."

  سەرۆک کۆماری ئێران لە میانی بەشداریکردنی لە مەراسیمی سڵایادی کۆچی دوایی ئیبراهیم ڕەئیسی، هێرشی کردە سەر ترەمپ و  وتیویەتی؛ سەیرە گەورەترین دزەکانی سەر زەوی بە ئێمە دەڵێن دز لە ساڵیادی کۆچی دوایی ئیبراهیم ڕەئیسی لە پەرلەمان، مەسعود پزیشکیان، ڕایگەیاند؛ لە سعودیە ترەمپ وتی "ئێمە دەخۆین و دزی دەکەین، با بێن بزانن ئێمە چۆن دەیخۆین"،  ناوبراو دەڵێت؛ ئەوان "خۆیان گەورەترین دزی سەر زەوین"، کەچی ئێمە تۆمەتبار دەکەن بە دزی. پزیشکیان باسی لە لێدوانەکەی ترەمپ کردوە  و وتویەتی؛ ترەمپ بە ئێمە دەڵێت دز و تاڵانچی، بەڵام خۆیان سەروەت و  سامانی وڵاتان تاڵاندەکەن و بانگەشەی شەری تیرۆر و گەندەڵێش دەکەن. سەرۆکەکەی ئێران،  باسی لە  سەردانەکەی بۆ شوێنی نیشتەجێبون و ماڵی سەرۆکی پێشوی وڵاتەکەی کرد و ڕایگەیاند، دایکی ڕەئیسی و بنەماڵەکەی لە گەڕەک و ماڵێکی سادەدا دەژین نەک وەک ئەوەی سەرۆکی ئەمەریکا باسی دەکات. ئەمە لەکاتیكدایە، دۆناڵد ترەمپ لە سعودیە وتی: لە کاتێکدا وڵاتانی عەرەبی سەرنجیان لەسەر بون بە پایەی سەقامگیری ناوچەکە و بازرگانی جیهانییە، سەرکردەکانی ئێران سەرنجیان لەسەر دزینی سامانی گەلەکەیانە بۆ دابینکردنی بودجەی تیرۆر و خوێنڕشتن لە دەرەوەی وڵات.

  ڤلادیمێر پوتین، سەرۆکی ڕوسیا سەردانی ئۆبلاستی کورسکی کرد، ئەمەش یەکەم سەردان بوو بۆ ناوچەکە لەدوای ڕزگارکردنی تەواوەتی لەدەستی هێزەکانی ئۆکرانیا لە 26ی نیسانی ڕابردوو، بەپێی ڕاگەیەندراوێکی کۆشکی کرملین. پوتین لە مانگی ئازاری ڕابردوودا سەردانی ناوچەکەی کرد، ئەمەش دوای جێبەجێکردنی سەرکەوتووانەی ئۆپەراسیۆنی پۆتۆک، کە هێزەکانی ڕووسیا توانیان بچنە قووڵایی پێگەکانی ئۆکرانیا لە ناوخۆی کورسک. کرێملین ئەوەی روون نەکردووەتەوە کە پووتین بۆ چ مەبەستێک سەردانی کورسکی کردووە، بەڵام رایگەیاند کە چاوی بە بەرپرسانی هەرێمەکە کەوتووە.   لە ئابی 2024ـەوە سوپای ئۆکراینا دەستی بەسەر بەشێک لە هەرێمی کورسکی رووسیادا گرتبوو، بەڵام لە کۆتایی مانگی نیسانی ئەم ساڵدا، مۆسکۆ بە یارمەتیی سەربازانی کۆریای باکوور، هەرێمەکەی لە سوپای ئۆکراینا پاککردەوە.   تەلەڤیزیۆنی فەرمیی رووسیا وێنەی سەردانەکەی پووتینی بڵاوکردەوە، تێیدا دەرکەوتووە سەردانی وێستگەی ئەتۆمیی هەرێمەکەی کردووە و لەگەڵ خەڵکی ناوچەکەش کۆبووەتەوە.   راگەیێندراوەکەی کرێملین لە کاتێکدایە، وەزارەتی بەرگریی رووسیا رایگەیاند، ئەمڕۆ زیاتر لە 159 درۆنی ئۆکراینییان لەنێو خاکی رووسیا خستووەتە خوارەوە و زۆربەیان ئاراستەی هەرێمەکانی رۆژئاوای رووسیا کرابوون.

وەزیرى دەرەوەی ئەمریکا، لەبارەی دۆخی سووریاوە هۆشداریدەدات و دەڵێت، سووریا چەند هەفتەیەک لە شەڕی ناوخۆوە دوورە، ئەم هۆشدارییە لەکاتێکدایە، چەند رۆژێک دەبێت ترەمپ و شەرع چاویان بەیەکدیی کەوتووە. مارکۆ روبیۆ، وەزیرى دەرەوەی ئەمریکا لە ئەنجوومەنی پیرانی وڵاتەکەی رایگەیاند، "هەڵسەنگاندنمان بۆ قۆناغی راگوزەری سووریا ئەوەیە، بە راشکاوی و لەسایەی ئەو ئاڵنگارییانەی رووبەڕووی بووەتەوە، سووریا نەک چەند مانگێک، بگرە چەند هەفتەیەک دوورە لە ئەگەری داڕووخان و جەنگی ناوخۆیی سەرتاسەریی و دابەشبوون". وەزیری دەرەوەی ئەمریکا دەڵێت: حکومەتی نوێی سوریا لە رووخان نزیکە، سوریا لە شەڕێکی ناوخۆی گەورە نزیکە. ئەم گوتانەی مارکۆ روبیۆ، پاش چەند رۆژێک دێت لە دیدارى نێوان دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا و ئەحمەد شەرع، سەرۆکی قۆناغی راگوزەری سووریا. ترەمپ پێشتر لەسەر داواکاریی شازادەی جێنشینی سعودیە، بڕیاریدابوو بە هەڵگرتنی سزاکانی سەر سووریا و دەرفەتدان بەو وڵاتە بۆ بووژانەوە. هەڵسەنگاندنی (ماركۆ رۆبیۆ) وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ دۆخی سوریا؛ لەوتەیەكیدا لەبەردەم ئەنجومەنی پیرانی وڵاتەكەی  و دوای چەند رۆژێك لە دیدارەكەی لەگەڵ سەركردەكانی قۆناغی راگوزەریی سوریا ڕوبیۆ ئەو دۆسیەیەی بۆ بەشداریکردنی حکومەتی نوێی سوریا و شەرع، یاخیبووی پێشووی خستەڕوو کە پێنج مانگ لەمەوبەر سەرکردایەتی هاوپەیمانی گروپە یاخیبووەکانی کرد بۆ ڕووخاندنی دیکتاتۆری دێرینی سوریا، بەشار ئەسەد. ئیدارەی ترەمپ پێشتر خۆی لە پەیوەندی فەرمی لەگەڵ شەرع بەدوور گرتبوو، کە گروپە چەکدارەکەی - تەحریر شام - بەهۆی پەیوەندییەکانی ڕابردووی لەگەڵ قاعیدە، تا ئێستاش وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دەستنیشانکراوی ئەمریکا دەمێنێتەوە. سەبارەت بەئێرانیش رۆبیۆ رایگەیاند: هیوادارن لەگەڵ ئێران بگەن بەرێككەوتن، ترەمپ سورە لەسەر ئەوەی کەڕێگە نادات تاران ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمی. لەسەر جەنگی نێوان بزوتنەوەی حەماس و ئیسرائیل، وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، سەبارەت بە بژاردەی كۆچكردنی دانیشتوانی كەرتی غەززە بۆ لیبیا گفتوگۆی نەكردوە.

  باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لە سووریا دانی بەوەدا نا کە لە دوای شکستهێنانی دانووستانی لایەنە نێودەوڵەتییەکان هەتەشە بەسەرکردایەتی ئەحمەد شەرعیان هەڵبژاردووە کە ببێ بە شوێنگرەوەی حکومەتەکەی بەشار ئەسەد. ڕۆبەرت فۆرد باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لە سووریا لە چوارچێوەی سیمینارێک لە ئەنجوومەنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی شاری بۆڵتیمۆر کە ڕۆژانی ڕابردوو لە ویلایەتی مێریلاند لە ئەمریکا سەبارەت بە دۆخی سووریا و ئەحمەد شەرع زانیاری نوێی ئاشکرا کرد. ڕۆبەرت فۆرد ڕایگەیاند: لە ڕابردوودا پسپۆران و باڵیۆز و ئەفسەرانی هەواڵگری ئەمریکی و بەریتانی پڕۆگرامێکی چڕی مەشق و ڕاهێنانیان بۆ هەتەشە ئەنجامداوە. فۆرد ئەوەشی ئاشکرا کردووە، ئەحمەد شەرع دوو خولی ڕاهێنانی لە ساڵەکانی ۲۰۲۳ و ۲۰۲٤ دا لەسەر دەستی خۆی بینیوە، واتە چەند مانگێک پێش ئەوەی دەست بەسەر دەسەڵاتی سووریادا بگرێت. ڕوونیشیکردەوە، سێهەمین خولی ڕاهێنان بۆماوەی ۱۰ ڕۆژ بووە لە کۆشکی سەرۆکایەتی سووریا لەسەر دەستی ڕۆبەرت فۆرد دوای دەسبەکاربوونی شەرع وەک سەرۆکی کاتی سووریا. باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لە سووریا باسی لەوەشکردووە، خولی مەشق و ڕاهێنانەکان بۆ هەتەشە لە ڕابردوودا دەربارەی لایەنە سیاسی و ستراتیژییەکان بووە لە پارێزگای ئیدلب، بەڵام بەرواری ئەو خولانەی ئاشکرا نەکرد. فۆرد ئەوەشی خستەڕوو، هەڵبژاردنی هەتەشە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەوان لە گرووپ و ڕێکخراوەکانی تری ئۆپۆزسیۆنی سووریا ڕێکخراوتر بوون.

  حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، مەسرور بارزانی سەرپەرشتیی واژۆکردنی دوو رێککەوتننامەی لە بواری وزە لە واشنتن کردووە، میدیا جیهانییەکانیش دەڵێن، بەهای رێککەوتنەکان 110 ملیار دۆلارە. بەیان سامی عەبدولڕەحمان، راوێژکاری مەسرور بارزانی رایگەیاندووە، یەکێک لە رێککەوتنەکان تایبەتە بە کێڵگەی گازی میران، کە هەشت تریلیۆن پێ سێجا گازی سروشتیی تێدایە، جگەلەوەی پەرەدەرێت بە بە کێڵگەى تۆپخانە-کوردەمیر کە پێنج تریلیۆن پێ سێجا گاز و 900 ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە و دەتوانرێت لەو رێگەیەوە کارەبا بۆ دەیان ملیۆن کەس لە هەرێمى کوردستان و عێراق دابینبکرێت. هاوکات ماڵپەڕی ئۆیل پرایسی جیهانی بڵاویکردووەتەوە، سەرەڕای ناکۆکیی یاسایی لەگەڵ حکومەتی عێراقدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان دوو رێککەوتنی فەرمیی لەگەڵ دوو کۆمپانیاى ئەمریکی واژۆکردووە، کە بڕەکەی 110 ملیار دۆلارە، بەڵام وردەکاریی رێککەوتنەکان نەخراوەتەڕوو. مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لەپاش واژۆکردنی رێککەوتننامەکە لەگەڵ دوو کۆمپانیا، کە بە ئەمریکی ناوی بردووە، لەبواری وزە، رایگەیاند، ئەم رێککەوتنە دەبێتە سەرەتای قۆناغێکی نوێ بۆ پەرەپێدانی ئابووریی لە ناوچەکە. مەسرور بارزانی لە پەیامێکی ڤیدیۆییدا کە لە رێوڕەسمی واژۆکردنی رێککەوتنەکاندا تۆمارکراوە، رێککەوتنەکان بە گرنگ ناودەبات و دەڵێت، رێککەوتنەکان بەهایان دەیان ملیار دۆلارە و خۆی بەتایبەتی چووەتە ئەمریکا بۆ چاودێریککردنى واژۆکردنیان. باسی لەوەشکردووە هەر دوو کۆمپانیای ئێچ کەى ئێن و وێستێرن زاگرۆس، چەندین ساڵە لە هەرێمی کوردستانن و هاوکاریی زۆری کوردستان و خەڵکەکەیان کردووە، جگەلە سوودی ئەوان بۆ عێراق و وڵاتی خۆیان. مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لەبارەی رێککەتنەکانەوە گوتی، "سوپاسی ژووی بازرگانیی ئەمریکا دەکەم بۆ رێکخستنی ئەم بۆنەیە و رێوڕەسمی واژۆکردنی دوو رێککەوتنی گرنگ لەگەڵ دوو کۆمپانیای ئەمریکی، ئەم رێککەوتنانە، کە بەهایان ملیاران دۆلارە، جەخت لە پابەندبوونی هەرێمی کوردستان دەکەنەوە بە ئاشتی و پێشکەوتن لەڕێگەی پەرەپێدانی ئابوورییەوە، خۆشحاڵم کە دووبارە لە واشنتنم، بەتایبەتی بۆ چاودێرێکردنی واژۆکردنی ئەم رێککەوتنانە، هەردوو کۆمپانیای HKN و وێستێرن زاگرۆس'ـی ئەمریکی، چەندین ساڵە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن و هاوکاریی زۆری کوردستان و خەڵکەکەیان کردووە، جگەلە سوودیان بۆ عێراق و وڵاتی خۆیان، بۆیە پیرۆزبایی لە خەڵکی کوردستان و عێراق دەکەم بۆ ئەم سەرکەوتنە و سوپاسی کۆمپانیا ئەمریکییەکان دەکەم بۆ بەشدارییان لەم هاوبەشییە گرنگە، کە بڕوام وایە دەبێتە سەرەتای قۆناغێکی نوێ لە پەرەپێدانی ناوچەکە بە تەواوەتی". لەبەرامبەردا، رۆس پیرۆت سەرمایەدار و بازرگان کە لایەنێکى سەرەکیی رێککەوتنەکەیە، دەڵێت 18 ساڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا کاردەکەن و 81%ـی کارمەندەکانیان کوردن و لەبارەی رێککەوتننەکەشەوە رایگەیاندووە، دەبێتە وەرچەرخانی هەرێمی کوردستان لە فراوانکردنی توانای بەرهەمهێنانی کارەبا. هەروەها رۆس پیرۆت سەرمایەدار و بازرگان لەبارەی رێککەوتنەکان لەگەڵ هەرێمی کوردستان گوتی، "شانازیی دەکەین، کە 18 ساڵە ئێمە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەین و شەرەفێکی گەورەیە بۆ من کە لە کوردستان ئەم کارەمان بنیادناوە و 81%ـی کارمەندەکانمان کوردن، ئەمە پاڵنەر دەبێت بۆ وەرچەرخانی هەرێمی کوردستان لە فراوانکردنی توانای بەرهەمهێنانی وزە و کارەبا لە ناوچەکە".