هەسەدە و  حکومەتی کاتى سوریا رێککەوتن

هاوڵاتی  به‌هۆی بارانبارین و دروستبوونی لافاوه‌وه‌، ئەمڕۆ دابەشكردنی موچە راگیرا و سبەینێ‌ دووشه‌ممه‌ مووچه‌ دابه‌ش ده‌كرێ.  سبه‌ی دووشه‌ممه‌ مووچەی وەزارەتی ناوخۆ و ب. گشتی رەگەزنامە بۆ مانگی 10 ده‌كرێ، ئه‌وه‌ش به‌هۆی بارینی ڕێژه‌یه‌كی زۆری باران و به‌و هۆیه‌وه‌ له‌‌ فه‌رمانگه‌كانی سنووری پارێزگای هەولێر كرایه‌ پشوو.  بەهۆی ئەوەی بڕیاری تەمویل و خەرجکردنی مووچە لە وەزارەتی دارایی لە هەولێرەوە بۆ هەموو شوێنەکان و پارێزگاکان دەنێزدرێ، بۆیە مووچەی ناوخۆ و ڕەگەزنامە سبه‌ی دووشه‌ممه‌ ده‌درێ  شەوی ڕابردوو، وتەبێژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند:" بەهۆی ئەو شەپۆلە باران بارین و لافاوەی کە دوو ڕۆژە ناوچەکانی هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە و لە هەندێک شوێن زیانی بە شەقامە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر گەیاندووە، بۆیە بەمەبەستی پاککردنەوەی شەقامەکان، ڕۆژی یەکشەممە لە گشت دامەزراوەکانی حکوومەت لە سنوری پارێزگای هەولێر پشووی فەرمییە".

  هاوڵاتی وەزیری ناوخۆی تورکیا ڕایگەیاند:" "لە رۆژانی کۆتایی هەفتەدا لە هاکاری، لە تونجەلی لە بەرزایی سێ هەزار پێدا، سەردانی ئەو رۆڵانەمان دەکەین کە ئێشکگرن. دەڕۆینە ناو هاووڵاتیانەوە. هیچ کەسێک لە کاتی گەڕانمان بە ناو هاووڵاتیاندا پەنجەی لە ئێمە رانەوەشاند و نەیتوانی بڵێت ئێرە فڵان شوێنە، یان ئێرە کوردستانە". سولەیمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆی تورکیا لە پارێزگای تۆکات رەخنەی تووندی لە ئاکشەنەر گرت بەوەی بەرپەرچی ئەو ئەو هاوڵاتیەی نەداوەتەوە. سۆیلو وتی، "لە رۆژانی کۆتایی هەفتەدا لە هاکاری، لە تونجەلی لە بەرزایی سێ هەزار پێدا، سەردانی ئەو رۆڵانەمان دەکەین کە ئێشکگرن. دەڕۆینە ناو هاووڵاتیانەوە. هیچ کەسێک لە کاتی گەڕانمان بە ناو هاووڵاتیاندا پەنجەی لە ئێمە رانەوەشاند و نەیتوانی بڵێت ئێرە فڵان شوێنە، یان ئێرە کوردستانە." لەکاتێکدا مێراڵ ئاکشەنەر پێشتر لە ساڵانی 90 کاندا ماوەی نزیکەی شەش مانگ وەزیری ناوخۆی تورکیا بووە، پێشتر لەلایەن سولەیمان سۆیلو دەستەواژەی [وەزیری راهێنراو]ی بۆ بەکارهێنرا کە ئەمە ناڕەزایی ئاکشەنەری لێکەوتەوە. ئاکشەنەر لای هاونیشتمانیان لە سێرت باسی لەوەش کرد و رەخنەی لە سۆیلو گرت. سولەیمان سۆیلو کە رووی دەمی لە ئاکشەنەر بوو رایگەیاند، "ناتوانیت بڵێیت لەبەر یەکێتیی ئەم وڵاتە چۆن قسەیەکی وەها دەکەیت؟ ناتوانیت بڵێیت تۆ چۆن هەڵوێستیکی وەها نیشان دەدەیت؟ هەروەک چۆن نەتتوانی بەو 10 باڵیۆزە بڵێیت سنوورتان بزانن، بە هەمان شێوە دوێنێ بەرامبەر ئەو کەسەی هێرشی کردە سەر یەکێتیی ئەم وڵاتە، لاڵ بوویت لاڵ! بێدەنگ بوویت و نەتتوانی هیچ بڵێیت، بۆچی؟ حسابی هاوپەیمانییەک دەکەیت بۆ ساڵی 2023؟"  

هاوڵاتی هەپەگە ناسنامەی شەهیدبونی گەریلایەکی بەناوی  تێکۆشەر زاگرۆس ڕاگەیاند کە بەهۆی چەکی کیمیایی سوپای توركیاوە لە مەیدانی وەرخەلێ شەهیدبووە. ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی هێزەکانی پاراستنی گەل(هەپەگە) ڕاگەیەندراوێکی لەبارەی شەهیدبوونی گەریلایەک کە بە چەکی کیمیایی له‌لایه‌ن سوپای توركیاوە شەهیدبووە بڵاوكردەوە و ڕایگەیاند، سوپای توركیا  لەبەرامبەر بەرخۆدانی مێژوویی گەریلاکانی ئازادی کوردستان ناتوانێ بەرەوپێش بچێت، بۆيە هەموو تەکنەلۆژیاکانی بەکاردێنێت، ١٠/١٠/٢٠٢١ بە سەختی مەیدانی بەرخۆدانی وەرخەلێی بە چەکی کیمیایی و گازی ژەهری بۆردوومان کرد، لەئەنجامی ئەم هێرشەدا (تێکۆشەر زاگرۆس) شەهید بوو. لە بەشێكی تری ڕاگەیەندراوەكەدا هاتووە، ڕۆژی 26ی مانگ، هێزەکانمان بە چالاکی تەقەمەنی لە سوپای توركیایاندا، لەو چالاکیەدا لانی کەم سەبازێك كوژرا و  چەند سەربازێكیش  برینداربوون، پاش چالاکییەکەش  سوپای توركیا بە هێلیکۆپتەر بریندارەکانیان لەناوچەکە گواستەوە. هەفتەی ڕابردوو، ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی هێزەکانی پاراستنی گەل(هەپەگە) بڵاویكردەوە، تەنها لەماوەی شەش مانگی ڕابردوودا ٣٢٣ جار چەکی کیمیایی لەلایەن توركیاوە دژ بە گەریلا بەکارهاتووە.  

هاوڵاتی  لە ماوەی 24 كاتژمێری رابردوشدا 700 منداڵ سەردانی کلینیکی ڕاوێژکاری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد ڕەشیدی منداڵانی فێرکارییان له‌ شاری سلێمانی کرووە. لە لێدوانێکیدا پشدەر عه‌بدوڵا، بەڕێوبەری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد ڕەشیدی منداڵانی فێرکاری و پزیشکی پسپۆڕی نەخۆشییەکانی منداڵان ڕایگەیاند:" زیاتر لە 100منداڵ لەم نەخۆشخانەیە بەهۆکاری توشبون بە پەتاوەرزییەکان بەمەبەستی چارەسەرکردن داخڵکراون". هەر لە بەشی کلینیکی ڕاوێژکاری نەخۆشخانەکە له‌ ماوه‌ی 24 كاتژمێری رابردودا 700 منداڵ سەردانی ئەو بەشەیان کردوە و لەلایەن پزیشکی پسپۆڕی مناڵانەوە بینراون و چارەسەری پێویستیان بۆ کراوە.  

  هاوڵاتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى نه‌وت‌و كانزاكانى سلێمانى ڕایگەیاند:'سبه‌ینێ یه‌كشه‌ممه‌ دابه‌شكردنى نه‌وتى سپى ده‌ستپێده‌كات‌و سه‌ره‌تاش له‌سنورى قه‌زاى پشده‌رو ناحیه‌كانى ده‌وروبه‌ریه‌وه‌ ده‌بێت. ئەمڕۆ شەممە 30ی تشرینی یەکەمی 2021، لە ڕاگه‌یاندراوێکدا به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى نه‌وت‌و كانزاكانى سلێمانى ڕایگەیاند، لە سبەینێەوە یەكشەممە لەسنوری قەزای پشدەرو ناحیەکانی دەستدەکرێت بە دابەشکردنی نەوتی سپی بۆ ماڵان و بۆ هەر خێزانێک‌و له‌به‌رامبه‌ر بڕی 200 لیتردا 55 هەزار دینار له‌هه‌ر خێزانێك وه‌رده‌گیرێت". ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، "ڕۆژی دووشەممە 1ى 11ى 2021، لەناو سەنتەری شار له‌سلێمانى  دابەشکردنی نەوتی سپی لەسنوری مەڵبەندەکانی پێنج‌و شەش ده‌ستپێده‌كات". جێی ئاماژەیە، پرۆسەی دابەشکردنی نەوتی سپی ماڵان لە هەرێمی کوردستاندا بەگوێرەی پێداویستی هاوڵاتییان نەبووە و ساڵی رابردووش، لە هەندێک ناوچە دابەشکرا و لە هەندێک ناوچەی دیکەش دابەشنەکرا، سەرباری ئەوەی هاوڵاتییان گازەندەی گرانی نرخی نەوتەکەیان دەکرد.

شاناز حەسەن پزیشكێكی كورد كەپسپۆری جەراحیە لەبەریتانیا گروپێك پزیشكی هێناوە بۆ هەرێمی كوردستان و بڕیارە چەندین نەشتەرگەری ئەنجامبدەن و دەڵێت:" وەك پزیشكێك دەمزانی كوردستان شوێنێكە پێویستی بەخزمەتكردنە بەتایبەت لەبواری تەندروستی". دیاری فەرەیدون قادر، پسپۆری جەراحی لەبەریتانیا لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" وەك پزیشكێك دەمزانی كوردستان شوێنێكە پێویستی بەخزمەتكردنە بەتایبەت لەبواری تەندروستی، بۆیە میوانداریی ئەم گروپەم كردووە ". ئەم پزیشكە ئەوەشی رونكردەوە كە كەسێك بیەوێت بچێت سەردانیان بكات بە چ رێگایەك دەتوانێت و وتی:" نەخۆشەكان لەڕێگەی خێرخوازەكانەوە سەردانمان دەكەن، یاخود لەڕێگەی كەمپەكانەوە یان دەزگای خێرخوازی بارزانیەوە لەوێوە نەخۆشەكان دەنێرن، بەڵام ئێمە وەك گروپەكە ژمارە مۆبایلمان هەیە هەر كەس ویستی سەردانی پزیشكەكان بكات دەتوانێت پەیوەندی بكات و سەردانیان بكات، ئێمە دەمانەوێت زۆرترین خەڵكی هەژار سودمەند بن لەئێمەو نەشتەرگەری پێویستان بۆ بكرێت یاخود دەرمانی پێویست وەربگرن". ئەم گروپە زیاتر لە 50 پزیشكن كاری خێرخوازی دەكەن، هەر مانگەو گروپێكیان دێنە كوردستان و خزمەت دەكەن، بەپسپۆری جیاواز،  ئەم گروپەی ئێستا هەفتەیەك لە هەولێرن، چوار پسپۆرن، پسپۆری ئێسقان و شكاوی، پسپۆری جوانكاری رووداوەكان، پسپۆری سوتاوی، پسپۆری شەویلگە لەشاری هەولێر رۆژانە نەخۆش دەبینن بەبێ بەرامبەرو نەشتەرگەری پێویستیان بۆ دەكرێت. ئەم پزیشكە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد ڕۆژانە زیاتر لە 80 نەخۆش دەبینن چارەسەری پێویستیان بێ بەرامبەر بۆ دەكەن. لەبارەی خەرجی ئەم گروپەوە دكتۆر دیار فەرەیدون جەختی لەوە كردەوە:" ئەم گروپە پزیشكە لەبەرنامەماندایە ساڵانە دوو ملیۆن دۆلار خەرج بكەین لەكوردستان لەبواری تەندروستیدا، ئەو پارەیە خێرخوازی گەورە گەورەیە  لەوڵاتە جیهانیەكاندا وەك ئیمارات و بەریتانیا و ئەم پارانە بەكاردەهێنرێت بۆ نەخۆش.ئێمە زیاتر جەختمان لەسەر ئەوەیە بەگروپێكی كەم بتوانین زۆرترین نەخۆش ببینین بۆ ئەوەی زۆرترینی بەشە پارەكە بۆ نەخۆشەكان بێت نەك ستافێكی زۆر".    

هاوڵاتی ئەندامێکی پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند:" دوای ئەوەی بەڕێوەبەری دەروازەی باشماخ لەسەر قسە و لێدوانەکانی ئێمە بە تۆمەتی ناوزڕاندن، لە دادگای لێکۆڵینەوەی پێنجوێن سکاڵای لە دژ تۆمارکردبووین، دوای لێکۆڵینەوەو بەدواداچونی دادوەرو سەلماندنی بەڵگەکانی ئێمە، سکاڵاكه‌ر سکاڵاکەی ڕەتکرایەوەو دۆسیەکەش لەبەرژەوەندی ئێمە داخرا.  ئەمڕۆ شەممە 30ی تشرینی یەکەم2021، دابان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لە فراکسیۆنی گۆڕان لە هەژماری خۆی لە فەیسبووک نوسیویەتی، "دوای ئەوەی کاری قاچاخچێتیمان لەدەروازە سنورییەکان ئاشکراکردو ڕامانگەیاند، لەسەر بونی کاری قاچاخی لەدەروازەی باشماخ، وەزیری دارایی مینحەی بەڕێوەبەری دەروازەی باشماخی بڕیووە، دەشڵیت، بەڕێوەبەری دەروازەی باشماخ لەسەر قسە و لێدوانەکانی ئێمە بە تۆمەتی ناوزڕاندن، لە دادگای لێکۆڵینەوەی پێنجوێن سکاڵای لە دژ تۆمارکردین، بۆ سەلماندنی قسە و لێدوانەکانمان، لەبەردەم دادوەری دادگایی لێکۆڵینەوەی پێنچوێن ئامادەبووین و بەڵگەکانمان خستەڕوو.'' باسیلەوەشکردووە، ''دوای لێکۆڵینەوەو بەدواداچوونی دادوەر و سەلماندنی بەڵگەکانی ئێمە،  سکاڵاکەر،  سکاڵاکەی ڕەتکرایەوە و دۆسیەکەش، لەبەرژەوەندی ئێمە داخرا.'' ئەوەشیختەڕوو، ''ھەمولایەک دڵنیا دەکەینەوە، ئەوەی وتومانە، لەبەر ڕۆشنایی بەدواداچونی ورد و بابەتیانە و زانیاری ڕاست و دروست بووە، لە پاێناو بەرژەوەندی گشتی بووە، بۆ ئەمەش ساڵی ڕابردوو کۆی دۆسیەکانمان ڕادەستی داواکاری گشتی و لایەنەکانی پەیوەندیدار بەو پرسە کردوە.''    

هاوڵاتی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند:" شێوەزارەكانی خەڵكی كوردستان سەرمایەیەكی فەرهەنگی مرۆڤایەتین، وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی خۆمان بۆ هەر هەوڵێكی نیشتیمانی و زاستی دەردەبڕین چونكە بنەمان بۆ بەهێزبوونی زمانی كوردی ئەوەش كاریگەری لەسەر بەهێزبوونی حكومڕانی هەرێم دەبێت". ئەمرۆ شەممە 30ی تشرینی یەکەمی 2021. دیداریی شاعیریی نێوداریی كورد مامۆستا عوسمان محەمەد هەورامی، لە پارێزگای هەڵەبجە بەڕێوەچوو، لەو دیدارەدا کە بەرپرسانی حکومەت بەشداریانکردبوو،  جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە میانەی بەڕێوەچوونی دیدارەکەدا وتی، "شێوەزارەكانی خەڵكی كوردستان سەرمایەیەكی فەرهەنگی مرۆڤایەتین، وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی خۆمان بۆ هەر هەوڵێكی نیشتیمانی و زاستی دەردەبڕین، پێویستە پەرە بە گەشەسەندنیان بدرێت، چونكە بنەمان بۆ بەهێزبوونی زمانی كوردی ئەوەش كاریگەری لەسەر بەهێزبوونی حكومڕانی هەرێم دەبێت". وتەبێژی حكومەت باسی لەوەشكرد، "وەك حكومەتی هەرێم بە بیروباوەڕێكی تەواو بەپاڵشتی نوسەران و ڕۆشنبیران، دەتوانین پەرە بەزمانی باڵایی نەتەوەكەمان لە چوارچێوەی زمان و ئەكادیمیدا زیاتر گەشەی پێبدەین، هەورامانیش یەكێكە لە ناوچە دەوڵەمەندەكانی كوردستان، بە پاشخانێكی گەورەی ئەدەبی و فەرهەنگی، بەشاعیرانی مەولەوی، بێسارانی، شێخانی نەقشبەندی پشكی گەورەی لەزمان و فەرهەنگی كوردی بەردەكەوێت". لە لایەکی دیکەوە، محەمەد حەمەسەعید، وەزیری ڕۆشنبیری حكومەتی هەرێم لە وتەیەکیدا ڕایگەیاند:"دەستێك هەیە بۆ دابڕینی هەورامان لەنەتەوەی كورد و كورد بوون و كوردایەتی، ئەوەش سەر لێتێکدانە لە بەشێك لەڕۆشنبیرانی كورد". وتیشی، "دوو ئاراستە بۆ بابەتی زمان و  فەرهەنگی هەورامان كاردەكات، ئاراستەیەكیان ئەوەیە، شێوەزاریی فەرهەنگ و كەلتوری گۆران، یەكێكە لە شێوەزارە ڕەسەنە دەوڵەمەندەكانی زمانی كوردی و نەتەوە، وەك وەزارەتی ڕۆشنبیری و بەشێك لە نوسەران و ڕۆشنبیران، بەو ئاراستەیە كاردەكەن هەورامیەكان خۆیان بە كوردی ڕەسەن دەزانن، خۆیان جیاناكەنەوە لەنەتەوەی كورد، لەگەڵ ئەوەشدا ئاراستەیەكی دیكەشیان هەیە بۆ دابڕینی هەورامان لە نەتەوەی كورد و كورد بوون و كوردایەتی". ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەو ئاراستەیە سەری لە بەشێكی كەم لەڕۆشنبیرانی كورد تێكداوە، یان ڕۆشنبیران هەستیان بەئەوە نەكردوە ئەو بابەتە دەستی لەپشتە، بۆیە هەورامیەكان خۆیان بەڕەسەنترین شێوازی كورد لەقەڵەم دەدەن".  

هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:' بۆ ئەمڕؤ ئاسمان هەوری تەواو دەبێت و لە دوای نیوەڕۆوە بارانی پچڕ پچڕ دەبارێت و هەندێک جار هەورەتریشقەشی لەگەڵدا دەبێت". ئەمڕۆ شەممە 30ی تشرینی یەکەمی 2021، بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێمی کوردستان پێشبینییەکانی کەشوهەوای ئەمڕۆ و سبەینێی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، ئاسمان هەوری تەواو دەبێت و لە دوای نیوەڕۆوە بارانی پچڕ پچڕ دەبارێت و هەندێک جار هەورەتریشقەشی لەگەڵدا دەبێت.  ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، ''پلەی گەرما لە شارەکانی هەرێمی کوردستان بۆ ئەمڕۆ بەم شێوەیە دەبێت، بەرزترین پلەی گەرما لە هەولێر 24 پلە، سلێمانی 20 پلە, دهۆک 21 پلە، هەڵەبجە 22 و کەرکوک 26 پلە. لە هەفتەی رابردووەوە کەشناسی هەرێم و عێراق بڵاویانکردەوە، پێشبینیدەکرێت ئێوارە رۆژی هەینی بارانبارین دەستپێبکات، لە دوێنێەوە ئاسمانی هەرێم هەوراوی بوو دواتر لە عەسرەوە نمەباران دەستی پێکردو لەشەودا رێژەی باران بارینەکە زیاتربووە. 

شاناز حەسەن دوو ئەندامی لیژنەی دارایی و ئابووری لەپەرلەمانی كوردستان ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە هیچ بیانوویەك بۆ راگرتنی پلە بەرزكردنەوەی قەرمانبەران نەماوەو حكومەت داهاتەكەی دەگاتە ترلیۆنێك و 240 ملیار دینار. عومەر گوڵپی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەئێستادا داهاتی هەرێم گەیشتۆتە ئەو ئاستەی حكومەت پابەندە داراییەكانی موچەخۆران دەستپێبكاتەوە لەموچەی پاشەكەوتكراوو شایستەی دارایی و هەموو پلەبەرزكردنەوەكان دەستپێبكاتەوە». لەبارەی داهاتی حكومەتی هەرێمەوە، پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ ئەوەی دووپاتكردەوە كە بەشێوەی خەمڵاندن داهاتی هەناردەی نەوتی خاوی حكومەتی هەرێم دەگاتە ترلیۆنێك و 400 ملیار دینار زیاتری مانگانە، بەڵام دوای دەركردنی خەرجییەكانی زیاتر لە 700 ملیار دیناری مانگانە دەمێنێتەوە. عومەر گوڵپی وتیشی:» نزیكەی 150 ملیار دینار  لەگومرگەكان و 90 ملیار لەباجەوەو 100 ملیار دینار لەڕوسمات و كرێی خزمەتگوزاری و  200 ملیاریش لەبەغداوە  بۆ هەرێم رەوانە دەكرێت، كۆی گشتی داهاتی فعلی نەوتی ناو نانەوتی دەگاتە یەك ترلیۆن و 240 ملیار دینار ئەگەر موچەی فەرمانبەرانیش بدرێت هێشتا زیاتر لە 300 ملیار دیناری دەمێنێتەوەو دەتوانن پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران دەستپێبكەنەوە». پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران كە بە « عەلاوەو تەرفیع،» ناودەبرێت لەساڵی 2014 و دوای راگەیاندنی قەیرانی دارایی لەلایەن حكومەتی هەرێمی ئەوكات راگیراوە كە ماوەی حەوت ساڵە بەردەوامە. هاوكات، شێركۆ جەودەت، ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەدڵنیاییەوە پلە بەرزكردنەوە مافێكی یاساییەو بەیاسا رێكخراوە، بەڵام بەداخەوە حكومەت پێشێلی ئەو مافەی كردووەو بۆ فەرمانبەرانی دابین نەكردووە». ئەم پەرلەمانتارە وتیشی:» بودجەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران زۆر نییە، بەڵام بەبیانووی نابەجێ حكومەتی هەرێم رایگرتووە». شێركۆ جەودەت ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:»ئێمە وەك پەرلەمانتاران بەردەوام هەوڵدەدەین و كۆڵنادەین، بەڵام پێویستە حكومەت وەڵام بداتەوە بۆ رایگرتووەو دەستپێناكاتەوە؟».

هاوڵاتی سەرۆکی جەهەپە رایگەیاند :" "ئەو سەربازە پرۆفیشناڵانەی باسیان دەکات، سەربازی ئێمەن، رۆڵەی ئێمەن. ئەو بڕیارانەی لەبارەی گیانی رۆڵەکانمانەوە دەیدەن، هاوشێوەی ئەو بڕیارانە مەیدەن کە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت دەیدەن". کەمال کڵچدارئۆغڵو، سەرۆکی جەهەپە درەنگانی شەوی هەینی لە هەژماری خۆی لە تویتەر، ئاماژەی بە وتەکانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا کرد کە وتبووی "سەربازی پرۆفیشناڵ رەوانەی سوریا دەکەین" و لەوبارەیەوە نووسی: "ئەو سەربازە پرۆفیشناڵانەی باسیان دەکات، سەربازی ئێمەن، رۆڵەی ئێمەن. ئەو بڕیارانەی لەبارەی گیانی رۆڵەکانمانەوە دەیدەن، هاوشێوەی ئەو بڕیارانە مەیدەن کە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت دەیدەن".  کڵچدارئۆغڵو پێش تیپەڕکردنی مۆڵەتنامەی درێژکردنەوەی وادەی مانەوەی سەربازانی سوپای تورکیا لە عێراق و سوریا رایگەیاندبوو، لە پەرلەمان دەنگ بە نەخێر دەدەن، لە بەرامبەردا ئەردۆغان وتی: "بەڵام سەربازی پرۆفیشناڵ دەڕۆن بۆ سوریا".   ئەمە یەکەمجار بوو کە جەهەپە، سەرەکیترین پارتی ئۆپۆزیسیۆنی تورکیا، بە نەخێر دەنگ بۆ درێژکردنەوەی وادەی مانەوەی سەربازانی تورکیا لە عێراق و سوریا بدات هاوشانی پارتی دیموکراتی گەلان - هەدەپە. لە ساڵانی رابردوودا تەنیا هەدەپە لەنێو پەرلەمانی تورکیا بە نەخێر دەنگی دەدا بۆ ئەم بڕیارە. کەمال کڵچدارئۆغڵو لە تویتەکەیدا نووسیویەتی: "بابەتێک هەیە زۆر ناڕەحەتم دەکات، دوو رۆژە دوودڵم بچمە نێو ئەو بابەتە یان نا. باسی ئەوەم کرد کە کوڕەکەم ئەرکی سەربازیی جێبەجێکردووە، کەسەکە (ئەردۆغان) و هاوبەشەکانی دەستیان بە وتنی ئەوە کردووە کە سەربازی پرۆفیشناڵ دەڕۆن بۆ سوریا. لەسەر ئەم بابەتە لە ژمارەیەک کەناڵی تەلەڤیزیۆنیدا شرۆڤەیان بە چەند شرۆڤەکارێك کرد و پرۆپاگەندەیان پێ کردن، ئەمە شێوازێكی تێگەیشتنی تۆقێنەرە".  پەرلەمانی تورکیا رۆژی سێشەممە 26ی تشرینی یەکەمی 2021 پڕۆژەبڕیاری تایبەت بە مانەوەی هێزەکانی سوپای وڵاتەکەی لە عێراق و سووریا خستە دەنگدانەوە و بە دەنگی ئاکپارتی، مەهەپە و ئیی پارتی پەسندکرا. جەهەپە و هەدەپە بە"نەخێر" دەنگیان بە پڕۆژەبڕیارەکەدا.

هاوڵاتی سعودیە و بەحرەین داوا دەكەن  باڵیۆزی لوبنان  بەزوترین كات لە ماوەی (48) كاتژمێردا لە وڵاتەكانیان بكشێنەوە. ئەمرۆ شەممە،30ی تشرینی یه‌كه‌می 2021، وەزارەتی دەرەوەی سعودیە ڕاگەیاندراوێكی بڵاوكردەوەو تێیدا ڕایگەیاند، بەهۆی ئەو لێدوانە نابەرپرسانەی (جۆرج قەرداحی) وەزیری ڕاگەیاندنی لوبنان، هەروەها بەهۆی پابەندنەبوونی بەیروت بە ڕێككەوتننامەكەی نێوانیان و ڕادەستنەكردنەوەی داواكراوان، باڵیۆزەكانیان لە بەیروت دەكشێننەوە.لە ڕاگەیاندراوەكەی وەزارەتی دەرەوەی سعودیە داوا لە باڵیۆزی لوبنانیش دەكات بەزووترین كات لە ماوەی (48) كاتژمێردا لە سعودیە بكشێنەوە. جێگەی باسە (جۆرج قەرداحی) وەزیری ڕاگەیاندنی لوبنان كە هاوكات پێشكەشكاری بەرنامەیەكە، لە ئەڵقەیەكی بەرنامەكەیدا بەتوندی ڕەخنەی لە سعودیەو ئیمارات گرت بەهۆی هێرشكردنیان بۆ سەر یەمەن، ئەمەش توڕەبوونی سعودیەی بەدوای خۆیدا هێنا.  

هاوڵاتی پشکنەری گشتی ئەمریکا تایبەت بە ئاوەدانکردنەوەی ئەفغانستان رایگەیاند :" وەزارەتی بەرگریی و دەرەوەی ئەمریکا زانیاریی "زۆر گرنگ" لە کۆنگرێس دەشارنەوە کە دەکرێت لە رێگەیانەوە لە هۆکاری هەرەسهێنانی خێرای سوپا و هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان تێبگەن کە لە مانگی ئابی ئەمساڵدا روویدا". جۆن سۆبکۆ، پشکنەری گشتی ئەمریکا تایبەت بە ئاوەدانکردنەوەی ئەفغانستان، رایگەیاند:"هەردوو وەزارەتی بەرگریی و دەرەوەی ئەمریکا زانیاریی "زۆر گرنگ" لە کۆنگرێس دەشارنەوە کە دەکرێت لە رێگەیانەوە لە هۆکاری هەرەسهێنانی خێرای سوپا و هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان تێبگەن کە لە مانگی ئابی ئەمساڵدا روویدا". سۆبکۆ وتی: "دوایین تێبینی و هۆشدارییەکان کە پێش هەرەسهێنانی ئەفغانستان دراون و دەتوانین لە رێگەیانەوە هەڵسەنگاندن بۆ هۆکاری راستەقینەی هەرەسهێنانەکە بکەین، لەلایەن پێنتاگۆن و وەزارەتی دەرەوە رێنوێنیی تایبەت بە قەدەغەکردنی بڵاوکردنەوەیان بۆ دەرکراوە و رێگری لە بڵاوکردنەوەیان دەکەن". سۆبکۆ راشیگەیاند، لە دوای کۆنترۆڵکردنی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا داوایەکی ئەوی بۆ بینینی چەند راپۆرتێك رەتکردووەتەوە و بە "پاراستنی ئاسایشی هاوپەیمانە ئەفغانییەکان"ی بەستووەتەوە، بەبێ ئەوەی وەزارەتی دەرەوە ئامادەبێت روونکردنەوە لەسەر جۆر و چۆنییەتی ئەو هەڕەشانە و ناسنامەی هاوپەیمانە ئەفغانییەکان بدات. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا داوای کردووە کە ناوی ئەشرەف غەنی، سەرۆکی پێشووی ئەفغانستان لە راپۆرتەکاندا بشاردرێنەوە، سۆبکۆ ئەو داواکارییە بە "نامۆ" ناودەبات، هەروەها دەشڵێت، شاردنەوەی زانیارییەکان لە نزیکەی دوو هەزار و 400 بەڵگەنامە، لە کاتێكدا بە وتەی سۆبکۆ ئەوەی کە "بە راستی پێویست بووە بشاردرێتەوە تەنیا چوار زانیاری" بووە. لە بەرامبەردا، وتەبێژێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، هەندێ راپۆرت و زانیاری هەن بە تەواوی قەدەخەی ئاشکراکردنیان لەسەرە و بەشێکیان نیمچەقەدەغەیان لەسەرە، ئەوەش بەمەبەستی پاراستنی ئەفغانییەکان و ئەو رێکخراوە هاوبەشانە کە لە ئەفغانستان کاریان کردووە و وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا تەنیا ئەو زانیارییانەی شاردووەتەوە کە ناو و ناسنامەی ئەو کەس و رێکخراوانە ئاشکرا دەکات. جەختیشی کردەوە لە مافی پشکنەری گشتیی لە تەماشاکردنی هەموو راپۆرت و بەڵگەنامەکان.

  هاوڵاتی وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند:" ئەو دوو پێشمەرگەی شەوی رابردوو بەهۆی هەورە بروسکە برینداربوون تەندروستیان جێگیرە". ئەمرۆ شەممە،30ی تشرینی یه‌كه‌می 2021، وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاویکردەوە: "شەوی 29 لەسەر 30ی ئۆکتۆبەری 2021، لە سنوری ناحیەی تەق تەق، به‌هۆى بەرکەوتنی هه‌وره‌ بروسكه‌ دوو پێشمەرگە، کە لە ئەرکدا بوون برينداربوون". وەزارەتەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، "لە ئێستادا باری تەندروستیان جێگیرە، لە نەخۆشخانەی تەق تەق چارەسەر وەردەگرن". شەوی رابردوو، نەقیب هەرێم دڵشاد، لێپرسراوی بنکەی پۆلیسی تەقتەق بە وێستگە نیوز-ی راگەیاند، " لەسنوری ناحییەکەیان هەورەبروسکە لەسێ کەسی داوە و برینداریکردون، دوو لەوانەی برینداربوون پیشەیان پێشمەرگەیە و برینداری سێیەمیش کرێکارێکی بەرەگەز عەرەبە". ئاماژەی بەوەشکردووە، "یەکێک لە پێشمەرگە بریندارەکان دۆخی تەندروستی خراپە، لەئێستاشدا هەرسێ بریندارەکە ڕەوانەی نەخۆشخانەی کۆیە کران". ڕاگەیەندراوێک لە وەزارەتی پێشمەرگەوە: بەهۆی هەورە بروسکەوە دوو  پێشمەرگە بریندار بوون سەنتەری میدیا شەوی ٢٩ لەسەر ٣٠ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١، لە سنوری ناحیەی تەق تەق، به‌هۆى بەرکەوتنی هه‌وره‌ بروسكه‌ دوو پێشمەرگە، کە لە ئەرکدا بوون برينداربوون، لە ئێستادا باری تەندروستیان جێگیرە، لە نەخۆشخانەی تەق تەق چارەسەر وەردەگرن. بە هیوای زوو چاکبوونەوە و سەلامەتین بۆ هەردوو پێشمەرگەکە.

هاوڵاتی زیاتر لە (500) ساڵە تلیاک و ماددە هۆشبەرەكان وەك چەكێك لەئێران بەكاردەهێنرێت و ئێستا ئەو ماددەیە بووەتە بۆمبێكی مەترسیدارو تەنانەت جیهانیش، چونكە تاران ناوەندی گواستنەوەی ماددەی هۆشبەری هەموو جیهانەو رەنگە هاوكات كارتێكی بەهێزو ماڵوێرانكەر بێت بەدەست كاربەدەستانی ئەو وڵاتەوە. بەپێی ئامارە جیهانییەكان (13) ساڵە رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان بەڕێژەی (29%) زیادی كردووە و داهاتی بازرگانیی ساڵانەی ئەو ماددانە سێ ترلیۆن دۆلارەو نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەساڵی 2021 رایگەیاند؛ ئێران ژمارەی پێوانەیی لەماددە هۆشبەرەكاندا تۆمار كردووە، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی بڕی زیاتر لەهەزارو (200) تۆن لەو ماددانە لەئێران دەستیان بەسەردا گیراوە. ئەفغانستان كە لەڕۆژهەڵاتەوە دراوسێی سەرەكیی وڵاتی ئێرانە زیاتر لە (90%)ی هەموو ماددە هۆشبەرەكانی جیهان بەرهەم دەهێنێت و دواتر لەئێرانەوە بۆ سەرجەم وڵاتانی جیهان لەعێراقەوە تا ئەوروپا و ئەمەریكا و ئەفەریقا دەگوازرێتەوە. ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كەنزیكەی (12) ملیۆن كەس لەئێران گیرۆدەی ماددە هۆشبەرەكانن و رۆژانە (12) بۆ (13) كەس لەو وڵاتە هەر بەهۆی ئەو ماددانەوە گیان لەدەستدەدەن و (70%)ی زۆربەی سزای لەسێدارەدانەكان پەیوەندیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە هەیە، بۆیە ماددەی هۆشبەر بۆ ئێران بووەتە بۆمبێك كەدەتوانێت دژی جیهان بەكاری بهێنێت و دەشكرێت ئەو بۆمبە بەخۆیدا بتەقێتەوە و ماڵوێرانكارییەكی گەورەی لەو وڵاتە لێبكەوێتەوە. تلیاک لە سەفەوییەوە تا كۆماری ئیسلامی رەنگە جێگەی سەرسوڕمان بێت كەمێژووی بەكارهێنان و بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەری لەئێران بەمێژووی گەورەترین دەسەڵاتی شیعە واتە سەفەوییەكان گرێدرابێتەوە، چونكە بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان سەفەوییەكان لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەئێران لەساڵی (1501)ی میلادی رێگەیان بەبەكارهێنانی تلیاک و چەند جۆرێكی دیكەی ماددە هۆشبەرەكان داوە و لەچایخانە و خواردنگەكاندا بەئازادانە بەكارهێنراوە. زۆربەی پاشاكانی سەفەویی تلیاکیان وەك دەرمان و هەندێكجاریش وەك چەكێك لە دژی ئەو كەسانەی كە مەبەستیان بووە دەسەڵاتیان لێوەرگرن بەكارهێنراوەو لەسەر ئەو بابەتە چیرۆكی زۆر نووسراوە تەنانەت پاشای سەفەوی هەبووە تلیاکی دەرخواردی كوڕەكەی داوە بۆ ئەوەی نەبێتە میراتگری، بەڵام ئەوەی گرنگە مێژووی بەكارهێنانی ئەو ماددە هۆشبەرەیە كە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی ئێران پێكەوە گرێدراوەتەوە. لەساڵی (1796) و لەسەردەمی قاجارەكان تا ساڵی (1925) بەرهەمهێنانی (گوڵی خەشخاش) كە تلیاکی لێ بەرهەمدەهێنرێت لە (18) پارێزگای ئەو سەردەمی ئێراندا رێگەپێدراو بووەو دواتر لەسەردەمی دەسەڵاتی پەهلەوی لەساڵی (1925) تا ساڵی (1979) دوو جار گۆڕانكاریی لەیاسای كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی خەشخاش و تلیاک لەئێراندا كردووە و ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان)ی ئەو كاتەی ئێران، بڕیاریداوە بە رێگەپێدانی سنوردار بۆ كشتوكاڵ و بازرگانیی تلیاک لەوڵاتەكە. دوای ئەوەی كۆماری ئیسلامی لەساڵی 1979 توانی دەسەڵاتی ئێران بەدەستەوە بگرێت تائێستا (45) ماددەی بۆ یاسا تایبەت بەماددە هۆشبەرەكان دەكردوە كە یەكێك لەسزا یاساییەكانی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە ، «سێدارەیە» بۆیە نزیكەی (70%)ی سزای سێدارە پەیوەندیی بە بازرگانیی ماددەی هۆشبەرەوە لەو وڵاتەدا هەیە. ماددەی هۆشبەر؛ هیوایەتی كوڕو كاڵ و ژن و منداڵ بەپێی ئەو ئامارانەی لەهەندێك سەرچاوەی نافەرمیی ئێران بڵاوبوەتەوە (12) ملیۆن بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان لەو وڵاتە هەیە كەنزیكەی (10%) ئەو ژمارەیە ژنن و (11%) خوێندكارانی زانكۆن و لەنێو بەكارهێنەرانیشدا زیاتر لەهەزاران منداڵ هەیە. بەپێی ئەو ئامارە رەسمییانەی دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بڵاویان كردوەتەوە؛ نزیكەی پێنج ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن دانیشتوی ئێران ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن كە لەو ژمارەیە دوو ملیۆن و (800) هەزار كەسیان بەگیرۆدەبوو یان ئالودەبوو ئەژمار دەكرێن و زیاتر لەدوو ملیۆن كەسی دیكەشیان لەگەڵ ئەوەی ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن، بەڵام بەئالودەبوو ئەژمار ناكرێن، چونكە بەپێی وتەی بەرپرسان ئەو كەسانە تەنها بۆ كات بەسەربردن ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن و بەبەردەوامیی بەكارهێنی نین. بەگشتی (6%)ی دانیشتوانی ئێران بە بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر ئەژماردەكرێن كەتەمەنیان لە ێوان (16) ساڵ بۆ (64) ساڵە. رەزا تویسەركان، بەرێوبەری دەرمان و پشتیوانیی كۆمەڵایەتیی لەناوەندی بەرەنگاربونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران رایگەیاندووە چوار ملیۆن و (400) هەزار تووشبوی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران هەیە كەزۆربەیان بەدەستی كارو هێزی چالاكی وڵاتەكە لەقەڵەمدەدرێن كە رێژەیان دەگاتە (5%)ی دەستی كاری وڵاتەكەو ساڵانە چوار بۆ پێنج هەزار كەس لەئێران بەهۆی تووشبون بەماددەی هۆشبەرەوە گیانیان لەدەستدەدەن. هەروەها تویسەركان ئاشكرای كردووە تووشبون بە ماددەی هۆشبەر زیاتر لە (6%)ی كۆی دانیشتوانی ئێرانی گرتووەتەوە و لەو رێژەیەش زیاتر لە (22%) لەبەركارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەكان لەچینی كرێكاران و (2%)یان خوێندكارانی ناوەندی و (5%)یان خوێندكارانی زانكۆ و ژنانیش بە رێژەی (6%) بە بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر ئەژمار دەكرێن. لەلایەكی دیكەوە عەلی ڕەزا عەزیزی، ئەندامی دەستەی بەرەنگاربونەوەی ماددەی هۆشبەرەكان لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ ساڵانە (30) هەزار ملیار تمەن كە دەكاتە یەك ملیارو (191) ملیۆن دۆلار جگەرەو ماددەی هۆشبەر لەئێران بەكاردەهێنرێت. بەڕێوبەری پۆلیسی ئێران رایگەیاندوە كە لەساڵی (2020) دەستیان گرتووە بەسەر (500) ملیۆن دۆلار لەسەرچاوە داراییەكانی ژمارەیەك باندی بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران. لەسەدا (65%)ی كەسانی توشبوو بەماددە هۆشبەرەكان لەئێران تلیاک و شیرەی تلیاک بەكاردەهێنن كە تێچوی لە رووی ئابورییەوە زۆر زیاترە لەماددە هۆشبەرەكانی دیكە، بۆیە لەدوای ماوەیەكەوە هەر ئەو كەسانە پەنا بۆ ماددە هۆشبەرە مەترسیدارەكانی وەك (شیشە و حەب و دەرمانی خەو دەبەن). هۆكارەكانی تووشبون لەئێران نەتەوەیەكگرتووەكان لە راپۆرتێكی ساڵانەی خۆیدا رایگەیاندووە رێژەی تووشبونی ساڵانە بەماددە هۆشبەرەكان لەجیهاندا نزیكەی (1%)ە، بەڵام ئەو رێژەیە لەئێران (3.31%) واتە هەر دانیشتویەكی ئێران سێ هێندەی دانیشتوانی دیكەی گۆی زەوی ئەگەری تووشبون و ئالودەبوونی بە ماددەی هۆشبەرەوە زیاترە. ئامارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و سەرچاوەكانی ئێران جەخت لەوە دەكەنەوە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەری تلیاک لەئێران شەش هێندەی وڵاتانی دیكەی جیهانە. شارەزایان هۆكاری پەرەسەندنی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران دەگەڕێننەوە بۆ نەبوونی ئازادیی كۆمەڵایەتیی و فشاری سیاسیی و داهاتووی نادیارو نەبونی ئامرازەكانی خۆشگوزەرانیی لەو وڵاتەدا. تلیاک و دانوستانی ئەتۆمیی بابەتی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەكانی هەموو جیهان لەئێرانەوە هەندێكجار وەك كارتێك لەلایەن بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ بە ئەنجامگەیشتنی دانوستانە ئەتۆمییەكان بەكارهێنراوەو بەرپرسانی ئەو وڵاتە رایانگەیاندووە ئەگەر دەسەڵات و كۆنتڕۆڵی كۆماری ئیسلامی ئێران بەسەر ماددە هۆشبەرەكاندا بوونی نەبێت ئەوا ئەوروپاو ئەمەریكاو جیهانیش تووشی سۆنامی و لافاوی ماددەی هۆشبەر دەبن. نزیكەی هەموی ماددەی هۆشبەری تلیاک لەجیهان كە لەئەفغانستان بەرهەمدەهێنرێت دەبێت بەئێراندا بۆ وڵاتانی دیكەی جیهان تێپەڕێت، بۆیە ئێران لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا بەتایبەت ئەوروپا لەژێر فشاردایە كە رێگریی لەگواستنەوەی ماددەی هۆشبەر بكات لەبەرامبەردا ئێران وڵاتانی ئەوروپایی تۆمەتبار دەكات كەماددەی كیمیایی بەرهەمهاتوو لە ئەوروپا لەڕێگەی ئێرانەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەفغانستان بەمەبەستی بەرهەمهێنانی هیرۆیین كە پێكهاتەیەكە لەتلیاک و ئەو ماددە كیمیاییە. لەسەدا 90%ی تلیاکی هەموو جیهان لەوڵاتی ئەفغانستان بەرهەم دەهێنرێت و لەڕێگەی وڵاتی ئێرانەوە دەگوازێتەوە بۆ توركیاو لەوێشەوە بەرەو ئەوروپا رەوانە دەكرێت واتە لەبەرهەمهێنانەوە تا بەكارهێنان وڵاتانی (ئەفغانستان، ئێران، توركیا، ئەوروپا) رۆڵی بەرچاویان لەو پڕۆسەیەدا هەیە ئەو هێڵە جێگەی سەرنجە لە رووی سیاسی و ئابورییەوە. بەوتەی ئیسكەندەر مۆئمینی، سەرۆكی ناوەندی بەرەنگاریی ماددە هۆشبەركەكان لەئێران لەساڵی (2019) تاساڵی (2021) نزیكەی (90%)ی سەرجەم ئەو بڕە تلیاکەی كە ویستراوە رەوانەی وڵاتانی دیكەی جیهان بكرێت لەئێران دەستی بەسەردا گیراوە. مۆئمینی ئاشكراشی كردووە هەر لەو ماوەیەدا ئێران دەستی بەسەر (20%)ی هیرۆیین و (72%)ی مۆرفین و (5%)ی حەشیش-ی هەموو جیهاندا گرتووە. بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە كە تەنها لەساڵی (2020)  دەستیان گرتووە بەسەر زیاتر لەهەزارو (200) تۆن ماددەی هۆشبەر كە بەراورد بەساڵی (2019) ئەو بڕە بۆ دوو هێندە زیادی كردووە كە ئەوەش ئاماژەیە بەزیادبوونی بازرگانیی و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران و جیهان.  لەلایەكی دیكەوە یەكێك لەبەرپرسانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان ئاشكرای كردووە كە (90%) كۆی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران دەستیان بەسەردا دەگیرێت و تەنها لەساڵی (2017) دەست بەسەر (630) تۆن تلیاک لەئێراندا گیراوە كە ئەو بڕە لەساڵی (2021) بۆ زیاتر لە (920) تۆن تلیاک بەرز بووەتەوە. دەستەی نێودەوڵەتیی كۆنتڕۆڵی ماددە هۆشبەرەكان (International Narcotics Control Board) و ناوەندی نێودەوەڵەتیی بەرەنگاربونەوەی ماددەی هۆشبەرو تاوان(UNODC)ی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی (2021) لەئێران دەست بەسەر (90%)ی تلیاکی هەموو جیهاندا گیراوە . سوپای پاسداران و بازرگانیی ماددەی هۆشبەر ئەگەرچی تائێستا لایەنێك یان وڵاتێك بەڕەسمیی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی وەك بكەر یان بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە ناونەهێناوە بەڵام تائێستا ژمارەیەك لەبەرپرسانی باڵاو ئەندامانی ئەو سوپایە تۆمەتبارن بەبازرگانی و قاچاخچێتی و ئاشكرا بووە لەسەریان كە بازرگانیی لەقەبارەیەكی گەورە بەو ماددانەوە دەكەن بەتایبەت تلیاک و هیرۆیین. ساڵی (1994) دۆسیەی بەرپرسێكی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران بەناوی حەبیب ئیلاهی، راوێژكاری پێشووتری وەزیری نەوتی ئێران لەسەر بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان لەوڵاتی ئەڵمانیا ئاشكرابوو دواتر دەركەوت ئەو كەسە داهاتی بازرگانییەكەی بۆ كڕینی ئامێری تایبەت بەكورەی ئەتۆمیی بۆ وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران بەكارهێناوە. ساڵی (2008) لەڕاپۆرتێكی دەستەی نێودەوڵەتیی كۆنتڕۆڵی ماددە هۆشبەرەكان ئاماژە بەوە كراوە كەعێراق لەلایەن ژمارەیەك لەبەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوەو بەتایبەت سوپای پاسدارانی ئەو وڵاتەوە وەك دەروازەیەك بۆ گواستنەوەی ماددەی هۆشبەری جۆری هیرۆیین بۆ وڵاتانی كەنداوو توركیاو بولگاریا بەكاردەهێنرێت. ساڵی (2010) حكومەتی نیجیریا رایگەیاند؛ دوو ئەندامی فەیلەقی (قودس)ی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانی بەناوەكانی عەزیم ئاقاجانی و ئەحمەد تەهماسبی، بە  (130) كیلۆ هیرۆیینەوە دەستگیر كردووە و لەلایەكی دیكەوە وڵاتی ئیتاڵیا لەساڵی (2017) بڵاویكردەوە كە توانیویانە تۆڕێكی سەر بەفەیلەقی قودس لەوڵاتەكەیان ئاشكرا بكەن كە سەرقاڵی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە بوون. ساڵی (2011) دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (سی ئای ئەی) ئاشكرای كرد دوو فەرماندەی فەیلەقی قودس بەناوەكانی عەبدوڵڵا عێراقی و موحسین رەفیقدوست راستەوخۆ بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن و هەر لەو ساڵەدا پۆلیسی فیدڕاڵی ئەمەریكا (ئێف بی ئای) رایگەیاند كەسوپای پاسداران مەبەستی بووە لە رێگەی بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەرەوە لەوڵاتی مەكسیك لەبەرامبەر یەك ملیۆن و (500) هەزار دۆلاردا باڵیۆزی سعودیە تیرۆر بكەن، بۆیە وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریكا غوڵامڕەزا باغبانی فەرماندەیەكی فەیلەقی قودسی خستووەتە لیستی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە. جیهان چاوەڕوانی ئێرانە لەڕێكەوتی (26)ی حوزەیرانی ساڵی (1987) وڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكان لەكۆنفراسێكدا رێككەوتنێكیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان واژۆ كرد كە بە (C.M.O) دەناسرێت و ئەم رۆژەشیان وەك رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان دەستنیشانكردوە. كۆماری ئیسلامی ئێران كە یەكێكە لەواژۆكەرانی رێككەوتنی (C.M.O) و سەرەڕای ئەو هەموو دەنگ و فشارە نێودەوڵەتییانەی كە لەسەریەتی بۆ كۆنترۆڵ و رێگریی لەماددە هۆشبەرەكان، بەڵام پێناچێت دەستبەرداری ئەو تێڕوانینە بێت كەدەتوانێت تلیاک و ماددە هۆشبەرەكان