وەزیرى دەرەوەى سوریا بانگهێشتى ئەنقەرە کرا

هاوڵاتی پشکنەری گشتی ئەمریکا تایبەت بە ئاوەدانکردنەوەی ئەفغانستان رایگەیاند :" وەزارەتی بەرگریی و دەرەوەی ئەمریکا زانیاریی "زۆر گرنگ" لە کۆنگرێس دەشارنەوە کە دەکرێت لە رێگەیانەوە لە هۆکاری هەرەسهێنانی خێرای سوپا و هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان تێبگەن کە لە مانگی ئابی ئەمساڵدا روویدا". جۆن سۆبکۆ، پشکنەری گشتی ئەمریکا تایبەت بە ئاوەدانکردنەوەی ئەفغانستان، رایگەیاند:"هەردوو وەزارەتی بەرگریی و دەرەوەی ئەمریکا زانیاریی "زۆر گرنگ" لە کۆنگرێس دەشارنەوە کە دەکرێت لە رێگەیانەوە لە هۆکاری هەرەسهێنانی خێرای سوپا و هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان تێبگەن کە لە مانگی ئابی ئەمساڵدا روویدا". سۆبکۆ وتی: "دوایین تێبینی و هۆشدارییەکان کە پێش هەرەسهێنانی ئەفغانستان دراون و دەتوانین لە رێگەیانەوە هەڵسەنگاندن بۆ هۆکاری راستەقینەی هەرەسهێنانەکە بکەین، لەلایەن پێنتاگۆن و وەزارەتی دەرەوە رێنوێنیی تایبەت بە قەدەغەکردنی بڵاوکردنەوەیان بۆ دەرکراوە و رێگری لە بڵاوکردنەوەیان دەکەن". سۆبکۆ راشیگەیاند، لە دوای کۆنترۆڵکردنی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا داوایەکی ئەوی بۆ بینینی چەند راپۆرتێك رەتکردووەتەوە و بە "پاراستنی ئاسایشی هاوپەیمانە ئەفغانییەکان"ی بەستووەتەوە، بەبێ ئەوەی وەزارەتی دەرەوە ئامادەبێت روونکردنەوە لەسەر جۆر و چۆنییەتی ئەو هەڕەشانە و ناسنامەی هاوپەیمانە ئەفغانییەکان بدات. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا داوای کردووە کە ناوی ئەشرەف غەنی، سەرۆکی پێشووی ئەفغانستان لە راپۆرتەکاندا بشاردرێنەوە، سۆبکۆ ئەو داواکارییە بە "نامۆ" ناودەبات، هەروەها دەشڵێت، شاردنەوەی زانیارییەکان لە نزیکەی دوو هەزار و 400 بەڵگەنامە، لە کاتێكدا بە وتەی سۆبکۆ ئەوەی کە "بە راستی پێویست بووە بشاردرێتەوە تەنیا چوار زانیاری" بووە. لە بەرامبەردا، وتەبێژێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، هەندێ راپۆرت و زانیاری هەن بە تەواوی قەدەخەی ئاشکراکردنیان لەسەرە و بەشێکیان نیمچەقەدەغەیان لەسەرە، ئەوەش بەمەبەستی پاراستنی ئەفغانییەکان و ئەو رێکخراوە هاوبەشانە کە لە ئەفغانستان کاریان کردووە و وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا تەنیا ئەو زانیارییانەی شاردووەتەوە کە ناو و ناسنامەی ئەو کەس و رێکخراوانە ئاشکرا دەکات. جەختیشی کردەوە لە مافی پشکنەری گشتیی لە تەماشاکردنی هەموو راپۆرت و بەڵگەنامەکان.

  هاوڵاتی وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند:" ئەو دوو پێشمەرگەی شەوی رابردوو بەهۆی هەورە بروسکە برینداربوون تەندروستیان جێگیرە". ئەمرۆ شەممە،30ی تشرینی یه‌كه‌می 2021، وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاویکردەوە: "شەوی 29 لەسەر 30ی ئۆکتۆبەری 2021، لە سنوری ناحیەی تەق تەق، به‌هۆى بەرکەوتنی هه‌وره‌ بروسكه‌ دوو پێشمەرگە، کە لە ئەرکدا بوون برينداربوون". وەزارەتەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، "لە ئێستادا باری تەندروستیان جێگیرە، لە نەخۆشخانەی تەق تەق چارەسەر وەردەگرن". شەوی رابردوو، نەقیب هەرێم دڵشاد، لێپرسراوی بنکەی پۆلیسی تەقتەق بە وێستگە نیوز-ی راگەیاند، " لەسنوری ناحییەکەیان هەورەبروسکە لەسێ کەسی داوە و برینداریکردون، دوو لەوانەی برینداربوون پیشەیان پێشمەرگەیە و برینداری سێیەمیش کرێکارێکی بەرەگەز عەرەبە". ئاماژەی بەوەشکردووە، "یەکێک لە پێشمەرگە بریندارەکان دۆخی تەندروستی خراپە، لەئێستاشدا هەرسێ بریندارەکە ڕەوانەی نەخۆشخانەی کۆیە کران". ڕاگەیەندراوێک لە وەزارەتی پێشمەرگەوە: بەهۆی هەورە بروسکەوە دوو  پێشمەرگە بریندار بوون سەنتەری میدیا شەوی ٢٩ لەسەر ٣٠ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١، لە سنوری ناحیەی تەق تەق، به‌هۆى بەرکەوتنی هه‌وره‌ بروسكه‌ دوو پێشمەرگە، کە لە ئەرکدا بوون برينداربوون، لە ئێستادا باری تەندروستیان جێگیرە، لە نەخۆشخانەی تەق تەق چارەسەر وەردەگرن. بە هیوای زوو چاکبوونەوە و سەلامەتین بۆ هەردوو پێشمەرگەکە.

هاوڵاتی زیاتر لە (500) ساڵە تلیاک و ماددە هۆشبەرەكان وەك چەكێك لەئێران بەكاردەهێنرێت و ئێستا ئەو ماددەیە بووەتە بۆمبێكی مەترسیدارو تەنانەت جیهانیش، چونكە تاران ناوەندی گواستنەوەی ماددەی هۆشبەری هەموو جیهانەو رەنگە هاوكات كارتێكی بەهێزو ماڵوێرانكەر بێت بەدەست كاربەدەستانی ئەو وڵاتەوە. بەپێی ئامارە جیهانییەكان (13) ساڵە رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان بەڕێژەی (29%) زیادی كردووە و داهاتی بازرگانیی ساڵانەی ئەو ماددانە سێ ترلیۆن دۆلارەو نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەساڵی 2021 رایگەیاند؛ ئێران ژمارەی پێوانەیی لەماددە هۆشبەرەكاندا تۆمار كردووە، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی بڕی زیاتر لەهەزارو (200) تۆن لەو ماددانە لەئێران دەستیان بەسەردا گیراوە. ئەفغانستان كە لەڕۆژهەڵاتەوە دراوسێی سەرەكیی وڵاتی ئێرانە زیاتر لە (90%)ی هەموو ماددە هۆشبەرەكانی جیهان بەرهەم دەهێنێت و دواتر لەئێرانەوە بۆ سەرجەم وڵاتانی جیهان لەعێراقەوە تا ئەوروپا و ئەمەریكا و ئەفەریقا دەگوازرێتەوە. ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كەنزیكەی (12) ملیۆن كەس لەئێران گیرۆدەی ماددە هۆشبەرەكانن و رۆژانە (12) بۆ (13) كەس لەو وڵاتە هەر بەهۆی ئەو ماددانەوە گیان لەدەستدەدەن و (70%)ی زۆربەی سزای لەسێدارەدانەكان پەیوەندیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە هەیە، بۆیە ماددەی هۆشبەر بۆ ئێران بووەتە بۆمبێك كەدەتوانێت دژی جیهان بەكاری بهێنێت و دەشكرێت ئەو بۆمبە بەخۆیدا بتەقێتەوە و ماڵوێرانكارییەكی گەورەی لەو وڵاتە لێبكەوێتەوە. تلیاک لە سەفەوییەوە تا كۆماری ئیسلامی رەنگە جێگەی سەرسوڕمان بێت كەمێژووی بەكارهێنان و بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەری لەئێران بەمێژووی گەورەترین دەسەڵاتی شیعە واتە سەفەوییەكان گرێدرابێتەوە، چونكە بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان سەفەوییەكان لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەئێران لەساڵی (1501)ی میلادی رێگەیان بەبەكارهێنانی تلیاک و چەند جۆرێكی دیكەی ماددە هۆشبەرەكان داوە و لەچایخانە و خواردنگەكاندا بەئازادانە بەكارهێنراوە. زۆربەی پاشاكانی سەفەویی تلیاکیان وەك دەرمان و هەندێكجاریش وەك چەكێك لە دژی ئەو كەسانەی كە مەبەستیان بووە دەسەڵاتیان لێوەرگرن بەكارهێنراوەو لەسەر ئەو بابەتە چیرۆكی زۆر نووسراوە تەنانەت پاشای سەفەوی هەبووە تلیاکی دەرخواردی كوڕەكەی داوە بۆ ئەوەی نەبێتە میراتگری، بەڵام ئەوەی گرنگە مێژووی بەكارهێنانی ئەو ماددە هۆشبەرەیە كە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی ئێران پێكەوە گرێدراوەتەوە. لەساڵی (1796) و لەسەردەمی قاجارەكان تا ساڵی (1925) بەرهەمهێنانی (گوڵی خەشخاش) كە تلیاکی لێ بەرهەمدەهێنرێت لە (18) پارێزگای ئەو سەردەمی ئێراندا رێگەپێدراو بووەو دواتر لەسەردەمی دەسەڵاتی پەهلەوی لەساڵی (1925) تا ساڵی (1979) دوو جار گۆڕانكاریی لەیاسای كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی خەشخاش و تلیاک لەئێراندا كردووە و ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان)ی ئەو كاتەی ئێران، بڕیاریداوە بە رێگەپێدانی سنوردار بۆ كشتوكاڵ و بازرگانیی تلیاک لەوڵاتەكە. دوای ئەوەی كۆماری ئیسلامی لەساڵی 1979 توانی دەسەڵاتی ئێران بەدەستەوە بگرێت تائێستا (45) ماددەی بۆ یاسا تایبەت بەماددە هۆشبەرەكان دەكردوە كە یەكێك لەسزا یاساییەكانی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە ، «سێدارەیە» بۆیە نزیكەی (70%)ی سزای سێدارە پەیوەندیی بە بازرگانیی ماددەی هۆشبەرەوە لەو وڵاتەدا هەیە. ماددەی هۆشبەر؛ هیوایەتی كوڕو كاڵ و ژن و منداڵ بەپێی ئەو ئامارانەی لەهەندێك سەرچاوەی نافەرمیی ئێران بڵاوبوەتەوە (12) ملیۆن بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان لەو وڵاتە هەیە كەنزیكەی (10%) ئەو ژمارەیە ژنن و (11%) خوێندكارانی زانكۆن و لەنێو بەكارهێنەرانیشدا زیاتر لەهەزاران منداڵ هەیە. بەپێی ئەو ئامارە رەسمییانەی دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بڵاویان كردوەتەوە؛ نزیكەی پێنج ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن دانیشتوی ئێران ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن كە لەو ژمارەیە دوو ملیۆن و (800) هەزار كەسیان بەگیرۆدەبوو یان ئالودەبوو ئەژمار دەكرێن و زیاتر لەدوو ملیۆن كەسی دیكەشیان لەگەڵ ئەوەی ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن، بەڵام بەئالودەبوو ئەژمار ناكرێن، چونكە بەپێی وتەی بەرپرسان ئەو كەسانە تەنها بۆ كات بەسەربردن ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن و بەبەردەوامیی بەكارهێنی نین. بەگشتی (6%)ی دانیشتوانی ئێران بە بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر ئەژماردەكرێن كەتەمەنیان لە ێوان (16) ساڵ بۆ (64) ساڵە. رەزا تویسەركان، بەرێوبەری دەرمان و پشتیوانیی كۆمەڵایەتیی لەناوەندی بەرەنگاربونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران رایگەیاندووە چوار ملیۆن و (400) هەزار تووشبوی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران هەیە كەزۆربەیان بەدەستی كارو هێزی چالاكی وڵاتەكە لەقەڵەمدەدرێن كە رێژەیان دەگاتە (5%)ی دەستی كاری وڵاتەكەو ساڵانە چوار بۆ پێنج هەزار كەس لەئێران بەهۆی تووشبون بەماددەی هۆشبەرەوە گیانیان لەدەستدەدەن. هەروەها تویسەركان ئاشكرای كردووە تووشبون بە ماددەی هۆشبەر زیاتر لە (6%)ی كۆی دانیشتوانی ئێرانی گرتووەتەوە و لەو رێژەیەش زیاتر لە (22%) لەبەركارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان لەچینی كرێكاران و (2%)یان خوێندكارانی ناوەندی و (5%)یان خوێندكارانی زانكۆ و ژنانیش بە رێژەی (6%) بە بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر ئەژمار دەكرێن. لەلایەكی دیكەوە عەلی ڕەزا عەزیزی، ئەندامی دەستەی بەرەنگاربونەوەی ماددەی هۆشبەرەكان لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ ساڵانە (30) هەزار ملیار تمەن كە دەكاتە یەك ملیارو (191) ملیۆن دۆلار جگەرەو ماددەی هۆشبەر لەئێران بەكاردەهێنرێت. بەڕێوبەری پۆلیسی ئێران رایگەیاندوە كە لەساڵی (2020) دەستیان گرتووە بەسەر (500) ملیۆن دۆلار لەسەرچاوە داراییەكانی ژمارەیەك باندی بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران. لەسەدا (65%)ی كەسانی توشبوو بەماددە هۆشبەرەكان لەئێران تلیاک و شیرەی تلیاک بەكاردەهێنن كە تێچوی لە رووی ئابورییەوە زۆر زیاترە لەماددە هۆشبەرەكانی دیكە، بۆیە لەدوای ماوەیەكەوە هەر ئەو كەسانە پەنا بۆ ماددە هۆشبەرە مەترسیدارەكانی وەك (شیشە و حەب و دەرمانی خەو دەبەن). هۆكارەكانی تووشبون لەئێران نەتەوەیەكگرتووەكان لە راپۆرتێكی ساڵانەی خۆیدا رایگەیاندووە رێژەی تووشبونی ساڵانە بەماددە هۆشبەرەكان لەجیهاندا نزیكەی (1%)ە، بەڵام ئەو رێژەیە لەئێران (3.31%) واتە هەر دانیشتویەكی ئێران سێ هێندەی دانیشتوانی دیكەی گۆی زەوی ئەگەری تووشبون و ئالودەبوونی بە ماددەی هۆشبەرەوە زیاترە. ئامارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و سەرچاوەكانی ئێران جەخت لەوە دەكەنەوە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەری تلیاک لەئێران شەش هێندەی وڵاتانی دیكەی جیهانە. شارەزایان هۆكاری پەرەسەندنی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران دەگەڕێننەوە بۆ نەبوونی ئازادیی كۆمەڵایەتیی و فشاری سیاسیی و داهاتووی نادیارو نەبونی ئامرازەكانی خۆشگوزەرانیی لەو وڵاتەدا. تلیاک و دانوستانی ئەتۆمیی بابەتی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەكانی هەموو جیهان لەئێرانەوە هەندێكجار وەك كارتێك لەلایەن بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ بە ئەنجامگەیشتنی دانوستانە ئەتۆمییەكان بەكارهێنراوەو بەرپرسانی ئەو وڵاتە رایانگەیاندووە ئەگەر دەسەڵات و كۆنتڕۆڵی كۆماری ئیسلامی ئێران بەسەر ماددە هۆشبەرەكاندا بوونی نەبێت ئەوا ئەوروپاو ئەمەریكاو جیهانیش تووشی سۆنامی و لافاوی ماددەی هۆشبەر دەبن. نزیكەی هەموی ماددەی هۆشبەری تلیاک لەجیهان كە لەئەفغانستان بەرهەمدەهێنرێت دەبێت بەئێراندا بۆ وڵاتانی دیكەی جیهان تێپەڕێت، بۆیە ئێران لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا بەتایبەت ئەوروپا لەژێر فشاردایە كە رێگریی لەگواستنەوەی ماددەی هۆشبەر بكات لەبەرامبەردا ئێران وڵاتانی ئەوروپایی تۆمەتبار دەكات كەماددەی كیمیایی بەرهەمهاتوو لە ئەوروپا لەڕێگەی ئێرانەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەفغانستان بەمەبەستی بەرهەمهێنانی هیرۆیین كە پێكهاتەیەكە لەتلیاک و ئەو ماددە كیمیاییە. لەسەدا 90%ی تلیاکی هەموو جیهان لەوڵاتی ئەفغانستان بەرهەم دەهێنرێت و لەڕێگەی وڵاتی ئێرانەوە دەگوازێتەوە بۆ توركیاو لەوێشەوە بەرەو ئەوروپا رەوانە دەكرێت واتە لەبەرهەمهێنانەوە تا بەكارهێنان وڵاتانی (ئەفغانستان، ئێران، توركیا، ئەوروپا) رۆڵی بەرچاویان لەو پڕۆسەیەدا هەیە ئەو هێڵە جێگەی سەرنجە لە رووی سیاسی و ئابورییەوە. بەوتەی ئیسكەندەر مۆئمینی، سەرۆكی ناوەندی بەرەنگاریی ماددە هۆشبەركەكان لەئێران لەساڵی (2019) تاساڵی (2021) نزیكەی (90%)ی سەرجەم ئەو بڕە تلیاکەی كە ویستراوە رەوانەی وڵاتانی دیكەی جیهان بكرێت لەئێران دەستی بەسەردا گیراوە. مۆئمینی ئاشكراشی كردووە هەر لەو ماوەیەدا ئێران دەستی بەسەر (20%)ی هیرۆیین و (72%)ی مۆرفین و (5%)ی حەشیش-ی هەموو جیهاندا گرتووە. بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە كە تەنها لەساڵی (2020)  دەستیان گرتووە بەسەر زیاتر لەهەزارو (200) تۆن ماددەی هۆشبەر كە بەراورد بەساڵی (2019) ئەو بڕە بۆ دوو هێندە زیادی كردووە كە ئەوەش ئاماژەیە بەزیادبوونی بازرگانیی و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران و جیهان.  لەلایەكی دیكەوە یەكێك لەبەرپرسانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان ئاشكرای كردووە كە (90%) كۆی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران دەستیان بەسەردا دەگیرێت و تەنها لەساڵی (2017) دەست بەسەر (630) تۆن تلیاک لەئێراندا گیراوە كە ئەو بڕە لەساڵی (2021) بۆ زیاتر لە (920) تۆن تلیاک بەرز بووەتەوە. دەستەی نێودەوڵەتیی كۆنتڕۆڵی ماددە هۆشبەرەكان (International Narcotics Control Board) و ناوەندی نێودەوەڵەتیی بەرەنگاربونەوەی ماددەی هۆشبەرو تاوان(UNODC)ی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی (2021) لەئێران دەست بەسەر (90%)ی تلیاکی هەموو جیهاندا گیراوە . سوپای پاسداران و بازرگانیی ماددەی هۆشبەر ئەگەرچی تائێستا لایەنێك یان وڵاتێك بەڕەسمیی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی وەك بكەر یان بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە ناونەهێناوە بەڵام تائێستا ژمارەیەك لەبەرپرسانی باڵاو ئەندامانی ئەو سوپایە تۆمەتبارن بەبازرگانی و قاچاخچێتی و ئاشكرا بووە لەسەریان كە بازرگانیی لەقەبارەیەكی گەورە بەو ماددانەوە دەكەن بەتایبەت تلیاک و هیرۆیین. ساڵی (1994) دۆسیەی بەرپرسێكی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران بەناوی حەبیب ئیلاهی، راوێژكاری پێشووتری وەزیری نەوتی ئێران لەسەر بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان لەوڵاتی ئەڵمانیا ئاشكرابوو دواتر دەركەوت ئەو كەسە داهاتی بازرگانییەكەی بۆ كڕینی ئامێری تایبەت بەكورەی ئەتۆمیی بۆ وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران بەكارهێناوە. ساڵی (2008) لەڕاپۆرتێكی دەستەی نێودەوڵەتیی كۆنتڕۆڵی ماددە هۆشبەرەكان ئاماژە بەوە كراوە كەعێراق لەلایەن ژمارەیەك لەبەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوەو بەتایبەت سوپای پاسدارانی ئەو وڵاتەوە وەك دەروازەیەك بۆ گواستنەوەی ماددەی هۆشبەری جۆری هیرۆیین بۆ وڵاتانی كەنداوو توركیاو بولگاریا بەكاردەهێنرێت. ساڵی (2010) حكومەتی نیجیریا رایگەیاند؛ دوو ئەندامی فەیلەقی (قودس)ی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانی بەناوەكانی عەزیم ئاقاجانی و ئەحمەد تەهماسبی، بە  (130) كیلۆ هیرۆیینەوە دەستگیر كردووە و لەلایەكی دیكەوە وڵاتی ئیتاڵیا لەساڵی (2017) بڵاویكردەوە كە توانیویانە تۆڕێكی سەر بەفەیلەقی قودس لەوڵاتەكەیان ئاشكرا بكەن كە سەرقاڵی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە بوون. ساڵی (2011) دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (سی ئای ئەی) ئاشكرای كرد دوو فەرماندەی فەیلەقی قودس بەناوەكانی عەبدوڵڵا عێراقی و موحسین رەفیقدوست راستەوخۆ بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن و هەر لەو ساڵەدا پۆلیسی فیدڕاڵی ئەمەریكا (ئێف بی ئای) رایگەیاند كەسوپای پاسداران مەبەستی بووە لە رێگەی بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەرەوە لەوڵاتی مەكسیك لەبەرامبەر یەك ملیۆن و (500) هەزار دۆلاردا باڵیۆزی سعودیە تیرۆر بكەن، بۆیە وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریكا غوڵامڕەزا باغبانی فەرماندەیەكی فەیلەقی قودسی خستووەتە لیستی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە. جیهان چاوەڕوانی ئێرانە لەڕێكەوتی (26)ی حوزەیرانی ساڵی (1987) وڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكان لەكۆنفراسێكدا رێككەوتنێكیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان واژۆ كرد كە بە (C.M.O) دەناسرێت و ئەم رۆژەشیان وەك رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان دەستنیشانكردوە. كۆماری ئیسلامی ئێران كە یەكێكە لەواژۆكەرانی رێككەوتنی (C.M.O) و سەرەڕای ئەو هەموو دەنگ و فشارە نێودەوڵەتییانەی كە لەسەریەتی بۆ كۆنترۆڵ و رێگریی لەماددە هۆشبەرەكان، بەڵام پێناچێت دەستبەرداری ئەو تێڕوانینە بێت كەدەتوانێت تلیاک و ماددە هۆشبەرەكان

هاوڵاتی دەسەڵاتی فڕۆکەوانی عێراق ڕایگەیاند:" سەرجەم گەشتیاران و ھێڵە ئاسمانییەکان ئاگادار دەکەنەوە کە لە ئێستادا پشت بەستن بە بڕوانامەی نیۆدەوڵەتی تایبەت بە وەرگرتنی ڤاکسینی دژی کۆڤید( 19 ) ھەڵپەساردووە و تەنھا پشکنینی (PCR) بە کەمتر (72) کاتژمێر پێش ڕۆشتن کاری پێدەکرێت. لە ڕێنمایییەکی نوێدا دەستەڵاتی فڕۆکەوانی شارستانی عێراق گەشتیاران و ھێڵە ئاسمانییەکان ئاگادار دەکاتەوە، کە لە ئێستادا پشت بەستن بە دەسەڵاتی فڕۆکەوانی عێراق  بڕوانامەی نیۆدەوڵەتی تایبەت بە وەرگرتنی ڤاکسینی دژی کۆڤید( 19 )یان ھەڵپەساردوە.  ئاماژەی بەوەشدراوە، ھاوڵاتیانی عێراق لەکاتی گەشتکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات ​تەنھا پشکنینی (PCR) بە کەمتر (72) کاتژمێر پێش ڕۆشتن کاری پێدەکرێت. ئەوەش لەکاتێکدایە پێشووتر دەسەڵاتی فڕۆکەوانی شارستانی عێراق رایگەیاندبوو، لە 1ی (تشرینی یەکەم/10)ی ئەمساڵەوە ڕێگە بە ھیچ کەسێک نادرێت بۆ گەشتکردن، ئەگەر ڤاکسینی کۆرۆنا (كۆڤید-19)ی وەرنەگرتبێت، هەروەها دەبێت بڕوانامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەوەرگرتنی ڤاکسینی بۆ پشتڕاستکرابێتەوە.

هاوڵاتی ئه‌مریكا ڕایگەیاند:" دوو کۆمپانیاى ئیرانى و که‌شتیه‌ک که‌ ئاڵاى وڵاته‌که‌ى هه‌ڵکردوبوو سزا دران کە پاڵپشتیی پرۆگرامی دروستکردنی درۆنی ئێران دەکەن؛ پڕۆگرامەکە لەلایەن سوپای پاسداران و فەیلەقی قودسەوە سەرپەرشتی دەکرێت". ئه‌مڕۆ هه‌ینی، وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكا له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه‌ و ڕایگەیاند:" چوار كه‌س و دوو كۆمپانیای ئێرانیان له‌گه‌ڵ كه‌شتیه‌كی نه‌وت هه‌ڵگر كه‌ ئاڵای وڵاتی لیبریای هه‌ڵگرتبو خستوه‌ته‌ لیستی سزاكانیانه‌وه‌. وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكا باسی له‌وه‌شكرد، هه‌ردو كۆمپانیا و سێ كه‌س له‌ هاوڵاتیه‌كان به‌ سوپای پاسدارانی ئێرانن، كه‌سی چواره‌میش په‌یوه‌ندی به‌ یه‌كێك له‌و دو كۆمپانیایه‌وه‌ هه‌یه‌ و سه‌رجه‌میان له‌ لیستی سزاكاندان. وه‌زاره‌ته‌که‌ ئه‌وه‌شی خسته‌ڕو:" هۆكاری سه‌ره‌كی خستنه‌ ریزی سزاكانی ئه‌مریكاوه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی تیرۆر و چه‌كداركردنی گروپه‌ توندڕه‌وه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌" ئه‌مه‌ش له‌کاتێکدایه‌ ئه‌مریکا له‌ماوه‌ى رابردوودا چه‌ندین کۆمصانیا و که‌سایه‌تى ئێرانى کرۆدته‌ رێزى سزاکانیه‌وه‌..  

هاوڵاتی سه‌رۆكى ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردایه‌تى پارتى له‌ سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌ ڕایگەیاند، له‌ سنوورى پارێزگاى سلێمانى گۆڕانكارى له‌ چه‌ندین پۆستى حزبى ده‌كه‌ین، ده‌شڵێت،  ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ به‌رپرسى لقه‌كان و ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردایه‌تى ناگرێته‌وه‌. ئەمڕۆ هەینی 29ی تشرینی یەکەمی 2021 عارف ته‌یفوور، ئەندامی مەکتەبی سیاسی پارتی و سه‌رۆكى ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردایه‌تى پارتى له‌ سلێمانى ڕا یگه‌یاندووە:" وەک ئەنجومەنی سەرکردایەتی لە سلێمانی دیراسه‌ى گۆڕانكارى له‌ پۆسته‌ حزبییه‌كانى پارتى له‌ سنوورى پارێزگاى سلێمانى ده‌كرێت، ئه‌وه‌ى پێویست بكات گۆڕانكارى تێدا ده‌كرێت و كه‌سى تر ده‌خرێته‌ شوێنه‌كه‌ى". باسیلەوەشکردووە:" گۆڕانكارییه‌كان له‌ ئاستى كارگێڕى ناوچه‌ و كاگێڕى لق و به‌رپرسى ناوچه‌ و به‌شه‌كانى خواره‌وه‌ ده‌كرێت، ئه‌وانه‌ كێشه‌یان هه‌یه‌ و گۆڕانكارییان تێدا ده‌كرێت، هه‌ندێك له‌وانه‌ دواى لێكۆڵینه‌وه‌ ئه‌گه‌ر پێویستى كرد ئه‌وانیش ده‌گۆڕدرێن". ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ به‌رپرسى لقه‌كان و ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردایه‌تى ناگرێته‌وه‌. جێی ئاماژەیە، پارتى دیموكراتى كوردستان له‌ هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى عێراق كه‌ 10ى ئه‌م مانگه‌ توانى له‌ سنوورى پارێزگاى سلێمانى له‌ پێنج بازنه‌ى هه‌ڵبژاردن دوو كورسى به‌ ده‌ستبهێنێت.

  شاناز حەسەن په‌رله‌مانتاران رایده‌گه‌یه‌ننن چاوه‌ڕوانى داواى لیبوردنى په‌رله‌مانتاره‌که‌ى پارتین داواى لیبوردن بکات و شکۆ بۆ په‌رله‌مان بگه‌رێته‌وه‌ و په‌رله‌مانتارێکى یه‌کگرتوو رایگه‌یاند:" هه‌َلوێستى توندترمان" ده‌بێت. سێ شه‌ممه‌ى رابردوو حه‌وت فراکسیۆنى ناو په‌رله‌مانى کوردستان  که‌ زیاتر له‌ 54 په‌رله‌مانتارن بایکۆتى دانیشتنى په‌رله‌مانیان کرد داواده‌که‌ن په‌رله‌مانتاره‌که‌ى پارتى داواى لیبوردن بکات و "شکۆ بۆ په‌رله‌مانتاران و په‌رله‌مانى کوردستان" بگه‌رێته‌وه‌.  ئەو فراکسیۆنانە رایانگەیاندوە، کە پاراستنى شکۆى پەرلەمان ئەرکێکى پیشەیی و ئەخلاقییە پێویستە لە ئاست پاراستنى ئەو شکۆیەدا بن و نابێت هەڕەشەکردن بەرامبەر چەند پەرلەمانتارێک ببێتە هۆی سوکایەتیکردن. داواشیان کردوە ئەو پەرلەمانتارەى پارتى بە راشکاوی لەناو دانیشتنى پەرلەماندا داوای لێبوردن لە پەرلەمان و خەڵکى کوردستان بکات بۆ ئەوەى دۆخى  دانیشتنەکانى پەرلەمان ئاسایی بێتەوە. ئاشنا عه‌بدوڵا، په‌رله‌مانتارى فراکسیۆنى گۆران له‌ لێدوانێکدا به‌ هاوڵاتى وت:"سوپاسی هه‌موو فراکسیۆنه‌کان ده‌که‌ین که‌ پشگیریان کردین  راسته‌ ئه‌و قسه‌یه‌ ئاراسته‌ى په‌رله‌مانتارى ئێمه‌ کراوه‌، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته‌ ته‌نیا په‌یوه‌ندى به‌ په‌رله‌مانتارێکه‌وه‌ نیه‌، به‌ڵکو په‌یوه‌ندى به‌ هه‌موو خه‌ڵکى هه‌رێمى کوردستانه‌وه‌ یه‌ که‌ بێرێزى کراوه‌ و به‌و پێیه‌ى په‌رله‌مان نوێنه‌رایه‌تى سه‌رجه‌م خه‌ڵک ده‌کات". په‌رله‌مانتاره‌که‌ى گۆران جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌:" ده‌بێت شکۆ و قورسایى بگه‌رێنێته‌وه‌  بۆ ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌ و که‌به‌داخه‌وه‌ ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تى پشکى شێریان به‌رده‌که‌وێت له‌ بێ ئه‌رزشکردن له‌و بیریزیه‌ى که‌به‌رامبه‌ر په‌رله‌مان و خه‌ڵک کراوه‌". به‌پێى په‌یڕه‌وى ناوخۆى په‌رله‌مانى کوردستان، هه‌فته‌ى داهاتوو ڕۆژى سێ شه‌ممه‌، په‌رله‌مان کۆبونه‌وه‌ى ئاسایى خۆى ده‌کات. ئاشنا عه‌بدوڵا، وتیشى:" له‌کاتى ئاسایشدا له‌لایه‌ن ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تیه‌وه‌ کۆبونه‌وه‌ دواخراوه‌، به‌ مانگ ده‌رگاى په‌رله‌مان داده‌خرێت کۆبونه‌وه‌ ناکرێت چه‌نده‌ها جاری دیکه‌ وا کراوه‌ بۆیه‌ نازانرێت ئه‌م کۆبونه‌وه‌یه‌ش ده‌کرێت یاخود نا". ئه‌م په‌رله‌مانتاره‌ ئه‌وه‌شى دوپاتکرده‌وه‌:" پێکه‌وه‌ له‌گه‌ڵ حه‌وت فراکسیۆنه‌که‌ هه‌ڵوێستى دیکه‌یان ده‌بێت و وتى:"له‌ ئه‌گه‌رى داواى لیبوردن نه‌کردنى ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌دا هه‌ڵوێستى دیکه‌مان ده‌بێت". شێرکۆ جه‌وده‌ت،  په‌رله‌مانتارى یه‌کگرتوو، له‌په‌رله‌مانى کوردستان له‌ لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:" به‌یاننامه‌که‌ له‌ 54 په‌رله‌مانتاره‌ و ئاراسته‌ى ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تیمان کردووه‌ و ئه‌و په‌رله‌مانتارانه‌ى بیریزیان کردووه‌ ده‌بێت داواى لیبوردن بکه‌ن".  ئه‌م په‌رله‌مانتاره‌ جه‌ختى له‌وه‌ کرده‌وه‌ له‌ ئه‌گه‌رى وه‌ڵام نه‌دانه‌وه‌یاندا "هه‌لوێستى توندترمان "ده‌بێت. رێبوار عه‌بدولره‌حمان، په‌رله‌مانتارى پارتى، له‌ لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:" دانیشتنى په‌رله‌مانى هه‌فته‌ى داهاتووه‌ و به‌شێوه‌یه‌کى ئاسایى و یاسایى دانیشته‌کان به‌ریوه‌ ده‌چێت". ناوبراو ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد  گرژیه‌کان کاریگه‌رى نابێت له‌سه‌ر کۆبونه‌وه‌کانى داهاتوو وتى:" گرژیى و ئاژاوه‌کان به‌هیچ شیوه‌یه‌ک کاریگه‌رى ناکاته‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى دانیشتنه‌کانى په‌رله‌مان به‌ریوه‌ نه‌چێت و له‌هه‌فته‌ى چاوه‌رین به‌رنامه‌ى تازه‌ى راگه‌یه‌نرێت و ته‌وه‌رى تازه‌ گفتوگۆ ده‌کرێت".  په‌رله‌مانتارانى پارتى گه‌شه‌پێدانى تورکمانى، یه‌کێک بون له‌و په‌رله‌مانتارانه‌ى له‌گه‌ڵ فراکسیۆنى پارتى له‌ کۆبونه‌وه‌که‌دا مانه‌وه‌ و بایکۆتیان نه‌کرد. محه‌مه‌د سه‌عده‌دین، په‌رله‌مانتارى پارتى گه‌شه‌پێدانى تورکمانى به‌هاوڵاتى وت:" بایکۆت کردن  له‌ناو هه‌موو په‌رله‌مانێکدا روده‌دات و شتێکى کاتییه‌".  په‌رله‌مانتاره‌که‌ى پارتى گه‌شه‌پێدانى تورکمانى ئه‌وه‌شی رونکرده‌وه‌:" حزبه‌ سیاسیه‌کان و لایه‌نه‌کان نابێت روداوى بچوک و هۆکارى بچوک  بکرێته‌ بایکۆت و کۆبونه‌وه‌کان دابخرێت، بایکۆت کردن له‌سه‌ر پرسه‌ نیشتیمانى و گرنگه‌کان ده‌کرێت بۆیه‌ ده‌بێت له‌ کۆبونه‌وه‌کان به‌رده‌وا بین و تا پرسه‌ گرنگه‌کان تاوتوی بکرێت" هەرچەندە لەکۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا جەلال پەرێشان وتی:"شتی وام نەوتوەو بوختانم بۆکراوە".هاوکات هه‌ر دوا به‌دواى گرژیه‌کانى ناو په‌رله‌مان گرته‌ ڤیدیۆى جۆراو جۆر بڵاوکرایه‌وه‌ که‌ جه‌لال په‌رێشان په‌رله‌مانتارى پارتى "سوکایه‌تى"به‌ په‌رله‌مانتاره‌که‌ى گۆران کردووه‌.  رێواز فایه‌ق، سه‌رۆکى په‌رله‌مان ڕۆژى دواتر رایگه‌یاند:" بە هیچ شێوەیەک گوێم لە جنێو نەبووە لەلایەن جەلال پەرێشان، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لە فراکسیۆنی پارتی دیموکراتی کوردستان، لە دانیشتنەکەی دوێنێ". سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان دەڵێت، "قسەی نەشیاو و جنێو لە هیچ پەرلەمانتارێک قبووڵ ناکرێت، بەڵام گوێم لە هیچ جنێوێک نەبووە، ئەگەر لە کاتی رووداوەکە پەرلەمانتاران راستەوخۆ پێیان گوتبام، لێپێچینەوەمان لەو قسەیە دەکرد".

هاوڵاتی رۆژنامەی لێ پارسیانی فەڕەنسی بڵاویکردەوە، کە لەلایەن کەسێکەوە بە ناوی رێمی دایێ هەوڵی کودەتا بەسەر حکومەتی فەرەنسا دراوە. هاوکات دەشڵێت کودەتاکە ناونراوە: "ئۆپەراسیۆنی ئازوور".  بەگوێرەی رۆژنامەکە، رێمی دایێ وێدمان، کە لە مانگی حوزەیراندا بەهۆی بەسەرچوونی ڤیزاکەیان، خۆی و هاوژینی و سێ منداڵەکەی لە مالیزیاوە دیپۆرتی فەرەنسا کراونەتەوە، لە 22ی تشرینی یەکەم بەتۆمەتی دەستهەبوون لەگەڵ تیرۆر دادگایی کراوە. رۆژنامەکە دەڵێت وێدمان لە ساڵی 2020 لەو کاتەی لە مالیزیا بووە، پلانی بۆ کودەتاکە داناوە. هاوکات بەگوێرەی رۆژنامەکە، دایێ وێدمان لە دانیشتنی دادگادا ئەوەی گوتووە پلانی کودەتای سەربازیی نەبووە، بەڵکو پلانی هەبووە لە رێگەی "رێکخستنی خۆپیشاندانی گەورەی جەماوەرییەوە دەست بەسەر کۆشکی ئێلیزێ و حکومەتدا بگرن". لەلایەکی دیکەوە، دایێ وێدمان تەمەن 55 ساڵ بە هاوکاریکردن بۆ رفاندنی کچێکی 8 ساڵان بە ناوی میا لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا تۆمەتبارکراوە. کە لە مانگی حوزەیرانەوە بەهۆی تێوەگلان لەو کەیسەدا لەلایەن ئاژانسی کۆچبەرانی کوالالامپوورەوە رادەستی فەرەنسا کراوەتەوە. دایێ وێدمان بە میدیای فەرەنسیی راگەیاندووە ئەوە رفاندن نەبووە: "بەڵکو لەسەر ویستی دایکی، منداڵەکەم بۆ گەڕاندووەتەوە."   هەر بەگوێرەی رۆژنامە فەرەنسییەکە، دایێ وێدمان تۆڕێکی بۆ کودەتا پێکهێناوە کە بەسەر دوو بەشدا دابەشکراوە؛ گرووپێکی سڤیل و گرووپێکی سەربازی. گرووپە سەربازییەکە تۆڕێکی چەکداری لەگەڵ بووە و لەلایەن دوو ئەندامی سوپای فەرەنساوە سەرکردایەتی کراوە و لە رێگەی 26 "کاپتنی هەرێمییەوە"، کە لقی لە سەرتاسەری وڵاتدا دروستکردووە.  دایێ وێدمان بە کەسێکی راستڕەوی تووندڕەو دەناسرێت، کە زۆرجار تیۆری پیلانگێڕی باسکردووە و پێشتر لە پارتی بزووتنەوەی دیموکراسیی دەرکراوە. لە سەرەتای سەرهەڵدانی کۆڕۆناوە، دایێ وێدمان دەستیکردووە بە کۆکردنەوەی هەوادار لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا. هاوکات بە پیلانگێڕانەکانی دژ بە ڤاکسینکردن، لەباربردنی منداڵ و بڵاوکردنەوەی ڤیدیۆ دژ بە دامەزراوەکانی دەوڵەت، تۆمەتبارکراوە.

هاوڵاتی سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا رایگەیاند: "ھۆشداریم بە لایەنەکان داوە ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان لەوەی ئێستا خراپتر دەبێت". لەمیانەی چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ یەکێک لە میدیا عیراقییەکان، نوری مالیکی سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان لەوەی ئێستا خراپتر دەبێت. سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا ئاماژەی‌ بەوەشکردووە، بە ئاڕاستەی دووبارەکردنەوەی ھەڵبژاردندا ناڕۆن و پشتیوانی ئەم ئاڕاستەیە ناکەن. لە بەشێکی دیکەی چاوپێکەوتنەکەیدا، نوری مالیکی لەبارەی کاندیدبوونی بۆ پۆستی سەرۆک وەزیرانی عیراق ئەوەی خستوەتەڕوو، "کاندیدبوونیی بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران لەناو لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیدا، پێشنیاز نەکراوە". لەبارەی پەیوەندییەکانی نێوان بەغدا و واشنتۆنیشەوە، سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا ئەوەی وتووە، "لەبەرژەوەندی عیراقدا نییە دوژمنکاری لەگەڵ ئەمریکادا بکات". لە هەڵبژاردنی 10ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵدا، حزبی "ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا" کە مالیکی سەرۆکایەتی دەکات، توانی 27 کورسی بەدەستبهێنێت، لەکاتێکدا لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی 2018 دا 25 کورسی بەدەستهێنابوو. رۆژی 10ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ، هەڵبژاردنی گشتی پێشوەختە لە عیراق بەڕێوەچوو، دوای کۆتایی هاتنی پرۆسەکەش، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عیراق رایگەیاند، "ئەنجامی بەراوردکاری دەنگە دەستیی و ئەلیکترۆنییەکان، هاوتابوون".

هاوڵاتی  وەزیری کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو رایگەیاند: " کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو لەهەرێم لەمساڵدا زەنگی مەترسییە کە تیایدا پلان بۆ ساڵانی داهاتووی ڕوبەڕووبونەوەی وشکەساڵی دابنرێت". ئەمڕۆ هەینی بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو ڕایگەیاند، ئەمساڵ  سەرچاوەکانی ئاو لە هەرێم بەڕێژەی 25% کەمیکردووە ئەوەش بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، کەم بارانی و دروستکردنی بەنداو لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە. بەوتەی وەزیری کشتوکاڵ، 2021 ساڵێکی قورس بوو بۆ هەرێم پێشتریش لە ساڵانی 1999 و 2000، و2001، و2008، و2009، و2014، و2015، و2018  هەرێمی کوردستان ڕوبەڕوی هەمان وشکەساڵی بووەوە. بێگەرد تاڵەبانی زەنگی هۆشداریی لێدا و وتی کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو لەهەرێم لەمساڵدا زەنگی مەترسییە کە تیایدا پلان بۆ ساڵانی داهاتووی ڕوبەڕووبونەوەی وشکەساڵی دابنرێت.

هاوڵاتی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی رایگه‌یاند:" پۆستی سه‌رۆك كۆماری عیراق هه‌رده‌بێت بۆ كورد بێت، بۆچوونی ئێمه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و پۆسته‌ هه‌ر ده‌بێت بۆ یه‌كێتی بێت، چونكه‌ ئێمه‌ رێككه‌وتنیشمان له‌گه‌ڵ پارتی هه‌یه‌ نزیكه‌ی 16 ساڵه‌ له‌سه‌ری رۆیشتووین". فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد، سكرتێری ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی رایگه‌یاند: "پۆستی سه‌رۆك كۆماری عیراق هه‌رده‌بێت بۆ كورد بێت، بۆچوونی ئێمه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و پۆسته‌ هه‌ر ده‌بێت بۆ یه‌كێتی بێت، چونكه‌ ئێمه‌ رێككه‌وتنیشمان له‌گه‌ڵ پارتی هه‌یه‌ نزیكه‌ی 16 ساڵه‌ له‌سه‌ری رۆیشتووین، بۆیه‌ له‌ هه‌لومه‌رجی وادا گۆڕینی رێككه‌وتنه‌كان كێشه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌". وتیشی: "ئێمه‌ به‌ دوو شێوه‌ گه‌یشتووین به‌ پۆستی سه‌رۆك كۆمار، یه‌كێكیان به‌ رێككه‌وتن بوو له‌سه‌رده‌می مام جه‌لال و یه‌كێكیشیان به‌ هه‌ڵبژاردن و كێبڕكێ، بۆیه‌ ئێمه‌ ئاماده‌ین به‌ هه‌ڵبژاردن و كێبڕكێ بڕۆین بۆ وه‌رگرتنی پۆسته‌كه‌ و دڵنیاشین پۆستی سه‌رۆك كۆمار هه‌ر بۆ ئێمه‌ ده‌بێت". ئه‌م لێدوانه‌ی فه‌رید ئه‌سه‌سه‌ر دوای ئه‌وه‌ دێت كه‌ له‌ دوای راگه‌یاندنی ئه‌نجامه‌ به‌راییه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عیراق، پارتی دیموكراتی كوردستان 33 كورسی په‌رله‌مانی به‌ ده‌ستهێنا، له‌ به‌رانبه‌ردا یه‌كێتی 16 كورسی به‌ ده‌ستهێناوه‌، ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ پارتی چاوی له‌و پۆسته‌ بێت كه‌ زیاتر له‌ 16 ساڵه‌ به‌ ده‌ست یه‌كێتی نیشتمانی كوردستانه‌وه‌یه‌.

هاوڵاتی وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند: " ئێران جیددییە لە گەڕانەوە بۆ پابەندبوونەکانی رێککەوتنی ئەتۆمی. ئەگەر هەموو لایەک بەردەوامی بە پابەندبوونی خۆیان بدەن، بێگومان ئێمەش هەمان شت دەکەین". حوسێن عەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند، "لانیکەم بەڕێز بایدن بۆ پیشاندانی نیازپاکیی بچووکی خۆی، دەتوانێت 10 ملیار دۆلار بلۆک لەسەر سەرچاوە و پارەی ئێران هەڵبگرێت.  ئێران جیددییە لە گەڕانەوە بۆ پابەندبوونەکانی رێککەوتنی ئەتۆمی. ئەگەر هەموو لایەک بەردەوامی بە پابەندبوونی خۆیان بدەن، بێگومان ئێمەش هەمان شت دەکەین". لە هەمان کاتدا، دەکرێت مانگی داهاتوو "دەستەی پارێزگارانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم" کۆببنەوە. ئەو دەستەیە لە 35 ئەندام پێکدێت و تاوەکو ئێستا سەرکۆنەی هەڵوێستی ئێرانی نەکردووە لە بەرامبەر رێگەنەدان بە چاودێرەکانی ئاژانسەکە بۆ سەردانکردنی چەند بنکەیەکی ئەتۆمی. لە کۆتایی مانگی ئەیلوولدا ئێران رێگەی نەدا پشکنەرانی ئاژانسەکە سەردانی بنکەی ئەتۆمیی کەرەج بکەن کە دەیانویست میمۆریی کامێراکانی چاودێریی ئەو بنکەیە بگۆڕن. وەزیری دەرەوەی ئەمریکاش دەڵێت، ئەوەی ئێران لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا کردوویەتی، یارمەتیدەر نییە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، "ئەگەر ئێران هەڵوێستێکی راستەقینەی هەیە، ئێمە بەردەوام دەبین لەوەی پێمان وابێت دەتوانین بگەینە رێککەوتن لەسەر گەڕانەوە بۆ پابەندبوونی هەردوولامان. رێگەی بەردەممان تاوەکو دێت کورتتر دەبێتەوە. ئێمە زۆر بە وردی چاودێریی قسە و هەڵوێستی ئێرانیش دەکەین و ئەگەر بێتو ئێران هەڵسوکەوتی نەگۆڕێت، ئامادەین بژاردەی دیکە بگرینەبەر". راگەیاندنی دەستپێکردنەوەی دانوستاندنەکان لەلایەن ئێرانەوە لە کاتێکدایە، پێش چەند رۆژێک نێردەی تایبەتی ئەمریکا بۆ کاروباری ئێران هۆشداریی دایە ئێران کە دەبێت هەنگاوەکانی پرۆگرامە ئەتۆمییەکەی پێچەوانە بکاتەوە، بەڵام گوتیشی ئیدارەی بایدن پێی باشترە لە رێگەی دیپلۆماسییەوە ئەو پرسە چارەسەر بکات. حوزەیرانی ئەمساڵ، دوای شەش گەڕی دانوستاندن، کۆبوونەوەکانی زیندووکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمی لە ڤییەننا چەقیان بەست، ئەوەش دوای ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی وەکو سەرۆککۆماری ئێران هەڵبژێردرا.

  هاوڵاتی سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند: "پەیامی ئێمە بۆ سوپای سودان تووند و روونە؛ پێویستە رێگە بدرێت خەڵکی سوودان بەشێوەیەکی ئاشتییانە خۆپیشاندان بکەن؛ پێویستە حکومەتی راگوزەر کە لە لایەن کەسانی سڤیلەوە بەڕێوەبردرێت، دەست بە کارەکانی بکاتەوە".  جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا رووداوەکانی چەند رۆژی رابردووی وەکو "نسکۆیەکی ترسناک" بۆ سوودان باسکردووە، کە وڵاتە هەژارنشینەکەی ئەفریقا تێیکەوتووە. بایدن رایدەگەیێنێت کە ئەمریکا بەردەوام دەبێت لە پاڵپشتیکردنی خەڵکی سوودان و ئامانجەکانی شۆڕشی سوودان و دەشڵێت "ئازادی، یەکسانی، حکومەتێک لەژێر سەروەری یاسادا و رێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ" دەبێت ببنە کۆڵەکەی دامەزراندنی داهاتووی ئاسایش و خۆشگوزەرانی لە سوودان.  بەرەبەیانی رۆژی دووشەممە 25-10-2021 سوپای سوودان کودەتای بەسەر حکومەتی راگوزەردا کرد و لانیکەم 5 وەزیر و بەرپرسی باڵای وڵاتەکەی دەستگیرکرد، عەبدوڵڵا حەمدۆکی سەرۆکوەزیرانیشی لە ماڵەکەی خۆیدا دەستبەسەرکرد. عەبدولفەتاح بورهان، سەرۆکی ئەنجوومەنی راگوزەریی سوودان و ئەندازیاری کودەتا سەربازییەکە له‌ کۆنگره‌یه‌کى رۆژنامه‌وانیدا باری نائاسایی راگەیاند، حکومەتی هەڵوەشاندەوە و گوتی، حکومەتێکی کاتی تاوەکو هەڵبژاردنی داهاتوو پێکدەهێنن. رۆژی چوارشەممە 27-10-2021 لە راگەیێندراوێكدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ عەبدوڵڵا حەمدۆک کردووە و داوای لە هێزە چەکدارەکانی سوودان کرد هەموو سەرکردە سڤیلەکان ئازادبکرێن.

  هاوڵاتی سەرۆک کۆماری تورکیا سکاڵای دژی سەرۆکی جەهەپە تۆمارکرد له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى   ئەردۆغانی بە "کوشتاری سیاسی و هاندان بۆ رق و کینە و نانەوەی پشێوی" ناوبرد. کەمال کڵچدارئۆغڵو، سەرۆکی جەهەپە لە کۆبوونەوەی هەفتانەی فراکسیۆنی پارتەکەی لە پەرلەمانی تورکیا رۆژی 26-10-2021 وتەکانی رەجەب تەیب ئەردۆغانی بە "کوشتاری سیاسی و هاندان بۆ رق و کینە و نانەوەی پشێوی" ناوبرد. ئەمڕۆ پێنجشەممە 28ی تشرینی یەکەمی 2021 لە بەرامبەردا، لەسەر داوای ئەردۆغان، سکاڵا دژی کڵچدارئۆغڵو تۆمارکرا و پارێزەرەکەی، سکاڵانامەکەی پێشکێشی سەرۆکایەتی داواکاری گشتی کۆماریی ئەنقەرە کرد، تێیدا داوای لێکۆڵینەوە و وەرگرتنی وتە لە کڵچدارئۆغڵو دەکات. له‌ سكاڵانامه‌كه‌ی ئه‌ردۆغاندا ئاماژه‌ به‌وه‌ دراوه‌، به‌ درێژایی ژیانی سیاسیی ئه‌ردۆغان كه‌ نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ 50 ساڵ، به‌ هیچ جۆرێك له‌گه‌ڵ په‌نابردنه‌ به‌ر تووندوتیژی نه‌بووه‌ و هه‌میشه‌ سیاسه‌تێكی ئاشتیخوازانه‌ و دیموكراتییانه‌ی گرتووه‌ته‌به‌ر. ئاماژه‌ به‌وه‌ش دراوه‌، بە مەبەست چه‌ند رسته‌یه‌ك له‌نێو گوتاره‌كانی ئه‌ردۆغان ده‌رهێندراون و ئامانجەکەش چەواشەکارییە. ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ساڵی 2014 به‌ سه‌رۆككۆماری توركیا هه‌ڵبژێردرا‌ و دواتریش ماددەی 299 له‌ یاسای ژماره‌ 5237ی تایبه‌ت به‌ یاسای سزاكانی توركیا هەموارکرایەوە. به‌گوێره‌ی بڕگه‌كانی ئه‌و مادده‌یه،‌ هه‌ر كه‌سێك سووكایه‌تی به‌ سه‌رۆككۆماری تورکیا بكات، له‌ ساڵێك بۆ چوار ساڵ سزای زیندانیكردنی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێندرێت؛ سزای ئه‌و كه‌سانه‌ش پارێزبه‌ندییان هه‌یه‌ بە قەرەبووی دارایی دەبێت. به‌گوێره‌ی ئاماری وه‌زاره‌تی دادی توركیا، له‌ ساڵی 2014دا 40 كه‌س، له‌ ساڵی 2015دا 238 كه‌س، له‌ ساڵی 2016دا 884 كه‌س، له‌ ساڵی 2017دا دوو هه‌زار و 99 كه‌س، له‌ ساڵی 2018دا دوو هه‌زار و 462 كه‌س و له‌ ساڵی 2019یشدا سێ هه‌زار و 831 كه‌س به‌ یه‌ك بۆ چوار ساڵ به‌ندكردن سزادراون. به‌مه‌ش له‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌ردۆغاندا نۆ هه‌زار و 554 كه‌س ته‌نیا به ‌تۆمه‌تی سووكایه‌تیكردن به ‌سه‌رۆككۆمار‌ خراونه‌ته‌ زیندانه‌وه‌.

هاوڵاتی سەرۆکی پێشووی بەرەی تورکمانی و بەربژێری سەرکەوتووی ئەو پارتە لە پارێزگای کەرکووک رایگەیاند:" "لەسەر بنەمای رێککەوتنی مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەگەڵ هەولێر، من خۆم رێگەم نەداوە و نادەم پێشمەرگە بگەڕێتەوە کەرکووک". ئەمڕۆ پێنجشەممە 28ی تشرینی یەکەمی 2021 ئەرشەد ساڵحی، سەرۆکی پێشووی بەرەی تورکمانی و بەربژێری سەرکەوتووی ئەو پارتە لە پارێزگای کەرکووک لە پۆستێکیدا لە پەیجی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی فەیسبووک نووسیویەتی، "لەسەر بنەمای رێککەوتنی مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەگەڵ هەولێر، من خۆم رێگەم نەداوە و نادەم پێشمەرگە بگەڕێتەوە کەرکووک". ئەو بەرپرسەی بەرەی تورکمانی دەشڵێت، "ئەوەی سەرساممان دەکات بێدەنگیی سیاسەتمەداران و حیزبە تورکمانییەکانە". رۆژی سێشەممە 26-10-2021 شاندی باڵای هاوئاهەنگی هاوبەشی وەزارەتی پێشمەرگە و هێزە هاوبەشەکانی عێراقی لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتیی هەولێر کۆبوونەوە و باسیان لە دامەزراندنی دوو لیوای هاوبەش لەنێوان وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی بەرگریی عێراق کرد. بەپێی راگەیێندراوێکی سەنتەری میدیا و زانیاریی وەزارەتی پێشمەرگە، لە کۆبوونەوەکەدا کە بە ئامادەبوونی هێزەکانی هاوپەیمانان بەڕێوەچوو، باس لە دوایین هەنگاوەکانی دامەزراندنی دوو لیوای هاوبەش لە نێوان وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی بەرگریی عێراق کرا. لە راگەیێندراوەکەدا ئاماژە بەوەش دراوە، ئەرکی ئەو دوو لیوایە تایبەت دەبێت بە پڕکردنەوە و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە بۆشایی ئەمنی لەنێوان هێزەکانی پێشمەرگە و سوپای عێراق لە ناوچە جێناکۆکەکان. هەر لە کۆبوونەوەکەدا باس لە بەڕێوەچوونی کارەکانی بنکەکانی هاوئاهەنگیی هاوبەش لەنێوان هەردوولا کرا.