تۆم باراک: بەشەرعم وتوە دەسەڵاتى ئیسلامیەکان لەناو سوپا کەم بکەرەوە

هاوڵاتى ئێران و توركیا دوو وڵاتی دراوسێی عێراقن كە بە بیانوی جیاواز و بوونی نەیارانیان خاكی هەرێمی كوردستان دەبەزێنن و سەروەریی عێراق پێشێل دەكەن بەجۆرێك ئەم دو وڵاتە زۆرترین بوونی سەربازییان لەعێراقدا هەیە. توركیا لە ماوەی سێ ساڵدا 10 ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لە خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەنجام داوە كە سەرجەمیان بە پەنجە دەستیانپێكردوە و ئێرانیش بە پاڵپشت و پشتیوانی سەرەكیی 100 هەزار چەكداری شیعە لەعێراق لەقەڵەم دەدرێت و لە ماوەی كەمتر لەچوار ساڵدا چەند جارێك خاكی هەرێمی كوردستانی بە بیانوی بوونی نەیارانی و بنكەی هەواڵگریی ئیسرائیل موشەكباران كردووە.  ئەو دو وڵاتە بەهۆی كردەوە سەربازییەكانیان عیراقیان گیرۆدە كردووە و ئەوەش لە رووی سیاسی و سەربازییەوە بە بارمتەگرتنی عێراق لە لایەن تاران و ئەنقەرە ناودەهێنرێت. بەگشتی توركیا بەپەنجە و ئێران بەحەشدو موشەكباران لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا زۆرترین كێشەیان بۆ عێراق دروستكردووە عێراق لەبەرداشی ئێران و توركیا رۆژنامەیەكی ئەڵمانی ئاشكرای دەكات توركیا بە ئۆپەراسیۆنی سەربازیی و ئێران بە چەكدارە شیعەكان و موشەكبارانی هەرێمی كوردستان، عێراقیان بەبارمتە گرتووە. رۆژنامەی تاگس ئێشپیگل لە ئەڵمانیا بڵاویكردووەتەوە، عێراق بووەتە دیل و بارمتەی  دەستی توركیا و ئێران، چونكە ئەو دو وڵاتە زۆرترین هێزی چەكدار و بنكەی سەربازییان هەیە لەخاكی ئەو وڵاتە دراوسێیەیان. توركیا لە 17ی ئەم مانگەوە ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراوانی لە خاكی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بە پێی راپۆرتی رۆژنامە ئەڵمانیەكەش سوپای توركیا زۆرترین بنكەی سەربازیی لە خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە بەبێ ئەوەی حكومەت بە فەرمی دژایەتیی خۆی دەربڕیبێت. ئێشپیگل نووسیویەتی:» توركیا بەهەموو جۆرە چەك و فڕۆكەیەكی جەنگی دەستی بە ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراون كردووە لە چەند ناوچەیەكی خاكی هەرێمی كوردستان كە 100 كیلۆمەتر لەسنورەكانی توركیا دوورە.. توركیا بە بیانووی بوونی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان پەكەكە بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان و فڕۆكەی جەنگیی و تۆپخانە هێرشی كردووەتە سەر ئەو ناوچانە لەكاتێكدا دەیان بنكەو بارەگای خۆی لەهەرێمی كوردستان جێگیر كردووە». ئەگەرچی حكومەتی عێراق بە فەرمی ناڕەزایەتیی خۆی لەدژی ئەو ئۆپەراسیۆنانەی سوپای توركیا دەربڕیوە، بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند:»حكومەتی هەرێمی كوردستان و ژمارەیەك دەسەڵاتدار لە بەغدا پشتیوانیی ئۆپەراسیۆنەكەیان كردووە».. رۆژنامەی ئێشپیگل ئاماژەی بەوە كردووە توركیا 40 ساڵە دژی پەكەكە شەڕ دەكات و تەنانەت نەیتوانیوە ئەو هێزە لاواز بكات، بۆیە ئەوەی زیانمەندی سەرەكیی ئۆپەراسیۆنە بەردەوامەكانی ئەو وڵاتەیە خاكی هەرێمی كوردستان و وڵاتی عێراقە. لە راپۆرتەكەی رۆژنامەی ئێشپیگلدا هاتووە، «سەرەڕای ئەو ئۆپەراسیۆنانەی توركیا هاوكات ئێرانیش بوونی لە خاكی عێراقدا حاشا هەڵنەگرەو ئەو وڵاتە بەراورد بە توركیا زۆرترین كاریگەریی سیاسی و سەربازیی لە عێراق هەیە بەتایبەت كە هەر كاتێك بیەوێت بە بیانوی بوونی ئیسرائیل و چەكدارانی نەیاری لەهەرێمی كوردستان دەست بەموشەكباران دەكات. بەپێی راپۆرتی رۆژنامەكە دوای شكستی گروپە شیعەكانی نزیك لە ئێران لەهەڵبژاردنەكانی عێراقدا هەڵوێستەكانی توند بووە بەتایبەت كە زۆربەی هێزە شیعەكان و چەكدارانی حەشدی شەعبی لەژێر كاریگەریی ئەو وڵاتەدا جموجۆڵی سیاسی و سەربازیی دەكەن. ئیشپیگل نووسیویەتی رۆڵی ئێران لە هەرێمی كوردستان و عێراق زۆر لەتوركیا بەهێزتر و كاریگەرترەو ئەوەش وای كردووە ئەو دو وڵاتە زۆر زیاتر لەجاران عێراق و هەرێمی كوردستان بكەنە گۆڕەپانی ململانێكانیان. رۆژنامەكە ئاماژەی بەوە كردووە ململانێكانی توركیا و ئێران لەعێراق گەیشتووەتە ناوچەی شەنگال و مستەفا كازمی ، سەرۆك وەزیرانی عێراق سكاڵای خۆی گەیاندووەتە ئەمریكا و رایگەیاندووە نابێت رێگە بدرێت عێراق ببێتە شوێنی یەكلاكردنەوەی ململانێی دراوسێكان. پەنجەكانی توركیا لەهەرێمی كوردستان توركیا لەدوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی 2016 ئۆپەراسیۆنەكانی لە وڵاتانی دراوسێی بەتایبەت عێراق (هەرێمی كوردستان) و سوریا زیاد كردووە و ئەوەش بە گۆڕانكارییەكی ستراتیژیی ئەنقەرە لەقەڵەم ەدرێت كە لە لایەن رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتەوە سەركردایەتی و سەرپەرشتی دەكرێت. توركیا لەسێ ساڵدا 10 ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لە خاكی هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە  تەواویان بە ناوی چنگ دەستپێدەكەن، لەو ئۆپەراسیۆنانەشدا بە قوڵایی 50 كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانیان داگیركردووەو بنكەو بارەگاكانیان لەو شوێنانەی جێگیربوون داناوە. سوپای توركیا لە 27ی ئەیلولی ساڵی 2019 لەناوچەی خواكوڕك لەقەزای سۆران ئۆپەراسیۆنی چنگی یەك-ی دەستپێكرد. دوای راگرتنی ئەو ئۆپراسیۆنە دەستبەجێ ئۆپەراسیۆنێكی دیكەی بە ناوی پەنجەی دوو لە رێككەوتی 13ی تەمموزی 2019 راگەیاند. سوپای توركیا جارێكی دیكە لەهەمان ساڵدا ئۆپەراسیۆنی چنگی سێ-ی لە 23ی ئابدا راگەیاندو ئەو ئۆپراسیۆنەش ناوچەكانی حەفتانین-ی لە قەزای زاخۆی سەر بەپارێزگای دهۆك گرتەوە. تەنها لەساڵی 2019 دا سێ ئۆپراسیۆنی بەرفراوانی بە بیانوی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەناوچەكانی دهۆك و هەولێر ئەنجامداوە. توركیا دوای ئۆپراسیۆنی چنگی سێ لەساڵی 2019، لە 15ی تەمموزی 2020 ئۆپراسیۆنێكی نوێی بەناوی چنگی هەڵۆ راگەیاندو لەشكركێشیی و هێرشە سەربازییەكانی زۆربەی ناوچەكانی نێوان باكور و هەرێمی كوردستانی گرتەوە. دوای چنگی هەڵۆش لە رێككەوتی 17ی حوزەیرانی هەمان ساڵدا ئۆپەراسیۆنێكی بەناوی چنگی پڵنگ دەستپێكردو لە 10ی شوباتیشدا ئۆپراسیۆنێكی دیكەی بەناوی چنگی هەڵۆ راگەیاند كە زۆربەی ناوچەكانی گارەی گرتووە و ژمارەیەك سەربازی سوپای توركیاش لەلایەن گەریلاكانی پەكەكەوە بەدیل گیران. سوپای توركیا لە 10ی مانگی شوباتی 2021 ئۆپەراسیۆنی چنگی هەڵۆی دوو-ی لەناوچەكانی گارە دەستپێكردەوە. توركیا لە بەهاری هەمان ساڵدا دەستی بەئۆپراسیۆنەكانی چنگی هەورەبروسكە كردو تا ئێستاش پێچەوانەی زۆربەی ئۆپەراسیۆنەكان كۆتایی بە پەنجەی هەورە بروسكە نەهێناوە. لەماوەی دوو ساڵدا سوپای توركیا نۆ ئۆپەراسیۆنی بە پێشگرەی ناوی چنگ لە هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە و لە ئێوارەی 17ی ئەم مانگەشدا ئۆپەراسیۆنێكی دیكەی سەربازیی لەئاسمان و زەویی هەرێمی كوردستان بەناوی پەنجە قوفڵ دەستپێكرد و بەوەش لە سێ ساڵدا دەیەمین ئۆپراسیۆنی خۆی بە بیانوی گەریلاكانی پەكەكەوە دەستپێكرد. ئەوەی تێبینی كراوە لەسەرجەم ئەو ئۆپەراسیۆنانەدا، سوپای توركیا لەهەر ناوچەیەك جێگیربووبێت ناوچەكەی چۆڵ نەكردووە و ئەوەش وەك داگیركاری ئەژمار دەكرێت، بەپێی زانیارییەكانیش لەماوەی سەرجەم ئۆپراسیۆنە نوێ و كۆنەكاندا، وڵاتی توركیا بە نزیكەیی و قوڵایی 50 كیلۆمەتر لەسنوری  خاكی هەرێمی كوردستاندا جێگیربوون و بنكە و بارەگایان داناوە. باڵی سەربازیی ئێران یان حەشدی شەعبیی عێراق؟ حەشدی شەعبی كە ژمارەیان لە 100 هەزار چەكدار زیاترە و 44 لقی لێدەبێتەوە لە رووی بیروباوەڕەوە نزیكن لە ئێرانەوە و ناوەندە نێودەوڵەتییەكانیش ئەو چەكدارانە بە باڵی سەربازیی كۆماری ئیسلامی ئێران یان لقێكێكی فەیلەقی قودس-ی سەر بە سوپای پاسداران لەقەڵەم دەدەن. گەشتە بەردەوامەكانی فەرماندەكانی فەیلەقی قودس لەم دواییانەدا بۆ هەولێر و بەغدا بەڵگەی ئەوەیە ئێران ئەو هێزانە و لایەنگرانی شیعەی سەر بە وڵاتەكەی لە عێراق ئاڕاستە دەكات بە تایبەت كە دوای هەڵبژاردنەكانی مانگی 10ی ساڵی رابردوو گەشتەكانی ئیسماعیل قائانی، فەرماندەی ئێستای فەیلەقی قودس بۆ عێراق بە تایبەت بەغدا زۆر زیادی كردووە. دوای شكستی هێز و لایەنە سیاسییەكانی ئێران لەو هەڵبژاردنانەی عێراقدا تا ئێستا فشارەكانی ئەو وڵاتە زۆر زیاتری كردووە و هەر ئەوەش وای كردووە لایەنی براوە لە وڵاتەكە نەتوانێت دوای زیاتر لە پێنج مانگ حكومەت پێكبهێنێت. ئێران تۆمەتبار دەكرێت بەوەی كە دوای هەڵبژاردنەكانی مانگی ئۆكتۆبەر هۆكار بووە بۆ هێرشكردنە سەر ماڵی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لەمانگی تشرینی دووەمدا كە بە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ئەنجام درا. موشەكبارانەكەی مانگی سێش بۆ سەر هەولێر كە ئێران بە راشكاوانە لەئەستۆی گرت لەهەمان چوارچێوەی جموجۆڵە سەربازییەكانی و بەكارهێنانی هێزبوو بۆ بەهێزكردنی خۆی لە عێراق. سەرەڕای ئەو دوو هێرشە دیارە و بەچاوە لەعێراق، زۆربەی هەوڵەكانی هێرشكردنە سەر بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لەعێراق بە هەوڵی ئێران و لایەنگرانی لەقەڵەمدەدرێت لە دژی ئەمریكا و بەبڕوای چاودێرانیش ئەو هەوڵانە لە پێناو وەرگرتنی پشكی زیاتری تارانە لەبوارەكانی سیاسی و ئابوریی لەبەغدا. توركیاو ئێران چاویان لەداهاتی عێراقە بەپێی ئەو ئامارانەی توركیا بڵاوی كردووەتەوە ئاستی بازرگانیی ساڵی 2020ی نێوان عێراق و توركیا 20 ملیاردو 666 ملیۆن دۆلار بووە كە زۆرینەی كاڵای توركی بۆ وڵاتەكە هاوردە كراوە و 15 بۆ 20 هەزار كرێكار و ئەندازیاری توركیا لەعێراق كاریان كردووە و بەردەوامن لەكار و پڕۆژەكانیان. دەیان كۆمپانیای توركیا لە بواری دروستكردنی پردو شوێنی نیشتەجێبون و تونێل لەعێراقدا سەرقاڵی جێبەجێكردنی پڕۆژەكانیانن. هاوڵاتیانی عێراقی لەساڵی سەرەتای 2015 تا كۆتایی  2020 نزیكەی 33 هەزار و 544 خانو و موڵكیان لە توركیا كڕیوە و بەوەش بوونەتە یەكەم هاووڵاتییانی بیانی كە زیاترین خانوو موڵكیان لەو وڵاتە كڕیبێت كە دوای ئەوانیش هاووڵاتییانی ئێرانی هەر لەماوەی ئەو شەش ساڵەدا 18 هەزار و 454 موڵك و خانویان كڕیوە بەوەش دووەم خەڵكی وڵاتانی بیانی بوون كە زیاترین موڵك و خانویان لەتوركیا كڕیبێت. ناوەندی نیشتیمانیی ئاماری توركیا (TÜİK) لەگەڵ بڵاوكردنەوەی ئەو ئامارانە ئاماژەی بەوە كردووە ژمارەی دانیشتوانی عێراق نیوە ژمارەی دانیشتوانی ئێرانە كە زیاترە لە 83 ملیۆن كەس.  بەپێی بەراوردەكانی ناوەندە ئابورییەكانی ئێران، ئەو وڵاتە و عێراق توانای ئەوەیان هەیە لانیكەم لە ساڵێكدا ئاستی بازرگانیی نێوانیان بگەیەننە 30 ملیار دۆلار، بەڵام ئەو ژمارەیە بووەتە خەونێكی بەدی نەهاتوو چونكە ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نانەوتی و نەوتیی نێوان تاران و بەغداد لە 13 ملیار دۆلار تێپەڕی نەكردووە. لە ئامارەكانی ئەمساڵی گومرگی ئێراندا ئاشكرا بووە ئێران لەسەرەتای ساڵی 2020 تا كۆتایی ساڵی 2021 نزیكەی 18.2%ی كاڵای وڵاتەكەی بە بەهای نۆ ملیار دۆلار رەوانەی عێراق و هەرێمی كوردستان كردووە ئەو بڕەش 20% بەراورد بە ساڵانی رابردوو زیادی كردووە. لەبەرامبەردا هەر لەماوەی ئەو یەك ساڵەدا ئاستی هەناردە لە عێراقەوە بۆ ئێران گەیشتوەتە دوو ملیۆن و 200 هەزار تۆن كە بە وتەی بەرپرسانی گومرگی ئێران ئەوە زۆرترین هاوردەی 20 ساڵی رابردووە كە لە عێراقەوە هاتبێتە وڵاتەكەیان كە بەهای كەمێك لە یەك ملیار دۆلار زیاتر بووە. لەئامارەكاندا دەردەكەوێت ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو دو وڵاتە دەگاتە زیاتر لە 10 ملیار دۆلارە لە كاتێكدا لە ساڵی 2019ەوە دەیان كۆبوونەوەی بازرگانیی لە نێوان تاران و بەغدا بەڕێوەچووە بۆ ئەوەی ئاستی بازرگانیی نێوانیان بۆ 21 ملیار دۆلار بەرزبكەنەوە. توركیا و ئێران دوو نەیار و دراوسێی هەرێم توركیا و ئێران كە مێژویەكی دورودرێژیان لە ملمالانێ هەیە زۆرجار پەنا بۆ ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لە وڵاتانی دراوسێیان دەبەن ئەوەش وەك رووبەڕوبوونەوەی نەیارانیان دەكەنە بیانوو پاساو بۆ هێرشكردنە سەر خاكی وڵاتان ئەو بابەتەش رەنگدانەوەی لە پەیوەندییەكانی نێوان تاران و ئەنقەرە هەبووە. توركیا و هاوپەیمانەكانی لەعێراق و هەرێمی كوردستان، ئێران تۆمەتبار دەكەن بە پشتیوانیی لەپەكەكە و ئەوەش وای كردووە تەنانەت پاسەوانانی سنور و فەرماندە سەربازییەكانی توركیا بە پاسەوانانی سنوری ئێران بڵێن ئامادەن بۆ شكستی پەكەكە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان هێرش بكەنەسەر خاكی ئێرانیش ئەوەش كاردانەوەی وەزارەتی دەرەوی ئێرانی لێكەوتەوە. سەعید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، رۆژی دووشەممە (25/4/2022) لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا كە بەشێك لەمیدیا و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان بە راستەوخۆ بڵاویان دەكردەوە، رایگەیاند؛ پاسەوانانی سنوری وڵاتەكەی بەهەموو شێوەیەك بەرگریی لەخاكی ئێران دەكەن، بۆیە داوامان لە توركیا ئەوەیە كە گاڵتەئامێزانە لەگەڵ بەو جۆرە لێدوانانە بێڕێزیی بە ئێران نەكەن، چونكە ئێران بەرپرسیارانە مامەڵە دەكات و چاوەڕوانە دروسێكانیشی بەرپرسیارانە مامەڵە بكەن و لەجیاتی بێڕێزیی، ئەركەكانی خۆیان ئەنجامبدەن. توركیا و ئێران لەسەر پرسە جیاوازەكان ناكۆكی قوڵیان هەیە بەتایبەت لەعێراق و سوریا، بۆیە لەئێستادا كە توركیا پشتگیریی چەكدارە توندڕەوەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا دەكات لە كاتێكدا ئێران پشتگیریی رژێمی سوریا زۆر ئاساییە بەلێدوانی جیاواز لەجیاتی بەریەككەوتنی سەربازیی تەنها بە تیرو توانج وەڵامی یەكتر بدەنەوە. پشتگیریی توركیا بۆ توركمانەكانی عێراق و نزیكایەتیی ئەو وڵاتە لە هەندێك حزب و لایەنی هەرێمی كوردستان زۆر جار بووەتە هۆی تۆمەتباركردنی ئەو وڵاتە لەلایەن ئێرانەوە بەڵام لەهەر حاڵەتێكدا روونە عێراق و هەرێمی كوردستان بەشێكی سەرەكیی گۆڕەپانی ململانێی نێوان توركیا و ئێرانە.

سازدانی: شەنای فاتیح ئەندازیارێكی خۆراك كە پێشتر سەرۆكایەتی لیژنەكانی قایمقامییەتی لەسلێمانی كردووە دەڵێت:» بەشێك لەبازرگانەكان لەپێناو دەستكەوتنی پارەیەكی زیاتر جۆرەها خۆراك و كاڵاو شتومەكی ناتەندروست بەسەر هاووڵاتیاندا ساغدەكەنەوە، بۆیە بەدڵنیاییەوە ئەركی حكومەتە رێگری لەوەبكات». لەشكر حەمید، ئەندازیاری خۆراك لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ  باسی زیانەكانی جبس دەكات كە زۆركات منداڵان دەیخۆن لەگەڵ خواردنی خێراو لە قتونراو، دەشڵێت:» ئەو كەسانەی خۆراك و شمەكی ناتەندروست دەدەنە هاووڵاتیان  كەسانێكن كە لەڕووی ویژدانییەوە گوناحبارێكی سەرەكین». هاوڵاتى: جبس چییەو لەچی دروست دەكرێت؟ لەشكر حەمید:  جبس چەند جۆرێكی هەیە، پێكهاتەی سەرەكی جبسی لە پەتاتە یان گەنمەشامی لەگەڵ زەیت و خوێ و تام دروستدەكرێت، بەداخەوە كوالێتی ئەو پەتاتەیەی بۆی بەكاردەهێنرێت زۆر نزمە و زۆرجار ئەو زەیتەشی بۆی بەكاردەهێنرێت چەندجار بەكارهاتووە، ئەمەش بەدڵنیاییەوە كاریگەری لەسەر تەندروستی مرۆڤ دەبێت و رێژەیەكی زۆر چەوری هەڵدەمژێت و رێژەیەكی زۆر خوێی تێدایە كەئەمەش بەدڵنیاییەوە كاریگەری راستەوخۆی لەسەر مرۆڤ هەیە بەتایبەتی منداڵ، لەبەرئەوەی جبسەكە وادەكات ئیشتیهای خواردنی بگیرێت كەئەمەش خواردنە سودبەخشەكان و كانزا و مینراڵ و ڤیتامینەكان نەخوات و تەنها بەو جبسە تەعویزی دەكاتەوە. هاوڵاتى: ئەگەر زیانی تەندروستی هەیە بۆچی رێگەی پێدەدرێت لە ماركێتەكاندا دابنرێت و بفرۆشرێت؟ لەشكر حەمید: بەنیسبەت زیانەكانەوە بێگومان زیانی هەیەو لەسەرتاسەری جیهان رێژەیەكی زۆر لەو خواردنانەی كەزیانیان هەیە بەكاردهێنرێن، بەڵام بەرێژەیەكی كەم بەكاردەهێنرێن بەڕێژەیەكی رەها بەكارناهێنرێن.  كوالێتی ئەو پێكهاتانە بەداخەوە ئەوەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە جگە لەوەی كەخۆی زیانی هەیە كوالێتیەكەشی باش نییە كە ئەمە بەدڵنیاییەوە كوالێتیەكەشی خراپەو باشترین شت ئەوەیە كە ناتوانرێت بە رەسمی ئەو شتانە قەدەغەبكرێن، بەڵام وابڵاوبكرێنەوە لەناو خەڵكدا كە زیانەكانی و مەترسیەكانی رێگریش بكرێت لەو جبسانەی كەبەشێوازێكی كوالێتی نزم دروستدەكرێن و بە كوالێتیەكی باش دروستبكرێن بۆ ئەوەی كاریگەریەكەی زیاتر نەبێت لەسەر تەندروستی مرۆڤ.  هاوڵاتى: ئایا بازرگانیكردن لە تەندروستی خەڵك بەگشتی و منداڵ بەتایبەتی گرنگترە؟ لەشكر حەمید: بەداخەوە ئەوەی ئێستا دەبینین لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان بەشێك لەبازرگانەكان لەپێناو دەستكەوتنی پارەیەكی زیاتر جۆرەها خۆراك و كاڵاو شتومەكی ناتەندروست بەسەر هاوڵاتىاندا ساغدەكەنەوە، بۆیە بەدڵنیاییەوە ئەركی حكومەتە رێگری لەوەبكات، بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە گرنگی تەواو بەئاسایشی خۆراك لەهەرێمی كوردستان بدات و بەروبوومی خۆماڵی زیادبكات و كەسانی پسپۆڕ و شارەزا لە بوارەكەدا بخاتەگەڕ كە پسپۆڕی خۆراك بن لەسێكتەری چاودێری سەلامەتی خۆراكداو كاربكەن بۆ ئەوەی بتوانن بڕیاری دروست و تەندروست لەسەر ئەو هەموو كاڵاو شمەكانە ببدەن كەبەشێوازێكی ناتەندروست دەدرێتە هاووڵاتیان. هاوڵاتى: ئەم حاڵەتە تەنها لەسلێمانی هەیە یان لەسەر ئاستی كوردستان؟ هەر هەمان جبس ناچێتە هەولێرو دهۆكیش؟  لەشكر حەمید: بەدڵنیاییەوە بوونی حاڵەتی جبس تەنیا لەسلێمانیدا نییە و سەرتاسەری هەرێمی كوردستانە هەمووشی بەیەك شێوازە و بەشێكی زۆری ئەو جبسانە لەڕووی كوالێتییەوە كوالێتییەكی باش نییە بەدەرە لەوەی كە جبس خۆی لەخۆیدا زیانی بۆ تەندروستی مرۆڤ هەیە. هاوڵاتى: پێتانوایە پێویستە حكومەتی هەرێم و ئاسایشی خۆراك لەسەر ئەم پرسە بێتە سەرخەت؟  بەتایبەت وەزارەتی كشتوكاڵ و بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگ لەوەزارەتی دارایی و وەزارەتی بازرگانی، ئەمانە نابێت ژوورێكی عەمەلیاتیان لەسەر ئەم پرسە هەبێت؟ لەشكر حەمید: بەدڵنیاییەوە پێویستە ژوورێكی عەمەلیاتی تۆكمە هەبێت و كەسانی پسپۆڕ و شارەزای تێدابێت و هەموو ئەو خۆراك و كاڵا و شمەكانەی كە لەسنورەكاندا داخڵی هەرێمی كوردستان دەبێت بەو فلتەرانەدا بڕوات ئینجا رێگەیپێبدرێت، بەڵام بەداخەوە لەهەرێمی كوردستاندا تائێستا نەتوانراوە ئەو كاڵاو خۆراكانەی كەبەشێوازێكی ناتەندروست و نایاسایی داخڵ دەبن رێگری لێبكرێت.       هاوڵاتى: بۆچی خۆراكی لەقوتونراو لەقوتوی شوشەدا باشترە وەك لەقوتوی دیكە؟ لەشكر حەمید: بەدڵنیاییەوە هەموو خۆراكێك لە شووشەدا سەلامەتترە وەك لە قوتو، لەبەرئەوەی شوشە هیچ پێكهاتەیەكی شی نابێتەوە و لەگەڵ خۆراكەكەدا كارلێك ناكات و لەگەڵیدا تێكەڵ نابێت، بەڵام بەپێچەوانەوە قوتو زۆرجار بەهۆی ترشێتی ئەو ماددانەی تیایەتی شیبوونەوە روودەدات و بەشێك لەپێكهاتەی ئەلەمنیۆمەكە یان قوتووەكە تێكەڵی خواردنەكە دەبێت. هاوڵاتى: كاریگەری نیتراتی سۆدیۆم (ماددەی پارێزەر) لەسەر جەستەی مرۆڤ چییە؟ لەشكر حەمید:  نیتراتی سۆدیۆم، ماددەی پارێزەر ئەگەر رێژەیەكی زۆر بەكاربهێنرێت لە خواردنەكاندا، لە جەستەی مرۆڤدا دەنیشێت و بەباشی هەرس ناكرێت و كرداری هەرسكردن كاری تێناكات و ئەمەش وادەكات بەرگری لەش كەمبكاتەوە و یەكێكە لەهۆكارەكانی نەخۆشی شێرپەنجە، بۆیە نیترات پێویستە بەرێژەیەكی زۆر كەم تێبكرێت كە لە (ملیۆنێكدا 0.2) ، بەڵام ئەو رێژانە لە خواردنەكانی هەرێمی كوردستاندا تێست ناكرێت تابزانرێت چەندی تێدایە.. هاوڵاتى: ئەگەر خواردنی لەقوتونراو لەپلەی گەرمی سەروو 25°ی سیلیزیدا هەڵبگیرێت چی لێدێت و كاریگەری و زیانەكەی دەبێتە چەند؟ لەشكر حەمید: بەنسبەت خواردنە لەقوتونراوەكان پێویستە لەپلەی گەرمی ژووردا هەڵبگیرێن كە ٢١-٢٥ پلەیە یان لە بەڕاددا هەڵبگیرێن و بەدڵنیاییەوە كە لەپلەی گەرمی بەرزدا هەڵدەگیرێن زۆرجار بەتایبەتی ئەوانەی پێكهاتەی گۆشتیان تێدایە بەهای خۆراكی لەدەستدەدات و بەكتریا تێیدا گەشەدەكات كە ئەمەش دەبێتە هۆی ژەهراویبوون هاوڵاتى: بەدیلی خواردنی لەقوتونراو و جبس چییە؟ كەسێك كاتی كەم بێت و پێویست بكات خواردنی خێرا یان خواردنێكی لەقوتونراو بخوات، یان منداڵێك حەزی لەجبسە، بەدیلی ئەمانە چییە؟ لەشكر حەمید: بەدڵنیاییەوە بەهۆی سەرقاڵی ژیانی رۆژانەوە زۆرجار ناچاردەبیت خواردنی خێرا یان خواردنی لەقوتونراو بخورێت، بەڵام پێویستە ئەمە نەبێتە نەریت و لە هەفتەیەكدا جارێك بۆ دووجار تێنەپەڕێت بۆ ئەوەی كاریگەریەكەی زیاتر نەبێت هاوڵاتى: بابەتی كوالێتی خراپی خواردنی لەقوتونراو و جبس بابەتێكی جیهانییە؟ یان تەنها لەكوردستاندا هەیە؟  لەشكر حەمید: بەنیسبەت خۆراكی كوالێتی نزم بێگومان لەسەرتاسەری جیهاندا هەیە، بەڵام بەو ئاستەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە مەگەر لەوڵاتە دواكەوتووەكاندا هەبێت ئەگینا بەهیچ شێوەیك بوونی نییە، لەبەرئەوەی لەهەرێمی كوردستانداو لەتاقیگەكانی هەرێمی كوردستان لەو ئاستەدا نین  كە پێكهاتەكانی خۆراك و ئەو بەشانەی كە لەخۆراكەكەدا هەیە بەتەواوی شیكردنەوەی بۆ بكرێت و بڕیار لەسەر سەلامەتی و تەندروستی بدرێت، كۆمەڵێك فەحسی سەرەتایی دەكرێن، بەڵام ئەمە بەدڵنیاییەوە ناتوانرێت بڕیار لەسەر كوالێتییەكەی بدرێت. هاوڵاتى: زۆرجار دەوترێت ئیشی حەڵاڵ نەماوە،خواردنێك كە كوالێتی خراپە دەرخواردی خەڵك بدرێت ئەمە لەڕووی دینییەوە راستە مامۆستایانی ئاینی قسەی لەسەر دەكەن، بەڵام بەزمانێكی كوردەواری دەچێتە چوارچێوەی ئیشی حەرامەوە؟                                                               لەشكر حەمید: ئەو كەسانەی خۆراك و شمەكی ناتەندروست دەداتە هاووڵاتیان  كەسانێكن كە لە رووی ئاینی و ویژدانییەوە گوناحبارێكی سەرەكین.  هاوڵاتى: بۆچی ئەو كاتەی بەڕێزتان سەرۆكایەتی لیژنەكانی قایمقامیەتان دەكرد ئەم شتانەتان باس نەدەكردو ئێستا زیاتر باسی دەكەن كە لەلیژنەكاندا نەماویت؟ ئایا پەیوەندی بەوەوە هەیە كەجارێكی دیكە بگەڕێنەوە لیژنەكانی قایمقامیەت؟ لەشكر حەمید: بەنسبەت ئەو كارانەی كەمن باسم ئەكرد بەدڵنیاییەوە لە رابردوودا و لەساڵی ٢٠١٥وە بەبەردەوام كارم لەسەر ئەوە كردووە ئەو فێڵانەی كە لەخۆراكدا دەكرێن، ئەو بازرگانانەی كە فێڵ لەخۆراكدا دەكەن ئاشكرابكەم بۆ هاووڵاتیان. لەكاتی لیژنەكانی قایمقامییەتیشدا بەشانازییەوە كۆمەڵێك كارم كرد كە لەرابردوودا نەكرابوو  و كۆمەڵێك كەیسی گەورەی حەساسم جوڵاندووە، بۆیە هیچ هۆكارێكی ئەوە نییە كەلیژنەكانی قایمقامییەتم یان ناو من لە رابردوو و ئێستاو داهاتووشدا لەسەر هەمان مەنهەجی خۆم دەڕۆم كە سەلامەتی و تەندروستی هاووڵاتیان لەپێش هەموو شتێكەوەیە، بۆیە ئەگەر بێدەنگ بوومایە لەوانەیە لەڕابردووشدا باجی گەورەم نەدایە.

سازدانی: شاناز حەسەن مامۆستایەكی زانكۆ باس لە هەواڵی فەیك و چەواشەكاری دەكات و دەڵێت:» هەواڵی چەواشەكاری بریتییە لە تێكدانی ژینگەی هەواڵ و زانیاریی، واتە زانیاریی شێواندن بە مەبەست یان بێ مەبەست، ئەمانە هەموو چەند چەمكێكن لە كایەی رۆژنامەنووسیی  كاریان لەسەر دەكرێت»، دەشڵێت:» میدیا نەیتوانیوە ببێتە دەسەڵاتی چوارەم لەكوردستاندا». هاوڵاتى: چۆن هەڵسەنگاندن بۆ میدیای كوردی بەگشتی دەكەن لەئێستادا؟ هێرش رەسوڵ: ئەگەر هەڵسەنگاندنێكی بابەتیی بۆ دۆخی ئەمڕۆی راگەیاندنی كوردیی لە هەرێمی كوردستان بكەین، ناتوانین لە دۆخی گشتیی هەرێمەكە دایببڕێنین، واتە دۆخی سیاسیی، ئابوریی، كۆمەڵایەتیی، كولتوریی و ئاینیی، .. بۆیە دەبێت لەسەر چەند ئاستێكی جیاواز هەڵسەنگاندنەكە بكەین بۆ ئەوەی بابەتی بێت.  یەكەم شت راگەیاندنی كوردیی ئێستا لەناو بارودۆخێكی سیاسیی ئەوتۆیە كە تاڕادەیەكی زۆر ناسەقامگیرەو بە دەست كۆمەڵێ كێشە و تەنگژەی جیاواز دەناڵێنێت، ئەوەی كە پێی دەگوترێت سێ دەسەڵاتەكەی دەوڵەت، وەك پێویست لێك جیانەكراونەتەوەو سەربەخۆ نین، كەواتە لەم بارودۆخەدا شتێك بە ناوی «دەسەڵاتی چوارەم» نابێت كە خۆی ناونانێكی مەجازییە و بۆ راگەیاندن بەكاردەهێنرێت، دەبێتە چاودێر بەسەر سێ دەسەڵاتەكەی ترەوە، بەڵام  كە ئەم سێ دەسەڵاتە سەربەخۆ نەبێت و هەژموونی دیكەیان لەسەر بێت، ئەوا شتێك بە ناوی «دەسەڵاتی چوارەم» و كاریگەرییەكی نامێنێت، ئەركی رەخنەگرتن و چاودێركاریی لە راگەیاندنی كوردیدا وەك پێویست نابێت. لە بابەتی زانیاریی هەڵە  (Misinformation)، زانیاریی شێوێندراو  (Disinformation)، هەروا ساختەهەواڵ  (Fake News)، وەكچۆن بە جۆرێ لە جۆرەكان ناسەقامگیریی سیاسیی و ئابوریی و كۆمەڵایەتیشی گشتاندووە بەسەر بارودۆخی راگەیاندنیش، لەلایەكی تریشەوە راستە چەند یاسایەك بۆ رێكخستنی بوارەكە هەن، بەڵام هەندێك بەند و بڕگەیان كەموكوریی تێدایە، یاخود جێبەجێنەكردنی ئەو یاسایانە وەك خۆی، دوبارە گرفتی بۆ كایەی رۆژنامەنوسیی و راگەیاندن دروستكردووە، بە دیوێكی تردا، ئاكاری پیشەی راگەیاندن كە وەك بنەماگەلی ویژدانیی، رۆژنامەنووس دەبێت پێیانەوە پابەند بێت، ئەو بنەمایانە هەر لە راستگۆیی و بەرپرسیارێتیی و وردییەوە تادەگاتە مافی ژیانی تایبەت وەك پێویست رەچاونەكراون، بۆیە ئەمەیش گرفتی درستكردووە، یەكێكی تر لەو ئاستەنگانە نەبونی رایەڵەیەكی لێكتێگەیشتن و پەیوەندیی هاو بەرپرسیارێتییە لەنێوان راگەیاندنكار و حوكمڕان لەلایەك، بۆیە دەبینین هیچیان بە شێوەیەكی ساغڵەم لەیەكتری ناڕوانن، زۆرجار دەسەڵات و حوكمران بە چاوێكی دوژمنكارانە سەیری راگەیاندن و راگەیاندنكاران دەكەن. هاوڵاتى: چ قسەیەكتان هەیە بۆ (هاوڵاتى) وەك یەكەمین میدیای ئەهلی ؟ هێرش رەسوڵ: لە دایكبوونی ئەو كاتەی رۆژنامەی (هاوڵاتى) بارودۆخێكی تایبەت بوو، بارودۆخی سیاسیی و كۆمەڵایەتی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان جیاواز بوو لەگەڵ ئێستا، ئەوكاتە هەرێمی كوردستان تازە خەریكبوو شەڕی ناوخۆ بەرۆكی بەربدا، هێزە سیاسییەكان  تازە خەریكبوو واز لە شەڕی ناوخۆ بهێنن، هێشتا دوو ئیدارەیی مابوو، كە شتێك بەناوی راگەیاندنی ئەهلی لە ئارادا نەبوو، كە لەو كاتەدا تەنیا راگەیاندنی نووسراو هەبوو، هەر لەسەرەتاكانیدا هەنگاوی زۆر باشی نا لە رووی پیشەییەوە، بەڵام ئەویش لەو بارودۆخەدا بێ كەموكوڕی نەبوو، لەگەڵ ئەوەی سەرنجەكان هەر هەبوون لەسەری، بەڵام بەپێی بارودۆخی ئەو سەردەمە دەتوانین بڵێین رۆڵێكی باشی گیرا وەك بەشی چاودێریكردن و رەخنەگرتن و گەندەڵی و هەموو ئەو لادانانەی كە هەبوو، بەڵام زۆرجار ئەویش بەمەبەست بێت یان بێ مەبەست كەوتووەتە ئەوەی بنەماكانی ئاكاری پیشەیی راگەیاندن رەچاو نەكات، كە بەداخەوە بەزیان بگەڕێتەوە بۆ ناووناوبانگی خۆی. لەسەر كاركردنی بابەتەكانی دەبێت لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت بەتایبەت لەو كاتانەی كە هەفتانە بوو خەڵك چاوەڕێی دەكرد، رۆژنامەی كاغەزیش لەو كاتەدا رۆڵی هەبوو لەناو خەڵكدا لەو كاتەدا تەلەفزیۆن و میدیای نوێ و سۆشیال میدیا و جێگەی بگرنەوە و خەڵك كەمتر بەلای رۆژنامەی كاغەزدا بچێت، ئەو دۆخانە كاریگەریان زۆر بوو، بەڵام لەئێستادا هەموو رۆژنامە كاغەزییەكان ئەو رۆڵەی جارانیان نەماوە، بۆیە دەكرێت هاوڵاتى خۆی نوێبكاتەوە لەبری ئەوەی كار لەسەر رۆژنامەیەكی هەواڵی بكات دەكرێت كار بكات لەسەر بنكۆڵكاریی، كە زۆر زۆر گرنگە، بە تایبەت بۆ هاوڵاتى كە مێژوویەكی هەیە بە چاودێریكردنی ئەكر بنكۆلكاری كە یەكێكە لە ئەركە گرنگەكانی راگەیاندن و گەیاندن، چونكە ئەركی چاودێریكردنە بەسەر رەخنەگرتن و سەرپێچی و لادانەكان، رۆژنامەوانی بنكۆڵكاریی كە مۆدێلی سەردەم و هاوچەرخی رۆژنامەوانییە  لەئیستاداو لەجیهاندا كاری لەسەر دەكرێت. هاوڵاتى: هەمووان دەزانین شۆسیال میدیا بەرفراوان بووەو هەواڵی فەیك بڵاودەكرێتەوە تێیدا، هاووڵاتیان چۆن دەتوانن خۆیان بپارێزن لەهەواڵی فەیك؟ هێرش رەسوڵ: ساختە هەواڵ یەكێكە لە دیاردە نوێیەكانی كایەی رۆژنامەوانیی كە زیاتر تەشەنەی كردووە و راستە هەر لە زوووەوە هەر هەبووە و  بەردەوام دركمان بەوە كردووە یەكێكە لە نائاكارییەكان، بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنی زیاتری تەكنەلۆژیا و زانست و گەشەكردنی  رۆژنامەوانیی لەئامرازە كۆنباوەكانەوە بۆ نوێچەشنەكان (New Media) و شێوازە جیاوازەكان و تۆڕەكانی پەیوەندیكردنی كۆمەڵایەتیی و سەكۆ جیاوازەكانی، چونكە رۆژنامەنوسیی  (Citizen Journalism) دێتەكایەوە و دەتوانن ئاسانتر و خێراتر ببنە سەكۆی تایبەتی خۆیان لە سۆشیال میدیا و لەئاستێكی فراوانتر  دەتوانرێت ئەو سەكۆیانە بەكاربهێنرێت و زانیاریی و كۆمەڵێك خزمەتگوزاریی دیكە بگاتە زۆرترین وەرگر. كاتێ كە ساختەهەواڵ بڵاودەكرێتەوە، ئەگەر قوڵتر لە ساختەهەواڵ بڕوانین، بریتییە لە تێكدانی ژینگەی هەواڵ و زانیاریی، واتە زانیاریی شێواندن بە مەبەست یان بێ مەبەست، ئەمانە هەموو چەند چەمكێكن كە لەئێستای كایەی رۆژنامەنوسیی و كاری راگەیاندندا كاریان لەسەر دەكرێت، لە كایەی ئەكادیمیادا كاری لەسەر دەكرێت، بۆیە لەم رووەوە هۆشیاریی تاك زۆر زۆر گرنگە، كە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیی و لایەنەكان رۆڵیان هەبێت، تاك هۆشیار بكەنەوە لەوەی باوەڕ بە هەموو هەواڵ و زانیارییەك نەكەن كە بڵاودەكرێتەوە، بۆیە ئەمە هەڵمەتی گەورەی هۆشیاریی دەوێت، چونكە ساختەهەواڵ كاریگەریی نەرێنیی زۆر دروستدەكات لەسەر هاونیشتیمانیان و دەروونی تاكەكان. هاوڵاتى: پێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی میدیاكان خۆیان بپارێزن لە هەواڵی چەواشەكاری؟ هێرش رەسوڵ: چەند هۆكارێك و رێگاچارەیەك دەبنە فاكتەر بۆ كاریگەری نەرێنی ئەو هەواڵ و زانیارییە شێواوانە كەمبكەینەوە، پێش هەموو شتێك بەرپاكردنی هەڵمەتی بەردەوامی هۆشیاركردنەوە لە ئاستە جیاوازەكان، لە ئاستی پەروەردەیی زانكۆ و ناوەندەكان و خێزانی  و ریخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و  راگەیاندنەكان خۆیان و لە ئاستی حكومەتی و دامەزراوەیش و هەموو ئاستە جیاوازەكان كە بە بەردەوامی هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە هەبێت سەبارەت بە تۆڕە پەیوەندیكردنە نۆێیەكان و خزمەتگوزاریەكان و چۆنیەتی بەكارهێنانیان، بەتایبەت بابەتی زانیاری هەڵە كە  بەردەوام ژینگەی هەواڵ و زانیاری دەشێوێنن و كاریگەری جیاوازیان لەسەر ئاستی جیاواز دەبێت لە رووی دەرونییەوە.

هاوڵاتى  لەساڵی 2014وە تائێستا كە ماوەی نۆ ساڵ دەكات، حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی نەناردووەتە پەرلەمان ئەوەش بەحوکمڕانییەكی تاریك وەسف دەكرێت كە داهات و خەرجییەكان تێیدا ناشەفافن. بەپێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان بێت، دەبێت هەموو ساڵێك لەمانگی (تشرینی یەكەم/10) هەموو ساڵێك پرۆژەی بودجە بگاتە پەرلەمانی كوردستان، بەڵام ئەوە ماوەی نۆ ساڵە حكومەت پێشێلی پەیرەوی ناوخۆ دەكات. هەرچەندە ساڵی رابردوو 2021، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی ئامادە كردو رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراو بڕیاربوو دوای ماوەیەك رەوانەی پەرلەمانی بكەن، بەڵام بەبڕیارێكی سەرۆكی حكومەت پرۆژە بودجەكە دوای دیراسەكردنیشی ناردنی بۆ پەرلەمان راگیرا. لەئێستادا حكومەتی هەرێم لە رێگەی داهاتی نەوت و ناوخۆو ناردنی 200 ملیار دینار لەلایەن بەغداو هاوكاری هاوپەیمانان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە پارەی دێتە بەردەست، كە لەكۆتایی مانگی (نیسان4) داین و حكومەتی هەرێم ئامادە نییە سەرەڕای زۆربوونی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ پرۆژەی بودجە رەوانەی پەرلەمان بكات. رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان كە بەپاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی ئەمریكی (NED) جێبەجێی دەكات، لە تەمموزی ساڵی 2015 دەستی پێكردوە، لەم وەرزەدا لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەكە لەسەر دوو ئاست كاری كردووە، چاودێری كارنامەی كابینەی نۆیەمی بۆ هێڵە گشتیەكانی چاكسازی، ئاستی دووەم تایبەتە بە كاركردن دەربارەی بودجە لەهەرێمی كوردستان. رێكخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێكخراوێكی كوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكانی كوردستان تۆماركراوە. رێكخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی كردن و رووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزكردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، لەڕێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزكردنی دامودەزگاكانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوكات چاودێریكردن ‌و بەشداری كردن لەفشارە مەدەنییەكان ‌و جێبەجێ كردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەكی رێكخراو لەهەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانە. بۆچی پرسی بودجە لەهەرێمی كوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستیەی كە ماوەی 9 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە گرنگترین ئەركی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەكردووە كە خەریكە وەك حاڵەتێكی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی كوردستانی دوچاری كۆمەڵێك تەنگژەی ناڕوونی لەداهات و خەرجیەكان كردووەتەوە، هەروەها دەسەڵاتەكان روون نیە و ونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری كوردستان دیار نییە ئەو پرۆژەیە لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ دەستی پێكردووە و چالاكیەكانی تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێكخراوەكەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەك پرۆژەیەكی درێژخایەن چالاكی بەردەوامی دەربارەی بودجە  هەبێت). چالاكی یەكەم سلێمانی ١١/١٢/٢٠٢١ چالاكی دووەم دهۆك ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاكی سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاكی چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوكات ٧ چاوپێكەوتن لەگەڵ شارەزایانی ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێكی پێنج كەسی لە رێكخراو سەرپەرشتی پرۆژەكەی كردووە. ئامانجی كاركردن دەربارەی بودجە: ١.دروستكردنی فشار بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كورستان پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەی كاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بكرێت. ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەكی پێشكەوتوو بۆ هەرێمی كوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەی ئەزموونی بەشداری هاووڵاتیان و رێكخراوەكان لە داڕشتنی پلانی بودجەی ساڵانە، هەروەها چاودێری كردنی. بودجە لەنێوان هەبوون و نەبوونیدا لەدوای راپەڕینەوە هەرێمی كوردستان لەساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند كردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەكی دابەش دەبێت، قۆناغی یەكەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆدەگرێت كە لەم قۆناغە پرۆژە یاساكان زۆر بە كرچ و كاڵی ئامادە كراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەكانی بودجە لەخۆناگرێت، باسی سەرچاوەكانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات روون ناكاتەوە، كە ئەمە بەشێكی سەرەكی بودجەیە، بەڵكو تەنها بەشی دیاریكردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیەو داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەكراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە كە 2010 تا 2013 لە خۆدەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەكراون، داهاتەكانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەك بەشێوەیەكی وردتر ئامادەكراون. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەی هەبووە. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ٢٠١٤ تاوەكو ٢٠٢١ بودجەی نەبووە كە ئەمە بەدرێژترین ماوە دادەنرێت تیایدا هەرێمی كوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوكمڕانی لەتاریكدا بە راگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەكی بودجەی ئامادە نەكردووە و بۆ پەرلەمانی كوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەكانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجامدراون، سەرچاوە و بڕی داهات ناڕوون بووە. كە ئەمەش پێشێلكاریەكی روونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند روویەكەوە زیان بە حكومەت و هەرێمی كوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەكانی داهات: بەو پێیەی یەكێك لە خەسڵەتەكانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەكانی داهات بچێتە ناو یەك خشتە لەوێ دووبارە بڕیار لە خەرجیەكان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئێستا وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بە بڕێك لەداهات تەمویلی مووچە دەكات واتە سەرجەم داهاتەكانی بۆ ناگەڕێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونی ژمارەیەك سندوق لەوەزارەتەكان، وای كردووە داهاتەكان نەگەڕێتەوە. ٢. كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش كردنی لامەركەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە دابەش دەكات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاكان، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێكنەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و كاری دامەزراوەكان سست دەكات. ٣. ناهاوسەنگی لە خەرجیەكان: ئامانجێكی سەرەكی بودجە دروستكردنی هاوسەنگیە لەخەرجیەكانی حكومەت، بەو مانایەی هەموو چین و تووێژ و سێكتەر و ناوچە جوگرافیەكان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، كە بریتیە لە یەكخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، روون نابێتەوە كە چۆن خەرجیەكان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێكراوەتەوە. سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم كابینەیە رایگەیاند كە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن، بۆیە نابێت حكومەت لەدابەشكردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵكو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بكات، كە ئەمە تەنها لەداڕشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازكردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەكانی چاودێری: هەبوونی بودجە یەكێكە لەئامرازەكانی چاودێریكردنی حكومەت، پەرلەمان یەكێك لەكارە هەرە گرنگەكانی دەركردنی پرۆژە یاسای بودجە  كە ئەركێكی راستەوخۆیەتی، چونكە بودجە پێویستی بە پشتڕاستكردنەوە و بە یاسایی كردن هەیە كە ئەمە ئەركی پەرلەمانە، لەهەمانكاتدا رۆڵی چاودێری كردنیشی دەبێت، بۆیە كاتێك ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان كاتدا لاوازكردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە كە بەبێ بوونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەكی دروست چاودێری داهات و خەرجیەكانی حكومەت بكەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەكات: هەبوونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەكان و خەرجیەكان لە تاریكی بۆ رووناكی، هەموو ژمارەكان روون دەكرێتەوە، سەرچاوەكانی داهات و خەرجیەكان، پێویستە بەشێوەیەكی شەفاف بخرێنەڕوو، كاتێك ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەكان لەتاریكی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەكی باش ئەستەم دەكات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەكاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵك بە داتاكانی حكومەت: كاتێك بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەكان نەخرێتەڕوو، حكومەت بەڵگەی پێویست نەخاتەڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەكان بكەن، پەرلەمان و دامەزراوەكانی توێژینەوە و كۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەكی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵك بەرامبەر هەر ژمارەیەكی حكومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناكات. ٧. نەمانی دیاریكردنی ئەولەویەت كە وەڵامدەرەوەی پێویستییەكان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەكی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵكو پرۆسەیەكی دوورو درێژەو لەچەندین ئاست دامەزراوەكان بەشداری تێدا دەكەن، دەكرێت تا رادەیەكی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەكرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەكان دەدرێت، ئەوكات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەكی واقیعی خواستی چین و تووێژەكان بێـت. ٨.بەربەست لەبەردەم  جێبەجێكردنی پلانە ستراتیژیەكانی حكومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەكانی حكومەتە، كاتێك حكومەتێك بیەوێت گرنگی بەكەرتێك بدات زیاتر لەكەرتەكانی ترو ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حكومەتی هەرێم لەكارنامەی كابینەی نۆیەم سێ كەرتی كردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام كاتێك بودجە نەبێت، حكومەت ناتوانێت بەرچاوی روون بێت بەچ فۆرمێك گرنگی بەم كەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێكردنی پلانی ستراتیژی بەبێ بوونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەكان بەیەكەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەكان لە پەرلەمان و حكومەت و وەزارەت و پارێزگا یەكە جیاجیاكان و دەستە چاودێریەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و میدیاو هاووڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەكە كارگێڕییەكان وادەكات دامەزراوەكان ئاگاداری پلانی یەكتر بن و یەكتر تەواو بكەن، وادەكات دامەزراوەكان لەناوخۆیاندا گرنگی بەكۆكردنەوەی داتاو زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەكانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بەسەرووی خۆیان بكەن كە پرۆژە و پلانەكانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبكرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی زانستیەو بنەمایەكە بۆ گەشەی ئابووری، لە مۆدێلە پێشكەوتووەكانی دنیا بەردەوام لە نوێبوونەوە و هێنانە پێشی تەكنیكی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان بێت، كاتێك لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بكرێت، ناتوانرێت سوود لە ئەزمون و تەكنیەكە نوێیەكان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بكرێت، بەجۆرێك كەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی كەرتی باج و رسومات: بەو پێیەی داهات بەشێكی گوزارشتە لە كۆكردنەوەی باج و رسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات روون دەبێتەوە كە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات كە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێكی تر لەبوارە جۆربەجۆرەكانی خزمەتگوزاری بەكاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەكات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێكبخرێتەوە، هەر زیادكردن و كەمكردنێك تیایاندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەكات، كە بۆچی لەكەرتێك باج یان رسومات زیاد دەكرێت، نەبوونی ئەم پرۆسەیە وادەكات هاووڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەیەی بە چارەنووسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نموونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگاو بان و ژینگە لەشوفێران، بەگوێرەی بەدواداچوون داهاتەكانیان لەم بوارانە خەرج ناكرێتەوە. پاساوەكانی نەبوونی بودجە لەهەرێم لەدوای قەیرانەكانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجەو پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حكومەتی هەرێم كردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەكات، بەو پێیەی بەرچاوڕوونی نەبووە بۆ بڕی داهاتەكان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی كوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵكراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەكاتی هەبوونی قەیران بوونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حكومەت بەشێوەیەكی تۆكمەتر بتوانێت داهاتەكانی رێكبخات و خەرجیەكانی ئاراستە بكات. حكومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبوونی بودجە هەموو خەرجیەكانی لەدەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان كردووە، جگە لە راپۆرتەكانی كۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لەداهاتی كەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ كابینەی نۆیەم گۆڕانكاریەك لەم رووە روویدا، حكومەت هەنگاوی هەندێك ناوە بە ئاراستەی خستنەڕووی  داهاتەكانی، بەڵام ئەمەش چەند كێشەیەكی هەبووە: *تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە كە ئەو ژمارانەی وەك داهات حكومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەكانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەكانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بكەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەكانی داهات لە هەرێم. *بەهۆی مانەوەی كاریگەریەكانی دوو ئیدارەیی تائێستاش بەشێكی داهاتی خاڵە سنورییەكان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەك لە لێدوانی بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. *تائێستاش هەموو داهاتەكانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەك ئەوەی لەسەرەتای ئەم كابینەیە جەختی لێكرایەوە، بەڵكو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە بە بڕێك پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەكات بۆ خەرجیەكان. شێوازی پەیڕەوكراوی ئامادەكردنی بودجە لەهەرێمی كوردستان بودجەی بنود: دەستپێكردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەندكردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە تاساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەكرێت بڵێین كۆنترین شێوازی ئامادەكردنی بودجەیە، كە لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، كە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە كۆمەڵێك خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حكومەت داهات و خەرجیەكانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشتبەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە كەمترین گۆڕانكاری تێدا روودەدات. فۆرمی داڕشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەكان بۆ دیاریكردنی داهات و خەرجیەكانیان، بە گۆڕانكاریەكی كەم، كێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەك پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەكانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵكو زیاتر لەبەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە. واتە لەم فۆرمە حكومەت ناتوانێت گۆڕانكاریەكی ئەوتۆ لەداهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بكات، بەڵكو پابەندە بەكۆمەڵێك خشتەی دیاریكراو كە دەبێت ساڵانە پڕبكرێتەوە، لایەنەكانی خوارەوەش كە بەشداری لە داڕشتنی دەكەن بەهەمان شێوە پابەندن بەكۆمەڵێك خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا كەمتر دەتواندرێت گۆڕانكاری ریشەیی لەبودجەی ساڵانە بكرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەكانی حكومەت، بەڵكو زیاتر تەواوكاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی كوردستان هەنگاوێكی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دووبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بكرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەكانی ئامادەكردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوكاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و ناوخۆییەكان و پسپۆرانی بوارەكە. بۆ پێشخستنی ئەو شێوازە چەند تێبینیەك دەخەینەڕوو: •پێویستە بودجەكە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەكان لەخۆ بگرێت. •پابەندبوون بەكاتی تێدابێت لە پێشكەشكردن و پەسەندكردن، هەروەها ژمێرەی كۆتایی. • بنەمای لامەركەزیەت لە داڕشتنیدا رەچاو بكرێت. •بەشداری چین و تووێژەكان و لایەنەكان لە داڕشتنی رەچاو بكرێت. •بەر مەبنای ئەولەویاتەكانی پرۆژە ستراتیژیەكانی حكومەت بێت.   دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی ستۆپ:.. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له‌ هه‌رێمی کوردستان Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان. ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز         هەژار سەلیم         عبدالبارى ساڵح ناوی راپۆرت: 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى) نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ  ساڵی چاپ: مارسی ٢٠٢٢ شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبرج – هەولێر بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣١) ساڵی ٢٠٢٢ ناساندن رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان. پێشەکی ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە. هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات. بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن. دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت. بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان. ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو. بنەماى کارى راپۆرتەکە:  رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا.  کورتەى جێبەجێ کردن: ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە: ١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت.  ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى. ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان:  یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد.  دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە. کۆکردنەوەى زانیارى: هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان. لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە. ناوەڕۆکى کارى راپۆرت: لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە.  بەشی یەکەم بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە ١. یەکانگیری:  بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان. ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا. ٢. ساڵانەیی بودجە: وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات. ٣. گشتگیری:  بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت. ٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی: مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە. ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا. هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت.  بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.   هەرێمی کوردستان و بودجە لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون. خشتەى یاساى بودجەى ساڵانەى هەرێمى کوردستان ژ    ساڵەکان    یاساى بودجە ١    ١٩٩٢    نەبووە ٢    ١٩٩٣    هەبووە ٣    ١٩٩٤    نەبووە ٤    ١٩٩٥    نەبووە ٥    ١٩٩٦    هەبووە ٦    ١٩٩٧    هەبووە ٧    ١٩٩٨    نەبووە ٨    ١٩٩٩    نەبووە ٩    ٢٠٠٠    نەبووە ١٠    ٢٠٠١    هەبووە ١١    ٢٠٠٢    نەبووە ١٢    ٢٠٠٣    نەبووە ١٣    ٢٠٠٤    نەبووە ١٤    ٢٠٠٥    نەبووە ١٥    ٢٠٠٦    نەبووە ١٦    ٢٠٠٧    نەبووە ١٧    ٢٠٠٨    هەبووە ١٨    ٢٠٠٩    هەبووە ١٩    ٢٠١٠    هەبووە ٢٠    ٢٠١١    هەبووە ٢١    ٢٠١٢    هەبووە ٢٢    ٢٠١٣    هەبووە ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە.  ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات: بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە. ٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات. ٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان: ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری: هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات: هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت: کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات. ٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت. ٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات: بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە. پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات. حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە: ⦁    تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم. ⦁    بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. ⦁    تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان. بەشى دووەم  مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟ بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە: شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.  واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە. بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو: ⦁    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت. ⦁    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی. ⦁     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت. ⦁    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت. ⦁    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت. مۆدیلە تازەکانى بودجە ١. بودجەی بنەما سفری ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان. ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە: ⦁    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین. ⦁    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە. ٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت. لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە. ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی. گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە: ⦁    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت. ⦁    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە. ⦁    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری. ⦁    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە. ٣. بودجەی بەشداری بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟ ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت. ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە. لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت. سودەکانی بودجەی بەشداری: ⦁    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری ⦁    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت. ⦁    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە. مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری: ⦁    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە. ⦁    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان. ⦁    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن. ⦁    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان. خشتەى هەنگاوەکانى دانانى بودجەى هاوبەشیکردن   ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام. چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟ بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت: ⦁    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت. ⦁    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات. کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.  هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە. ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات. بودجە و پەرلەمان ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە. خشتەی ژمارە (20) رێکەوتى پەسەندكردن و  ڕاستاندن و جێبەجێكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی (2007 – 2013) ڕووندەكاتەوە بەرواری بەركاربوونی (بەبڵاوكردنەوەی یاساكە لە ڕۆژنامەی فەرمیدا)    بەرواری ڕاستاندنی پڕۆژەكە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە    بەرواری پەسەندكردنی پڕۆژەكە لەلایەن پەرلەمانەوە    ساڵ 29-7-2007    26-7-2007    18-7-2007    2007 26-5-2008    13-5-2008    30-4-2008    2008 13-7-2009    5-7-2009    16-6-2009    2009 26-4-2010    19-4-2010    13-4-2010    2010 30-6-2011    23-6-2011    31-5-2011    2011 1-7-2012    27-6-2012    24-6-2012    2012 3-3-2013    26-2-2013    15-2-2013    2013 پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە. بەشى کۆتایی دەرئەنجام و راسپاردەکان دەرەنجامەکان ⦁    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین. ⦁    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە. ⦁    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت. ⦁    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە. ⦁    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە. ⦁    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە. ⦁    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە. ⦁    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات. ⦁    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان. ⦁    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. ⦁    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە. ⦁    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە: سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە. چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت. لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت. راسپاردە و پێشنیارەکان ⦁    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە. ⦁    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان. ⦁    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە. ⦁    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە. ⦁    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن. ⦁    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت. ⦁    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت. ⦁    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن. ⦁    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن. لیستى سەرچاوەکان ١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی. ٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية. ٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان. ٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١. ٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩. ٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان. ٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان. ٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان. ١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ. بەشێک لە چالاکی و بڵاوکراوەکانی  رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرپێدان پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان) رێکخراوی ستۆپ بۆ دژە گەندەڵی  بەهاوکاری "سندوقی نیشتیمانی بۆ دیموکراسی NED" کە دەمەزراوەیەکی ئەمریکیە جێبەجێی دەکات، ئەم پرۆژەیە درێژخایەنە لە ساڵی 2015ەوە دەستی پێکردوە، ئێستاش بەردەوامە و ساڵانە بەستراتیژیەتێکی نوێ دەستپێدەکاتەوە. بیرۆکەی پرۆژەکە، بۆ ساڵی (2015 – 2016) چاودێری کردنی میدیا بەشێوەیەکی گشی کۆکردنەوە و دیکۆمێنتکردنی ئەو راپۆرت و زانیاریانەی لەسەر گەندەڵی بڵاودەکرێنەوە، دواتر لە راپۆرتێک بە نوسراو ئاراسەی دامودەزگای چاودێری و لێکولینەوەکانی هەرێمی کوردستان دەکرا بە تایبەتی هەریەکە لە (دەستەی دەسپاکی و داواکاری گشتی) بۆ لێکۆلینەوە و بەدواداچون. بەشێکی دیکەی، چاودێریکردنی پرۆژەکانی چاکسازی و پرۆسەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی بوو، چاودێری ئاستی جێبەجێ کردنی بەڵێنەکانی چاکسازی.  ئەنجامی پرۆژەکە: 1. دیکۆمێنتکردنی کەیسەکانی گەندەڵی. 2. پەڕینەوەی ئەزموونی بەرەنگاری گەندەڵی بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی. 3. دروستکردنی پردی پەیوەندی هاوکاری و هەماهەنگی لە نێوان دام و دەزگای چاودێری لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا. 4. بینای زانیاری و مەعریفەی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی بۆ چالاکوانان هەولێر. 5. کردنەوەی چەندین دۆسیە لە دادگاکان بۆ کەیسەکانی گەندەڵی کە لە میدیا بڵاوکرانەوە. لەو ماوەیەدا (10) راپۆرتی لە سەر دۆسیەکانی گەندەڵی بڵاوکردەوە. لە ساڵی (2017) کە دەکاتە وەرزی سێیەمی پرۆژەکە، بەستراتیژیەتێکی نوێ کار لەسەر: 1. دروستکردنی تۆڕی شەفافی لە شاری هەولێر، بۆ چاودێری کردنی ئاستی جێبەجێ کردنی یاسای بەدەستهنانی زانیاری لە دامودەزگاکانی حکومەت دەکات. 2. کاراکردنەوەی یاساکانی‌ پاڵپشت بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی، کارکردن له‌سه‌ر چه‌ند یاسایه‌ک که‌ پاڵپشت ده‌بن بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. به‌تایبه‌ت هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی ساڵی (1979) بۆ ئه‌وه‌ش سوود له‌ ئه‌زمونی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌وه‌ش 4 دانیشتنی بچوکراوه‌ له‌ نێوان ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێرانی عێراق و په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌ندیکای مافپه‌رواران و داواکاری گشتی و پسپۆرانی یاسایی و مامۆستایانی زانکۆ و  چالاکانی مه‌ده‌نی، له‌ هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌له‌بجه‌، پاشان ئه‌نجامدانی کۆنفرانسێکی له‌سه‌ر ئاستی کوردستان بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی راسپارده‌کان بۆ هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی. 3. دروستکردنی فه‌رهه‌نگێکی تایبه‌ت به‌ چه‌مک و زاراوه‌ی گه‌نده‌ڵی، بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ و پێناسه‌کردنی چه‌مک و ره‌هه‌ند و شێوازه‌کانی گه‌نده‌ڵی و چه‌ند پرسێکی تایبه‌ت به‌ روبه‌ڕونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی فه‌رهه‌نگێک ئاماده‌ و چاپ ده‌که‌ین که‌ پێکهات بێت له‌ (100) لاپەڕە‌ و زیاتر له‌ 150 چه‌مک راڤه‌ و شیده‌کرێنه‌وه‌ تایبه‌ت به‌ گه‌نده‌ڵی، چونکه‌ تاکو ئێستا هیچ فه‌رهه‌نگێکی له‌و شێوه‌یه‌ لە هەرێمی کوردستان  نیه‌، ئه‌وه‌ش وای کردوه‌ به‌کارهێنانی چه‌مکه‌کان پاڵپشت نه‌بێت به‌ زانیاری پێش وه‌خته‌ و هه‌ندێجار تێکه‌ل کردنی چه‌مکه‌کان. لەو ماوەیەدا رێکخراوی ستۆپ کاری بۆ ئەو سێ پرۆژە کردوە: 1- پڕۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا لە هەرێمی کوردستان) بڕیار وایە ساڵی ئایندە بە ستراتیژیەتێکی نوێ کارەکانی بەرێوە ببات. 2- پڕۆژەی (چاودێری کردنی پڕۆژە و هانگاوەکانی چاکسازی حکومەت) لە کۆتایی هەموو ساڵێک راپۆرتێک تێروتەسەل لەو بارەوە بڵاودەکاتەوە. 3- پرۆژەی (بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی) کە بە هاوکاری ئەنیستیوتی ریفۆرم بۆ گەشەپێدان جێ بەجێ دەکرێت. ماڵپەڕی (ستۆپ ئەی سی – Stopac) لە ناوەڕاستی ساڵی 2017 رێکخراوی ستۆپ ماڵپەڕێکی بە هەردوو زمانی (کوردی و ئینگلیزی) دروستکرد، بۆ ئەوەی ببێتە پێگەیەک بۆ بڵاوکردنەوەی تەواوی ئەو راپۆرتانەی رێکخراوەکەمان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی بڵاویکردۆتەوە، هەروەها بڵاوکردنەوەی گشت ئەو هەوڵ و چالاکییانەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان، کە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی شەفافیەت و دیموکراسی و کەمکردنەوەی ئاستی گەندەڵی دەیدەن. سایتەکە گرنگی دەدات بە: 1- پرسی گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت لەسەر ئاستی ناوەخۆ و دەرەوە. 2- بڵاوکردنەوەی راپۆرته‌ ناوخۆییه‌کان و هه‌نگاوه‌کانی چاکسازی و روبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. 3- بڵاوکردنه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 4- ئیشکردن لەسەر ئەو دۆسیانەی گەندەڵی کە لە شێوەی (هه‌واڵ و راپۆرت و زانیاری) له‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی لە هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێتەوە. 5- ببێتە پێگەیەک بۆ بە دەستهێنانی هۆشیاری و مەعرریفە لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 6- بڵاوکردنەوەی ئەو راپۆرتە نێودەوڵەتیانەی کە لەسەر گەندەڵی دەردەچن. 7- خستنە رووی ئەزموونی چاکسازی وڵاتان، تا ببێتە بانکێکی زانیاری بۆ گشت چین و توێژەکان بە تایبەتی چالاکوانان و میدیاکاران و لێکۆڵەران و مامۆستا و قوتابیانی زانکۆ...هتد. 8- دانان و بڵاوکردنەوەی گشت ئەو قانونە نێوخۆیی و نێودەڵەتیانەی کە بۆ پێشخستنی شەفافیەت و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی دەرچوون. 9- دروستکردنی لینکی پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوە جیهانیەکانی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی. بڵاوکراوەکانی: 1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان. 2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی 6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016 11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی. 12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. 13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان. 14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1). 15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی. 16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2). 17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک. 18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە. 19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3). 20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل. 21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان. 22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان. 23. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان. 24. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1). 25. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان). 26. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2). 27. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین. 28. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3). 29. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4). 30. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان. پاشکۆى وێنەى چالاکیەکانى  

هاوڵاتى وەفدێكی یەکێتی سه‌ردانی سه‌لاحه‌دین به‌هادین، ئه‌مینداری گشتی یه‌كگرتوویان كرد و له‌ دانیشتنێكدا جەختیان کردەوە لەسەر پێویستی‌ ئەنجامدانی‌ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كاتی دیاری كراوی خۆیدا.   دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ چوارشەممە 27ی نیسانی 2022، به‌ گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی نووسینگه‌ی سه‌لاحه‌دین به‌هادین، ئه‌مینداری گشتی یه‌كگرتوو تیایدا هاتووه‌: سەلاحەدین محەمەد بەهادین، ئەمینداری گشتی یەكگرتوو بە ئامادەبوونی عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز و مستەفا عه‌بدوڵا، كارگێڕانی ئەنجومەنی جێبەجێكردن پێشوازیان كرد لە قادر حه‌مەجان، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندیەكانی یەكێتی و حامید حاجی غالی، ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی. باس له‌وه‌شكراوه‌: لە دیدارێكدا گفتوگۆ دەربارەی بارودۆخی عیراق و ناوچەكە كراو جەختیشكرایەوە كە عیراق و هەرێم بە قۆناغێكی بێ متمانەی سیاسی و دابڕانی لایەنە سیاسیەكاندا تێدەپەڕێت و ناكۆكی لایەنە سیاسیەكان بارودۆخەكەی گەیاندوه‌تە بنبەستێكی نەخوازراو كەجێی نیگەرانیە، حەوت مانگ بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا تێدەپەڕێت و تائێستا هیچ هەنگاوێكی جدی نەنراوە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عیراق.   لەبەشێكی تری دیدارەكەدا هەردولا هاوڕابوون كەپێویستە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كاتی دیاری كراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت و هەموو ئەو یاساو پرسانەشی كە رەهەندی نیشتمانیان هەیە بە رێككەوتن تێپەڕێندرێت.   ئه‌وه‌ش هاتووه‌: لەكۆتای دیدارەكەدا جەختكرایەوە كە خزمەتگوزارییەكان و بژێوی ژیان و دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران لە ئاستێكی زۆر خراپدایەو دەسەڵات بەرپرسەو ئەركی سەرەكیەتی بەجدی چارەسەری بكات، ناكرێت ئەو فەرمانبەرانەی كە ژیانی خۆیان بۆ خزمەتی وڵات و دامودەزگاكان بەخشیوە و خانەنشین بوون لە ئێستادا بێڕێزیان بەرانبەر بكرێت لەكاتی وەرگرتنی مووچەكانیان و لەپێناو وەرگرتنی مووچە گیان لەدەست بدەن. 

  هاوڵاتى دەستەی دژی داگیرکاری و شەڕخوازی  و كۆمەڵێك كەسانی مەدەنی و چالاكوان و پەرلەمانتار گردبونەوەیەكیان لەیەر دەمی نوسینگەی پەرلەمانی عێراق لە سلێمانی سازكردووە و بەیاننامەی نارەزاییان دایە پەرلەمانی عێراق و  داوا دەکەین کە حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان چی تر بێدەنگ نەبن و هەڵوێستی جدی وەربگرن لەبەرامبەر هێرشە بەردەوامەكانی توركیا. ئەمرۆ چوارشەممە 27ـی نیسانی 2022، دەستەی دژی داگیرکاری و شەڕخوازی  و كۆمەڵێك كەسانی مەدەنی و چالاكوان و پەرلەمانتار لە بەردەم نوسینگەی پەرلەمانی عێراق لە سلێمانی گردبونەوە و بەیاننامەی ناترەزاییان دایە پەرلەمانی عێراق و رایانگەیاند:" دەوڵەتی تورکیا  بەهەموو توانا سەربازیەکانیانەوە و بەبەرچاوی جیهانەوە درێژە دەدات بەپرۆسەی داگیرکاری لەباشوری کوردستان و لەچەند رۆژی رابردودا هێرشی دڕندانەی کردۆتە سەر دەفەری ئامێدی و گوندەکانی نێروەو رێکان و رێکان و زنجیرە چیای مەتیناو ئاڤاشین لەدژی گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و بەبەردەوامی ئەو ناوچانە بەفرۆکەو تۆپ و جۆرەها چەکی قەدەغەکراو بۆردومان دەکات ،هەوڵ دەدات بۆ جێگیر کردنی هێزەکانی لەسەر خاکی باشور کەبەهۆیەوە هاوڵایانی سفیلی ناوچەکە زەرەرمەند دەبن و دەکوژرێن".   بەیاننامەی دەستەی دژی داگیرکاری و شەڕخوازی هاوڵاتیانی بەرێز ئێمە لەگروپی دژبەشەرخوازی دەستدرێژیە سەربازیە یەک لەدوای یەکەکانی سوپای تورکیا بۆ سەرباشوری کوردستان و هێزەکانی پاراستنی گەل رسواو شەرمەزار دەکەین . وەک دەبینن دەوڵەتی تورکیا بەردەوام خەریکی سەرکوتکردنی گەلەکەمانە لەباکوری کوردستان و ئازادیحوازانی گەلەکەمان لەپەرلەمانتاران و سەرۆک شارەوانیەکان و لایەنگرانی هەدەپەو تەنانەت پارێزەرو مامۆستا تیرۆر دەکەن و لەگونجی زیندانیان قایم دەکەن ، دوا کردەوەشیان گرتن و راوەدونانی ئەو کەسانە بوون کەبەشداربون لەرێکخستنی ئاهەنگی نەورۆزی ئامەد لەمساڵ دا ، دەبینین بەبەرچاوی جیهانەوە دەستدرێژی دەکاتە سەر رۆژئاوای کوردستان و بەفرۆکەی درۆن و هێزی بەکرێگیراوو چەتەکانی بەرەی نوسرە هێرش و پەلاماریان بۆ سەر تێکۆشەرانی رۆژ ئاوا بەردەوامەو لەهیچ ناکەرێنەوە لە کوشتن و سوتاندنی ماڵ و لەناوبردنی دارو درەختەکان تابە دزین و تاڵانکردنی مەروماڵات کەلوپەلی ماڵان دەگات . ئێستاش بەهەموو توانا سەربازیەکانیانەوە و بەبەرچاوی جیهانەوە درێژە دەدات بەپرۆسەی داگیرکاری لەباشوری کوردستان و لەچەند رۆژی رابردودا هێرشی دڕندانەی کردۆتە سەر دەفەری ئامێدی و گوندەکانی نێروەو رێکان و رێکان و زنجیرە چیای مەتیناو ئاڤاشین لەدژی گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و بەبەردەوامی ئەو ناوچانە بەفرۆکەو تۆپ و جۆرەها چەکی قەدەغەکراو بۆردومان دەکات ،هەوڵ دەدات بۆ جێگیر کردنی هێزەکانی لەسەر خاکی باشور کەبەهۆیەوە هاوڵایانی سفیلی ناوچەکە زەرەرمەند دەبن و دەکوژرێن و لە ماڵ و حاڵیان دەردەکرێن رەزو باخیان دەسوتێت و مەرو ماڵاتیان تیا دەچێت ، هەربۆیە ئێمە لەگروپی دژ بەشەرخوازی بەتوندی پرۆسەی داگیرکاری لەلایەن سوپای تورکیاوە رسواو مەحکوم دەکەین ، هەروەک داوا دەکەین کە حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان چی تر بێدەنگ نەبن و هەڵوێستی جدی وەربگرن ، داوا دەکەین هێزە سیاسیەکانی کوردستان هەڵوێستی ئاشکرای خۆیان دەرببڕن و یەکریز بن لەبەرامبەر پیلان و چاوچنۆکیەکانی ئەردۆغان و دەوڵەتی تورکیا ، هەروەک داوا لەنەتەوەیەکگرتوەکان و ئەنجومەنی ئاسایش و وڵاتە زلهێزەکانی جیهان دەکەین بێنە سەر هێڵ و رێگە لەو پرۆسەی داگیرکاریە بگرن ، وەک دەزانن ئەم کارەی تورکیا دورە لەهەر بنەمایەکی جارنامەی گەردونی مافەکانی مرۆڤ و پرەنسیپەکانی نەتەوە یەکرتوەکان و رێز گرتن لە دراوسێیەتی ، پێمان وایە پێوسیتە ئەو دەوڵەتە واز لەعەقڵیەتی شۆفێنیزم و سەرکوتکرتن و کوشت و بڕ بهێنێت و بگەرێتەوە بۆ مەنتقی عەقڵ وبەرێگای سیاسی و دیموکراسیانە هەوڵ بدات چارەسەری ئاشتیانە بۆ دۆزی رەوای گەلەکەمان بدۆزێتەوە . پێمان وایە کەلەکەمان لەباکور دەستبەرداری مافی رەوای خۆی نابێت ، بەردەوام دەبێت لەتێکۆشان و ئەم کردەوانە سورتریان دەکات لەکۆشش کردن بۆ بەدەستهێانی مافە سروشتیەکانی خۆیان و هیچ هێزێک نیە بتوانێت بەر بگرێت بەئیرادەی پۆڵاینی گەلەکەمان ، لێرەشەوە داوا لەهەموان دەکەین بەشێوازی مەدەنیانە هەموو رێگاکان بگرنە بەر دژ بەشەڕخوازی تورکیا تا بەفشاری هەمووان بتوانین بەر بەداگیرکاری بگرین . لەکۆتاییدا دەڵێین رسوایی و شەرمەزاری بۆ سوپاو دەوڵەتی داگیرکاری تورکیا سەرکەوتن بۆ خەباتی رەوای گەلەکەمان نەمری بۆ شەهیدانی کەلەکەمان دەستەی دژی داگیرکاری و شەرخوازی 2022/4/27

شەنای فاتیح پۆشاكی بوكێنی یەكێك لەپۆشاكە تایبەتەكانە لەژیانی هەموو كچێكدا و خەونیانە كەپێوەی دەربكەون، چونكە تەنها لەڕۆژی هاوسەرگیریدا لەبەردەكرێت، خانمێكیش دەڵێت:» كچان تەنها بۆ یەك رۆژ پۆشاكی بووكێنی دەپۆشن و دەڵێن ئەو رۆژە وەك فریشتە ئاسا دەردەكەون». ماری شاژنی سكۆتلەندا یەكەمین كەس بووە لەڕۆژی هاوسەرگیریەكەیدا لەگەڵ پاشای فەڕەنسا جلی سپی لەبەركردووە لەساڵی 1559، پاشان لەساڵی 1840 شاژن ڤیكتۆریا هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلبێرت ساكس كرد و جلێكی سپی پۆشی لە ئاهەنگەكەیدا و پاش زەماوەندەكەیان رەنگی سپی بووە مۆدێكی نوێ‌ لەنێو چینی دەوڵەمەندەكاندا و پاشان لەناو خەڵكدا دوای ساڵی 1990 بڵاوبووەوە.  خانمێك: لەبەركردنی پۆشاكی بوكێنی دەبێتە جوانترین یادگاری ژیان.                                                                                                                                               لەنجە سەركۆ تەمەن 23ساڵ، خانمێكە هاوسەرگیری ئەنجامداوە و لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە ئەو پۆشاكە لەرۆژێكی تایبەتیدا دەپۆشرێت و ئاواتی هەموو كچێكە كە ئەو پۆشاكە لەبەربكات وتیشی:» بەڵام گرنگ ئەوەیە پاش لەبەركردنیشی ئەو كەسەی دێتە ژیانتەوە دڵخۆشت بكات». هەروەها خەرمان ئەنوەر تەمەن 34ساڵ، دووكانی پۆشاكی بووكی هەیە لەشاری هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» عادەتەن پۆشاكی سپی بۆ كاتی گواستنەوە بەكاردێت و ئارامی بەدڵی بووك دەدات هەندێك پێیانوایە بووك لەو رۆژەدا فریشتە ئاسا دەردەكەوێت».  خەرمان ئەنوەر ئەوەشی خستەڕوو، خانمان زیاتر پۆشاكی بووك بەكرێ دەبەن و كەم خانم هەیە بەدلەی بوكێنی بكڕێت. هاوكات ئەوەشی باسكرد كە لەهەرێمی كوردستاندا كارگەی پۆشاكی بوكێنی نییەو  وەك كاری سەرەتایی هەوڵ دراوە بەڵام بەشێوەیەكی فراوان كاری بۆ نەكراوە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ كەمی دیزاینەر و نەبوونی ژینگەیەكی لەبار بۆ ئەو كەسانەی ئارەزووی ئەو كارە دەكەن. بازرگانێكی پۆشاكی بووك: بەشێكی زۆری پۆشاكی بوكێنییەكان هاوردە دەكرێن.                                                                                                     ئومێد عەباس تەمەن 51ساڵ، بازرگانێكی پۆشاكی بووكە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پۆشاكی بوكێنی مۆدێلەكانی زۆرن و بەهۆی ئەوەی بۆ یەك رۆژ بەكاردەهێنرێت كچان زیاتر بەشێوەی كرێ دەیبەن، بەهۆی نرخەكەیەوە زیاتر خواست لەسەر پۆشاكە توركییەكانە بەراورد بەپۆشاكی بوكێنی فەرەنسی وڵاتانی دیكە». هاوكات باسی نرخەكەی كرد  كە ئەگەر خانمێك بەوێت بیكڕێت لە 300 دۆلار تا 500 دۆلار هەیەو ئەگەر خانمێك بیەوێت بەتایبەت بۆی دیزاین بكرێت نرخەكەی دەگاتە 700 دۆلار. پەیامنێرەکەی هاوڵاتى دوای بەدواداچوونی زیاتر بۆی دەرکەوت  کەهەندێک لەپۆشاکی بووک کرێکەی زیاترە لە  700 دۆلار کە لەفەرەنساو وڵاتانی تری ئەوروپاوە دەگەنە هەرێم و هەندێکیشیان نرخی کڕینیان دەگاتە پێنج هەزار دۆلار.  

سازدانی: هاوڵاتى بەڕێوەبەری سەنتەری میترۆ ئاماژە بەوە دەدات كە ساختەهەواڵ هەڕەشەیە بۆ سەر ئازادی راگەیاندن و دەشڵێت:» چاوخشانێكی خێرا بەمیدیای ئەلكترۆنی، میدیای نوێ، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەشێك لەو مەترسییە دەبینیت كە چۆن هەواڵی راست و ناڕاستت بۆ جیاناكرێتەوە، كە ئەمە هوشیاری تاك دەشێوێنێت». سەنتەری میترۆ كە رێكخراوێكی سەربەخۆی ناحكومی قازانج نەویستە لەساڵی 2009 دامەزراوە، كەمپینێكی بەناوی «دژە چەواشە» راگەیاند.  دیاری محەمەد، بەڕێوەبەری سەنتەری میترۆ لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ  روونكردنەوەی زیاتر لەبارەی كەمپینی»دژە چەواشە» دەخاتەڕوو. هاوڵاتى: بارودۆخەكە ئەوەندە مەترسیدارە وادەڵێن، هەواڵی درۆ كۆمەڵگەی كردۆتە ئامانج؟ دیاری محەمەد: بەڵێ بەدڵنیاییەوە، چاوخشانێكی خێرا بەمیدیای ئەلكترۆنی، میدیا نوێ، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەشێك لەو مەترسییە دەبینییت كە چۆن هەواڵی راست و ناڕاستت بۆ جیاناكرێتەوە، كە ئەمە هوشیاری تاك دەشێوێنێت. ئەوەی تری بەكارهێنانی ئینتەرنێتە بۆ بارزگانی بەمرۆڤ، بەكارهێنانی منداڵ، بازرگانی ئەلیكترۆنی نایاسایی، تەرویج بۆ مادەی هۆشبەر، تەرویج بۆ تیرۆر،  گوتاری رق و كینەو لەسەر ئەساسی جیاوازی دین، نەتەوە، رەگەز، تەنانەت ئینیتمای سیاسی و هاندانی توندوتیژی، ناوزڕاندن و سوكایەتی بەچالاكوانان و كچانی میدیاكارو هونەرمەندو داكۆكیكارانی مافەكانی مرۆڤ.  هاوڵاتى: ئێوە باس لەهەڵمەتەكانی هۆشیاركردنەوە دەكەن، بەڵام دەنگێكی زۆریش بەرزبووەتەوە داوای یاسایەك دەكات، لەناویاندا لیژنەی رۆشنبیری پەرلەمان، سەندیكای رۆژنامەنووسان، ئایا یاسایەك بۆ ئەمە پێویست ناكات؟ دیاری محەمەد: هەر ئەم هەفتەیە بەشێك لەوڵاتانی یەكێتی ئەوروپا، كۆبوونەتەوە و گەیشتوونەتە رێكەوتنێك، كە بە « مێژوویی» وەسفكرا، بۆ رێكخستنی فەزای ئەنتەرنێت و ئەو ناوەرۆكانەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاودەكرێتەوە.  واتە كێشەی هەواڵی ساختەو ناوەرۆكی خراپ، لەچوارچێوەی یەك وڵاتدا نییە، بەڵكو پەتایەكی جیهانییە، بەڵام ئەوان فشار دەكەنە سەر كۆمپانیا گەورەكانی وەك گوگڵ و تویتەرو میتا (فەیسبوك)، بۆ بەهێزكردنی لایەنی سانسۆر بۆ سەر ئەو ناوەرۆكانەی كە زیان بەخشن، بەمانای سانسۆركردنی خۆیان بۆ ئەو ناوەرۆكەی بڵاویدەكەنەوە، داوادەكەن ئاسانكاری بۆ بەشداربووان بكەن كە شكات بكەن، هەندێ رێوشوێنی تریش بگرنە بەر ئەگەر نەیكەن، ئەوا سزایان دەدەن. ئێمە یاسایەكمان ناوێ بۆ كۆتوبەندكردن، چونكە تەنها شوێنێك كە بەئازادی تەواو هاووڵاتیان رای خۆیان تیا بڵاودەكاتەوە ئەو تۆرانەن، ئێمە تیشكدەخەینە سەر هۆشیاركردنەوە، پێمانوایە ئەمەیان باشترە. هاوڵاتى: ئامانجی كەمپینەكەتان راگەیاندووە، بەڵام چالاكییەكانی ئەم كەمپینە چین؟  دیاری محەمەد: كەمپینەكەمان بۆ (بەرزكردنی ئاستی هۆشیاری لەدژی بڵاوكرنەوەی زانیاری ناڕاست و نادروست لەهەرێمی كوردستان)، بەئامانجی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری گشتییە لە رێگەی خولی هۆشیاری كەكچان و كوڕانی خوێندكاری بەشی میدیایی زانكۆكان یان تازە دەرچووەكان  لە سەنتەری چالاكییەكانماندان هەم بۆ راهێنانیان هەم بەشێك دەبن لە پرۆژەكەمان. بە واتای گروپەكانی زانكۆ و تەلەبەی زانكۆكانی هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە، ئیدارە سەربەخۆكان، پاشان لەگەڵ میدیاكاندا پەیامێك بڵاودەكرێتەوە، كۆنفرانسێكی نیشتمانیی دەكرێت، دەزانین ئەمە بەتەنها بەئێمە ناكرێت، بۆیە دەبێت هەمووان ببنە بەشێكی ئەو پرۆژەیە. هاوڵاتى : كاریگەری هەواڵی درۆو ناوەرۆكی زیانبەخش، زانیاری چەواشە، بۆ سەر ئازادی میدیا چین؟ دیاری محەمەد: دەسەڵاتی سیاسی لەهەرێمی كوردستان، زۆر شت دەكەنە پاساو بۆ بەرتەسكردنەوەی ئازادی میدیا و رادەربڕین، ئەمە یەكێكە لە مەترسییەكان و باس لەیاسا دەكەن بۆ كۆتوبەندكردن و تۆڵەی هەموو ئەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەگوزەری، لە ئازادی میدیای بكەنەوە، پرۆژە یاسای میدیای ئەلكترۆنی نموونەیە، لایەكی تری وەرگرو بەشداربووانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان  راست و ناڕاستی لێ شێوێنراوە، بۆیە هەواڵ و ناوەرۆكی چەواشەكارو ناڕاست تەنها مەترسی نییە بۆ سەر تاك و گروپێك، بەڵكو ئاڵانگارییەكی گەورەشە لەبەدەم ئازادی رۆژنامەگەری، داوامان كردووە میدیاكانی هەرێم و ئەوانەی ئازادی میدیایان بەلاوە گرنگە پشتیوانی كەمپینەكەمان بكەن. هاوڵاتى: پێتان وایە پارتە دەسەڵاتدارەكان یان ئەوانەی لەبەرەی ئۆپۆزسیۆنن چەندە بەرپرسیارن لەگەشەكردنی ئەم دیاردەیە؟ دیاری محەمەد: هەواڵی درۆو دەنگۆ و پروپاگەندە و چەواشەكاری لەكاتی توندبوونی ململانێ سیاسی و چەكداریدا یان كارەساتی سروشتی و یان  بڵاوبوونەوەی پەتا وەك ئەوەی لەسەردەمی كۆرۆنا بینمان یان قەیرانی ئابوری و... هتد ، وڵاتی ئێمە لەناو هەموو ئەم گرفتانەدا، بۆیە زەمینەیەك ئێجگار لەبارە بۆ بڵاوبوونەوەی خێرای هەواڵی ناڕاست و تەنانەت زوو بڕواكردنیش بە درۆ. پەیامی میدیای بەرپرسیار  پەیامی حەقیقەت، ئەوەی لەبڵاوكردنەوەی هەواڵ و زانیاری درۆو چەوشەكاردا دەبێتە قوربانی حەقیقەت، كەوابوو پەیامە پیرۆزەکەی رۆژنامەگەری لەژێر هەرەشەدایە، ئەمە سەرباری ئازادی كاركردنیان. بە رای ئێمە زۆرینەی پارتە سیاسییەكان ئەوانەی دەسەڵاتدارن یان ئۆپۆزسیۆن، سوپایەكی یەدەگیان هەیە ئەوەی پێی دەڵێن سوپا یان میلیشیای ئەلیكترۆنی، كەی بەپێویستیان زانی تۆڕەكان پڕ دەبێت لە زانیاری سەیرو سەمەرەو دوور لەوتووێژی بنیاتنەری سیاسی و مەدەنی، فەزای ئەنتەرنێت دەبێتە مەیدانی شەڕەكەیان، وەك پێشتر وتمان لەم شەڕەیاندا هاووڵاتیان و حەقیقەت قوربانین. هاوڵاتى : ئێوە هێزی ئەلتەرناتیڤ دروست دەكەن؟   دیاری محەمەد: ئەلتەرنایڤ دروستكردنی مەرجەعیەتە، مەرجەعییەتی میدیای بەرپرسیش دەبێت پابەندبوون بێ بەئەخلاقیاتی پیشەكەیان بێت، جا لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەواڵ و ناوەرۆكی ئەلیكترۆنی بڵاوبكەنەوە یان تیڤی و رادیۆو رۆژنامەی نووسراو بێت، میدیای پیشەیی مەحكومە بۆ وتنی راستی جا لە برسا بمرێت یان لە ناو زێڕا نوقمی بكەن. هاوڵاتى : ئەو میدیایە بوونی هەیە؟ دیاری محەمەد: بەڵی جارێ دەزگای میدیای لەو جۆرەو رۆژنامەنوسی ئازاد و راستگۆ هەن كە شەرەفی پێشەكەیان لەكەدار نەبووە، ئەوان هەوێنی پرۆسەی گەڕانەوەی میدیا دەبن بۆ راستەڕێی خۆی.

سازدانی: ئارا ئیبراهیم چاودێرێكی سیاسی و شارەزا لەمێژووی پەیوەندییەكانی تورك و كوردەوە دەڵێت:» پەكەكە ئەگەر بڕیار بدات شەڕی گەریلایی لەباكوور و توركیادا زیاتر بكات ئەوا لەسەر حیسابی چالاكیی ئەم دەڤەرەی نابێت و هێزی خۆی لەو شوێنانەی ئێستا كەمتر ناكاتەوە»، دەشڵێت:» پەكەكە بەتوركیا لەناونابرێت». رێبوار رەشید، چاودێری سیاسی لە وڵاتی سوید لەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵ هاوڵاتى ئەوە دەخاتەڕوو كە پەكەكە دەیەوێت سەرنجی توركەكان بۆ پرۆژەی ئاشتی ئۆجەلان رابكێشێت و دەشزانێت شەڕی گەورە دەرگا لە سەر خواست بۆ ئاشتیی دەخاتە سەر پشت، تاكورد مستی خۆی نەوەشێنێت و تیری خۆی نەهاوێژێت، كەس حیسابی بۆ ناكات. هاوڵاتى: لە رووی مێژووییەوە توركیا چاوی بەردەوام لەسەر ئەم ناوچەیە بووە، بۆچی دەست بەرداری نابێت؟ رێبوار رەشید: لەمێژوو بڕوانە، دوو سەد ساڵی رابردوو مێژووی كۆلۆنیالیزم بوو. كۆلۆنیالیزمی كلاسیك لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازیی بەریتانیادا بەرفراوان بوو. لە كاتێك لەمێژوودا ئینگلیز نەوەد دەرسەد لەو خاكانەی لە ژێر دەستدا بوو كە خۆیان ئیمپراتۆرییەك یان دەسەڵاتێكی پاشایەتیی بەهێزیان نەبوو. هەموو ئەوروپا خاوەنی كۆلۆنیی خۆیان بوون و كوشتاری گەورەیان ئەنجامداوە و سامانی ئەو خەڵكانەیان دزیوە و تاڵان كردووە. پێش ئەوانیش ئیمپراتۆریەكان هەر وایان كردووە هەرچەندە خەسڵەتی زۆرینەی ئیمپراتۆرییەكان ئەوە بوو كە لەبەر ئەو فاكتەرانەی ئەوسا برەودار بوون هەمیشە كەنارەكان جۆرێك لە ئۆتۆنۆمییان لە چوراچێوەیەكدا هەبووە.  بەنەمانی ئیمپراتۆری سەفەویی و عوسمانیی ئەوی یەكەمیان خاكی زۆر لەدەست نەدا و كوردستان و بەلوجستان و عەرەبی ئەهوازی هەر لەژێر دەستدا مایەوە. ئیمپراتۆری عوسمانیی خاكی زۆر لە دەستدا. لە ئەدەبیاتی پ. ك. ك دا كە پاشان ئیسمایل بێشكچی ـش بەكاری دەهێنێت دەگوترێت كە «كوردستان دوا كۆلۆنیی ئیمپراتۆری عوسمانییە كە رزگاری نەبووە». پەیماننامەكانی چاڵدێران ١٥١٤، قەسری شیرین ١٦٣٩، سیڤەر ١٩٢٠ لۆزان ١٩٢٣ و هتد زۆر بەجوانیی ئەم پێوەندیی دەسەڵاتە لە نێوان سەفەوییەكان و عوسمانییەكان لەلایەك و كورد لە لایەكی دیكە روون دەكاتەوە. نزیكەی هەموو تورك، هەندێك چەپی لێ دەربچێت، بە دوو جۆر لە پەروەردە گۆش كراون. یەكەمیان ئەوەیە كە تورك خاوەنی ئیمپراتۆرییەك بووە و گەورە بووە و دەبێت كەسایەتیەكەی بەو فووتێكراوەییە بمێنێتەوە، دووهەمیان ڕەگەزپەرستیی و وەحشیگەریی ئەتاتورك، مستەفا كەمالە، كە توركبوون بە مایەی خۆشبەختیی دادەنێت و كە ئەوی لە ناو چوارچێوەی سنووری توركیەدا بێت، بە تورك حیسابە، جا بیەوێت یان نا. ئێوە دەزانن كە هەموو داگیركردن و كۆلۆنیالیزمێك سەبارەت بە دزینی سامان و دادۆشینی هێزی كاری نەتەوەی بندەستە. خاكی كوردستان زۆر زەنگینە و كوردیش نەتەوەیەكی بە بەرهەمە. توركیا چاوی بریووەتە سامانی كوردستان و مردنی كورد. هاوڵاتى: لە 17ی نیسانەوە ئۆپەراسیۆنی نوێی ڕاگەیاند، پێتانوایە دەتوانێت وەك خۆیان دەڵێن پەكەكە لەناوببات؟ رێبوار رەشید:راستییەكەی لە ١٤ی نیساندا هەنگاوی یەكەمی هەڵگرت، ئینجا لە ١٥ ی مانگدا مەسرور بارزانی بانگ كرد و پێی راگەیاند كە بە تەمای شتێكی وان. بە زمانی دیپلۆماسیی ئەم كردەوەیە زۆر ناشیرینە. بەو مانایە دێت كە توركیا ڕێز لە بەرامبەرەكەی ناگرێت و تەنیا ئاگاداری دەكاتەوە كە وا دەكات و چاوەڕووانی چی لێیەتی. هەمووشمان ئاگاداین كۆبوونەوەكە لە چ ئاستێكی نزمدا ئەنجام دراوە، بە بەڕێوەبەریی سەرۆكی میت، هاكان فییدان و ئەردۆغان خۆی. بە دڵنییایەوە توركیا ناتوانێت پ ك ك لە ناو ببات، دەوڵەتی تورك لە پایزی ١٩٨٤ وە ئەو قسانە دەكەن، پێش ئەوەیش لە ١٩٨٠ هەتا ١٩٨٤ و دیارە لە بەردەوامییشدا گەورەترین هێرشی سەرزەمینیی بە مەبەستی ڕاوەدوونان و گرتنی ئازادیخوازانی كورد، بە تایبەتیی ڕێكخستنی پ ك ك، هێنایە سەر باكووری كوردستان. ئەوانەی ئەو مێژوویەیان خوێندووتەوە دەزانن كە هەر گوندێك لەلایەن دەیان ژەندرمەی توركەوە گەمارۆ دەدرا. خەڵكی گوندەكەیان بە پێوە ڕادەگرت و جوێنبارانیان دەكردن و پێیان دەگوتن بڵێن كە ئێمە هەر توركین، بڵێن كە ئێمە نۆكەری دەوڵەتین. ئیسمایل بێشكچی دەگێڕێتەوە كە چۆن ژەندرمەكان نیسك و نۆك و ماش و گەنم و جۆی خەڵكیان هەل دەڕشت و پێیان تێ دەخست. مەڕوماڵات و پارەیان لێ ستاندوون و دەستیان بە لەشی ژنەكاندا هێناوەو گاڵتەیان بەسمێڵی پیاوەكان كردووە. زیندانەكانی توركیا پڕ بوون لە كوردو گەورەترین تێكۆشانی سەرەتاكان لە زیندانەكاندا كراون، بەتایبەتیی زیندانی ئامەد. پەكەكە وەڵامدانەوەیەك بە كودەتای كەنان عەفرین لەساڵی ١٩٨٠ نییە، بەڵكو سەرئەنجامی ئەو وەحشیگەرییەیە كە لەدروستبوونی دەوڵەتی توركدا ساڵی ١٩٢٣ رووبەڕووی كورد بووەوە. پ. ك. ك هاواری نزیكەی سەد ساڵ لە ئێش و ئازاری كوردە. لەساڵی ١٩٧٩ وە ، نێزیكەی لە سەروبەندی رووخانی رژیمی شای بەنەفرەتبوودا، تائێستا، دەوڵەتی تورك سنگی خۆی دەكوتێت و دەنەڕێنێت و بەسەر مێژووی وەحشیگەریی خۆیدا دەنازێت و گۆرانی دەڵێت كە «ئەم جارەیان پ. ك. ك تەواو دەكەین». پەكەكە تەواو نابێت. ئەوی دەبێت تەواو بێت ئەو ستەم و چەوساندنەوە و نادادیە گەورەو گرانەیە كە تۆزقاڵێك نرخ و ئەرزش نەك هەر بۆ كوردی باكوور، بەڵكو بۆ كوردی هیچ شوێنێكی ئەم دونیایە دانانێت. سەرنجتان رادەكێشم بۆ نموونەیەك كە مشتێكە لە خەروارێك. هاوڕێیەك، عەمار گوڵی، دۆكۆمێنتێی بڵاكردبووەوە.  ئەویش ئەوەیە كە لەوتووێژێكی مستەفا كەمال لەگەڵ رۆژنامەی «Los Angeles Examiner» باسی دوو رووداو دەكات كە یەكێكیان لەسەر كوشتاری ئەرمەنیەكانە و پاكانەی بۆ دەهێنێتەوە كە گوایا پێش خۆی بووە. پاشان دەچێتە سەر شۆڕشی شێخ سەعید و بەهێنانی ناوی كوردستان دەڵێت: «لەچەندین حاڵەتی دیكە لە رابردوودا كە لەكوردستان و ئاناتۆلیای ناوین ویستێك بۆ ئاڵنگاری خواستی كۆماریان لەخۆیان دەرخست، منیش بە دەستێكی ئاسنین پانیانم كردەوە و بۆ نموونە ٦٠ سەركردەیانم لەسپێدەدا لە سێدارەدا. ئەوان دەرسی خۆیان وەرگرت تا ئیتر شمشێرەكانیان لەگەڵ من بەراوەرد نەكەن». وتووێژەكە 1 ی گەلاوێژی ١٩٢٦ بڵاوكراوەتەوە، واتە نزیكەی ساڵێك دوای لەسێدارەدانی شێخ سەعید و هاوڕێكانی. ئەمە نزیكەی سەد ساڵ لەوەبەر رووی داوە. ئەردۆغان نەبووە و كەمال مستەفا بووە. پ ك ك نەبووە و شێخ سەعید بووە.  من دڵنیام ئەگەر شێخ سەعید سەربەرزانە سنگی بەرەو روویان نەبردایتە پێش،  بۆ نموونە رووەو باشوور بڕۆیشتایە، ئەتاتورك هەر وازی لێ نەدەهێناو سوپای سوارەی بەدوادا دەنارد، چونكە پرسەكە پرسی دەرسدادانی كوردی دڵسۆزو شانازە. توركەكان كە ئەو خاكەیان لەكورد و ئەرمەن و ئاسوور و یۆنانی داگیر كردووە لەسەنگ و قورسایی ئەمە دەگەن. پەكەكە منداڵی ئەو بەرەژانەیە، كۆرپەی ئەو بێشكەیەیە كە درا بەدەم ئاوەوە بەڵام نەخنكاو رزگاری بوو، ئەو هاوارەیە كە سەد ساڵە دەیەوێت لە گەرووی هەمووماندا بپژێت و بەر بێت.  هاوڵاتى: وەزیری دەرەوەی عێراق، فوئاد حوسێن لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت لەساڵی 1984 تەنها وەرەقەیەك هەبووە بۆ یەك ساڵ كە 5 كیلۆمەتر داخڵ ببێت و پێش 72 كاتژمێر حكومەتی عێراق ئاگادار بكاتەوە، بەڵام ئێستا توركیا زیاتر لە 20 كیلۆمەتر خاكی هەرێمی بەزاندووە، دەبێت عێراق هەڵوێستی چی بێت؟ رێبوار رەشید: ئێمەمانان ئەم قسەیەمان سەدان جار كردووە، توركیا لەڕاستییدا هەموو دونیای عەرەب، نەك هەر ویلایەتی موسڵ و كەركووك، بەتاپۆی خۆی دەزانێت، هەروەها بەشێكی یۆنان و بولگاریا و هتد. بەڵام ئەمانە بوون بە دەوڵەت و خاوەنی سوپاو پێوەندیی نێودەوڵەتیی و هێز و هاوپەیمانیین و تورك ناوێرێت بیانكات بە ئەجێندا ئەگەرچی لەهەندێك ریتۆرێكی رەگەزپەرستییدا لێرەولەوێ دەیڵێن. بەڵام بە ئاشكرا باسی ویلایەتی موسڵ و كەركووك دەكەن، چۆن كورد بندەستە، بێ پارێزەرەو هێشتا لەسەر ئاستی نەتەوەیی ئامادەی ئەو جەنگە ئازادیخوازییە نییە.  ئێستا ئێمە لە عێراقدا سیستەمێكی فیدڕاڵییمان هەیە. بەڵام لە خودی كوردستاندا هێزێكی گەورەو گرانی چەكدارمان هەیە كەپێكەوە نزیكەی نیو ملیۆن كەسە. هەموو ئەمانە لەسەر پارەی من و تۆیەكی هاووڵاتیی كوردستان بەخێو دەكرێن و بەڕێوە دەبردرێن. لەگەڵ ئەوەیشدا نەك هەر نەمانتوانیوە یەك وشەش دژ بە توركیا بڵێین بەڵكو پشتیوانیشی لێدەكرێت. عێراق دەبێت رێز لە خۆی وەكو دەوڵەتێكی خاوەن سیادەت بگرێت. ڕێز لەپێكهاتەكانی و لەسسیتەمە فیدڕاڵییەكەی بگرێت، ڕێز لەسەروەریی و سەربەخۆیی خۆی بگرێت و  بەرامبەر بە فراوانخوازیی و داگیركاریی توركیا (دیارە ئێرانیش) دەنگی خۆی هەڵببڕێت. عێراق دەتوانێت رۆژانە لای نەتەوەیەكگرتووەكان شكات بكات و داوای كۆبوونەوە بكات، دەتوانێت داوا لەهاوپەیمانان و دۆستانی خۆی بكات كە ڕێگا لەتوركیا بگرن، دەتوانێت داوا لەخەڵكی عێراق بكات كە بەرامبەر ئەو داگیركارییە بووەستنەوەو هتد. هاوڵاتى: حكومەتی هەرێم نایشارێتەوە كە هاوكاری توركیا دەكەن و دەڵێن دەبێت پەكەكە هەرێم بەجێ بهێڵێت و تەنها بیانون بۆ لەشكركێشی توركیا؟ رێبوار رەشید: كاتی خۆی كە سەددام حوسەین پەیمانی ٥ كم لەگەڵ توركیا بەست، بۆ دژایەتیی پ. ك .ك نەبوو، بەڵكو بۆ دژایەتیی لایەنەكانی باشووری كوردستان بوو كە ئەوانیش بەتایبەتیی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان و بزووتنەوە و حزبی شیوعی (پاش ١٩٨٠) و هتد. ئەو كاتە قیادەی موئەقەتە لە ئێران بوون. یەكەم هێرشەكانی فڕۆكە جەنگیەكان دژ بەجەولەكانی كۆمەڵە و بزووتنەوە و یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان توركیا كردی كە بەسەدان پێشمەرگە شەهید و بریندار بوون. لەو هێرشانەدا بەهەڵەدا نەچم نزیكەی حەوسەد پێشمەرگە كوژران و بریندار بوون. دیارە یەك دوو عەشیرەتی ئەو دەڤەرە بەپارە نۆكەرییان بۆ دەوڵەتی توركیا كرد. یەكێك لەو شەهیدانە «عەبەی مەلا» بوو كە دەنگخۆشێكی خەڵكی سلێمانیی بوو و گۆرانی مامۆستا حەسەن زیرەكی دەچڕیەوە. ئەوە ساڵی ١٩٧٨ بوو، واتە ٦ ساڵ پێش ئەوەی پ .ك .ك بڕیار لە سەر دەستپیكردنی خەباتی چەكداریی بدات. ئەم دەڤەرەی ئەوڕۆ پ .ك .ك لێیەتی چل ساڵێك زیاتر لەوەبەر یەكێتیی نیشتیمانیی لێی بووە و جەولەی تێدا كردووە و خۆی تێدا پاراستووە. ڕۆژهەڵاتیەكانیش ساڵانێك لەو دەڤەرە بوون. ئەم نموونە بە ئازارە پێمان دەڵێت كە توركیا شەڕی لەگەڵ رێكخراوەیەكدا نییە كە ناوی پ. ك .ك یە، بەڵكو شەڕێكی لەگەڵ خەڵكی كوردستان هەیە. حكومەتی عێراق و توركیا، دیارە ئێرانیش، هاوئاهەنگ پێكەوە دژ بە خەباتی ئازادیخوازی خەڵكی كوردستان بوون و مرۆڤ دەتوانێت سەدان نموونە بهێنێتەوە.  توركیا و ئەوانی دیكە دوژمنی ئەو لایەنەن كە چالاكانە دەتوانێت رووبەڕوویان بووەستێت و وەڵام بە داگیركارییەكە بداتەوە. ئایا ئەگەر پەكەكە لە ئارادا نەبێت، من و تۆیەكی هاووڵاتیی كورد لەهەر چوار بەشەكەدا چ وەڵامێكمان بۆ ئەو سیستەمە داگیركارییە دەبێت؟ ئەو دەوڵەتانە چ ناوێكمان لێ دەنێن و چۆن بەرخورد و مامەڵەمان لەگەل دەكەن ئەگەر دژیان بین؟  هاوڵاتى: وتەبێژی كەجەكە دەڵێت پارتی هاوكاری تەواوی سوپای توركیا دەكات، ئەمە مەترسی لەسەر پێكدادانی نێوان پارتی و پەكەكە دروست ناكات؟  رێبوار رەشید: نا، هێشتا ئەگەری شەڕێكی وا، بەتایبەتیی لەلای پەكەكەوە دوورە. مەگەر چەكدارانی ماڵی مەلا مستەفا (من پێم وایە لە ١٩٦٠ ـەوە شتێك نییە بە ناوی «پارتی» بەڵكو شتێك هەیە بە ناوی «ماڵی مەلا مستەفا» كە ڕاستەوخۆ لەگەڵ دەزگاكانی ئیستیخباراتی ناوچەكە كار دەكەن) بە ئاشكرا، لە رووی مەیدانییەوە،  بكەونە شەڕەوە، لە مێژە ئەوان لە بواری ئیستیخباراتیی و سیخوڕییەوە هاوكاریی داگیركەران دەكەن.  هاوڵاتى: كەجەكە ئەوەی ڕاگەیاندووە كە شەڕ دەبەنەوە باكوری كوردستان، كردنەوەی بەرەی شەری زیاتر لەلایەن پەكەكە بەرانبەر سوپاكەی ئەردۆغان، بۆ پەكەكە ئیجابی دەبێت؟ رێبوار رەشید: پەكەكە زوو یان درەنگ وەڵام بەم هێرشەی توركیا دەداتەوە، ئەم هێرشە وەحشیگەرییە هەوڵدانێكی نەمرەو نەژیی ئەردۆغانە بۆ ئەوەی لە دۆخی ناهەموارو ئاڵۆزی توركیادا كە پارەیەكی زۆر قەرزداری بانكی جیهانییە و كێشەی بێكاریی و سیاسیی زۆرە، وەكو براوە خۆی نیشان بدات.  هەروەها متمانەی بەسوپا نییە و دەیەوێت سوپا بەشەڕی «شەرەفەوە» دوور لەخۆی و كۆشكەكەی، مەشغوڵ بكات، زۆرێك لە ژەنراڵەكان لەوە گەیشتوون. دوو ڕۆژێكی دیكە دەیبینین و دەبیستین كە لەهەموو لایەكی ئیسلامیست و كۆماریی و رەگەزپەرستە رەسمییەكان و ئەوانی دیكەوە گازی لێدەگیرێت و قەپاڵی پیادا دەكرێت. پ. ك .ك شەڕی گەریلایی لە توركیا كردووە ئەگەرچی لەئاستێكی بەرفراوانیشدا نەبێت. بەڕای من، پەكەكە دەیەوێت سەرنجی توركەكان بۆ بانگەوازی پرۆژەی ئاشتیی ئۆجەلان لە 2013 ڕابكێشێت و بڵێت كە گەڕانەوەیەك بۆ ئەو كاتە لە قازانجی هەمووانە، بەڵام دەشزانێت كە شەڕی گەورە دەرگا لە سەر خواست بۆ ئاشتیی دەخاتە سەر پشت، تا كورد مستی خۆی نەوەشێنێت و تیری خۆی نەهاوێژێت، كەس حیسابی بۆ ناكات. پەكەكە تائێستا بەم میتۆدە توانیوویەتی كەسایەتی سوپای تورك لە بنەڕەتدا بشكێنێت و ورەی سەربازەكایان بڕووخێنێت و ناچاریان بكات بە پانتاییەكی فراواندا بڵاو ببنەوە و پارەی خەیاڵیی بە دەوڵەت سەرف بكات و لەناوخۆدا بەشەڕیان بدات. زۆر جار لە پرسی گەریلا و قەندیلدا سووكایەتییان بە یەكتر كردووە. من پێم وایە ئەو سووكایەتیكردنە بە یەكتر زیاتر دەبێت، نەك كەمتر. پەكەكە ئەگەر بڕیار بدات شەڕی گەریلایی لە باكوور و توركیادا زیاتر بكات ئەوا لە سەر حیسابی چالاكیی ئەم دەڤەرەی نابێت و هێزی خۆی لەو شوێنانەی ئێستا كەمتر ناكاتەوە. هاوڵاتى: بۆچونێك دەخرێتەروو كە پەكەكە لە قوڵایی خاكی باكوری كوردستان و توركیا شەڕ بكات بیانوو نامێنێ بۆ لەشكركێشی توركیا، چۆن ئەم بۆچوونە هەڵدەسەنگێنن؟ رێبوار رەشید: نا، ئەوە تێگەیشتنێكە سەرئەنجامی دڵەترسێیە. باشوور  پڕە لە ئاوی شییرین و نەوت و گاز و سامانی دیكە. باشوور لە حاڵەتە سرووشتییەكەشیدا، دوور لە وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان و خۆماڵیكردن، سامانی سەدان ترلیۆن دۆلاریی تێدایە. توركیا باكووریشی لە ژێر دەستدا نەبووایە هەر هەوڵی دەدا باشوور قووت بدات. ئەو بیركردنەوەیە بیركردنەوەیەكی ناوچەگەراییە و خودنائاگا لە تەسلیمبوون بە سنووری دەوڵەتیی ئێران و توركیا و عێراق و سووریاوە سەرچاوە دەگرێت. ئەمە بەمانایەكی خراپ و بەتەوس و توانجەوە ناڵێم و مەبەستم برینداركردنی هیچ كەسێكی دڵسۆز نییە. مرۆڤ لەو ترس و دوودڵیی و گومانە رزگاری دەبێت كاتێك كە  بەڕاستیی كوردستانیی بیر بكاتەوە، چون ئەو كاتە، ئەگەر ئەو سنوورە دەوڵەتیانە لە بەر چاویش بگرێت، بەڕەسمیی نایانناسێت.  بەڕای من ئێمە دەتوانین داوا لە پ. ك. ك بكەین یان پێشنیار بكەین كە پ .ك .ك هەروەها (تێبینی بكەن كە دەڵێم هەروەها) شەڕیش بباتە ناو باكوور و قووڵایی توركیا، بەڵام ئەوە شتێكی دیكەیە. گەورەكردن و بەرفراوانكردنی بەرەی شەڕ شتێكە و باركردن لە قووڵاییەكانی قەندیل شتێكی دیكەیە. من پێم وایە پ. ك. ك هەردووكیانی پێدەكرێت. هاوڵاتى: لەڕووی جوگرافییەوە پارتی هاوسنورە لەگەڵ توركیادا، پێتانوانیە ناچار كراوە بۆ ئەوەی هاوكاری توركیا بكات؟  رێبوار رەشید: ئەم پرسیارە یەكێكە لە باشترین پرسیارەكان كە كورد دەبێت لە خۆی بكات. بە ڕای من، باشوور دەتوانێت سەد جار داواكاریی لە سەر توركیا هەبێت، نەك بە پێچەوانەوە. ببینن، لە هەموو بەری ڕۆژهەڵات و باكووری ڕۆژهەڵاتەوە  هەتا سەر دەریای ڕەش، توركیا تەنیا یەك دەرئاوسێی هەیە ئەویش كوردە، كورد دەتوانێت دەست بخاتە گەرووی توركیا.  كوردستان تاكە دەرووازەیەكی توركیایە بۆ كوردستان خۆی، بۆ دونیای عەرەب لە زەمینەوە، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوین. توركەكان دەستپێشخەرییان كرد و هەوڵدەدەن لەڕێگای خیانەتی ناوخۆوە، كورد بكەن بە نۆكەری خۆیان. ئێمە رۆژانە ئەو قسە بێ مانایە دەبیستین گوایە توركیا دەرووازەی باشوورە، دەرووازەی باشوور بۆ چی؟ بۆ قوماركردن بە سامانەكانی نەتەوەكەمانەوە؟  بێگومان ئێمە توركیامان پێویست دەبێت كاتێك كەڕێگای دەدەین وەكوو پۆلیسێكی خۆی مامەڵەمان لەگەڵدا بكات، كاتێك كە بەرهەمی ناوخۆمان دەخنكێنین، كاتێك كە نهێنیی هاوپەیمانان دەڵێن ، كاتێك سترەكچەری مۆدێرنی بەڕێوەبەرایەتیی تێكدەدەین و خانەوادەیەك دەكەین بە هەمەكارە و بەخودای خەڵك و هتد. ئەگەر حكومەتێكی نیشتیمانپەروەری دڵسۆزی هەبێت باشوور دەتوانێت داواكاریی و مەرجی چارەسەری كورد لە توركیا لەسەر توركیا دابنێت. با ئەو داوایە وەكوو باشوور بۆ چارەسەرێكی فیدڕاڵیی بێت، كێشە نییە. گرنگ ئەوەیە من و تۆی باشووریی مەرج لە سەر توركیا دابنێین. باشوور ئێستایش لە ژێر پارێزەری ئەمریكا و هاوپەیماناندایە. باشوور لەبەرئەوە دەتوانێت هەموو رۆژێك لای ئەوان شكات بكات و داوای چارەسەر بكات، داوا بكات كە پەكەكە لە لیستی تیرۆر لاببردرێت. تائێستا چەند لەو «سەركردانەی» باشوور داوایان كردووە ئۆجەلان ببینن، یان ئۆجەلان ئازاد بێت؟ ئایا داوایەكی وا كەسایەتیی ئەو كەسانە و پێگەی باشوور بەهێز دەكات یان لاواز؟ خەڵكی باشوور تەنیا كاتێك قازانج دەكەن و لەم بەڵای بێ مووچەیی و بێ خزمەتگوزاریی و ئاییندەڕەشییە ڕزگار دەبن كە لە كۆنتێكستێكی كوردستانیی و ئازادیخوازانەدا بیر بكەنەوە و كار بكەن.  كێ توركیای لە كورد كردووە بە بەڵای نەفرەت؟ هیچ سووكایەتییەك نەماوە توركەكان بە كوردی باشووری نەكەن.  هاوڵاتى: لەئاستی نێودەوڵەتیدا چۆن تێڕوانین هەیە بۆ بەرخودانی پەكەكە؟ رێبوار رەشید: چوار جار بەڕەسمیی چووم بۆ ئەمریكاو هەر جارەی لەگەڵ دەیان لەسێناتۆر و كۆنگرێسمان دانیشتووم و قسەوباسی پرۆفیشناڵمان هەبووە. ئەوان، هەر هەموویان، دەڵێن كە ئێمە وەكو ئەمریكا كێشەی راستەوخۆمان لەگەل پەكەكە نەبووە، بەڵام توركیا دۆست و هاوپەمانی ئێمەیەو لەبەرئەوە پەكەكە كە دژی توركیایە بەتیرۆریست دەزانین، چون ئەوە داوای توركیایە. بەڵام نموونەیش هێنراوەتەوە كە یەكیەتیی نەتەوەیی لەناو كورددا دەتوانێت ئەمە بگۆڕێت و كە ئەمە بەكار دەگۆڕدرێت. كاتێك كوردی باشوور دەنگ هەڵببڕێت، كە ناڕەزایەتیی دەرببڕێت، كە هەموو پێكەوە تووڕە ببین و داوای مافی خۆمان بكەین، ئەمریكا و ئەوانی دیكە لەناتۆ ناچارن ڕای خۆیان بگۆڕن، سیاسەت تەسلیمبوون بە ئەمری واقیع نییە، بەڵكو گۆڕینیەتی. هاوڵاتى: داگیركاری توركیا لەسەر خاكی هەرێم، لەبەرژەوەندی لایەنێكی كوردیدایە؟ رێبوار رەشید: هەموو جۆرە داگیركارییەك لە زەرەر زیاتر قازانجی بۆ نەتەوەی بندەست نییە، ئەمە پرینسیپە. دیارە كەسانێك دەتوانن یان لایەنێك دەتوانێت قازانج بكات ئەگەر ببێت بە بەشێك لە نەزمی داگیركاریی، بەڵام لایەنێك لە نەتەوەی بندەست چۆن دەتوانێت ببێت بەشێك لە نەزمی سیستەمی داگیركەریی ؟ بێگومان ناتوانێت، چونكە پێوەندیی دەسەڵات لە نێوان داگیركار و داگیركراودا تەواو لاسەنگە. ئەم پەیوەندییە بەرژەوەندییگەرایە تەنیا كاتێك روودەدات كە كەسانێك، ماڵباتێك، عەشیرەتێك تەسلیم بەو نەزمە بن. ئەو كاتە ئەو تەسلیمبوونە لەسەر حیسابی من و تۆ، لەسەر حیسابی سامانی نەتەوەیی من و تۆ ئەنجامدەدرێت. دەسەڵاتی داگیركار پێی دەڵێت: ئەگەر ئەم كارانە بە ئەنجام بگەیەنیت، ئەم دەستكەوتانەت دەبێت». سیستەمێكی داگیركاری زۆر بە ئەزموونی وەكو توركیا دەتوانێت بە سەدان شێوە كەسێك، لایەنێك، خانەوادەیەك یان عەشیرەتێك ناچار بە collaboration جاشایەتیی/ سیخوڕیی/ هاوكاریی بكات بەتایبەتیی كە ئیمتیازە ماڵیی و سیاسییەكان گەورەو گران بن.

هاوڵاتى نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ وەفدێكی باڵای ئه‌مه‌ريكى كۆبووه‌وه‌ و  باسیان لە چاکسازی و رێکخستنەوەی پێشمەرگە کرد. چوارشەممە 27ـی نیسانی 2022، نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان پێشوازى له‌ شاندێكى باڵاى ديپلۆماسى و سه‌ربازيى ئه‌مريكى به‌ سه‌رۆكايه‌تيى ده‌ينا ستروول، جێگرى ياريده‌ده‌رى وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌مريكا بۆ كاروبارى رۆژهه‌ڵاتى نێوه‌ڕاست كرد. لە کۆبوونەوەکەدا ماتيو توله‌ر، باڵيۆزى ئه‌مريكا له‌ عێراق، ماتيو ترۆلينگه‌ر، جێگرى به‌ڕێوه‌به‌رى كاروبارى سياسى و سه‌ربازى له‌ هێزه‌ هاوبه‌شه‌كانى ئه‌مه‌ريكا له‌ رۆژهه‌ڵاتى نێوه‌ڕاست و چه‌ند به‌رپرسێكى سياسى و سه‌ربازى بەشدارییان کرد.  بەگوێرەی راگەیێندراوی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، جێگرى ياريده‌ده‌رى وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌مريكا بۆ كاروبارى رۆژهه‌ڵاتى نێوه‌ڕاست جه‌ختى له‌ روانگه‌ و سياسه‌تى ئه‌مريكا‌ كرده‌وه‌ كه‌ "پابه‌نده‌ به‌ به‌رده‌واميى پشتگيريى سياسیی و سه‌ربازی بۆ عێراق و هه‌رێمى كوردستان، بره‌ودان به‌ كارى پێكه‌وه‌يى و هاريكاريى هاوبه‌شى نێوانيان، هه‌روه‌ها پێزانينى وڵاته‌كه‌ى بۆ رۆڵ و قوربانييه‌كانى پێشمه‌رگه‌ له‌ شه‌ڕى دژى داعشدا ده‌ربڕى."  نێچيرڤان بارزانى "سوپاس و پێزانينى هه‌رێمى كوردستانى بۆ پشتگيرى و هاوكارييه‌كانى ئه‌مريكا و هاوپه‌يمانيى نێوده‌وڵه‌تیی دژى داعش بۆ عێراق و هه‌رێمى كوردستان له‌ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى تيرۆردا دووپات كرده‌وه‌."  راگەیێنداراوەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان تێیدا هاتووە، کە "هه‌ردوولا هاوڕابوون له‌سه‌ر گرنگى و پێويستيى هه‌نگاونانی لايه‌ن و پێكهاته‌ عێراقييه‌كان بۆ ده‌رچوونى دۆخى سياسيى وڵات له‌ چه‌قبه‌ستوويى و هاتنه‌كايه‌ى حكومه‌تێک كه‌ وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ى چاوه‌ڕوانيى هاووڵاتييان بێت و بتوانێت رووبه‌ڕووى ئاڵەنگارییەکان ببێته‌وه‌. هه‌ر له‌وباره‌يه‌وه‌ جه‌خت له‌ گرنگيى ته‌بايى و يه‌كڕيزيى لايه‌نه‌ كوردستانييه‌كان و به‌رده‌واميى گفتوگۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى هه‌ولێر ـ به‌غدا كرايه‌وه‌."  لە راگەیێندراوەکەدا باس لەوەش دەکات، "جموجۆڵ و په‌لاماره‌كانى داعش له‌ ناوچه‌ جیا جياكانى عێراق و سووريا، به‌ هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى جیددى و مه‌ترسييه‌كى راسته‌قينه‌ له‌ قه‌ڵه‌م دران. هه‌ردوولا جه‌ختيان له‌ گرنگيى هاريكارى و هه‌ماهه‌نگيى نێوان پێشمه‌رگه‌ و سوپاى عێراق كرده‌وه‌ تاوەکو بتوانن به‌ پشتگيريى هاوپه‌يمانيى نێوده‌وڵه‌تى، به‌ره‌نگارى ئه‌و مه‌ترسييه‌ ببنه‌ و داعش يه‌كجارى له‌نێو ببرێت كه‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌ ئارامیی و سه‌قامگيريى عيراق و ناوچه‌كه‌ ده‌كات."  هەر له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌دا "چاكسازى و رێكخستنه‌وه‌ى پێشمه‌رگه‌، دۆخى هه‌رێمى كوردستان، دۆخى شنگال و ئاساييكردنه‌وه‌ى‌، پێشهاته‌كانى ناوچه‌كه‌ به‌گشتى و چه‌ند پرسێكى ديكه‌ى جێى بايه‌خى هاوبه‌شيان خسته‌ به‌ر باس." دەقی راگەیاندراوی كۆبونەوەكەی ئەرمۆ سەرۆكی هەرێم:.. سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ وەفدێكی باڵای ئه‌مه‌ريكى كۆبووه‌وه‌ به‌يانيى ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ 2022/4/27 به‌ڕێز نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان پێشوازى له‌ شاندێكى باڵاى ديپلۆماسى و سه‌ربازيى ئه‌مه‌ريكى به‌ سه‌رۆكايه‌تي خاتوو ده‌ينا ستروول جێگرى ياريده‌ده‌رى وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌مه‌ريكا بۆ كاروبارى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست كرد كه‌ له‌ به‌ڕێزان ماتيو توله‌ر باڵيۆزى ئه‌مه‌ريكا له‌ عيراق، ماتيو ترۆلينگه‌ر جێگرى به‌ڕێوه‌به‌رى كاروبارى سياسى و سه‌ربازى له‌ هێزه‌ هاوبه‌شه‌كانى ئه‌مه‌ريكا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و چه‌ند به‌رپرسێكى سياسى و سه‌ربازى پێكهاتبوو. له‌ سه‌ره‌تاى كۆبوونه‌وه‌كه‌دا خاتوو ستروول جه‌ختى له‌ ڕوانگه‌ و سياسه‌تى ئه‌مه‌ريكا‌ كرده‌وه‌ كه‌ پابه‌نده‌ به‌ به‌رده‌واميى پشتگيريى سياسى و سه‌ربازى بۆ عيراق و هه‌رێمى كوردستان و بره‌ودان به‌ كارى پێكه‌وه‌يى و هاريكاريى هاوبه‌شى نێوانيان، هه‌روه‌ها پێزانينى وڵاته‌كه‌ى بۆ ڕۆڵ و قوربانييه‌كانى پێشمه‌رگه‌ له‌ شه‌ڕى دژى داعشدا ده‌ربڕى. لاى خۆيه‌وه‌ سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى سوپاس و پێزانينى هه‌رێمى كوردستانى بۆ پشتگيرى و هاوكارييه‌كانى ئه‌مه‌ريكا و هاوپه‌يمانيى نێوده‌وڵه‌تى دژى داعش بۆ عيراق و هه‌رێمى كوردستان له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى تيرۆردا، دووپات كرده‌وه‌. هه‌ردوولا هاوڕا بوون له‌سه‌ر گرنگى و پێويستيى هه‌نگاونانى لايه‌ن و پێكهاته‌ عيراقييه‌كان بۆ ده‌رچوونى دۆخى سياسيى وڵات له‌ چه‌قبه‌ستوويى و هاتنه‌كايه‌ى حكوومه‌تێك كه‌ وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ى چاوه‌ڕوانيى هاووڵاتييان بێت و بتوانێت ڕووبه‌ڕووى ته‌حه‌دييه‌كان ببێته‌وه‌. هه‌ر له‌مباره‌يه‌وه‌ جه‌خت له‌ گرنگيى ته‌بايى و يه‌كڕيزيى لايه‌نه‌ كوردستانييه‌كان و به‌رده‌واميى گفتوگۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى هه‌ولێر ـ به‌غدا كرايه‌وه‌. له‌ ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌وه‌كه‌دا جموجۆڵ و په‌لاماره‌كانى داعش له‌ ناوچه‌ جياكانى عيراق و سووريا، به‌ هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى جددى و مه‌ترسييه‌كى ڕاسته‌قينه‌ له‌ قه‌ڵه‌م دران. له‌و ميانه‌دا هه‌ردوولا جه‌ختيان له‌ گرنگيى هاريكارى و هه‌ماهه‌نگيى نێوان پێشمه‌رگه‌ و سوپاى عيراق كرده‌وه‌ تا بتوانن به‌ پشتگيريى هاوپه‌يمانيى نێوده‌وڵه‌تى، به‌ره‌نگارى ئه‌و مه‌ترسييه‌ ببنه‌ و داعش يه‌كجارى له‌ناو ببرێت كه‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌ ئارامى و سه‌قامگيريى عيراق و ناوچه‌كه‌ ده‌كات. له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌دا چاكسازى و ڕێكخستنه‌وه‌ى پێشمه‌رگه‌، دۆخى هه‌رێمى كوردستان، دۆخى شه‌نگال و ئاساييكردنه‌وه‌ى‌، پێشهاته‌كانى ناوچه‌كه‌ به‌گشتى و چه‌ند پرسێكى ديكه‌ى جێى بايه‌خى هاوبه‌شيان، خسته‌ به‌ر باس.

سازدانی: ئارا ئیبراهیم وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) ئاماژە بەوە دەدات كە توركیا ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكەی رانەگەیاندووەو شەری دژوارو توند بەردەوامەو چەكی كیمیایی بەكارهێناوە و دەشڵێت:» سوپای توركیا هیچ هەرێمێكی گەریلای كۆنترۆڵ نەكردووەو شەڕ بەردەوامە». زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دوا زیانیاری لەبارەی ئۆپەراسیۆنەكەی سوپاكەی ئەردۆغان دەخاتەروو، ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە راستە سوپای توركیا ئێستا لەهەندێك شوێن هەیەو نەیتوانیوە سەقامگیر بێت و شەڕو پێكدادان لەنێوان سوپای توركیاو گەریلادا تا ئێستاش بەردەوامەو گەریلا ئەو هەرێمانەی بەرنەداوە. هاوڵاتى: سوپای توركیا قۆناغی یەكەمی ئۆپراسیۆنەكەی راگرتووە، هۆكارەكەی چییە؟ ئایا شكستی هێناوە بۆیە رایگرتووە؟ زاگرۆس هیوا: لە چاپەمەنیدا شتی وا دەوترێت و خەڵكی زۆر خۆشحاڵە و ئەوە ئێمە زۆر واتای دەدەینێ‌ و شتێكی بەنرخ و بەبەهایە، بەڵام لە مەیدانی شەڕ و بەپێی ئەو زانیاریانەی كە هەمانە هیچ ئاماژەیەك نییە كە توركیا پاشەكشەی كردبێت و ئۆپراسیۆنەكەی راگرتبێت. هەروەك چۆن لە رۆژی یەكەم رۆژ ئۆپەراسیۆن بەتوندی دەستیپێكردووە، ئێستاش بەهەمان توندی و دژواری شەڕ بەردەوامە لەهەموو هەرێمەكاندا، توركیا لەدوو رۆژی كۆتایی ئەم هەفتەیەدا دەستیكردووە بەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی. هاوڵاتى: هیچ زانیارییەكی نوێ هەیە لەبارەی زیانەكانی سوپاكەی ئەردۆغان؟ زاگرۆس هیوا: لە بەیاننامەكەماندا هاتووە تا دوێنێ بەدیاریكراوی 218 سەربازی توركیا كوژراون و زیاتر لە 40 سەربازی دیكەیان برینداربوون هەروەها 11 هەڤاڵی ئێمە شەهیدن لەڕۆژی یەكەمەوە تا دوێنێ‌ كە راگەیەندراوە. هاوڵاتى: بەڵام توركیا وا وێنای دەكات كە 56 گەریلای پەكەكەی شەهیدكردبێت؟ زاگرۆس هیوا: توركیا ئەو شەڕەی بۆ ئەوەیە لە رای گشتیدا خۆی وەكو سەركەوتوو نیشانبدات و بڵێت  سەركەوتوو بووم و ناچارە ژمارەكە زۆر دەكات، بەڵام ئەگەر ئێمە ژمارەی ئەو گەریلایانە كۆبكەینەوە كە توركیا دەڵێت شەهیدبوونە 10 بەرامبەری ژمارەی هەموو پەكەكەیە. هاوڵاتى: هیچ گەریلایەكتان بەچەكی كیمیایی شەهیدبووە؟ زاگرۆس هیوا: گەریلایەكی عەرەب كە راگەیەندرابوو بە چەكی كیمیایی شەهید بووە. هاوڵاتى: ئایا پارتی هاوكاری سوپای توركیای كردووە لە م ئۆپەراسیۆنەیدا؟ سوپای توركیاش دەڵێت چەند شوێنێكی هەستیارمان گرتووە ئەو شتە چۆنە؟ زاگرۆس هیوا: پارتی بۆ ئەوەی كە توركیا بەسەر گەریلادا سەربكەوێت هەموو ئاسانكاری و هەموو هاوكاریەكی سوپای توركیای كردووە، كاردانەوەی خەڵكی ئامێدی و خەڵكی بامەڕنێ بەرامبەر سوپای توركیا هەبوو 2008 نەیانهێشت سوپای توركیا بێتە پێشەوەو كورەژار و ئەو شوێنانە بگرێت، ئێستا بۆ ئەوەی كاردانەوەی خەڵك دروست نەبێت ئامێدی، دێرەلوك، شیلادزێ‌، بامەڕنێ  و ئەو شوێنانە سوپای توركیا عەسكەرەكانی بەجلی زێرەڤانییەوە لەناو سەیارەی زێرەڤانی و ئاسایشدا دەچن بۆ شوێنی نزیك گەریلاكان و ئەوكات بەجلی سوپای توركیاوە دەچنە هەرێمی هەڤاڵان. واتا پارتی هەموو هاوكاریەكیان دەكات، ئەو هەلیكۆپتەرانەی كە دێن عەسكەر دادەنێن ئەو هەلیكۆپتەرانە هیچكامیان لە سنوری توركیاوە نایەنە ناوەوە، ئەوان سەرەتا دێنە بامەرنێ و ئامێدی و لەپشتەوە دەیانەوێت دەربازی هەرێمی گەریلا ببن و عەسكەر داببەزێنن. راستە سوپای توركیا ئێستا لە هەندێك شوێن هەیەو نەیتوانیوە سەقامگیر بێت و شەڕوپێكدادان لەنێوان سوپای توركیاو گەریلادا تا ئێستاش بەردەوامە و گەریلا ئەو هەرێمانەی بەرنەداوە. هاوڵاتى: تیمی كوردستانی عێراقی سی پی تی هەیە باسی نەخشەی ئۆپەڕاسیۆنی سەربازی چنگی قوفڵی كردووە،واتە دوایین گۆڕانكارییەكان، ئەو باسی ئەوەی كردووە كە لەچەند ناوچەیەك سەربازیان داناوە بۆ نموونە: لەكورەژار چەند شوێنێكی دیكە، ئایا ئەمە ئەسڵی هەیە؟  زاگرۆس هیوا: نەخێر، ئەگەریش لەوێ داینابێت هەڤاڵان لەوێ پاشەكشەیان نەكردووە و لەگەڵیان شەڕ دەكەن. هاوڵاتى: دەتوانین بڵێین سوپای توركیا شكستی هێناوە؟ زاگرۆس هیوا: تائێستا شكستی هێناوە بەپێی ئەو پلانانەی كە دایناوە، بەپێی ئەو هەموو چەك و جبەخانە و تەكنەلۆجیایەی كە بەكاریهێناوە و سوپای دووەمی ناتۆیە، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە بڵێت ئێرەم بەتەواوی خستۆتە ژێر كۆنترۆڵی خۆمەوەو تائێستاش لەو شوێنانەی كەعەسكەریشی دانابێت شەڕو پێكدادان بەردەوامە. هاوڵاتى: ئەو چەكە بەهێزە چییە كە ئەمجارە گەریلا توانیویەتی زەڕبەی توند لەسوپاكەی ئەردۆغان بوەشێنێت، لەماوەی هەفتەیەكدا سەدانیان لێ بكوژێت؟ زاگرۆس هیوا: چەكی ئێمە تاكتیكی ئێمەیە، واتا خۆڕێكخستنەوەی گەریلایە بەپێی سەردەم، چەكی ئێمە تاكتیكی تیمی جوڵەپێكراوە، سوپای توركیا ناتوانێت بیانبینێتەوە، قوڵایی ئەرازی بەكاردێنین، تاكتیكی ئێمە ئەو شەڕەیە كە تیمەكانی ئێمە ئەنجامی دەدەن، بەو شێوەیە ئێمە بەتاكتیكی خۆمان هەم تەكنیكی سوپای توركیا پوچەڵدەكەینەوەو هەم زەڕبەشیان لێدەدەین. هاوڵاتى: موراد قەرەیلان فەرماندەی نەبەگە قسەی لەگەڵ گەریلاكان كردبوو لەڕێگەی ئامێری بێتەلەوە، ئەم قسەكردنەی سەركردەكانی پەكەكە لەگەڵ گەریلاكان تاچەند بەرخودانیان زیاد دەكات بەرامبەر سوپای توركیا و تاچەند تەحەمول و ئارامگرتنیان پێدەدات لەو ناوچانەدا؟  زاگرۆس هیوا: بێگومان ورەو هێزیان پێدەدات تا زیاتر و زۆرتر بەرەنگاری بكەن و زۆرتر خۆڕاگری بكەن و بەرخودان بكەن و شتێكی پۆزەتیڤە.

عەمار عەزیز   مستەفا كازمی لەشەنگالەوە یارمەتی سوپاكەی ئەردۆغان دەدات لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا هێزێكی زۆری بەچەكی قورسەوە رەوانەی شنگال كردووە ئەوەش لەپێناو   كونتروڵكردنی سنوری نێوان عێراق و سوریا و لێدان لەهێزەكانی یەبەشە. دۆخی شەنگال رۆژ بە رۆژ بەرەو ئاڵوزی زیاتر دەڕوات و گرژی و كێشەكان لەنێوان لایەنەكان زیاتر دەبێت بەتایبەت لەنێوان یەبەشە و سوپادا كە مستەفا كازمی دەیەوێت رۆڵی یەبەشە لەشەنگالدا كەمبكاتەوە، لەكاتێكدا هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان شەنگالیان لەدەستی داعش رزگار كردو ساڵی 2018 پەكەكە بەفەرمی لە شەنگال كشاوەتەوە. بەرپرسێكی سوپای عێراق ئامانجی هاتنی ئەو فیرقە سەربازییەی سوپای عێراق بۆ شەنگال ئاشكرا دەكات و دەشڵێت:» بۆ كۆنترۆڵكردنی سنوری نێوان سوریاو عێراق هاتوون». سەعد قاسم،  لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « ئەو هێزەی كە پێش دوو رۆژ گەیشتوونەتە شەنگال  بۆ سێ‌ مەبەستی سەرەكین ، یەكەمیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو چەكدارانەی داعشە كە ئەگەر هێرش بكەن تا ئەم هێزە بەرپەرچی بداتەوەو رێگا بە ئەوان نەدات كاری تیرۆری و كوشتن لەناوچەكە بكەن ، دووەمیان  كونتروڵكردنی بەتەواوەتی سنوری عێراق لەگەڵ سوریا كەئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگە، چونكە تا سنور بەتەواوی كونتروڵ نەكرێت كێشە هەر دروست دەبێت «. لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال، مەبەستی سێیەمی هاتنی سوپای عێراقی روونكردەوە كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو گروپانەیە كە سەرپێچی یاسا دەكەن و دەیانەوێت دۆخی ناوچەكە لەڕووی ئەمنییەوە تێكبدەن. مستەفا كازمی لەگەڵ ناردنی هێز بۆ شەنگال دوێنێ سێشەممە بڕیاریدا پارێزگاری نەینەوا بەوەكالەت ببێتە قایمقامی قەزای شەنگال. رەفعەت سمو ، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «  سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە، نەجم جبوری پارێزگاری نەینەوا سەرپەرشتی كاروبارە ئیدارییەكانی شەنگال بكات و وەك قایمقام قەزاكە بەڕێوەببات بەشێوەیەكی كاتی ، هەفتانە یەك رۆژ لەشەنگال دەوام بكات». جێگری پارێزگاری نەینەوا باسی لەوەشكرد كە (فەهد حامد) قایمقامی ئێستای شەنگال شەرعی نیەو ئیدارەی پارێزگای نەینەوا مامەڵەی لەگەڵ ناكات. خودێدا ئەلیاس، لێپرسراوی ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو هێزەی عێراق پێكهاتبوون لەكەتیبەیەكی دەبابە لەگەڵ كەتیبەیەكی تری چەكی قورس، جگە لەمانەش لەگەڵ فیرقەیەكی سەربازی، ئەم هێزەیە هاتوون سنورێك بۆ چالاكییەكانمان دابنێن و خەونەكەی خۆیان جێبەجێ‌ بكەن ئەویش رێككەوتنی بەغداو هەولێر كە لەكۆتایی ساڵی 2020 واژۆكراوە». لەكۆتایی ساڵی 2020، لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتەكەی كازمی رێككەوتنێك كراوە بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال، بەڵام هێزەكانی یەبەشەو بەشێك لەدانیشتوانەكەی دەڵێن پرس و راوێژ بەئەوان نەكراوەو لەگەڵیدا نین. ئەو بەرپرسەی ئەنجومەنی خۆسەری پێشیوابوو كە شەنگال هیچ پێویستی بەچەكی قورس و هێزی زیاتر نیەو  شەنگال ئارامە، بەڵام هەندێك لایەن دەیانەوێت دۆخی ئەمنی قەزاكە تێكبدەن، وتیشی:»پەیاممان بەو ئەو هێزەی عێراق كە هاتوونەتە ناو شەنگال ئەوەیە كە هیچ كەسێك ناتوانێت بیانترسێنێت و بەردەوام دەبن لەسەر خەباتی خۆمان». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  كە سەر بەوەزارەتی پێشمەرگەیە لەشەنگال لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى حەشدی شەعبی و یەبەشە تۆمەتبار دەكات بەدروستبوونی گرژی و ئاڵوزی و شەڕ لەشەنگالدا. حەیدەر شەشۆ پێشیوابوو ئەو شەڕو ئاڵۆزییەی نێوان سوپای عێراق و یەبەشە پەیوەندی بەدەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیاوە هەبووە بۆ سەر ناوچەكانی بادینان وتیشی:» ئێمە بەدووری نابینین چونكە هەر كاتێك ئۆپەراسیۆن لەهەرێمی كوردستان دەستپێ‌دەكات، پەكەكە دەڵێت ئێمە لەشەنگالیشین ئەمە رێگا بۆ توركیا خۆشدەكات بۆردومانی ناوچە سنورییەكان بكات». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  پێشیوابوو كە حكومەتی عێراق تەنیا ناوە، حكومەتێك نیە كە بتوانێت كێشەكانی شەنگال چارەسەربكات یان بەرگری لەسنورەكانی خۆی بكات «حكومەتی عێراق بەرژەوەندی لەگەڵ ئێران هەیە، بۆیە ناتوانێت هیچ قسەیەك لەسەر حەشدی شەعبی بكات، لەهەمانكاتدا چەند كەسێك لە حكومەتی عێراق بەرژەوەندییان لەگەڵ توركیا هەیە، بۆیە هیچ هەڵوێستیان لەسەر بۆردومانكردن و بەزاندنی سنورەكان نیە، بەغدا وا مامەڵە لەگەڵ توركیاش دەكات كە شەنگال بۆردومان بكات بە بیانووی بوونی پەكەكە». هەشت هێزی جیاواز لەشەنگال بوونیان هەیە كەژمارەیان دەگاتە 37 هەزارو 700 چەكدار. كە ئەوانیش پێكهاتوون لە هێزەكانی ( سەبازی سوپای عێراق ، پۆلیسی فیدراڵی ، پۆلیس و ئاسایشی ناوخۆ، هێزەكانی یەبەشە- یەجەشە، حەشدی شەعبی، پێشمەرگەی پاراستنی مەزارگەی شەرەفەدین ، پێشمەرگەی حەیدەر شەشۆ).  كارمەندانی پۆلیسی ناوخۆ هەزار و 900 پۆلیس ، لەگەڵ لیوایەكی سوپای عێراق كە لەشەنگال ژمارەیان سێ هەزار و 500 سەربازە.  چوار هەزار و 800 شەڕڤان، 15 هەزار سەربازی حەشدی شەعبی، لەگەڵ سێ‌ هەزار پێشمەرگە لەمەزارگەی شەرەفەدین،  هێزەكانی سوپا و پۆلیسی فیدرالی  ژمارەیان 14 هەزار كەس دەبێت.

هاوڵاتى هاوسەرۆکی پارتی دیموکراتی گەلان - هەدەپە رایگەیاند:" دەسەڵات لە بابەتی ئوکراینادا شەڕ رەتدەکاتەوە و لە هەرێمی کوردستان شەڕی هەڵگیرساندووە". پەروین بوڵدان  لە کۆبوونەوەی فراکسیۆنی پارتەکەیدا رووی دەمی لە ئاکپارتی کرد و وتی: "ئێوە لە هەوڵی ئاشتەوایی ئێمە نیگەرانن و ئەمە دەبینین، بەڵام وازناهێنین". هەروەها باسی لە دۆخی ئابووریی تورکیا کرد و رایگەیاند، بەپێی ئامارەکان لە هەر سێ کەس دووانیان پێیانوایە لە ئاییندەدا گەندەڵی لە تورکیادا زیاتر دەبێت. بوڵدان لەبارەی دۆسیەی داخستنی هەدەپە وتی، هەفتەی رابردوو ئەندامانی بەشی یاسایی پارتەکە بەرگرینامەی پێویستیان بەرزکردووەتەوە.  بەرەبەیانی رۆژی 18ـی نیسانی 2022 سوپای تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی نوێی بۆ سەر گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان بە ناوی چڕنووک - قوفڵ لە هەرێمی کوردستان دەستپێکرد. رۆژی دووشەممە 25-4-2022 رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا رایگەیاند، ئۆپەراسیۆنەکەیان بەردەوام دەبێت تاوەکو ئەو کاتەی، وەک خۆی دەڵێت، هەڕەشەی پەکەکە بۆسەر وڵاتەکەی ناهێڵێت. ئەردۆغان لەبارەی سنووربەزێنیی سەربازانی وڵاتەکەی وتی، ئامانجیان رووبەڕووبوونەوە و تێکشکاندنی تەواوەتی پەکەکەیە و وتیشی: "ئەم ئۆپەراسیۆنەی دواییش هاوشێوەی ئەوانی دیکە گونجاوە و لە چوارچێوەی رێککەوتننامە دووقۆڵییەکانی دراوسێکانمان و لە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەکان بەڕێوەدەبرێت".

هاوڵاتى ئەمرۆ بافڵ تاڵەبانی سەردانی هێزەكانی حەفتای كرد و لەگەڵ فەرماندەکانی ھێزی حەفتای ھێزی پێشمەرگەی کوردستان کۆبووەوە و رایگەیاند:" لە هەوڵەكانمان بۆ بونیادنانی هێزێكی تۆكمە و مۆدێرن بەردەوامین، ئەوەشی وتووە، رێگە بەهیچ كەسێك نادەین هێزی تایبەتی هەبێت. ئەمرۆ سێشەممە لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاماژە بەوەکراوە، بەمەبەستی بەدواداچوون و لەنزیكەوە ئاگاداربوون لە دوایین بەرەوپێشچوون و گۆڕانكارییەكان، بافڵ تاڵەبانی سەردانی هێزەكانی حەفتای كرد و لەگەڵ فەرماندەکانی ھێزی حەفتای ھێزی پێشمەرگەی کوردستان کۆبووەوە. ‏‎لە كۆبوونەیەكدا كە شاڵاو کۆسرەت رەسول و شۆڕش ئیسماعیل، وە‌زیری پێشمه‌رگه‌ و جەلال شێخ ناجی، لێپرسراوی ئاژانسی پاراستن و زانیاری—زانیاریی ھەرێمی کوردستان بەشداربوون، گفتوگۆکراوە لەبارەی گەشەسەندن، پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە و جموجووڵی پاشماوەكانی داعش. ‏‎بەپێی ڕاگەیەندراوەکە، لە كۆبوونەوەكەدا بافڵ تاڵەبانی جەختی لە بەرەوپێشبردنی توانا مرۆیی و سەربازییەكان كردۆتەوە و رایگەیاندووە، لە هەوڵەكانمان بۆ بونیادنانی هێزێكی تۆكمە و مۆدێرن بەردەوامین. مەشقی چڕ و راهێنانی بەردەوامی هێزەكان و دابینكردنی پێداویستییەكان كۆڵەكەی گرنگی سوپایە و ئێمەش دەمانەوێت هێزی پێشمەرگە بە باشترین شێوە ئامادە و پڕچەك بكەین. ‏‎لە درێژەی كۆبوونەوەكەدا بافڵ تاڵەبانی باسی لە گرنگی توانا هەواڵگرییەكان كردووە و وتویەتی، دەبێت لەسەر بنەمای زانیاری ورد، هاوكاری و هەماهەنگی هێزە ئەمنییەكان كردە سەربازییەكان ئەنجامبدرێت و پاراستنی ئارامی و سەقامگیری هەرێمی كوردستانیش لەسەروو هەموو بەرژەوەندییەكانەوە بێت. ‏‎هەر لە كۆبوونەوەكەدا دوایین جموجووڵ و چالاكییەكانی داعش تاوتوێكران و بافڵ تاڵەبانی فەرماندە سەربازییەكانی راسپاردووە، بە هەمووشێوەیەك دژی هەر جوڵە و پلانێك بوەستنەوە كە ئارامیی هەرێمی كوردستان بخاتە مەترسییەوە. بۆ ئەمەش كاری هاوبەش و هەماهەنگی هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراقی بە گرنگ وەسفكرد. ‏‎بە گوێرەی هەمان ڕاگەیەندراو، بافڵ  تاڵەبانی جەختیشی كردۆتەوە، هێزی پێشمەرگە و هەموو هێزە ئەمنییەكانی كوردستان پارێزەری راستەقینەی سەر و ماڵی خەڵكن. بۆیە رێگە بەهیچ كەسێك نادەین هێزی تایبەتی هەبێت و بە هەمووشێوەیەك دژی دەوەستینەوە.  

هاوڵاتی   پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند:" لەسەر داوا و پێشنیازی باڵیۆزی كۆماری هیندستان له‌ عێراق و هه‌رێمی كوردستان بە فەرمی سەردانی وڵاتی هیندستانی کردووە و سەردانەکە 10 رۆژی بووە و لەسەر ئەرکی دارایی تایبەتی خۆیان بووە نەوەک حکومەت". هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی ئەمڕۆ سیشەممە لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەو وەک پارێزگاری سلیمانی نوێنەرایەتی شاری سلێمانی دەکات و به‌پێی بنه‌ماو پێوه‌ر و هه‌ڵسه‌نگاندن و توێژینه‌وه‌كانی باڵیۆزی وڵاتی هیندستان لە عێراق بۆ ساڵی 2022، له‌سه‌ر ئاستی عێراق و ناوچه‌كه‌، وه‌ک میوانی ناوازه‌ی 2022 دیاریكراوە و بانگهێشتی وڵاتەکە کراوە. هەڤاڵ ئەبوبەکر ئاشکراشیکردووە، هیچ بودجەیەکی گشتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بۆ سەردانەکەی بۆ هیندستان تەرخان نەکراوە، چونکە لە میوانداریەکەی وڵاتی هیندستاندا پارێزگار و هاوه‌ڵێكی وه‌ک میوانی به‌رنامه‌ی ساڵانه‌ی میوانه‌ ناوازه ‌و دیاره‌كان‌ میوانداریی كراون، هه‌موو تێچووه‌ داراییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان له‌ ئه‌ستۆی "ئه‌نجومه‌نی هیندی بۆ په‌یوه‌ندییه‌ كولتورییه‌كان بووە" و هه‌موو پابه‌ندییه‌ دارایی و ماڵییه‌كانی تر له‌ ئه‌ستۆی خودی پارێزگار بووە دەشڵێت، "لە سەردانەکەمدا هیچ ئەرکێکی دارایم نەخستووەتە سەر حکومەتی هەرێم." لەبارەی ئاماجی سەردانەکەیەوە بۆ هیندستان ئاماژەی بەوەدا، "یەکێک لە ئامانجەکانی سەردانەکە؛ به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندییه‌ مرۆیی، كلتوری، شارستانی، ژیاری، سیاسی، ئابوری، بازرگانی، گه‌شتیاری، ته‌كنۆلۆژی، زانكۆیی، هونه‌ری، فه‌رهه‌نگی، پێكه‌وه‌ژیان، ته‌ندروستی و ژینگه‌ییه‌كانی نێوان عێراق و هه‌رێم له‌گه‌ڵ هیندستان بووە، کە به‌یه‌كێك له‌ پێشكه‌وتووترین وڵاتانی دنیا داده‌نرێت." باسی لەوەشکردووە، "یەکێکی تر لە ئامانجەکان سود وه‌رگرتن بووە له‌ ئه‌زموون و داهێنان و به‌ڕێوه‌بردنی خه‌ڵك، خزمه‌تگوزارییه‌كان، سه‌رمایه‌گوزاریی وڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كانی جیهان، یه‌كترقبوڵكردنی ئایینه‌كان و بیره‌ جیاوازه‌كان، هاوبه‌شیی كارای ژنان و پابه‌ندبوون به‌ ڕه‌سه‌نایه‌تی، كوالێتی و داهێنانه‌ نوێكان، جگە لە چەندین ئامانجی دیکە". هەڤاڵ ئەبوبەکر ئاشکرایکردووە، لە سەردانەکەیدا 38 دەستکەوتیان هەبووە بۆ هەرێمی کوردستان و عێراق کە گرنگترینیان "پته‌وتركردنی په‌یوه‌ندییه‌ دبلۆماسییه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵات، كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خوێندنی باڵا و زامنكردنی كورسیی خوێندن به‌ پشتیوانیی ICCR بۆ خوێندكارانی خوێندنی باڵا و پتەوکردنی پەیوەندی زانکۆکانی هەردوو وڵات بووە"، لەگەڵ "ناساندنی ژوورە بازرگانی و پیشەسازیەکانی کوردستان و یەكێتی وەبەرهێنەران و بەڵێندەرانی سلێمانی بە هەموو دامەزراوە بازرگانی و پیشەسازییەکانی ئەو وڵاتە بەتایبەتی کۆنفیدراسیۆنی پیشەسازیی هیندیی و ژووری بازرگانی و پیشەسازیی هیندستان و تۆمارکردن و بانگهێشتکردنی پارێزگای سلێمانی بۆ کۆنگرەی ئابوریی نێودەوڵەتیی لە مۆمبای و وەک بەشدارێکی کارا و خاوەن ڕوئیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی".