.jpeg)
هاوڵاتى پەرلەمانى عێراق دەیەوێت لەماوەى ئەم خولەیدا یاساى نەوت و غاز پەسەند بکات، کە پرسێکى جێگەى مشتومڕ و ناکۆکى نێوان هەردوو حکومەتى هەرێم و بەغدایە و بەو هۆیەشەوە تا ئێستا نەتوانراوە یاساکە دەربکرێت. بەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە کێشەکانی نیوان هەرێم و بەغدا لەسەر نەوت کاڵ دەبنەوە بەتایبەتی ئەگەر بە تەوافوقی لایەنەکان تێپەڕێنرێت. ئێستا سێ پڕۆژەیاسای نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراقن، یەکەم لە ساڵی 2007 پێشکەش کرا بەڵام لەبەرنەبوونی تەوافوقی سیاسیی ئەو پڕۆژەیاسایە بە هەڵواسراوی مایەوە، پڕۆژەی دووەم لە ساڵی 2011 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقەوە نێردراوە بۆ پەرلەمان. پڕۆژەی سێیەمیش لەساڵی 2012 لەلایەن لێژنەی نەوت و وزەی پەرلەمانەوە پێشکەش کراوە. پەرلەمانى عێراق لە سێ خولى رابردوویدا نەیتوانى ئەو پڕۆژەیە تێپەرێنێت و گرێی ناکۆکییەکان بکاتەوە. لەساڵى 2007 یەکەم رەشنوسى پرۆژەى تایبەت بە یاساى نەوت و غاز خرایە بەردەم پەرلەمان، بەڵام پاش تێبینى زۆرى کورد تێپەڕاندنى شکستى هێنا. رەشنوسەکە دەسەڵاتى دابووە سەرۆکایەتى وەزیران بۆ دانانى سیاسیەتى گشتى نەوت لەناویاندا دەرهێنان و بەرهەمهێنان و گواستنەوە تەنها لەرێگەى کۆمپانیاى سۆمۆى نیشتیمانییەوە، ئەوەش لەلایەن حکومەتى هەرێمەوە رەتکرایەوە و بە پێشێلى دەستور ناویبرد. ماددەى 112ى دەستورى عێراق تایبەتە بە دیاریکردنى دەسەڵاتى هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانى نەوت بۆ دانانى سیاسەتى نەوت و گەشەپێدانى ئەو کەرتە، هەریەکە لە هەرێم و بەغدا بەشێوەى جیاواز شیکردنەوە بۆ ئەو ماددانەى دەستور دەکەن کە تایبەتن بەو پرسە. غالب محەمەد ئەندامى لیژنەى نەوت و وزه لە پەرلەمانى عێراق (گۆڕان) بە هاوڵاتى راگەیاند، یاساى نەوت و غاز بەهۆى ناکۆکییەکانى هەرێم و بەغداوە تا ئێستا نەتوانراوە تێپەڕێنرێت، چونکە یەکێک بووە لە چەقى ناکۆکییەکانى نێوانیان. وتیشى «لەئێستادا هەوڵ هەیە بۆ ئەوەى یاساکە لەم خولەى پەرلەماندا تێپەڕێنرێت، بەڵام تا ئێستا شتێکى کرداریی نەکراوە لەو بارەیەوە و تێپەڕاندنى بەندە بە رێککەوتنى هەرێم و بەغداوە». بەوتەى غالب محەمەد ئەگەر رێککەوتن لەسەر یاساکە بکرێت، بەشێکى سەرەکى کێشەکانى هەرێم و بەغدا لەسەر پرسی نەوت چارەسەر دەبێت، چونکە یاساکە دەسەڵاتى دەرهێنان و هەناردە و فرۆشتنى نەوت رێکدەخات کە هەرێم و بەغدا ناکۆکن لەسەرى. بەهۆى دواکەوتن و نەبوونى یاساى نەوت و غازى عێراق، پەرلەمانى کوردستان لەساڵى 2007 یاساى نەوت و غازى هەرێمى پەسەند کرد، بە پشت بەستن بە دەستورى هەمیشەیی عێراق، بەڵام ئەوە نەبووە هۆى ئەوەى عێراق دان بە سیاسەتى نەوتى هەرێمدا بنێت. ناکۆکییەکانى نێوان هەردوو حکومەتى هەرێم و بەغدا لەسەر زۆرێک لە بڕگە و ماددەکانى یاساى نەوت و غاز، بوونە هۆى پەکخستنى لە خولى یەکەمى پەرلەماندا، ئەوەش حکومەتى ئەوکاتەى عێراقى بەسەرۆکایەتى نورى مالیکى ناچارکرد لەساڵى 2011 رەشنوسى دووەمى یاساکە ئامادە بکات و رەوانەى پەرلەمانى بکات. رەشنوسەکەى دووەم لەلایەن هاوپەیمانى نیشتیمانیەوە رەتکرایەوە و بەهۆیەوە دانیشتنى ئەوکاتى پەرلەمانى بەجێهێشت کە تایبەت بوو بە دەنگدان لەسەرى، دواتریش رەشنوسى سێیەم ئامادەکرا بەڵام ئەویش لەلایەن چەند لایەنێکەوە رەتکرایەوە. لە ئێستادا هەرێم و بەغدا چەند لیژنەیەکیان پێکهێناوە بۆ چارەسەرکردنى کێشە هەڵپەسێردراوەکانى نێوانیان، لەناویاندا دۆسیەى نەوت، کە بەشێکى بەهۆى نەبوونى یاساى نەوت و غازەوە بە هەڵواسراوى ماونەتەوە. هەردوولا لیژنەى هاوبەشیان پێکهێناوە بۆ دۆزینەوەى میکانیزمى چارەسەرکردنى کێشەکان و کەشەکە بەئەرێنى ناودەبەن بۆ چارەسەرى کێشەکان، دواى چەند ساڵێکى درێژ لە ناکۆکى لەو بارەیەوە. دانا جەزا ئەندامى پەرلەمانى عێراق لە فراکسیۆنى پارتى بە هاوڵاتى راگەیاند، هەوڵ لە ئارادایە بۆ ئەوەى یاساى نەوت و غاز لەم خولەى پەرلەماندا تێپەڕێنرێت، کە یاسایەکى گرنگە و بەشێک لە کێشەکانى هەرێم و بەغدا چارەسەر دەکات. وتیشى «هەردوولا نیەت پاکیان پیشانداوە بۆ چارەسەرى کێشەکان و چەند رەشنوسێکیش هەیە بۆ یاساکە، تا پەرلەمان پەسەندى بکات». دانا جەزا پێیوایە، پەسەندکردنى یاساکە پەیوەندى بەبەرەوپێشچوونى گفتوگۆکانى هەولێر و بەغداوە هەیە لەسەر کێشە هەڵپەسێرداوەکان، لەناویاندا دۆسیەى نەوت، ئەگەر لەسەر ئەوە بگەنە رێککەوتن ئەو یاسایەش پەسەند دەکرێت. یەکێک لە دیارترین کێشەکان لەسەر یاساى نەوت و غاز، پەیوەندى بە چۆنیەتى پێکهێنانى ئەنجومەنى فیدراڵییە نەوت و دەسەڵاتەکانییەوە هەیە، لەگەڵ دەسەڵاتى خەرجکردنى داهاتەکەى، دەسەڵاتى پارێزگا و هەرێمەکان بۆ بەرێوەبردنى دامەزراوەى نەوتیى. تا ئێستا هەرێم و بەغدا چەندین جار هەوڵیانداوە بۆ گەیشتن بەرێککەوتن لەسەر ئەو یاسایە، بەڵام سەرجەمیان بێ ئەنجام بوون. ساڵى ٢٠١٢ پەرلەمانى عێراق لیژنەیەکى بچوککراوەى بۆ تاوتوێکردنى خاڵە ناکۆکەکان لەسەر یاساکە و دانانى رەشنوسێکى نوێ پێکهێنا، بە ئەندامێتى عەبدولکەریم لوعێبى وەزیرى ئەوکاتەى نەوت و ئاشتى هەورامى وەزیرى سامانە سروشتییەکان و نوێنەرانى هاوپەیمانى نیشتیمانى و هاوپەیمانى کوردستانى و لیستى عێراقییە. لیژنەکە رێککەوتن لەسەر تیپەڕاندنى رەشنوسى یاساکە، بەپێی تەوافوقى سیاسی، بەڵام رەشنوسەکە هەر لە پەرلەمان مایەوە و پەسەندنەکرا. بەختیار شاوەیس ئەندامى پەرلەمانى عێراق لە فراکسیۆنى یەکێتى جەختى لە گرنگى یاساکە کردەوە بۆ رێکخستنى پرسی نەوت و چارەسەرکردنى کێشەکانى هەرێم و بەغدا لەو بارەیەوە. باسى لەوەشکرد، پرسەکە بەشێکى پەیوەستە بەوەى گفتوگۆکانى هەرێم و بەغدا بە چ ئاڕەستەیەکدا دەڕۆن بۆ چارەسەرى کێشەکانیان. یاساى نەوت و غاز سێ پرسی سەرەکى لەخۆدەگرێت کە بریتین لە پێکهێنانى کۆمپانیاى نەوتى نیشتیمانى، دامەزراندنى ئەنجومەنى باڵاى ئیتیحادى نەوتى، دانانى میکانیزمى دیاریکراو بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکان کە لە عیراق کاردەکەن. ئەنجومەنى باڵاى ئیتیحادى نەوت لەئەگەرى پێکهێنانیدا دەسەڵاتەکانى زیاتردەبن لە وەزارەتى نەوت و سەرپەرشتى دانانى سیاسەتى نەوتى دەکات بەشێوەیەکى گشتى. ساڵى 2017 وەزارەتى نەوتى عێراق رایگەیاند، رەشنوسێکى دیکەى یاساى نەوت و غازى ئامادەکردووەو رەوانەى ئەنجومەنى وەزیرانى کردووە، بەڵام هەرێمى کوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانى نەوت بەرەشنوسەکە رازى نەبوون، بەو هۆیەشەوە ئەو هەوڵەش شکستى هێنا و تەنانەت نەتوانرا خوێندنەوەى یەکەمیش بۆ رەشنوسەکە بکرێت.
هێمن حەسەن حکومەتى سوریا لەڕێى فەرماندە عەرەبەکانی ناو هەسەدەوە، دەیەوێت ناکۆکى بخاتە ناو ئەو هێزەوەو هۆزە عەرەبەکانیش لە دژى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان هان دەدات. بەرپرسانى هەسەدەو ئیدارەى رۆژئاواش رایدەگەیەنن رژێمى سوریا دەیەوێ شەڕى کوردو عەرەب هەڵگیرسێنێ. هێزەکانى سوریاى دیموکرات (هەسەدە) کە زۆرینەى فەرماندەو چەکدارەکانی کوردن، نزیکەى پێنج هەزار شەڕڤانیان هەیە کە عەرەبن. جیا لەوەش ناوچەیەکى فراوانى جوگرافى کە زیاتر لە میلۆنێک هاوڵاتى عەرەبى تێدایەو لەژێر کۆنترۆڵى ئیدارەى کوردیدایە، بەڵام لەئێستا حکومەتى سوریا بە دوو رێگا دەیەوێت ناکۆکى بخاتە ناو ریزەکانى هەسەدەو رۆژئاواى کوردستانەوە. لەلایەک حکومەتى سوریا فەرماندەکانى هەسەدە لەڕێى پارەو پێدانى پۆست و پلەى سەربازى هان دەدات لە هەسەدە بێنە دەرەوە یان هەر لەناو ئەو هێزەدا شەڕو ناکۆکى لەنێوان پێکهاتەکان دروست بکەن بەو هۆیەشەوە تائێستا زیاتر لە ١٠ فەرماندەى عەرەب لە هەسەدە جیابوونەتەوەو چوونەتە پاڵ سوپاى سوریا. رژێمى سوریا لەلایەکى ترەوە هۆزو دانیشتوانە عەرەبەکانى رەقەو دێرەزوورو باغۆزو هەجین و چەندین ناوچەى تر لە دژى دەسەڵاتى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان بە خۆپیشاندان و دەربڕینى ناڕەزایەتى هان دەدات تا کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و بەتایبەت وڵاتانى عەرەبى تێدەگەیەنێت کە هەسەدە دەیانچەوسێنێتەوە. دژوار حەلەب، فەرماندەى هێزەکانى هەسەدە بە هاوڵاتى راگەیاند «رژێمى بەشار ئەسەد دەیەوێت ناکۆکى بخاتە ناو هەسەدەوەو هانى فەرماندە عەرەبەکان و سەرۆک هۆزەکان دەدات کە لە هەسەدە جیاببنەوەو دژی ئیدارەى خۆسەر بوەستنەوە، بەڵام رێگە بەهیچ ناکۆکى و ئاڵۆزییەک نادەین لەناو هەسەدەدا». فەرماندەکەى هەسەدە روونیکردەوە بەشێکى زۆر کەم لە عەرەبەکان چوونەتە پاڵ رژێمى سوریاوەو وتی «هیچ کاریگەرییەکیان لەناو هەسەدە دروست نەکردووە، ئەوانەى جیابوونەتەوە نوێنەرایەتى نەتەوەى عەرەب لە ناوەوەو دەرەوەى هەسەدە ناکەن». ئەوەش لەکاتێکدایە لەناو هەسەدەو ئیدارەى خۆسەریدا پۆستەکان بە سیستمى هاوسەرۆکایەتى دانراون کە ئەگەر یەکێکیان کورد بێت ئەوا ئەوى تریان عەرەبە، بۆیە پێکهاتەى عەرەبەکان لە رووى سەربازى و سیاسى و ئیدارییەوە پێگەیەکى بەهێزیان هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا له رۆژهه‌ڵاتی فورات تا ئێستا چەند جارێک لێکترازان له‌ناو ریزه‌کانی هه‌سه‌ده روویداوه‌و پێکهاته‌ی عه‌ره‌بی ده‌یه‌وێت له هه‌سه‌ده بکشێته‌وه‌و له‌گه‌ڵ حکومه‌تی سوریا رێکبکەون. بۆیە لەماوەى رابردوودا ژمارەیەکیان جیابوونەتەوەو پەیوەندیان بە رژێمى ئەسەدەوە کردووە. بەپێى راپۆرتێکی رۆژنامه‌ی «الوطن»ی سوری، حمێدی ده‌هام ئه‌لهادی، سه‌رۆکی هۆزی شه‌مه‌ر که سه‌رپه‌رشتی هێزه‌کانی «الصنادید» ده‌کات له‌ناو ڕیزه‌کانی هه‌سه‌ده، له‌گه‌ڵ حکومه‌تی سوریادا گفتوگۆى کردووە تاکو بگەڕێنەوە ژێر باڵى دیمەشق یان هێزو ناوچەى تایبەت بەخۆیان هەبێت. ژمارەیەک لە هۆزە عەرەبەکانى دێرەزوور، کە ئێستا ناوچه‌کانیان که‌وتووه‌ته ژێر کۆنترۆڵی هه‌سه‌ده، لە په‌یوه‌ندیدان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی دیمه‌شق و ده‌یانه‌وێت رێککه‌وتنی ژێربه‌ژێری تاکلایه‌نه له‌گه‌ڵ رژێمی سوریادا بکه‌ن تا جارێکى تر سوپاو دامەزراوەکانى حکومەت بگەڕێتەوە ئەو ناوچانە. هەریەکە لە هۆزەکانى (ئه‌لبوبه‌نا، حه‌ناده، ئه‌لبوسوڵتان) له شارۆچکەى منبج لە رۆژهەڵاتى فورات چاویان بە نوێنەرى بەشار ئەسەد کەوتووەو دەیانەوێت بگەڕێنەوە ژێر دەسەڵاتى حکومەتى سوریاو سوپا لەجیاتى هەسەدە حوکمیان بکات. عەبدولکەریم عومەر، ئەندامى ئەنجومەنى سوریاى دیموکرات (مەسەدە) جەخت لەوە دەکاتەوە «هەوڵێکى تێکدەرانە» لە بەشێک لە ناوچەکانى باکوورى سوریا هەیە کە هانى پێکهاتەى عەرەب دەدات لە دژى ئیدارەى خۆسەر بوەسێتەوە کە ئەوە رژێمى سوریاو تورکیایان لەپشتە. عەبدولکەریم عومەر، بە هاوڵاتى راگەیاند «هەڵگرتنى چەک و دروستکردنى شەڕ لە دژى هەسەدە بە واتاى تێکدانى ئاسایش و ئارامییە، ئێمە دەزانین دیمەشق و ئەنقەرە دەیانەوێت برا عەرەبەکانمان لێ هان بدەن و شەڕی کوردو عەرەب دروست بکەن، بەڵام ئێمە هەرگیز رێگە بەوە نادەین». لەماوەى چوار مانگى ئەمساڵ ژمارەیەک فەرماندەى عەرەب لە هێزەکانى هەسەدە چوونەتە دەرەوەو لەئێستادا پشتیوانى لە رژێمى سوریا دەکەن، بەڵام ئەو جیابوونەوانە کاریگەرییان نەکردووەتە سەر ریزەکانى هەسەدەو بەشێوەیەکى تۆکمەو رێکخراو ماونەتەوە، ژمارەی ئەوانەشى جیابوونەتەوە زۆر کەمن و زۆرینەى عەرەبەکان لە ئەرکەکانیان بەردەوامن. رژێمى سوریا چەند جارێک کەسوکارى فەرماندە عەرەبەکانى هەسەدەیان تیرۆر کردووەو دواتر دەنگۆى ئەوەیان بڵاوکردووەتەوە فەرماندە کوردەکانى هەسەدە ئەو کارەیان کردووەو هاوڵاتیانى عەرەب تیرۆر دەکەن تەنیا بۆ ئەوەى ناکۆکى بخەنە ریزەکانی هەسەدەوە. هاوکات تورکیاش بەردەوام لە هەوڵى ئەوەدایە عەرەبەکانى ناو هەسەدە لە ریزەکانى ئەو هێزە دووربخاتەوە بۆ ئەو مەبەستەش لەماوەى رابردوودا لەڕێی دەزگاى هەواڵگرى میتەوە، چەند رێگایەکى بەکارهێناوە، بۆ نموونە بڵاوکردنەوەى کوشتن و ئەشکەنجەدانى کەسوکارى نزیک لە فەرماندە عەرەبەکان بەجلى شەڕڤانانى کوردەوە تا فەرەماندە عەرەبەکان لەدژى کورد هان بدات. هەروەها یەکێکى تر لەو رێگایانەی حکومەتى تورکیا بەکاری دەهێنێ، لەرێی هەڕەشەکردن لە کەسوکارى ئەو فەرماندە عەرەبانەى لەناو هەسەدەدان لە کەمپەکانى تورکیا بەنموونە وەک ئەوەى بەرامبەر تەلال سلۆ وتەبێژى فەرماندەى هێزەکانى هەسەدە کردى و دواتر وازى لە هەسەدە هێنا. تورکیا بەلایەوە گرنگ نییە عەرەبەکانى هەسەدە دەچنە بەرەى بەشار ئەسەدەوە یان لە ماڵەوە دادەنیشن، بەڵکو گرنگ ئەوەیە ناکۆکى بخاتە ریزەکانى هەسەدەو شەڕو ئاڵۆزى لەنێوان فەرماندە کوردو عەرەبەکان دروست بکات. ئەمە بەپێی قسەی بەرپرسانی کوردی رۆژئاوای کوردستان.
هاوڵاتى له‌کاتێکدا بڕیاره مانگى داهاتوو گه‌ڕى سێیه‌مى گفتوگۆ ناڕاسته‌وخۆکانى حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان و ئێران ده‌ستپێبکات، هێشتا به‌شێکى سه‌ره‌کى ئه‌و لایه‌نانه بڕوایان به‌وه نییه ئه‌و نێوه‌ندگیرییه‌ى له‌و باره‌یه‌وه له ئارادایه سه‌ربگرێت. له‌چه‌ند هه‌فته‌ى رابردوودا چه‌ند رێکخراوێکى نه‌رویجى هه‌وڵێکیان بۆ نێوه‌ندگیریی له‌نێوان ئێران و حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان ده‌ستپێکرد، له‌کاتێکدا ئێران روبه‌ڕووى گه‌مارۆیه‌کى سه‌ختى نێوده‌وڵه‌تى بووه‌ته‌وه و به رابه‌رایه‌تى ئه‌مریکا. ئه‌و رێکخراوانه بۆ هه‌وڵه‌که‌یان له‌گه‌ڵ ناوه‌ندى هاوکارى حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان گفتوگۆیان کردووه، به‌ڵام هێشتا هیچ ئاماژه‌یه‌ک دیار نییه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌وڵه‌که گفتوگۆى راسته‌وخۆى له‌نێوان ئه‌و دوو لایه‌نه‌دا لێبکه‌وێته‌وه که تا ئێستاش له شه‌ڕو ململانێى قوڵدان. حزبه کوردییه‌کانى رۆژهه‌ڵات تا ئێستاش به‌توندى دژایه‌تى ده‌سه‌ڵاتى ئێستاى ئێران ده‌که‌ن و داواى گۆڕینى ده‌که‌ن، هه‌رچى ئێرانه تا ئێستا دانى به‌هیچ یه‌کێک له‌و پارتانه‌دا نه‌ناوه. به‌پێی ماڵپه‌ڕى ئه‌لمۆنیته‌رى ئه‌مریکى، بڕیاره مانگى داهاتوو حزبه کوردییه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان بۆ جارى سێیه‌م له‌گه‌ڵ ئێراندا له شارى ئۆسلۆ کۆبنه‌وه، که له‌لایه‌ن سه‌نته‌رێکى نه‌رویجییه‌وه رێکخراوه. پێشتر ئه‌و حزبه کوردییانه و ئێران له مانگه‌کانى ئایار و حوزه‌یرانى رابردوودا دوو جارى تر له نه‌رویج کۆبوونه‌ته‌وه. حه‌سه‌ن شه‌ره‌فى وته‌بێژى حزبى دیموکراتى کوردستانى ئێران به هاوڵاتى راگه‌یاند، کورد له‌هه‌موو پارچه‌کاندا ئاشتیخوازه، به‌ڵام رژێمى ئێران نه باوه‌ڕى به کێشه‌ى کورد و ماف و ئازادییه‌کانى هه‌یه و نه‌ئیراده‌ى چاره‌سه‌رکردنى هه‌یه. وتیشى «که‌واته چاره‌سه‌رێک له‌و باره‌یه‌وه به‌و شێوه‌یه نایه‌ته کایه‌وه، بریا بتوانرایه چاره‌سه‌رێک هه‌بێت، به‌ڵام هیچ شتێک ناکرێت له‌م باره‌یه‌وه، ئه‌گه‌ر ئێران ده‌یه‌وێت شتێکى وا بکات ده‌بێت زه‌مینه‌سازى بۆ بکات و دۆخى کورد له رۆژهه‌ڵات باش بکات، به‌ڵام ئه‌وان کارى وا ناکه‌ن». حزبى دیموکراتى کوردستانى ئێران مێژوویه‌کى تاڵى هه‌یه له‌دانوستاندا له‌گه‌ڵ ئێران، عه‌بدولره‌حمان قاسملو رێبه‌رى حزبه‌که پێشتر له‌سەروبەندی دانوستاندا له‌گه‌ڵ ئێران تیرۆرکرا. باسى له‌وه‌شکرد، ئه‌و رێکخراوانه که‌وتونه‌ته ئه‌و بیره‌ى هه‌وڵى رێکخستنى دانوستان بده‌ن له‌گه‌ڵ ئێران بۆ ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ لایه‌نه کوردییه‌کان و لایه‌نى ئێرانى قسه‌یان کردووه، به‌ڵام ئه‌و رێکخراوانه ده‌بێت بزانن که ئێران نیازى کارى له‌و شێوه‌یه‌ى نییه و پێویسته باش ئه‌و وڵاته بناسن. له‌لایه‌نى ئێرانى، گفتوگۆى رێکخراوه‌کان له‌گه‌ڵ سه‌ید محه‌مه‌د کازم سه‌جادپور دیبلۆماتکارى پێشوو، راوێژکارى پێشووى محه‌مه‌د جه‌واد زه‌ریف وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئێرانه که نوێنه‌رایه‌تى تاران ده‌کات له دانوستانه‌کاندا. سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌هه‌وڵى نێوه‌ندگیرییه‌که به هاوڵاتى راگه‌یاند، ئه‌وه‌ى هه‌یه تا ئێستا هه‌وڵى نێوه‌ندگیرییه و هیچ گفتوگۆیه‌کى ڕاسته‌وخۆ له‌و باره‌یه‌وه نه‌کراوه. تا ئێستا هیچ ئه‌نجامێکى کرداریی ئه‌و هه‌وڵى نێوه‌ندگیرییه دیار نییه، که به‌یه‌که‌م هه‌وڵى له‌و شێوه‌یه دانرێت له حه‌فتاکانى سه‌ده‌ى رابردووه‌وه تا ئێستا. حزبه کوردییه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان تا ئێستا به‌فه‌رمى هه‌ڵوێستى خۆیان له‌و باره‌یه‌وه رانه‌گه‌یاندووه، به هه‌ستیاریشه‌وه باسى ئه‌و هه‌وڵه ده‌که‌ن که هێشتا هیچ ئه‌نجامێکى دیار نییه. ناوه‌ڕاستى ئه‌م مانگه، ناوه‌ندى هاوکارى حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان که‌چه‌ترى کۆکه‌ره‌وه‌ى زۆربه‌ى حزبه کوردییه‌کانى ئێرانه له‌راگه‌یه‌نراوێکدا رایگه‌یاند، بۆ چاره‌سه‌رى پرسی کورد هه‌ندێ لایه‌نى نێوده‌وڵه‌تى له هه‌وڵدان. جه‌ختیشیکردووه‌ته‌وه که ئه‌وان بڕوایان به چاره‌سه‌رى کێشه‌ى کورد هه‌یه به رێگه‌ى ئاشتیانه، به‌ڵام ئێران بڕواى به گفتوگۆ نییه و دانوستانه‌کانى پێشوتریش له‌و باره‌یه‌وه بێمتمانه‌یی دروستکردووه. حه‌سه‌ن شه‌ره‌فى وته‌بێژى حزبى دیموکراتى کوردستانى ئێران وتى «تا ئێستا هه‌وڵى ئه‌و رێکخراوانه هیچى لێ سه‌وز نه‌بووه‌و هیچیشى لێ سه‌وز نابێت، چونکه ئه‌وان وه‌ک ئێمه ئێران ناناسن». باسی له‌وه‌شکرد، ئێران ئه‌هلى چاره‌سه‌رى کێشه‌ى کورد نییه و وه‌فاى بۆ خاته‌مى و که‌روبى و موسه‌وى نه‌بووه، که رۆڵه‌ى رژێم خۆیانه، ئێستا چۆن مافه‌کانى کورد دابین ده‌کات که 40 ساڵه به‌ره‌نگارى ده‌بێته‌وه. حه‌سه‌ن شه‌ره‌فى ده‌ڵێت نه‌زه‌رى خۆیان بۆ رێکخراوه‌کان رونکردووه‌ته‌وه و ئه‌وان وتویانه هه‌وڵى خۆیان ده‌ده‌ن و پێیان وتن بچن هه‌وڵى خۆتان بده‌ن له‌و باره‌یه‌وه «به‌ڵام پێمانوانییه هه‌وڵه‌که بگاته ئه‌نجام». له‌گه‌ڵ هه‌وڵى ئه‌و رێکخراوانه بۆ رێکخستنى گفتوگۆ له‌نێوان ئێران و حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵات، ئێران له‌م مانگه‌دا بۆردومانه‌کانى بۆ سه‌ر ناوچه سنورییه‌کانى هه‌رێم چڕکرده‌وه، دواى ئه‌وه‌ى به‌رپرسێکى باڵاى سوپاى پاسداران له‌رۆژهه‌ڵات کوژرا. به‌رپرسێک له‌حزبه کوردییه‌کانى رۆژهه‌ڵات به هاوڵاتى راگه‌یاند، ئێران پێیوایه حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵات ئه‌و به‌رپرسه‌یان کوشتووه، به‌ڵام ئه‌وه کارى حزبه کوردییه‌کان نه‌بووه. به‌ڵام حه‌سه‌ن شه‌ره‌فى وته‌بێژى حدکا باسى له‌وه‌کرد، بۆردومانه‌کان په‌یوه‌ندیان به‌و رووداوه‌وه نییه، یه‌ک پێشمه‌رگه ئه‌م ماوه‌یه له‌باشورى کوردستانه‌وه نه‌په‌ڕیوه‌ته رۆژهه‌ڵات و به پێچه‌وانه‌شه‌وه. لە ئێستادا کە گەمارۆکانى سەر ئێران چووەتە قۆناغێکى نوێوە و ئابورى ئەو وڵاتەى روبەڕووى خراپترین دۆخ کردووەتەوە، حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان جموجۆڵیان دەستپێکردووە بە ئاڕاستەى سود وەرگرتن لە سزاکان لەئەگەرى گۆڕانکاریی سیاسیدا، بەڵام هێشتا هەوڵەکانیان چڕنەکردوەتەوە لەو بارەیەوە. حزبە ئۆپۆزسیۆنەکانى ئێران بەگشتى و لەناویاندا حزبە کوردییەکان ساڵانێکى زۆرە چالاکى جۆراوجۆر دژى دەسەڵاتى ئێران دەکەن بە ئامانجى گۆڕینى دەسەڵاتى ئەو وڵاتە، بەڵام هەوڵەکانیان کاریگەریی ئەوتۆى دروستنەکردووە. حزبەکانى رۆژهەڵاتى کوردستان تا چەند مانگێک لەمەوبەر هەندێکجار روبەڕووى پێکدادانى چەکدارى لەگەڵ ئێران دەبوونەوە، بەڵام لەپاش هێرشە موشەکییەکەى ئێران بۆسەر بارەگاکانى حدک و حدکا لەکۆیە پێکدادانى چەکدارى ئەوتۆ لەنێوانیان رووینەداوە. حزبەکانى رۆژهەڵاتى کوردستان ماوەى چەند ساڵێکە ناوەندێکى هاوکارییان دروستکردووە بۆ یەکخستنى هەڵوێستەکانیان لەبارەى رووداو و گۆڕانکارییەکانى ئێرانەوە، لە ئێستاشدا دەیانەوێت لەم دۆخەدا هاوهەڵوێستیان چڕتر بکەنەوە. سەرەڕاى هەماهەنگییەکانى حزبەکانى رۆژهەڵاتى کوردستان لەناوخۆیاندا، هێشتا ئەو هەمهەنگییە هەموو حزبەکانى نەگرتووەتە خۆ، هەندێ حزب کە لەدەرەوەى ناوەندەکەن دان بە شەرعیەتی ناوەندەکەدا نانێن، جگە لەوەش ئەو حزبانە و حزبەکانى دیکەى ئۆپۆزسیۆنى ئێران پڕۆژەیەکى یەکگرتوویان نەخستووەتەڕوو بۆ بەدیلى دەسەڵات لەئێران لەئەگەرى هەر گۆڕانکارییەکى سیاسیدا. لە چەند هەفتەی رابردوودا چوار حزبی سەرەکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە بریتیبوون لە نوێنەرانی حزبی دیموکراتی کوردستان (حدک)، حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران (حدکا)، کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستان، کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان وەک ئەندامانی «ناوەندی هاوکاریی حزبەکانی کوردستانی ئێران»، لەئەوروپا لەگەڵ نوێنەرانی کۆماری ئیسلامی دیدارو گفتوگۆیان کردوە. عومەری ئیلخانیزادە، سکرتێری کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان کە ئێستا سەرۆکایەتی خولیی «ناوەندی هاوکاریی حزبەکانی کوردستانی ئێران» دەکات ئەو هەواڵانەی رەت نەکردەوە کە دانیشتنیان هەبوە لەگەڵ کۆماری ئیسلامی بەناوبژیوانی رێکخراوی سەنتەری نەرویژی بۆ چارەسەرکردنی ململانێکان. عومەری ئیلخانیزادە، بە بەشی فارسی DWی ئەڵمانی راگەیاند «چونە دانوستان‌و گفتوگۆوە لەگەڵ دەولەتی ئێران پێچەوانەی خواستەکانی کورد نییەو گۆڕانکاریی نییە لەسیاسەتی حزبە کوردییەکاندا، کە لەساڵی ١٩٧٩ەوە گفتوگۆمان کردوەو هیچ کاتێک گفتوگۆمان رەتنەکردوەتەوە». جەند سەرچاوەیەکی حزبە کوردیەکان بە DWیان راگەیاندوە کۆبونەوەی حزبە کوردییەکان لەگەڵ نوێنەرانی پایەبڵندی وەزارەتی دەرەوەی ئێران‌و نوسینگەی عەلی خامەنەئی رابەر بوەو لەلایەنی کوردیشەوە سکرتێری چوار حزبەکە ئامادە بون. لەبەرامبەردا تا ئێستا کاربەدەستانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەمبارەوە هیچ لێدوانێکیان رانەگەیاندوە. ئیلخانیزادە وتی «ماوەی زیاتر لەساڵێکە چەندین ناوەندی نێودەوڵەتی ناسراوو ئەڵمانی و نەرویجی و سویدی و بەریتانی دامان لێدەکەن رێگەچارەی ئاشتی بگرینەبەر، ئێمەش وەڵاممان ئیجابی بوە، بەو مەرجەی گفتوگۆکانمان بەئاشکرا بێ، دەربارەی کێشەی کوردستان بێ، لەلایەن رابەری و دامەزراوەکانی کۆماری ئیسلامییەوە رابگەیەنرێت‌و لەژێر چاودێری ناوەندێکی ناسراوی نێودەوڵەتیدا بێت». ئیلخانیزادە وتیشی «ئێران لەقەیران‌و هەلومەرجێکی نالەباردایە لەئاستی ناوخۆو دەرەوە، بۆیە زیاد لەهەر کاتێک پێویستە مل بەخواستەکانی خەڵک‌و رەوتە دیموکراسیخوازەکان بدات».
ئارا ئیبراهیم کەسە نزیکەکانی نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان دەڵێن چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌ى لێده‌کرێت گرێ کوێره‌کان بکاته‌وه‌و ببێته چه‌ترى سه‌رجه‌م لایه‌نه سیاسییه‌کان و چاره‌سه‌رى کێشه‌کان بکات. لایه‌نه سیاسییه‌کانى هه‌رێمى کوردستان پێیانوایه نێچیرڤان بارزانى به‌پێى ده‌سه‌ڵاته‌کانى سه‌رۆکى هه‌رێم ده‌توانێت گرێکوێرەکان بکاتەوە کە لەناوخۆی و دەرەوە یەخەی بەهەرێم دەگرن و هەوڵی یەکخستنی لایەنە سیاسیەکان بدات. مسته‌فا چاوڕه‌ش، ئه‌ندامى سه‌رکردایه‌تى یه‌کێتى به هاوڵاتى وت «نێچیرڤان بارزانى خۆى قاڵبۆته‌وه له کێشه‌و گرقته‌کانى خه‌ڵک که پێویسته چاودێرى کاره‌کانى حکومه‌ت بکات به‌پێى ده‌سه‌ڵاته‌کانى وه‌ک سه‌رۆکى هه‌رێم». وتیشی «دەبێت یەکێک له ئه‌وله‌ویه‌تى کاره گرنگکەکانی ئەوەبێت کە هه‌موو لایه‌نه سیاسییه‌کان یه‌کگرتوو بکات و هه‌وڵبدات ته‌با و برایه‌تى دروستبکات له‌نێوانیاندا». پێشیوابوو «گرنگه« پاڵپشتى یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه بکات که ببێته هێزێکى نیشتمانى نه‌ک هێزى یه‌کێتى و پارتى. مسته‌فا چاوه‌ڕش یه‌کێکى دیکه له‌ئه‌وله‌ویه‌تى کاره‌کانى سه‌رۆکى هه‌رێمى به‌وه ده‌زانێت که «ئاوڕى جدیى» له ژیانى پێشمه‌رگه بداته‌وه که‌خه‌ڵکێکى که‌مده‌رامه‌ت و هه‌ژارن به‌و پێیه‌ى به‌رپرسى یه‌که‌می هێزه چه‌کداره‌کانى هه‌رێمى کوردستانه. ئه‌و سه‌رکردایه‌تیه‌ى یه‌کێتى داواى له‌سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان کرد، به‌رنامه‌ى باش دابنێت بۆ چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌کانى نێوان هه‌رێم به‌غداو گه‌ڕانه‌وه‌ى ناوچه کێشه له‌سه‌ره‌کان بۆ سه‌ر هه‌رێمى کوردستان و ده‌توانێت سه‌رپەرشتى بکات. وتیشى «نێچیرڤان بارزانى ده‌توانێت واز له‌ململانێى حزبى بهێنێت و سه‌رۆکى هه‌موو لایه‌نه‌کان بکات، ئه‌و ته‌وقه بشکێت جیاوازى له‌نێوان هه‌ولێرو سلێمانى نه‌کات ناو به‌ناو بێته سلێمانى». نێچیرڤان بارزانى، وه‌ک سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان له‌لایه‌ن په‌رله‌مانى کوردستانه‌وه هه‌ڵبژێردرا له‌به‌روارى 28ى حوزه‌یرانى 2019 و له‌وتاره‌که‌یدا به‌ڵێنیدا ئازادى مافى تاک و کۆمه‌ڵگا بپارێزێت. یه‌حیا رێشاوى، ئه‌ندامى سه‌رکردایه‌تى یه‌کگرتووى ئیسلامى به هاوڵاتى وت «ئه‌وله‌ویه‌تى کاره‌کانى سه‌رۆکى هه‌رێم ئه‌وه‌یه ژیانى هاوڵاتیان باشتر بکات و رۆڵى هه‌بێت له‌گه‌ڕانه‌وه‌ى موچه‌ى پاشه‌که‌وتکراوى فه‌رمانبه‌ران و چاودێرى کاره‌کانى حکومه‌ت بکات له‌ڕووى باشکردنى خزمه‌تگوزارییه‌کانی رێگاوبان و ئاوو کاره‌باوه که‌پێویستى رۆژانه‌ى هاوڵاتیانه«. هه‌روه‌ها باسى ئه‌وه‌شى کرد باشکردنى په‌یوه‌ندیه‌کانى به‌غداو جێگربوونى دۆخى دارایى و ئابوورى هاوڵاتیان گرنگه که سه‌رۆکى هه‌رێم به‌پێى ده‌سه‌ڵاته‌کانى ده‌توانێت کارى بۆ بکات. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى پارتى پێیوایه سه‌رۆکى هه‌رێم ده‌توانێت گرێکان بکاته‌وه‌و کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکات و ببێته چه‌ترێک بۆ کۆکردنه‌وه‌ى هه‌موو جەمسەرەکان. هێڤیدار ئه‌حمه‌د، ئه‌ندامى فراکسیۆنى پارتى له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «بۆ ئه‌وه‌ى پاڵپشتى ته‌واو هه‌بێت سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان پێویسته له‌گه‌ڵ هه‌موو حزبه‌کان ئه‌وانه‌ى ئۆپۆزسیۆنن و ئه‌وانه‌ى له ده‌سه‌ڵاتدان چه‌ترێک بێت بۆ کۆکردنه‌وه‌ی هه‌موو جەمسەرەکان». هه‌روه‌ها ده‌شڵێت «نێچیرڤان بارزانى ده‌توانێت هه‌موو گرێکان بکاته‌وه، بۆ ئێمه گرنگه ئاوه‌که به‌دروست بڕژێت و سوود له‌په‌یوه‌ندى تورکیاو ئێران وه‌ربگیرێت و کێشه ده‌ستورییه‌کان که له‌نێوان به‌غداو هه‌رێم هه‌یه چاره‌سه‌رى بکات». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى پارتى بڕواى وایه سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان ته‌نها له‌هه‌ولێر دانانیشێت، به‌ڵکو چاوه‌ڕێ ده‌کرێت له‌سلێمانى و دهۆک دابنیشێت، واقعى کوردستان وا ده‌خوازێت که ده‌توانێت هه‌ندێ بڕیار که ده‌یدات له‌سلێمانى رایبگه‌یه‌نێت». ئه‌ندامێکى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان داوا له‌سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان ده‌کات ئه‌نجومه‌نى باڵاى سیاسى هه‌رێم پێکبهێنێت و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌کاندا بکات و راو بۆچونیان وه‌ربگرێت له‌سه‌ر پرسه چاره‌نوسسازه‌کان. چالاک موهه‌ندیس، ئه‌ندامى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت» سه‌رۆکى هه‌رێم که ده‌سه‌ڵاتى زۆرى له‌به‌رده‌ستدایه چه‌ترێکى باش بێت له‌نێوان حکومه‌ت و هاوڵاتیان و هه‌موو پارێزگاکانى کوردستان به یه‌ک چاو ته‌ماشا بکات به‌تایبه‌ت هه‌ڵه‌بجه بکاته پارێزگایه‌کى ته‌واو که‌وه‌ک پێویست کارى بۆ نه‌کراوه«. ناوبراو یه‌کێک له ئه‌وله‌ویه‌تى کاره‌کانى سه‌رۆکى هه‌رێم به‌وه وه‌سف ده‌کات که ئه‌نجومه‌نى باڵاى سیاسى له‌گه‌ڵ حزبه‌کان پێکبهێنێت تا ماڵێکى ئارام دروستبکات»، ئه‌وه‌ش به‌سه‌رکرده‌ى زیره‌ک ده‌کرێت که نێچیرڤان بارزانى ده‌توانێت ئه‌نجامى بدات». ئه‌و ئه‌ندامه‌ى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان به‌لایه‌وه گرنگه سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان په‌یوه‌ندییه‌کانى نێوان هه‌رێم و به‌غداو پرسی که‌رکوک و ناوچه کێشه‌له‌سه‌ره‌کان چاره‌سه‌ر بکات و خاکه‌که‌ى بگه‌ڕێنێته‌وه سه‌ر هه‌رێمى کوردستان. ئه‌ندامێکى سه‌رکردایه‌تى یه‌کگرتوو ده‌ڵێت، سه‌رۆکى هه‌رێم دۆخى ئابوورى هاوڵاتیان باش بکات له‌ڕێگه‌ى چاودێریکردنى کاره‌کانى حکومه‌ت و گه‌ڕانه‌وه‌ى پاشه‌که‌وتى مووچه‌ى فه‌رمانبه‌رانه‌وه.
سازدانی: ماری لۆمۆنێ وەرگێڕانی: بڕوا عەلادین ماری لۆمۆنێ: وەک چۆن هەر لەسەردەمی فرۆیدەوە باس لە (بەرزە - من) ی مرۆڤ دەکرێت، تۆیش وەک ئاماژەیەک بەحەز و خولیای هەندێک موسوڵمان بۆ شێوەیەک لەشێوەکانی بازرگانی و کڕین و فرۆشی ئایینی، باسی موسوڵمانی باڵا (بەرزە – موسوڵمان) دەکەیت. بەڵام ئەوە دۆخێکی تایبەت نیەو لەسەرتاپای بناغەی جیهانی ئیسلامیدا کاری خۆی دەکات. چۆن گەیشتیتە داهێنان و خوڵقاندنی ئەم چەمکە؟ فەتحی بن سەلامە: بەدرێژایی ١٥ ساڵ کارکردن لەبواری دەروونناسی کلینیکیدا لە ناوچەی (سین سان دۆنی) ی باکوری خۆرهەڵاتی پاریس، خێوی ئەم (بەرزە موسوڵمانە) بەدوامەوەیە و لێم نابێتەوە. من بەهۆی کارە کلینیکیەکانمەوە بۆم دەرکەوتوە کە چۆن هەندێک لەو موسوڵمانانەی تا ئەو کاتە نەریتئاسا و بە شێوەیەکی ئارام پەیوەندی خۆیان بە ئیسلامەوە ژیاون، توشی جۆرێک لە دۆخی ئازارو ئەشکەنجەی دەروونی بێکۆتا هاتوون و پێیان وایە بەپێی پێویست موسوڵمان نین (واتە ئەوە نین کە دەبوو ببن)، بەڵکو کەوتونەتە دۆخێکەوە هاوشێوەی لادان و هەڵگەڕانەوە لەئاینەکەیان. ئەوان هەستێکی قوڵ بە گوناه دەژێن، پێیان وایە لەئاست چاوەڕوانیەکانی موسوڵمانی باڵادا نین و ئارەزوویانە ئەو شکۆو حورمەتە شکاوو لەدەستچووەی خۆیان بگەڕێننەوە، هەر بۆیە دەبێت زۆر لەوە زیاتر موسوڵمانتر بن کەئێستا هەن، بەوەی ئەستۆی خۆیان لە گوناه و خراپەی زۆر موسوڵمان نەبوونەکەیان پاکبکەنەوە و داخوازی زیاتریان بۆ دادپەروەریی زیاتر بەرامبەر بە شوناسی موسوڵمانانەیان هەبێت. لە یادمە ئەو کاتە بەردەوام باسمان لە فەندەمێنتالیزمی ئایینی دەکرد، بەڵام دواتر، پاش قوڵبوونەوەی زیاتر لەتوێژینەوەی گوتاری بزوتنەوەی ئیسلامیخوازی و سەرهەڵدانی، چەشنێکی دیکە لەموسوڵمانی بریندارم بۆ دەرکەوت کە بۆ خۆی پەناگەو شوێنێکی گونجاوی بانگەشەکردنە بۆ ریفۆرم (ئەمە گەر هاتوو نەڵێین تۆڵەسەندنەوە) لەڕێی ئایینەوە. هەر ئەم پێکگەیشتنەی نێوان کلینیک و دۆخی کۆمەڵایەتیش بوو وای کرد وێنەی بەرزە موسوڵمانێک لەبەردەممدا قووتبێتەوە کە دەشێت لە شێوەی ئاڕاستەیەک یان لە چەندین شێوەی تری جیاوازدا بەرجەستە ببێت کە خۆنمایشکردن و دەربڕینیەتی لە خۆی بۆ ئەوەی زۆر لەوە زیاتر موسوڵمانتر بێت کە هەیە، تا لەڕێی ئەو کەفوکوڵە ئایینیە زیاد لە پێویستەوە، لەو هەستکردن بە شەرم و گوناهە ڕزگاری ببێت و کەمێک ئاسودەبێت. ماری لۆمۆنێ: دەتوانین بزانین لەسەر ئاستی مێژوویی، ئیسلامیزم چۆن ئەم وێنەیەی بەرهەمهێناوە؟ فەتحی بن سەلامە: جیهانی ئیسلامی زیاد لە سەدەیەکە لەدۆخی جەنگدایە. بەدرێژایی هەموو ئەو ساڵانە کەوتۆتە بەر پەلاماری سەربازی و لە هەموو پارچەکانیدا بە شاراوەیی بووبێت یا بە ئاشکرا، دوچاری جەنگی ناوخۆ هاتووە. ئەو بەردەوامیەی جەنگیش ئەو دۆخەی دروستکردووە کەئێستا دەیبینین: ڕستێک کۆمەڵگەی تێکشکاو، لە هەندێک دۆخدا خودکوشندە و خۆوێرانکەر. بەڵام دیمەنی یەکەم و سەرەتای ئیسلامگەرایی دەگەڕێتەوە بۆ هێرشەکەی ناپلیۆن بۆ سەر میسرو شۆکی ئەو بەریەککەوتنە توندوتیژە بەهێزی خۆرئاوایی. هەر خودی ئەو شۆکە ئازاربەخشەیشە کە جەنگێک لەناو خودی ئیسلامدا هەڵدەگیرسێنێت و دەیکات بە دوو بەرەوە، بەرەی ڕۆشنگەرەکان و بەرەی ئەوانەی داگیرکردنەکەی ناپلیۆن بە خاپورکردنی ژیارەکەیان دەزانن. ئەگەر هەندێک ئیلیت و هەڵاوێرد هەوڵیان دەدا هەڵبژاردنی سیاسیانەی ئەوروپی لە جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکاندا بە گونجاو بزانن و بەکاری بهێنن، بەشێوەیەک کە چ وەک باوەڕ و چ وەک ئاکاریش لەگەڵ ئیسلامی وێناکراودا تەبادێتەوە – کە ئەمەیش لەسەدەی نۆزدەیەمدا دەبێتە مایەی لەدایکبوونی بزوتنەوەی ڕێنیسانسی عەرەبی- ئەوا کاردانەوەی هەندێکی تریان بریتی بوو لەڕەتکردنەوەو دژایەتیکردنی ئەو بزاوتە ڕۆشنگەرانەیە. چرکەساتی یەکاڵاکەرەوەی لەدایکبوونی کەڵکەڵەی ئیسلامگەرایی لەگەڵ داڕمانی ئیمپراتۆریای عوسمانی لە ساڵی 1924 دەستپێدەکات، دۆخێک کەزۆر کەس پێیان وابوو داڕمانی نمونەو ئیدیاڵی ئیسلامییە. خودی هەستکردنەکەیش بە ناپاکی و چەوسانەوە، ئا لێرەوە دێت، هەستێکی ئەوتۆ بە شکان و دۆڕاندن، هاوشێوەی ئەو شکستەی ئەڵمانیا لەجەنگی جیهانی یەکەمدا توشیهات. هەر لەساڵی 1924 یشەوەیە کە ئیسلامگەرایی لە یەکەمین فۆرم و بونیادی سەرەتایی خۆیدا لەڕێی (ئیخوان موسلمین)ەوە دەردەکەوێت و دەکەوێتە دژایەتیکردنی خۆرئاوا وەک داهێنراوێکی سیاسی، واتە ژیانێکی هاوبەش بەبێ دەستتێوەردانی خودا. بنەمای بیرکردنەوەی ئیخوانیانە بریتیە لەگەڕانەوە بۆ ئایین وەک چارەسەرێک بۆ هەموو گرفتەکان (دروشمەکەی ئیخوان بریتیە لە: ئیسلام چارەسەرە). خواست و ویستی موسوڵمانانیش بۆ چەمکی (بەرزە موسوڵمان) هەر لێرەوە لەدایک بووە، وەک چۆن هەر لەسەرەتایشەوە ئیسلامگەرایی جۆرێک بوو لەچاکە دژ بەوەی کەسیاسی بووە. ئا لەم ڕوانگەیەوەیە کە من پێم وایە پێناسەکردنی ئیسلامگەرایی وەک ئەوەی کە ئیسلامی سیاسی بێت بۆ خۆی بەربەستێکی گەورەیە لەبەردەم تێگەیشتنێکی ڕاستەقینە لە ئامانجە سەرەکیەکە، مەبەستم بەرهەمهێنانی هێزێکی بانئایینیە کە دیسانەوە بمانبەستێتەوە بەموقەدەسێکی دێرین و سەرلەنوێ بەخەساربردنەوەی قوربانیەوە. دیارە ئەمانە کۆمەڵێک بۆچونن کە مرۆڤ لەئەوروپا لەیادی کردوون و تەواو فەرامۆشکراون... خۆی سروشتی مەسەلەکەیش هەر وایە، خۆ فەندەمێنتالیزم شتێک نیە بەتەنها تایبەت بێت بەجیهانی ئیسلامی. هەریەک لە (ئولیڤێ روا) و (مارسیل غۆشێ) دەریانخستووە کە ئیسلامی رادیکالی وەک دەرەنجامی خاپورکردنی بونیادە ترادسیۆنالیەکان لەلایەن مۆدێرنەوە، بەتەنها ڕوویەکە لەڕووەکانی ئەو توندڕەویەی کە لەزۆربەی ئایینەکانی جیهاندا هەیە. رەنگە تایبەتمەندێتیەکەی ئیسلام لەوەدا بێت کە بەهۆی جەنگەکانەوە، بەشێک لە فەندەمێنتالیزمەکەی چەکدار بووبێت. ماری لۆمۆنێ: ئەمە بەبێ ئەوەی ئەوەمان لە یادبچێت کەئیسلامگەرایی گرەوی لەسەر ئەو بیرۆکەیەیە کە گوایە کۆتایی ئیمپراتۆریای خەلافەت واتە جیابوونەوە و نەمانی پەیوەندی موسوڵمان بەو (نەتەوە)یەوە کە وەک دایکێکی ئامێزگەرم و باوەشکەرەوە لەناوچووە و دەبێت دووبارە دروستبکرێتەوە. دیارە ئەمە بابەتێکی زۆر گرنگە و بۆتە مایەی دڵەڕاوکێ و پەشۆکانێکی زۆر بۆ هەوادارانی شوناسی ئیسلامی. فەتحی بن سەلامە: لەبنەڕەتدا ئەمە ئەو سەرلێشێواندنە گەورەیەی ئیسلامگەراییە لەدروستکردنی ئەو وەهمەدا کە گوایە دەبێت گروپی ئایینی، هاوتاو تەبای ئیمپراتوریا بێت. لە دیدی موسوڵمانانەوە، نەتەوە واتە گروپێکی ڕۆحی، مێژووی جیهانی ئیسلامییش زۆری لەوە بەخۆیەوە بینیوە کە چۆن نەتەوە هاوشان و هاوتای ئیمپراتۆریای ئیسلامی بووە، بەڵام تازە ئیمپراتۆریاکە ڕوخاوە، بونیادنانەوەیشی کارێکی مەحاڵە. پێویستە موسوڵمانان واز لەو ئایدیایە بهێنن. پێشتر بەلێشاو ئیمپراتۆریا لەمێژوودا هەبوون، ئیمپراتۆریای ڕۆمانی، فەرەنسی یا ئینگلیزی کەخەڵکی پێیان وابووە هەرگیز خۆریان لێ ئاوا نابێت و ناڕمێن... بەڵام نەیشماون و لەناوچوون. لەناوچوونی ئیمپراتۆریای ئینگلیزی نەبووەتە بەربەست لەوەی کەئینگلیز خاوەن ژیارێکی گەورە و مەزن بن. پەیوەندی نێوان ئیمپراتۆریای رۆمانی و کرستیانتی (مەسیحیەت) پچڕا، بەڵام کرستیانتی هەر بەردەوام بوو. بۆ نمونە فەرەنسا خۆی یەکێکە لەو وڵاتانەی کە هێشتا بەدەست تێپەڕاندنی ئەو ڕابردووە ئیمپراتۆریەیەوە دەناڵێنێت کە وەک خێوێک بە دوایەوەیەتی و لێی نابێتەوە، ئەی نابینیت؟ ڕۆژ نیە سیاسیەک نەیەتە سەر شاشە و نەڵێت: ((پێویستە فەرەنسا مەزنی و گەورەییەکەی خۆی بەدەستبهێنێتەوە)). بەڵام فەرەنسا بۆ ئەوەی مەزن بێت، پێویستی بەوە نیە ئیمپراتۆریا بێت: ژیاری فەرەنسی بوونی هەیەو لەبەرچاوماندایە و دەیبینین، ئەمە جگە لەوەی کەژیارێکی زۆر مەزنەو چ وەک کولتور و چ وەک پێشکەوتنیش، گەورەیە. کەواتە پێویستە موسوڵمانانیش واز لە وەهمی ئیمپراتۆریا بهێنن و دانی پێدابنێن کە ئیمپراتۆریاکەیان ڕوخاو شکستی هێنا. رەنگە دۆڕان و شکستێک بێت زۆر سەربەرزانەتر بێت لە سەرکەوتنێک، ڕەنگە سەرکەوتنێکیش بێت کە لانیکەم هەرچی و پەرچیەکان (ئۆباشەکان) خاوەنی نین. بانگەشەخوازەکانی ئایین بۆ ئەنجامدانی کارەکەیان په‌نا دەبەنە بەر هەرزەکاران، لەبەرئەوەی بە سروشتی خۆیان زیاتر جۆرێک لە نەرێنی و دۆخی نێگەتڤ بەرامبەر بە ژیان سەرنجیان دەبات ماری لۆمۆنێ: لەگەڵ هەموو ئەو ڕاستیانەیشدا کە تۆ باستکردن، هێشتا هەر کەسانێک دەبینین پێیان باشترە لەپێناوی ئەو (خەلافەتە) فانتازی و خەیاڵیەدا خۆیان بدەن بەکوشت. بەڕای تۆ بۆچی ئەو چەشنە مەرگە (خۆکوژیە، خۆتەقاندنەوەییە) زیاتر لەناو هەرزەکاراندا ئارەزووکراوە (سێ بەشی ئەو خۆکوژانەی کردەوەی خۆتەقاندنەوەکان ئەنجام دەدەن تەمەنیان لە نێوان ١٥ بۆ ٢٥ ساڵاندایە)، بە تایبەتیش لەناو لاوانی خۆرئاوادا کە وەک پرەنسیپ هیچ گرنگیەک بەو ئایدیاڵە ئیسلامیە بریندارە نادەن و باکیان پێی نیە؟ فەتحی بن سەلامە: مەرگ زۆر لەوە زیاتر ئارەزووکراوترە کە ئێمە دەیزانین و باوەڕمان پێیەتی: لە فەرەنسادا ساڵانە ٢٠٠ هەزار هەوڵی خۆکوشتن هەیە، هەر بەڕاستیش بەهۆی کوشتنەوە، ساڵانە ١٠ هەزار کەس دەمرن، ١٠٠٠ کەس لەو ١٠ هەزار کەسە لاوانن. لەمڕۆدا جۆرێک لە بانگەشە و داخوازی بۆ خودکوژی و شەهیدبوون ئاڕاستەی لاوانی موسوڵمان دەکرێت کە گوتارێکی تر پاڵپشتیەتی و دەیبزوێنێت: ئەویش مەرگە لە پێناوی بەرگریکردن لە مەسەلەیەکی بەرز و پیرۆزدا. کەواتە ئەوە خودی داخوازیەکەیە کەهەوڵدان بۆ خۆکوشتن بەهۆی نائومێدی و شکستی دەروونیەوە دەگۆڕێت بە کردەیەکی پاڵەوانانە. ئەڵبەتە ئێمە کێشەکە بە زاراوەکانی داخوازی یا کڕین و فرۆشی بازرگانیی ناپێوین، بەڵام دواجار بازاڕێکیش هەیە بۆ مەرگی ئارەزوکراو، یا خۆقوربانیکردن. بانگەشەخوازەکانی ئایین بۆ ئەنجامدانی کارەکەیان په‌نا دەبەنە بەر هەرزەکاران، لەبەرئەوەی بە سروشتی خۆیان زیاتر جۆرێک لە نەرێنی و دۆخی نێگەتڤ بەرامبەر بە ژیان سەرنجیان دەبات، جگە لەوەی کە هەرزەکاران قۆناغێکی ئاڵۆز لە گۆڕانی خود و خۆدورگرتن لە ئایدیالیزم دەژێن، قۆناغێک کە تیایدا دەستەوسانن بەرامبەر بە ژینکردنیان لە جیهانە ئەرێنی و پۆزەتڤەکەی مناڵییان و لەڕێی سەرلەنوێ خودداڕشتنەوەوە، بە دوای لایەنگیریی بۆ مەسەلە و گروپی نوێدا دەگەڕێن. ئا لێرەدا کە (گەر بە سوکە ئاماژەیەکیش بێت) پێیان دەوترێت دەتوانن لە ڕێگەی گیانفیدایی و خۆقوربانیکردنەوە بگەنە ئەو چێژە ڕەها و پاڵەوانانەیە، هاوکات بیشگەن بە جیهانێکی باشتر لە قیامەتدا. خۆی ئەمەیشە کە مانا دەبەخشێتە مەرگ، یا رەنگە لەوە زیاتریش بڵێین: ئەوە پاشەڕۆژێک دەبەخشێتە مەرگ و قیامەت. ئەمە خۆی مانای ئاواتی ئایینیە. ئەو لاوانە ساویلکە نین وەک هەندێک کەس پێمان دەڵێن، بێگومان لە ناویاندا کەسی ساویلکە و سادە هەن، بەڵام ئارەزوو بۆ مەرگ شتێکە بوونی هەیە، شتێکی بێمانا و هەروا بە خۆڕایی نیە، هەر بۆیە دەبێت بەهەند وەری بگرین.
ئامادەکردنی: ئەکرەم ئەمین وڵاتی ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمز دەکات ئەگەر بەر بەوە بگیردرێت کە نەوت هەناردە بکات. ئەوەش دوای ئەوە هات کە ڕاگەیاندنەکانی ئەمریکا بڵاویان کردەوە کە ئاستی فرۆشتنی نەوتی ئێران دەکەن بەسفر. ئەمە یەکەمجار نییە کە ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمز دەکات لە بەرامبەر هەڕەشەکانی ئەمریکا بۆ سەر ئێران. پسپۆڕان ئاماژە بەوە دەدەن کە داخستنی تەنگەبەری هورمزکارێکی ئاسان نییە و وەها ئاسان جێبەجێ ناکرێت، لەبەر ئەوەی داخستنی ئەم شاڕێ دەریاییە کاریگەری گەورە دروست دەکات لە سەر بازرگانی نەوت لە جیهان و ناوچەکە بە تایبەتی، هەر لەبەر ئەوەشە واشنتۆن رێگا بەداخستنی نادات. عصام چەلەبی وەزیری پێشووی نەوتی عێراق لەسەر ئەو باوەڕەیە کەهەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمزبە ئاسانی ناچێتە بواری جێبەجێ کردنەوە، لەبەرئەوەی کاریگەری داخستنی ئەم ڕێگایە بۆ هەموانە و رۆژانە لەو دەروازە ستراتیجییەوە زیاتر لە ٢٠ ملیۆن بەرمیل نەوت دەگوازرێتەوەو هەناردەی بازاڕی جیهانی دەکرێت. ئەو هەروەها دەڵێت «ئەمە بۆیەکەمجار نییە و دواجاریش نابێت کە ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمزدەکات بە بێ ئەوەی کەجێبەجێی بکات.» تەنگەبەری هورمزڕێڕەوێکی زیندووی گواستنەوەی نەوتە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ بازاڕەکانی ئاسیا و ئەورووپا و ئەمریکای باکوور، لەبەر ئەوە داخستنی بارگرژی ئقلیمی و ناوچەیی لێدەکەوێتەوە. کۆمپانیای فۆرتیکا بۆ شیکارییە نەوتییەکان ئەوەی ئاشکرا کردووە کە ١٧،٢ ملیۆن بەرمیل نەوت رۆژانە لە ساڵی ٢٠١٧ و ١٧،٤ بەرمیل رۆژانە لە ساڵی ٢٠١٨دا لەو تەنگەبەرەوە گواستراوەتەوە. چەلەبی هەروەها جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە لە کاتی داخستنی تەنگەبەری هورمزتەنیا زیان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناکەوێت کە بەرهەمهێنەری نەوتن، لەسەرووی هەموویانەوە سعودیە. بەڵکوو زیان بە بەرژەوەندی هەموومان دەگەیەنێت، چونکە تەنها نەوت ناگرێتەوە، بەڵکو غازیش بە هەمانشێوە دەگرێتەوە کە لەو ناوچەیەوە گوزەر دەکات. تەنگەبەری هورمزلەسەدا ٨٠ بۆ ٩٠ی نەوتی وڵاتانی عێراق و سعودیە و کوێت و ئیماراتی پێدا دەگوازرێتەوە بۆ بازاڕەکانی چین و ژاپۆن و کۆریای باشوورو هیند و سەنگاپوورە. بۆیە داخستنی ئەم ڕێڕەوەی بازرگانی گەورەترین کاریگەری دەبێت لە سەر بازرگانی نەوتی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت، بەتایبەت سعودییە کە گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتە لەدونیا، لەبەرئەوەی بەو خێراییە رێگایەک نادۆزرێتەوە وەک جێگرەوەی تەنگەبەری هورمز. هەڕەشەکانی پێشوو: ساڵی ٢٠٠٨ ئێران لە سەر زاری محەمەد عەلی جەعفەری سەرۆکی سوپای پاسداران هەڕەشەی ئەوەی کرد کە تەنگەبەری هورمز دادەخەن و بەر بەهاتوچۆی پاپۆڕو کەشتییە نەوتییەکان دەگرن لەم رێ گوزەرەوە. ساڵی ٢٠١٢ جارێکی تر ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمزکرد، ئەگەر ئەمریکا و ئەوروپا ئێران بخەنە لیستی گەمارۆکانەوە بەشێوەیەک کە بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران کەم بێتەوە. لەجوولای ٢٠١٨و دوای ئەوەی قۆناغی یەکەمی گەمارۆکان لەسەر ئێران کەوتە بواری جێبەجێ کردنەوە حەسەن ڕۆحانی سەرکۆماری ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمزی کرد و رایگەیاند ئەم ڕێڕەوە بازرگانییە دادەخەین ئەگەر ئەمریکا بیهەوێت ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران بگەیەنێتە سفر. لە مانگی مارسدا جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی ئێران هەڕەشەی داخستنی تەنگەبەری هورمزی کرد ئەگەر ئەمریکا بیهەوێت فرۆشی نەوتی ئێران بگەیەنێتە سیفر. لە دوای ئەوەی مایک پۆمپیۆ وەزیری دەروەی ئەمریکا رایگەیاند لەسەرەتای مانگی ئایارەوە لێخۆشبوونەکان تەواو بووەو ئەو ٨ وڵاتەی کە لێخۆشبوون دەیگرتنەوە، بە پێی بڕیاری سەرۆکی ئەمریکا ناتوانن لە مانگی ئایارەوە نەوت لەئێران بکڕن، داخستنی تەنگەبەری هورمزجارێکیتر بۆتەوە باسێکی رۆژەڤ و محەمەد جەواد زەریف لەوەڵامی رۆژنامەنووسەکاندا رایگەیاند کە داخستنی تەنگەبەری هورمزئەرکی هێزە سەربازییەکان و لەوانە سوپایە. رۆژی ٩ی ئاپریل، ئەمریکا بە فەرمی سوپای پاسدارانی خستە لیستی تیرۆرەوە. چەند رۆژ دواتر رایگەیاند کە لەسەرەتای مانگی ئایارەوە فرۆشی نەوتی ئێران دەگەیەنن بە سفر. گەیاندنی فرۆشی نەوتی ئێران بە سفر یەکێکە لە بەڵێنەکانی دۆناڵد ترامپ لە سەردەمی خۆپاڵاوتن بۆ سەرکۆماری ئەمریکا. لەبەرئەوەی ترامپ پەیوەندی وڵاتانی رۆژئاوایی ناسراو بە ٥+١ ی لەگەڵ ئێران بە مامەڵەیەکی خراپ وەسف کرد. لە مانگی ئاپریل ٢٠١٨ لەو رێککەوتننامەیە کە بە (بەرجام) ناسراوە چووە دەرەوەو گەمارۆکان بۆ سەر ئێران دەستی پێکرد. لەماوەی کەمتر لە ٦ مانگدا بەهای دراوی ئێرانی ٤ قات دابەزی. تمەنی ئێرانی بووە بە یەکێک لە بێنرخترین دراوەکانی دونیا. ئەمریکا بەوە دەچێت شەڕیکی ئابووری بە ئێران بکات. دوای ئەوەی راگەیەندرا کە لەسەرەتای مانگی ئایارەوە ئێران بۆی نییە نەوت بفرۆشێت، نرخی نەوت لە بازاڕەکانی دونیا بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. هەر بەرمیلێک نەوت تا نزیک بە ٧٤،٥ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا. عەرەبستان و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی رایانگەیاندووە کە ئامادەن بۆشایی نەبوونی ئێران لە بازاڕی نەوت پڕبکەنەوە. لە مانگی ئاپریلدا ئێران نزیک بە ٨٥٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە نەوتی فرۆشتووە. لە بەرامبەردا عەرەبستان ٩ ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. ئێران و عەرەبستان وەک دوو رەقیبی سیاسی، ئایدۆلۆژیکی و بازرگانی لە ناوچەکە لە مێژساڵە لە ململانێدان و لەم چەند ساڵەی رابردوودا ئەم ململانێیە تۆختر بۆتەوە. ئێران خۆی بەچەقی جەمسەری شیعە دەزانێت لە ناوچەکە و عەرەبستان خۆی بە نوێنەری جەمسەری سوننە دەزانێت. لەهەمانکاتدا لەم ساڵانەدا عەرەبستان بەردەوام ئێران بەوە تۆمەتبار دەکات کە پشتیوانی حوسیەکانی یەمەن دەکات کە گرووپێکی میلیشای شیعەن لە یەمەن و دژ بەعەرەبستان و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە لە جەنگدان. بەکورتی داخستنی تەنگەبەری هورمز دەتوانێت ببێت بەهۆی ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە ناوچەکە لەبەرئەوەی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی دونیا دەخاتە مەترسییەوە. ئێران رەنگە بتوانێت بۆ ماوەیەکی کورت و تەنها بۆ کەمتر لە ٢٤ کاتژمێر ئەم رێڕەوە بازرگانییە دابخات، بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی دونیا ئیزن نادەن کە ئەم کارە بکات. چین کە بەیەکێک لە هاوپەیمانە ئابوورییەکانی ئێران دەزانرێت و گەورەترین کڕیاری نەوتی ئێرانە زیاتر لەهەموان داخستنی تەنگەبەری هورمز بەرژەوەندییەکانی دەخاتە مەترسییەوە. هەروەها لەسەرەتای مانگی ئاپریلەوە مامەڵەی نەوتی ئێران و چین دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. هیندستان ئامادەیی خۆی نیشانداوە بەوەی %٢٥ی پشکی گەورەترین کۆمپانیاکانی نەوتی خۆی بەتایبەت پاڵاوگەی (ریلاینس) کە یەکێکە لەگەورەترین پاڵاوگەکانی نەوت بە بڕی ١٠ بۆ ١٥ میلیار دۆلار بفرۆشێتە عەرەبستان. واتە هیندستان بۆ جێگرەوەیەک دەگەڕێت لە بازاڕی نەوت کە جێگەی ئێران بگرێتەوەو ئەو جێگرەوەیەش پێدەچێت عەرەبستان بێت. روسیا کە وەک هاوپەیمانێکی کۆماری ئیسلامی لە ناوچەکە دەناسرێت، داوای لە عەرەبستان کردووە کە ئاستی بەرهەمهێنانی خۆی زیاد نەکات لەناوچەکە. لەم پەیوەندەدا ڤلادێمێر پۆتین وتی «داوا لە سعودیە دەکەین کە بەرهەمهێنانی نەوت زیاد نەکات بەمەبەستی پڕکردنەوەی کورتهێنان و ڕێگرییەکانی ئەمریکا لەفرۆوشتنی نەوتی ئێران.» پۆتین هەروەها وتی «تائێستا هیچ ئاماژەیەک نییە بەپاشگەزبوونەوەی ئەندامانی ئۆپێک کە لە رێکەوتنی (ئۆپێک پلاس) بڕیار لەسەر کەمکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت درابوو. هەروەها رووسیا بەشدارە لەو رێکەوتنە لە بەرئەوەی پێویستی بەو هەماهەنگیە هەیە، بەتایبەت لەسەر نرخی نەوت لە بازاڕەکاندا».
.jpg)
کاکەلاو عەبدوڵا کۆچکردنی نائاسایی یان نایاسایی وەک ئەوەی کە بە فەرمی ناوی دەبرێت، هێشتاش کێشەیەکی گەورەیە بۆ حکومەتی تورکیا. ئامارەکان ئەوە نیشان دەدەن گرنگ نییە چ هەوڵێک بدرێت بۆ ڕێگریکردن، کۆچکردنی قاچاغ بەردەوامەو کۆچبەران سوورن لەسەر گەشتنیان بۆ ئەوروپا. تورکیا گەورەترین کێشەی کۆچبەری نایاسایی هەیە چونکە لە هەموو وڵاتە دروسێکانەوە کۆچبەری نایاسایی خۆیان دەخزێننە وڵاتەکەوە، لەوانە عێراق و سوریا و ئەفغانستان و پاکستان کە کۆچبەرانی دوو ولاتی دوایی لە سنوری ئێرانەوە دزە دەکەنە تورکیا. ئاماری چوار مانگی سەرەتایی ٢٠١٩ ئەوە دەردەخات کە سەرەڕای هەماهەنگی نێوان یۆنان و تورکیا، ڕێژەی کۆچبەران زیادیکردووە. حکومەتی تورکیا ساڵی ٢٠١٩، نزیکەی ٨٠ هەزار کۆچبەری گرتووە یاخود ڕێگری کردووە لەڕۆشتنیان بۆ سنوری یۆنان. تەنها لەمانگی ئایاردا ٢٧ هەزار کۆچبەر ڕێگریان لێکراوە کە دوو هەزار و ٦٠٥ کەسیان لە دەریادا بەربەستیان بۆ دروستکراوە. کۆچبەرەکان زیاتر بە دەریای ئیجەدا تێپەڕدەبن چونکە بەماویەکی کەم کەناراوەکانی تورکیا بە دورگەکانی یۆنان دەگەیەنێت. ساڵی ٢٠١٦ بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی کۆچبەران، یەکێتی ئەوروپاو تورکیا رێکەوتنێکیان ئیمزاکرد. رێکەوتنەکە باس لەوە دەکات هەر کۆچبەرێکی نایاسایی لە یۆناندا بگیرێت رادەستی تورکیا دەکرێتەوە و دەبێت وەریبگرێت لەبەرامبەردا یەکێتی ئەوروپا پەنابەرێکی سوری لێ وەردەگرێت و بەیاسایی دەنێردرێت بۆ وڵاتێکی ئەوروپی. لەئێستادا تورکیا گەورەترین کەمپی پەنابەری سوری تێدایە کە زیاتر لە سێ ملیۆن و ٦٠٠ هەزار پەنابەری لەخۆگرتووە. هەرچەندە ڕێکەوتنەکە لەئاستێکی سەرەتاییدا کاریگەرە، بەڵام کەمکردنەوەکە باجی خۆی هەیە. بەپێی ئاماری ئۆفیسی ئاماری ئەوروپا «یۆرۆستات» زیاتر لە یەک ملیۆن و ٢٠٠ هەزار کەس داوای مافی پەنابەرێتیان کردووە لە وڵاتە ئەوروپیەکان لە ساڵی ٢٠١٥ و پاشان هەمان ژمارە دووبارە بوتەوە لە ٢٠١٦. ئەو ژمارەیە بووەتە نیوە لە ٢٠١٧دا بەڕێژەی ٦٥٤ هەزار و پاشانیش لە ٢٠١٨ ڕێژەکە کەمتریش بویەوە و بووەتە ٥٨٠ هەزار کەس کە داوای مافی پەنابەرێتیان کردووە. ساڵی ٢٠١٩ش تا ئێستا شەش هەزار و ٨٦٤ کەس گەشتونەتە ئەوروپا لە تورکیاوە. تائیستاش ئەڵمانیا یەکەم وڵاتە کەزۆرترین پەنابەر لەخۆی بگرێت، دوابەدوای ئەڵمانیاش فەرەنسا و یۆنان دێت. زۆربەی ئەو پەنابەرانەی داوای مافی پەنابەرێتی دەکەن لەوڵاتە ئەوروپیەکان خەڵکی سوریا و ئەفغانستان و عێراقن. ڕێکەوتنەکە رووبەڕووی ڕەخنەی توند بوەتەوە لەلایەن چەندین گروپی بەرگریکردن لەمەفەکانی مرۆڤ و دەستەبەرکردنی هاوکاری بۆ پەنابەران و بەڕێکەوتنێکی نامرۆڤانە وەسفیان کردووە بەهۆکاری ئەوەی هەزارەها کۆچبەری خستوەتە بارودۆخی مەترسیدارەوە. لە سێیەم ساڵڕۆژی ڕێکەوتنەکەدا نزیکەی ٢٥ ڕێکخراوو گروپی مافەکانی مرۆڤ و تەندروستی نامەیەکی کراوەیان نارد بۆ سەرکردەوە ئەوروپییەکان و داوای گرتنەبەری ڕێکار بۆ «دەستبەجێ کۆتایهێنان بە هێشتنەوەی نادادپەروەرانە و ناپێویستی کۆچبەرانیان لە کەمپەکان» کرد. نیگەرانی ڕێکخراوەکان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە لێشاوێکی زۆری پەنابەران لە یۆنان هەن و دیپۆرت ناکرێنەوە بۆ تورکیا بەپێی رێکەوتنەکە و ناشتوانن بچنە وڵاتە ئەوروپییەکانەوە چونکە داوای مافی پەنابەرێتیان لە یۆنان کردووە. لەجیاتی ئەوەی چاوەڕێ بکەن و ئەو وڵاتە ئەوروپیەی خۆیان دەیانەوێت داوای مافی پەنابەرێتی لێ بکەن، ئەوانەی تازە دەگەنە یۆنان دەستبەجێ داوای مافی پەنابەرێتی دەکەن کە ئەمەش دیپۆرت کردنەوە بۆ تورکیا دوادەخات و لێشاوێکی زۆری کۆچبەران دروستدەکات لە کەمپەکانی یۆناندا. دورگەی سامۆسی یۆنان زۆرترین قەرەباڵغی تێدا دروست بووە کەنزیکەی چوار هەزار کۆچبەری تێدا نیشتەجێکراوە بەڵام لەڕاستیدا کەمپەکە توانای لەخۆگرتنی ٦٥٠ کەسی هەیە. کەمپی مۆریا کە دەکەوێتە رۆژهەلاتی دەریای ئیجەوە لە دورگەی لێسبۆس، ڕووبەرووی زۆرترین ڕەخنەی توند بوەتەوە لەلایەن ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت لەلایەن بەرپرسانی ناوخۆشەوە بەهۆی خراپی گوزەرانی کۆچبەرەکان و خراپی بارودۆخی ئەمنیان. بەرپرسانی یۆنان تێبینی ئەوەیان کردووە ڕێککەوتنەکەی تورکیا و یەکێتی ئەوروپا ڕێگەیان پێ نادات کۆچبەرەکان بەکۆمەڵ بگوازنەوە بۆ ئەوەی قەرەباڵغی لە دورگەکان نەمینێت. لەجیاتی ئەوە هەوڵیانداوە قەرەباڵغی کەمبکەنەوە بە گواستنەوەی ئەو کۆچبەرانەی کە وەک لاواز یان بێ دەسەڵات دەستنیشانکراون بۆ ناوجەرگەی یۆنان وەکو کەسە بەتەمەنەکان و ئەو خیزانانەی منداڵیان لەگەڵدایە یاخود ئەو باوک یان دایکانەی منداڵیان پێیە. ئیمانوێل گۆو، لە ڕێکخراوی پزیشکانی بێ سنور دەڵێت: «یۆنان بوەتە خاکێکی زبڵدان بۆ ئەو پیاوو ژن و منداڵانەی یەکێتی ئەوروپا شکستیهێناوە لە پارێزگاری کردن و لەخۆگرتنیان». گۆو دەشڵێت: «ئەوەی پێشتر بانگەشەی بۆ دەکرا وەک «فریاکەوتنی پەنابەران» ڕێی خۆشکردووە بۆ ئاستێکی مەترسیداری ئازاری پەنابەران لە دورگەکان و شارەکانی یۆنان. وڵاتە ئەوروپیەکان و یۆنان بەردەوامن لە داماڵینی کەرامەت و تەندروستی کەسانی بێ دەرەتان کە دیارە بۆ ئەوەیە نەهێڵن کەسانی تر کۆچ بکەن و چاوترسێن ببن، بۆیە ئەم سیاسەتە بێبەزەیی و نامرۆڤانەیە و دەبێت کۆتایی پێ بهێنرێت». تەنانەت هەندێکجار کە کۆچبەران دەگەنە یۆنان هێزەکانی پۆلیس بەزۆرو نایاسایی لەکەناراوەکانی تورکیا فڕێیان دەدەن دوای ئەشکەنجەیەکی زۆر کە ئەمە پێچەوانەی ڕێککەوتنەکەی تورکیا و یەکێتی ئەوروپایە کە پێویستە لەسەر یۆنان ئەو کۆچبەرانە بهێڵیتەوە کە پێ دەنێنە خاکەکەیەوە. بەپێی راپۆرتێکی ڕۆژنامەی دەیلی سەباحی تورکی، گروپێکی ٤٠ کەسی لەلایەن پۆلیسی یۆنانەوە بەنایاسایی گەڕێنراونەتەوە سنوری تورکیا لە ڕووباری مێریچەوە دوای ئەوەی بۆ ماوەی دوو ڕۆژ لە وێستگەی پۆلیس ماونەتەوە بەبێ ئەوەی خواردنیان بدرێتێ و سەرەڕای ئەوەش بەچەند جۆریکی جیاواز ئەشکەنجە دراون. یەکێک لەو کۆچبەرانەی گەڕێنراوەتەوە ناوی ئیبراهیم خدرە و خەڵکی عێراقە، بە دەیلی سەباحی راگەیاندووە کە پۆلیسی یۆنان کارەبایان لێداوە و گوللەی پلاستیکیان بەسەردا تەقاندووە جگە لە چەندین ئەشکەنجی تریش. بەپێی ئاماری کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ پەنابەران ٥٠٠ کۆچبەر لەساڵی ٢٠١٦ و ٢٠١٧ لە دەریای ئیجە خنکاون یاخود ونبوون بەڵام ئاماری دەریای سپی ناوەڕاست کە دەریای ئیجەش بەشێکە لێی زۆر زیاترە و نزیکەی دوو هەزار و ٩١١ کۆچبەر گیانیان لەدەستداوە لەهەوڵی تێپەڕبوون لە دەریاکە لە ٢٠١٦دا. راپۆرتی ئاژانسی ئەنادۆڵ بۆ ساڵی ٢٠١٩ دەریدەخات کە تا ئێستا نزیکەی ٦٠ کۆچبەر مردوون لەڕێی وشکانی و ئاوی تورکیا. زۆربەی مردنەکان بەهۆی ئەوەوەیە کە قاچاغچییەکان زیاد لەو توانایەی بۆ بەلەمەکان دیاریکراوە کۆچبەری تێدەکەن و هەندێکجار بەبێ کەشتیوان رەوانە دەکرێن کە تەنها کۆچبەران ئەمێنێنەوە بەبێ بوونی هێچ ئەزمونێک لە ئاراستەکردنی بەلەمدا. بەپێی ئامارێکی دەیلی سەباح بۆ ٢٠١٩، جەندرمەی تورکی ٦٤٤ قاچاغچیان دەستگیرکردووە. بەردەوام حکومەتی تورکیا لە هەوڵی پاککردنەوەی تورکیایە بەگشتی و ئەستەنبوڵ بەتایبەتی لە کۆچبەری نایاسایی کە شارەکەیان کردووەتە سەنتەری خۆیان. بەپێی ئاماری وەزارەتی ناوخۆی تورکیا بۆ ئەمساڵ، ٢٥ هەزار کۆچبەری نایاسایی گیراون و لەو ژمارەیە ١٣ هەزاریان دیپۆرت کراونەتەوە. مانگی رابردوو سولەیمان سۆیلۆ، وەزیری ناوخۆی تورکیا ڕایگەیاند، لە هەوڵدان ٥٠ هەزار کۆچبەری نایاسایی ئەستنەبوڵ ڕەوانەی وڵاتەکانیان بکەنەوە. سۆیلۆ ئاماژەی بەوەشدا کە ساڵی رابردوو ١١ هەزار و ٣٠٠ کۆچبەریان لە ئەستەنبوڵەوە دیپۆرت کردوەتەوە لەکۆی ئەو ٢٨٦ هەزارەی بەبێ هیچ بەڵگەنامەیەک داغڵی وڵاتەکە بوون.
سازدانی: شاناز حه‌سه‌ن هادى مه‌حمود له‌دایکبوى ساڵى 1970یه‌و له گه‌ڕه‌کى سابونکه‌رانى شارى سلێمانى له‌دایکبووه، باوکى دوو کچه‌و له‌ساڵى 1998ەوه کارى هونه‌رى کردووه. یه‌که‌م کارى له‌سه‌ر ئه‌نفال بووه و کارێکى هونه‌رى ترى کردووه له‌سه‌ر ژیانى حه‌سه‌ن زیره‌ک که ده‌نگدانه‌وه‌ى باشى هه‌بوو، به‌تایبه‌ت له‌ڕۆژهه‌ڵات که هه‌مووى به میرزا که‌ریم ده‌یانناسیم، به‌ڵام هادى مه‌حمود به عه‌ریف حه‌مه‌تاڵ ناسراو هاته ناو خه‌ڵکه‌وه، ئێستا فه‌رمانبه‌رم له‌به‌شى سینه‌ما له‌ڕۆشنبیرى. هاوڵاتى: چۆن بوو له کتێب فرۆشیه‌وه ده‌ستت کرد به کارى هونه‌رى؟ئایا حه‌زت پێبوو؟ هادى مه‌حمود: له‌منداڵیه‌وه حه‌زم بۆ کارى هونه‌رى هه‌بوو، به‌رده‌وام ئه‌چوم لاساى خه‌ڵکم ده‌کرده‌وه و چه‌ندین جار که‌سه‌که ئاوڕى داوه‌ته‌وه و له قافا گیراوم و قسه و لێدانم خواردووه به منداڵى. هاوڵاتى: چۆن بوو به‌شدارى گه‌رده‌لولت کرد؟ ئایا په‌یوه‌ندیت له‌گه‌ڵ جه‌لیل زه‌نگه‌نه چۆن بوو؟ هادى مه‌حمود: پێشتر ئێمه هه‌ر براده‌ر بوین و په‌یوه‌ندیه‌کى باشمان هه‌بوو، ئه‌و هونه‌رمه‌ندبوو منیش کتێب فرۆش بوم، به‌رده‌وام یه‌کێک بوو له‌وانه‌ى سه‌ردانى ده‌کردم، له سه‌ره‌تاى به‌شى یه‌که‌مى گه‌رده‌لوول وه‌ک چاودێرى ده‌ق و لیژنه‌ى به‌رهه‌م له‌گه‌ڵیدابوم و پێم وابوو له‌سه‌دا بیست ى گه‌رده‌لوول ته‌سویر کرابوو، دواى ئه‌وه ڕۆژێک داواى لێکردم ئه‌و ده‌وره ببینم، وتم باشه دیمه‌نێک تۆمارده‌که‌ین که به‌دڵمان نه‌بوو که‌سێکى تر ده‌هێنین، به‌ڵام دواى ته‌سویر کاک جه‌لیل زۆرى به‌دڵ بوو و به‌رده‌وام بوین له‌کارکردن. هاوڵاتى: تاچه‌ند ئه‌و ده‌وره له خۆته‌وه نزیک بوو؟ هادى مه‌حمود: ڕۆڵى حه‌مه تاڵ کۆمه‌ڵێک شت له خزمه‌تیدا بوون یه‌کێک له‌وانه ئه‌و منداڵه زۆرانه بوو که ببوه سه‌ر‌نجى زۆربه‌ى خه‌ڵک، به‌تایبه‌ت له‌کاتێکدا من خۆم منداڵم نه‌بوو، ئه‌وه به‌شێکى زۆر سه‌رکه‌وتنى کاره‌کته‌ره‌که بوو، وه ئه‌و عه‌ره‌بى قسه‌کردنه و پێکه‌نینه‌که زۆر چووه ناو خه‌ڵکه‌وه. هاوڵاتى: له‌ئێستادا کارى هونه‌ریت که‌مبۆته‌وه؟ هادى مه‌حمود: له‌ئێستادا دوو کارى هونه‌ریم هه‌یه که زیاتر وه‌ک کارى میدیایى ده‌رده‌که‌وێت، حه‌زیشم له‌کارى زۆر و بۆر نیه، من مه‌سئولیاتێکى گه‌وره‌ى حه‌مه تاڵ م له‌سه‌ر شانه که ناکرێت ئه‌و ئه‌رکه گه‌وره‌یه و ئه‌و ناوه قورس و گرانه بده‌نه به‌ر کارى زۆر و بۆر و جێ ده‌ستت دیار نه‌بێت حه‌زم له‌کارى ئاوا نیه. هاوڵاتى: ئایا حه‌زى خۆت بوو که کارى میدیایى بکه‌یت، یان به‌سوتفه بوو؟ هادى مه‌حمود: کارى میدیا دابڕاو نیه له کارى هونه‌رى به‌ڵام له‌به‌ر دوو هۆکار چومه ناو کارى میدیاییه‌وه یه‌که‌م به‌هۆى ئه‌م وه‌زع و قه‌یرانه‌وه بۆ دابین کردنى بارى دارایى و دووه‌م زۆر دانیشتبوم بۆ کار که ئه‌وه‌ش زۆر ناخۆشه، بۆیه که کارى هونه‌رى هه‌بێت من له‌وانه‌یه کارى میدیاى به‌جێبهێڵم بۆ کۆمه‌ڵێک گه‌نجى تر. هاوڵاتى: کارى هونه‌رى بۆتۆ سه‌ختتر بوو یان کارى میدیایى؟ هادى مه‌حمود: من خۆم هه‌ر ئاوام جیاوازى ناکه‌م بۆ کارێکى هونه‌رى یان میدیایى، هه‌ر به‌م ده‌م و له‌فزه کارده‌که‌م و هه‌ڵسوکه‌وت ده‌که‌م، حه‌زم به جدیات و کارى ڕه‌سمیات نیه. هاوڵاتى: هه‌ڵسوکه‌وتى تایبه‌تى خۆت کاریگه‌رى هه‌یه له‌سه‌ر کاره‌که‌ت و زیاتر پێى ده‌ناسرێیت بۆنمونه وه‌ک عه‌ریف حه‌مه تاڵ؟ هادى مه‌حمود: بیگومان ئه‌و کراوه‌ییه‌ى خۆم وایکرد که پێى بناسرێم و کاک جه‌لیل-یش زانى من ئه‌و به‌هره‌یه‌م تیایه و بۆیه ئه‌و که‌سایه‌تیه‌ى به‌من به‌خشى که دۆزینه‌وه‌ى ئه‌و سه‌لیقه و به‌هره‌یه زۆر گرنگه، تازه من واناسراوم هه‌ر قسه‌یه‌ک بکه‌م خه‌ڵک پێده‌که‌نێت. هاوڵاتى: بۆئه‌وه‌ى که‌سێکى هونه‌رى بچێته ناو خه‌ڵکه‌وه چى زۆر گرنگه؟ هادى مه‌حمود: زۆر گرنگه هونه‌رمه‌ند له‌به‌ره‌ى خه‌ڵک بێت، گه‌نج ئێستا کێشه‌یه‌کى هه‌یه هونه‌رمه‌ند له‌گه‌ڵى بێت، پیر کێشه‌یه‌کى هه‌یه واته هونه‌رمه‌ند بچێته ناو خه‌ڵکه‌وه و له هه‌ر بارودۆخێکدا بێت له‌گه‌ڵ خه‌ڵکى خۆیدا بێت و هیچ جۆره ڕه‌نگێک هه‌ڵنه‌گرێت. هاوڵاتى: بەکه‌سێکى کراوه و قسه خۆش ناوبانگت بڵاوه ئایا به‌رده‌وام وایت له‌ماڵه‌وه و له‌گه‌ڵ که‌سوکارت؟ هادى مه‌حمود: من به‌رده‌وام وابوم، هه‌ر له‌منداڵیه‌وه ئه‌وه که‌سایه‌تى خۆم بووه و له هه‌رزه‌کاریه‌وه که مەوقیفێک ده‌بوو بۆیان ده‌گێڕامه‌وه بۆئه‌وه‌ى من ترش و خوێى پێبکه‌م، من ئه‌و ئیحساسه‌م تێدایه. هاوڵاتى: هه‌موو که‌س ده‌توانێت کارى ئه‌کته‌رى بکات؟ هادى مه‌حمود: ئه‌ده‌ب و هونه‌ر شتێکه که تێتدا نه‌بوو ناتوانین به زۆر بیکه‌یت، چونکه که‌سانێکمان بینى هێنایاننه پێشه‌وه و به‌زۆر کردیانن به شت، به‌س که خۆى تواناکه‌ى تێدا نه‌بوو ناکرێت و سه‌رکه‌وتوو نابێت، مادده‌که‌ت تێدا نه‌بوو ناتوانى و یان مادده‌که‌شى تێدایه به‌ڵام که‌سێکى گونجاو نیه که بیجوڵێنێت. هاوڵاتى: ئایا پێت وایه که حه‌مه تاڵ بیر ده‌چێته‌وه و ده‌سڕێته‌وه که کارێکى باشترت کرد؟ هادى مه‌حمود: من پێم وایه که له ته‌مه‌نمدا شتێک نیه بیکه‌م حه‌مه تاڵ بسڕێته‌وه، له‌کاتێدا کارێکى زۆر قورسیش بوو، زۆریش حه‌زبکه‌م که کارێک بکه‌م حه‌مه تاڵ بسڕێته‌وه پێم وانیه بسڕێته‌وه. هاوڵاتى: ئایا زیاتر به حه‌مه تاڵ بانگ ده‌کرێیت یان هادى؟ هادى مه‌حمود: تائێستاش زیاتر به حه‌مه تاڵ بانگ ده‌کرێم، منیش به هه‌ر ناوێک بانگ کرێم وه‌ڵام ده‌ده‌مه‌وه و ئاساییه لام زۆریشم پێ خۆشه، ته‌نانه‌ت چوم بۆ ڕۆژهه‌ڵات به میرزا که‌ریم بانگ ده‌کرام هه‌ر بیرم چوبۆوه، بۆیه زۆر ئاساییه. هاوڵاتى: باوکى دوو کچیت؟ ئایا کچ لاى تۆ چ مانایه‌کى هه‌یه؟ هادى مه‌حمود: راستى من که له‌ماڵه‌وه گه‌وره‌بم و خوشکه‌کانم زۆر له‌خۆم گه‌وره‌تر بون واته له‌ماڵدا خوشکم نه‌بینیوه، بۆیه ئه‌وه ببوه نه‌قسێک و فه‌راخێکى گه‌وره‌ى بۆ دروست کردبوم که به‌رده‌وام خۆزگه‌م بوو کچێکم هه‌بێت بۆیه خواى گه‌وره دوو کچى پێبه‌خشیوم، ئه‌و ویسته‌ى خۆم کچم هه‌بێ و که کچم نه‌بوایه زۆر به‌تاڵایى له ڕوحمدا دروست ده‌بوو. هاوڵاتى: کارى درامیى و شانۆیى و سینه‌مایى کامیانت حه‌ز لێیه؟ هادى مه‌حمود: کارى درامى حه‌زى خۆمه و زۆر حه‌زم پێیه‌تى، به‌ڵام کارى شانۆیى ته‌جروبه‌م نیه و نازانم که نا‌یشارمه‌وه لێشى ئه‌ترسم، به‌رى نه‌که‌وتوم، به‌ڵام له ئاینده‌یا له‌وانه‌یه که کردم زۆر باشیش بم، حه‌زم له کارى سینه‌مایى نیه چونکه خه‌ڵکانێکى که‌م ده‌تبینن و به‌ڵام وه‌ک کار کارم کردووه له به‌ڕێوبه‌رى په‌یوه‌ندیه‌کانى کارى په‌یکه‌رى دڵ، به‌ڵام وه‌ک حه‌ز حه‌زم پێ نیه. هاوڵاتى: که کارى هونه‌ریت نه‌کردایه چ کارێکى ترت ده‌کرد؟ هادى مه‌حمود: من به‌س کارى کتێب فرۆشى ده‌زانم، که له‌ته‌مه‌نى 15ساڵیه‌وه کتێب ده‌فرۆشم بۆیه پێم وایه تائێستا هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بوم و هه‌ر ئه‌وه کارم ده‌بوو. هاوڵاتى: کتێب فرۆشى چى به تۆ به‌خشیوه؟ هادى مه‌حمود: زۆر کردمییه ئه‌هلى کتێب و سودى زۆرتر بوو، له‌کاتێکدا له سه‌رده‌مێکدا کتیبم ده‌فرۆشت که بگیرامایه ڕێک عیدام بوو، به‌ڵام پاره‌ى چاکیشم ده‌ستده‌که‌وت به‌و کتێبه قاچاخانه. هاوڵاتى: هونه‌ر چى لێسه‌ندوییته‌وه؟ هادى مه‌حمود: هونه‌ر هه‌موو ئازادییه‌کى تاکى و خێزانى لێسه‌ندوینه‌وه که له چونه ده‌ره‌وه یان له شوێنێک ناتوانى وه‌ک خۆت هه‌ڵسوکه‌وت بکه‌یت و ڕوبه‌ڕوى شت ده‌بیته‌وه و ناتوانى داواى هه‌قى خۆشت بکه‌یت له هه‌ندیک کاتدا، کاتمان بۆ خیزان و ماڵه‌وه زۆر که‌مه چونکه له‌کاتى به‌رهه‌مێکدا شه‌و و ڕۆژمان لێده‌بێت به یه‌ک. هاوڵاتى: هه‌بووه ڕوبه‌ڕوى ئیحراجیه‌ک ببیته‌وه، یان خێزانه‌که‌ت، بکه‌ویته مه‌وقیفێکى ناخۆشه‌وه؟ هادى مه‌حمود: زۆرجار هه‌بووه و شتى وا زۆر ڕوده‌دات که خێزانم و که‌سوکار پێویسته له‌وه ڕابێن و چونکه جار هه‌بووه له‌گه‌ڵ خێزانه‌که‌م ڕۆیشتوین ڕوبه‌ڕوى پۆلێک کچ بومه‌وه به‌ره‌و ڕوم هاتون یاویانه له قاقاى پێکه‌نین، ئه‌و شتانه ئاساییه و خیزانه‌که‌شم ڕاهاتووه پێى ئاساییه. هاوڵاتى: چ شتێک هه‌رگیز بیرت ناچێته‌وه له‌کاره هونه‌ریه‌کانتدا؟ هادى مه‌حمود: قه‌د ئه‌و ڕۆژى جه‌ژنه‌م بیر ناچێته‌وه که ره‌مه‌زان ته‌واو بوو گه‌رده‌لوول په‌خشکرا، ئیر ئه‌و جه‌ژنه هه‌موو که‌س ئه‌یناسیت و ئه‌موت باشه ئه‌وه ئاوایه که ئاوا چۆته ناو خه‌ڵکه‌وه، چونکه ئه‌مانزانى کاره‌که خۆى کارێکى جوانه، به‌ڵام ته‌سه‌ورمان نه‌بوو به‌و شێوه‌یە کاریگه‌ری زۆرى هه‌بێت، که ئێستاش به‌رده‌وام چاوه‌ڕێى به‌شى چوارى ده‌که‌ن و پرسیار ده‌که‌ن. هاوڵاتى: بۆچى کارى هونه‌رى که‌مه لاى ئێمه، به‌ڕاى به‌ڕێزت له چ ئاستێکدایه؟ هادى مه‌حمود: من پێم وایه ئه‌کته‌ره‌کانى ئێمه زۆر که‌سى باش و سه‌رکه‌وتووى تێدایه و یه‌ک زه‌ڕه که‌متر نایبینم، به‌پێچه‌وانه‌وه کارى وڵاتانم بینیوه که من ته‌ریق ئه‌بمه‌وه که ده‌یبینم و یه‌ک ملیارم بداتێ من به‌شدارى تێدا ناکه‌م، به‌ڵام کێشه‌که لاى ئێمه ئه‌وه که‌سى شیاو له شوێنى شیاو نیه، که‌سه‌که که دانراوه ده‌یه‌وێت شت بکات به‌ڵام نازانێت، چونکه سه‌ره‌تاى دروست بونى سینه‌ما به زه‌ره‌ر بووه و ئێستا بووه‌ته ئه‌وه‌ى که وڵات ده‌ژییه‌نێت، بۆیه پێویسته که‌سێک هه‌بێت له هونه‌ر تێبگات، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه‌نده‌ى بیر له پاره ده‌کرێته‌وه بیر له به‌رهه‌مه‌که و بینه‌ره‌که ناکرێته‌وه که چییان پێویسته، ئه‌و نازانێت ئه‌و زه‌ره‌ره‌ى له پاره‌دا ده‌یکات قازانجێکى زۆرى مه‌عنه‌وى میلله‌ته‌که‌ى تێدایه، ئه‌وه تا ئاوا بین هونه‌رى کوردى هه‌ر وه‌ک خۆى ده‌مێنێته‌وه. هاوڵاتى: کارى تازه‌ت له‌به‌ر ده‌ستدایه؟ هادى مه‌حمود: ناوه‌ڕاستى مانگى هه‌شت ده‌ست ده‌که‌ین به وێنه‌گرتنى کارێکى 30 ئه‌ڵقه‌یى، کۆمپانیاى بابلیۆن، زنجیره‌یه‌کى کۆمه‌ڵایه‌تى سیاسیه و باس له هه‌ڵبژاردنى کوێخا ده‌کات و چه‌ند که‌سێک کێبڕکێیانه ببن به کوێخا و من یارى ده‌که‌م له نێوانیاندا، دڵى هیچیان ناڕه‌نجێنم و لاى هه‌مویان ده‌خۆم، که زۆر که‌سمان هه‌یه له‌و که‌سایه‌تیه‌ن و هه‌ر ئه‌ویش قازانج ده‌کات، بۆ زستان ته‌واو ده‌بێت و به‌هیوام کارێکى جوان بێت.
شاناز حەسەن کێشەی ساغکردنەوەی بەرهەمی مریشکی کێڵگە پەلەوەرییەکانی هەرێمی کوردستان بە چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە، لەکاتێکدا خاوەنی کێڵگەکان چەند جاریک هۆشداری ئەوەیاندابوو کە بەرهەمهێنانی مریشک رادەگرن. کێشەی سەرەکی خاوەن کێڵگە پەلەوەرییەکان هاوردەکردنی بەرهەمی دەرەکییە، کە بەوتەی ئەوان بووەتە هۆی کەمبونەوەی بەرچاوی نرخی بەرهەمی ناوخۆیی و ساغنەبوونەوەی لە بازاڕەکاندا. لەهەرێمی کوردستاندا نزیکەی ١٥٠٠ بۆ ١٧٠٠ کێڵگەی بەخێوکردنی پەلەوەر هەیە کە بەڕەسمی مۆڵەتیان وەرگرتووە و ٢٠٠ بۆ ٣٠٠ کێڵگەی تریش هەن کە بەناڕەسمی و بێمۆڵەت لەکارکردن بەردەوامن. تائیستا چەندیدن جار هەوڵیان داوە کەکێشەکانیان بگەیەننە لایەنی بەرپرسیارو لە ڕێگەیەوە بەرهەمی ناوخۆو بەرهەمی پەلەوەر بپارێزرێت. کۆتا هەوڵی خاوەن کێڵگە پەلەوەریەکان، لە ١٦/٧/٢٠١٩ بوو کە خۆپیشاندانیان کردو یاداشتێکیان گەیاندە پەرلەمان و بێگەرد تاڵەبانی بەڵێنی پێدان کە بیکاتە دانیشتنەکانیانەوەو کاری لەسەربکرێت، بەڵام تائێستا وەڵام نەدراونەتەوە. نازم عەبدوڵا وتەبێژی کۆمەڵەی کێڵگە پەلەوەریەکان، لەلێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتی» کێشەی سەرەکی ئێمە لەساغکردنەوەی بەرهەمەکانە کەزۆرە و پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی و پێویستمان بەبازاڕێکە بۆ ساغکردنەوەو جێگیرکردنی نرخەکەی کە زۆر دەمێکە داوامان کردووەو کاری بۆدەکەین». نازم عەبدوڵا وتیشی «لەئێستادا چاوەڕوانی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی کشتوکاڵ و پەرلەمانی کوردستانین کەوەڵاممان بدەنەوەو ڕێگەچارەیەکی گونجاو دابنرێت». لەسنوری پارێزگای سلێمانی نزیکەی ٨٠٠ پرۆژەی کێڵگەی پەلەوەری هەیە و بەو پێیەش لەهەموو پارێزگاکانی تر زیاترە و دەتوانێت زۆرترین بەرهەمی گۆشتی سپی بکاتە بازاڕەوە. نازم جەختی لەوەکردەوە «بەرهەمی ناوخۆ بەشی پێداویستیەکانی ناوخۆ دەکات و زۆر بەزیادیشەوەو دەتوانێت هاوردەی دەرەوەشی بکات». ئەوەشی ڕونکردەوە کە چەندین جار داوایان کردووە ئەو مریشکانە بکرێنە مریشکی بەستوو بدرێنە چێشتخانەکان و وەزارەتی پێشمەرگە و زۆر شوێنی تر کە بەشێوەیەکی دیار مریشکی بەستوو بەکاردەهێنن، بەڵام تائێستا نەکراوەتە پلانەوە. لەهەرێمی کوردستاندا هەر هاوڵاتیەک ساڵانە ٢٤ کیلۆ گۆشتی مریشک دەخوات و بەو پێیەی کە ژمارەی دانیشتوانی هەرێم نزیکەی ٥ ملیۆن کەس دەبێت واتە ساڵانە یەک ملیۆن و دووسەد تەن مریشک بەکاردەهێنرێت. ساماڵ عەبدولڕەحمان بەڕێوبەری گشتی گومرگ، لەلێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتی» پێویستە وەزارەتی کشتوکاڵ و بەرێوبەرایەتی بەوردی بەدواداچونی بۆ بکەین و بزانن بەرهەممان بەشی ناوخۆ دەکات یاخود نا». وتیشی »ناکرێت وەک هێلکە لەکاتێکدا قەدەغەکراو لەماوەیەکی کەمدا لەبازاڕدا نەما، بۆیە پێویستە بە پلان بێت و دیراسەی وردی بۆ بکرێت». نەوزاد ئەدهەم، بەڕێوبەری گشتی بازرگانی هەرێم، لە لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی جەختیکردەوە، لەئێستادا هاتنی مریشک لەدەرەوە زۆر کەم بۆتەوە «دەتوانین بڵێین بەتەواوی ڕاگیراوە لە ئێستادا». وتیشی «تەنیا هەندێک ڕێژەی کەم ماوە بۆ شوێنە تایبەتەکان کە زیاتر خواردنی خێرا دەفرۆشن و لەگەڵ چێشتخانەکان کە تایبەتن و بەکاریدەهێنن، ئەوەش تەنیا بڕێکی کەمە و کارناکاتە سەر بازاڕ». لەبارەی دابەزینی نرخیشەوە وتی «دابەزینی نرخ پەیوەندی بە زۆری خستەبازاڕەوە هەیە، لەکاتێکدا لەهەندێک کاتدا مریشک لەکێڵگەکان زۆر دەردەچێت و بەزۆری دەکەوێتە بازاڕەوە نرخەکە بەرزدەبێتەوە». بەهۆی کەمی نرخ و کێشەی خستنە بازاڕی مریشکەوە، بەشێک لەکێڵگە پەلەوەرییەکان زیانی گەورەیان بەرکەوتووەو داوای چارەسەرکردنی کێشەکە دەکەن. محەمەد حەسەن، یەکێکە لەو کەسانەی کەماوەی دوو ساڵە کێڵگەیەکی پەلەوەری گرتووەو بەڕێوەی دەبات، بەو ئامانجەی بتوانێت خۆی و خێزانەکەی بەرێوەبەرێت وتی «نەمزانی ئەوەی هەشمە لەم کارەدا دایدەنێم». ئەم پیاوە ماوەی دوو ساڵە بەهۆی دابەزینی نرخی مریشکەوە و بەرزی نزمیەکی زۆر لەنرخەکاندا هیچ قازانجی نەکردووە و باسی ئەوەی گێڕایەوە کە تائێستا نزیکەی دوو دەفتەر قەرزارەو ماڵ و ئوتۆمبێلی فرۆشتووە. محەمەد، تەنیا داوای ئەوە بوو کە نرخی مریشک جێگیر بکرێت و لایەنی بەرپرس هاوکاریان بێت لەدابینکردنی عەلەف و وتی» ئەو عەلەفی ئامادەکراوەی ئێستا دەیدەین بە مریشکەکان لەناوخۆدا بەرهەم دێت و نرخی زۆر گران دەکەوێت لەسەرمان، پێشتر لەئێرانەوە دەهات زۆر باشتر بوو بۆ ئێمە». هەرچەندە خاوەنی کێڵگە پەلەوەرییەکان جەخت لە زۆری بەرهەمی ناوخۆیی دەکەنەوە، بەڵام بەڕێوبەری گشتی سامانی ئاژەڵ و ڤێتێرنەری دەڵێت بەرهەمی ناوخۆیی بەشی پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆیی ناکات. ئازاد ئەحمەد، بەڕێوبەری گشتی سامانی ئاژەڵ و ڤێتێرنەری، لە لێدوانێکیدا بۆ هاوڵاتی وتی «بەرهەمی ناوخۆیی بەشی بەرهەمی ناوخۆ ناکات، چونکە ئەوەندە بەرهەم ناهێنن کە بە مانگانە بزانین ڕێک بەرهەمی مریشک چەند دەبێت و چەند دەکرێتە بازاڕەوە». وتیشی» زۆر کێڵگەی پەلەوەرمان هەیە کە بێ مۆڵەت کراونەتەوەو زۆرجار بە قاچاخیش مریشک دێتە ناوەوە و ناتوانرێت ڕێگری لێبکرێت». ئاماژەی بەوەشدا کە ڕاستە عەلەف یان بەگران دەستدەکەوێت و وتی» گران دەستدەکەوێت و ڕێگەمان کردەوە بۆ ئەوەی لەئێرانەوە بێت، بەڵام ئێران خۆی دایخست بەهۆی ئەم قەیرانانەوە کە بەسەری هات، بۆیە ئەوەش لەدەست ئێمەدا نیە» . وتیشی »کارگەکانی خۆمان کە عەلەف دروستدەکەن وەک پێویست نایەنە پێشەوە عەلەف بە نرخێگی گونجاو بفرۆشن».
شاناز حەسەن عوسمان بابەکری عەریزەنووس چەند رۆژێکە نیگەرانە لەوەی کە دەبیستێت هەوڵێک هەیە بۆ زیادکردنی نرخی عەریزە بۆ ٢٠ هەزار دینار. ئەو کە ١٢ ساڵە لە سلێمانی سەرقاڵی ئەو کارەیەو بژێوی خێزانە حەوت کەسیەکەی پێ دابین دەکات، ئەو هەوڵە بە «ناحەقی» ناودەبات. عوسمان کە لەگەڵ ھاوپیشەکانیدا مانی لەکارکردن گرتووە باس لەوەدەکات، بە ئەلیکترۆنی کردنی مامەڵەی فەرمانگە دادنوسیەکان زەرەری زۆری بۆ ئەوان و بۆ خەڵک هەیە و تەنیا سودی بۆ چەند کەسانێکی ناو دەسەڵات و حزبی هەیە. بەپێی بڕیارێکی نوێی حکومەتی هەرێم، کاری عەریزەنوسەکان دەکرێتە ئەلیکترۆنی و کۆمپانیایەک سەرپەرشتی دەکات، نرخی عەریزەش بۆ ٢٥ هەزار دینار زیادکراوە. عوسمان وتی «ئەو بڕیارە زیانی زۆری بۆ هاوڵاتیانی فەقیر و هەژار و ئێمەش هەیە کە نانبڕاو دەبین، با پێشنیاری ئەوەمان بۆ نەکەن کە کۆمپانیاکە وەرماندەگرێت و هەمان کار دەبێت، چونکە ئەو ٢٥ هەزارە سێ بەشی بۆ خۆیانەو بەموچەیەکی کەم ئێمە دەبەستنەوە بەکاری خۆمانەوە کەچەندین ساڵە بێ کێشە ئیشوکاری هاوڵاتیانمان بەڕێوەبردووە». نرخی عەریزە نوسین پێشتر چەند هەزار دینارێک بوو لەبەرانبەر پڕکردنەوەی عەریزەکاندا لە هاوڵاتیانیان وەردەگرت، بەڵام ئێستا بەبڕیارێک کراوەتە ئەلیکترۆنی و نرخەکەش بۆ چەند هێندە زیادکراوە. غەریب محەمەد، ٣٨ ساڵ، یەکێک لەو هاوڵاتیانەی کە لای عەریزەنوسێک وەستابوو تا مامەڵەکەی بۆ تەواوبکات وتی»بەداخەوە حکومەت تەنیا کار لەسەر ئەوە دەکات کاری هاوڵاتی قورس بکات و باری ژیانی سەختتر بکات، نەک ببێتە کارئاسانی بۆ هاوڵاتیان و بارگرانی شانیان سوک بێت». «ئەمە چۆن دەکرێت هەر جارێک عەریزەیەکمان پێویست بێت، ٢٥ هەزار بدەین لە نوسینی ئەمە تاوانە لەگەڵ ئەم میللەتەی دەکەن»، غەریب وا دەڵێت. »ئەم بڕیارە پێویستە پێداچوونەوەی بۆ بکرێت و لەبەرژەوەندی خەڵکدا بێت». کاسترۆ مەعروف، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، لەلێدوانێکیدا بۆ هاوڵاتی وتی»تەنیا قازانجکەر لەم کارانە کۆمپانیاکانن و کۆمپانیاکانیش جارێکی تر نیشانەی پرسیاریان لەسەرە کە سەر بە ھێزە دەسەڵاتدارەکان و دەستڕۆیشتوەکانن، یەکەم هاوڵاتی و دووەم حکومەت زەرەرمەندی ئەم بابەتانەن». جەختی لەوەش کردەوە ئەگەر بۆ کەمکردنەوەی ڕۆتین بێت پشگیری دەکەن «کە بزانین باری هاوڵاتی لەم قەیران و بێکاریەدا سەختتر دەکات هەرگیز ئەو بابەتانە قبوڵ ناکەین». کاسترۆ مەعروف وتیشی «نەک هەر نرخەکە زۆر زیادە، بەڵکو ئەوە تاوانێکە بەرامبەر هەموو هاوڵاتیەک دەکرێت چونکە هاوڵاتی نیە ئیشی بەم دامودەزگایانە نەبێت، بەداخەوە ئەوەندەی بیر لە قازانج دەکەنەوە بیر لە وەزعی خەڵک و تاک ناکەنەوە». »بێدەنگی هێزە سیاسیەکان و ڕێکخراوەکان ئەوەی دروستکردووە کە ئەوانە تەنیا بیر لەدانانی کۆمپانیاو هەڵتەکاندنی باخەڵی خەڵک بکەنەوە»، کاسترۆ وای وت. سیستەمی بەئەلیکترۆنیکردنی کاری عەریزەنوسەکان تائێستا بەفەرمی لەھیچ شوێنێک کاری پێنەکراوەو تەنا لەعەنکاوە کاری پێدەکرێت. مەریوان دزەیی بەرێوەبەری دادنوسی هەولێر لەلێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتی»ئەوە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانە و خۆیان لەگەڵ ئەو کۆمپانیایە ڕێککەوتون، بڕیاری بە ئەلیکترۆنیکردنی عەریزەکانیان داوە». ئاماژەی بەوەدا کە ئەو ئەرشیفە ناتوانرێت تا چەند ساڵێکی تر بپارێزرێت و زۆر زۆر دەبێت بۆیە ئەم ئەلیکترۆنیە زۆر سودی دەبێت. دزەیی جەختیکردەوە، بڕیارەکە تەنیا بۆ بە ئەلیکترۆنی کردنی سیستمەکەیەو کارئاسانیە بۆ بەئەرشیفکردن و کۆکردنەوەی ئەو کتاب و زانیاریانەی کە ئەو کەسە جارێک هاتە ئەو فەرمانگەیە جارێکی تر ناوو کتابی تایبەتی هەبێت. لەبارەی ناڕەزایی عەریزەنوسەکانیشەوە وتی»لای ئێمە کۆمپانیاکە وتویەتی کێتان دەوێت لە عەریزەنوسەکانی خۆتان داینێنەوە و کە لەکۆمپیوتەریش نازانن دەتوانن کۆپی بکەن و ئێمە کارئاسانیان بۆ دەکەین». لەبارەی نرخەکەشیەوە مەریوان دزەیی باسی لەوەکرد، نرخەکەی بە گشتی ٢٠ هەزار دیاریکراوەو دوو هەزارو پێنجسەد دینار بۆ ئەوانەو دوو هەزارو پێنجسەد دیناری بۆ حکومەتە «بێگومان کەسێک ئەو کۆمپانیایەی داناوە بۆ قازانج دایناوە کەبزانێت هیچ قازانجی تێدا نیە بۆ زەرەر داینەناوە». لیژنەی یاسایی پەرلەمانی کوردستان بەنیازە تاوتوێی پرسی بەئەلیکترۆنیکردنی کاری عەریزەنوسەکان و ناڕەزاییەکان بکات و هەڵوێستی خۆی لەو بارەیەوە نیشان بدات. ڕۆژان محەمەد، ئەندامی لیژنەی یاسای پەرلەمانی کوردستان لە لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتی»کۆبونەوەی لەبارەوە دەکەین و هەڵوێستی خۆمان دەبێت بۆئەوەی ئەمە نەبێتە بارگرانی بۆ خەڵک و نانبڕینی ژمارەیەکی زۆری عەریزەنوس کەبژێوی ژیانیان لەسەر ئەم کارەیە». ئەو پەرلەمانتارە ئەوەشی روون کردەوە کە کێشەیان لەگەڵ نرخەکەدایە کە زۆر زۆرە بۆ هاوڵاتیان، بەڵام لەگەڵ بەئەلیکترۆنیکردنیدان.
سازدانی: سەروەر خەلیل ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود، جێگری لێپرسراوی مه‌ڵبه‌ندی که‌رکوکی یه‌کێتی نیشتیمانی کوردستان رایدەگەیەنێت داوامان کردووه کورد له‌که‌رکوک به یه‌ک لیست به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌که بکات. ئەوەش لەکاتێکدایە دووشەممەی رابردوو پارتی دیموکراتی کوردستان دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەجێهێشت و رازی نەبوو هەلبژاردن لە نیسانی ٢٠٢٠دا بکرێت. ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود، له‌م دیمانه‌یه‌ی هاوڵاتی تیشک ده‌خاته سه‌ر چه‌ند پرسێکی تایبه‌ت به‌پرسی که‌رکوک و ناوچه جێناکۆکه‌کان و هەژموونی تاران بەسەر پارێزگاکەداو دەڵێت «ئێران تائێستا له‌عێراقدا به‌عه‌قڵی دوژمنکاری سه‌یری کورد ناکات، به‌ڵکو به‌عه‌قڵی پاوانخوازی بۆ شیعه‌گه‌رایی سه‌یری کورد ده‌کات» ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی به‌کالۆریۆسه له‌یاسا، ئێستا ئه‌و جێگری لێپرسراوی مه‌ڵبه‌ندی که‌رکوکی یه‌کێتی نیشتیمانی کوردستانه‌و ماوه‌ی 8 مانگه سه‌رپه‌رشتیاری مه‌ڵبه‌نده، ئێستا ئه‌و له‌لایه‌ن حزبه‌که‌یه‌وه کاندیدکراوه بۆ وه‌رگرتنی پۆستی سه‌رۆکی ده‌سته‌ی ناوچه کوردستانییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم (ناوچه جێناکۆکەکان) و بڕیاره له‌ئاینده‌یه‌کی نزیکدا ده‌ست به‌کاره‌کانی بکات. هاوڵاتی: ئێستا قسه له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای که‌رکوک ده‌کرێت، پێتان باشه کورد چۆن خۆی بۆ ئه‌و هه‌ڵبژاردنه ئاماده بکات؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئێمه رای خۆمان به‌ڕوونی به‌نوسراوێک بۆ مه‌کته‌بی سیاسی و سه‌رووی خۆمان ناردووه، ئاماده‌ین ئه‌و نوسراوه بۆ هه‌موو رێکخراوو لایه‌نه سیاسییه‌کان بنێرین، ئێمه ده‌مانه‌وێت هه‌ڵبژاردن به‌زووترین کات له‌که‌رکوک بکرێت، ده‌مانه‌وێت له‌و هه‌ڵبژاردنه هه‌موومان پێکه‌وه بین و ماڵی کورد یه‌ک بێت و هه‌موو حزبه کوردستانییه‌کان له‌کوردستانیشدا پاڵپشتی که‌رکوک بن، داواشمان کردووه کورد له‌که‌رکوک به یه‌ک لیست به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌که بکات. هاوڵاتی: نزیکه‌ی دوو ساڵ به‌سه‌ر رووداوه‌کانی 16ی ئۆکتۆبه‌ر تێپه‌ڕ بووه، پێتوایه چاره‌سه‌ری دۆخی که‌رکوک نزیکبووه‌ته‌وه؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئه‌وه قۆناغێکی زۆر قورس و ئاسته‌نگ بوو به‌سه‌ر میلله‌ته‌که‌ماندا هات و باجی زۆری هه‌بوو، ململانێی نێوان حزبه‌کانیش باجێکی قورس بوو بۆ میلله‌ته‌که، پێموایه ئێستا نزیکبوونه‌وه‌ی نێوان هه‌ردوو حزبه سه‌ره‌کییه‌که (پارتی دیموکراتی کوردستان و یه‌کێتی نیشتیمانی کوردستان) بۆ خۆی چاره‌سه‌رێکی باشه‌و پێشموایه له‌ئێستا به‌دواوه به‌هه‌ردوولا چاره‌سه‌ری ئه‌و کێشانه بکه‌ین. هاوڵاتی: پێتوایه کێشه‌ی که‌رکوک ته‌نها به‌پارتی و یه‌کێتی چاره‌سه‌ر ده‌کرێت، یاخود کێشه‌ی که‌رکوک ره‌هه‌ندی عێراق و هه‌رێمایه‌تیشی هه‌یه؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: بۆچی باسی پارتی و یه‌کێتی ده‌کرێت به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌ساسی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م دوو حزبه سه‌ره‌کییه زۆرترین نفوزیان هه‌یه، حزبه کوردستانییه‌کانی تریش له‌که‌رکوک پاڵپشتی جددین و ئه‌وانه‌یش که له‌ئه‌نجومه‌نی پارێزگان پاڵپشتی جددین و ئه‌وانیش وه‌کو کوردێکی باش بیر ده‌که‌نه‌وه‌و حه‌ز ده‌که‌ن ئه‌و کێشاته چاره‌سه‌ر بێت، من پێموایه ئه‌گه‌ر کورد له‌ناوخۆیدا یه‌ک بێت ئاسته‌نگێکی ئه‌وتۆ نامێنێت، چونکه پێشگیرییه‌کی قانونی نییه که بتوانێت پێشمان لێبگرێت و ئێمه ئه‌وکات قورسایی خۆمان ده‌بێت له‌به‌غدا، ئه‌گه‌ر ئێمه ریزه‌کانی خۆمان ته‌با بێت، ئێمه له‌به‌غدا سه‌رۆک کۆمارو جێگری سه‌رۆک وه‌زیران و جێگری سه‌رۆکی په‌رله‌مان و چه‌ندین وه‌زیری کوردمان له‌به‌غدایه، ئه‌مانه گشتی قورسایی خۆیان هه‌یه له‌سه‌ر که‌رکوک، بۆیه پێموایه ئه‌و رێککه‌وتنانه‌ی له‌نێوانمان بووه ئه‌گه‌ر به‌باشی بڕواته رێوه ده‌توانین کێشه‌کانی که‌رکوکیش به‌ئاقاری چاره‌سه‌ردا به‌رین. هاوڵاتی: به‌ڵام پێکهاته‌کان دژی ئه‌و رێککه‌وتنه‌ن که له‌نێوان ئێوه‌و پارتی ئیمزاکراوه بۆ دانانی پارێزگاری که‌رکوک، پێتوانییه ئه‌وان بتوانن ببنه رێگر له‌و رووه‌وه؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: من پێموانییه ئه‌وان رێگر بن، نه تورکمان نه عه‌ره‌ب تا ئه‌م خوله‌که رێگر نه‌بوونه، تورکمان داخوازی خۆی هه‌یه‌و داوای پشک ده‌کات له‌پۆسته‌کانی که‌رکوک، له‌هه‌مان کاتدا عه‌ره‌بیش ده‌یه‌وێت دڵنیا بێت له‌وه‌ی به‌قه‌ده‌ر خۆی پۆستی به‌ربکه‌وێت، تۆ ئێستا ئه‌گه‌ر که‌رکوک بکه‌یته 4 که‌رته‌وه، که‌رتێکی کورده، روبعێکی عه‌ره‌به‌و روبعه‌که‌ی تریشی تورکمانه، بۆیه من پێموانییه ئاسته‌نگ دروستبکه‌ن، به‌ڵکو داواکاری خۆیان هه‌یه، ئه‌مه ئاسته‌نگ دروست ناکات و ده‌گاته چاره‌سه‌ر، ئه‌و خۆپیشاندانه‌ی ئه‌مدواییه‌ش که بینیمان خۆپیشاندانێکی دروستکراو بوو و سروشتی نه‌بوو، دروشمه‌کانیشیان دروشمی نیشتیمانی نه‌بوون و خۆده‌رخستنێک و دژایه‌تیکردن بووه، ئه‌وه‌ش ژماره‌یه‌کی که‌م بوون چونکه عه‌ره‌ب له‌که‌رکوکدا هه‌ر ئه‌وه‌نده نین که هاتبوونه جاده، ده‌مێکه خه‌ریکی ئه‌وه بوون و هه‌زار که‌سیشیان پێنه‌هاتبوو، بۆیه من پێموانییه، ئه‌و ره‌نگه کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکی داخ له‌دڵ بوون چونکه دروشمه‌کانیان بۆ هه‌موو عێراق خراپ بوون نه‌ک به‌ته‌نها بۆ کورد. هاوڵاتی: به‌ڵام لێدوانی به‌رپرسه‌کانیان ده‌بینین، بۆ نموونه سه‌رۆکی به‌ره‌ی تورکمانی و له‌ولاوه به‌رپرسانی ئه‌نجومه‌نی سیاسی عه‌ره‌بی قسه ده‌که‌ن و دژایه‌تی ده‌رده‌بڕن. ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئه‌وان بۆ شه‌قامی خۆیان قسه ده‌که‌ن و بۆ سیاسه‌ت قسه ناکه‌ن، ئه‌وان بۆ ئه‌وه قسه ده‌که‌ن که شه‌قامه‌کانیان چۆن گوێیان لێده‌گرن، ئه‌گه‌رنا له‌گفتوگۆکاندا رای جیاوازیان هه‌یه له‌و رایانه‌ی که له‌سه‌ر ته‌له‌فزیۆن ده‌ریده‌بڕن، من پێموایه ئه‌وانه‌ی سیاسه‌ت ده‌که‌ن تێده‌گه‌ن له‌وه‌ی به رق و کینه ناتوانرێت پڕۆسه‌ی دیموکراسی و پێکه‌وه‌ژیان له‌که‌رکوک بچێته رێوه، ئه‌و ئه‌زموونانه ئه‌زموونی کۆنی تاڵ بوون له‌ڕابردوودا، بۆیه هه‌ر سیاسییه‌ک بیر له‌وه بکاته‌وه لایه‌نێکی تر په‌راوێز بخات یاخود بیر له‌وه بکاته‌وه له‌سه‌ر لاشه‌ی لایه‌نێکی تر خۆی پێبگه‌یه‌نێت ئه‌مه کارێکی خراپه، ده‌بێت هه‌موو لایه‌نه‌کان پێکه‌وه‌و هه‌ریه‌که به‌پێی ئیستیحقاقی خۆی مافی هه‌بێت. هاوڵاتی: پێتوانییه وڵاتانی ئیقلیمی، به‌تایبه‌تی تورکیاو ئێران رۆڵیان له‌یه‌کلاکردنه‌وه‌ی پرسی که‌رکوکدا هه‌بێت؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: عێراق سه‌روه‌ریی خۆی هه‌یه، له‌هه‌مان کاتیشدا تورکیا وڵاتێکی زلهێزه له‌ناوچه‌که‌و هه‌یمه‌نه‌ی هه‌یه، به‌ڵام هه‌یمه‌نه‌ی تورکیا ناگاته ئه‌وه‌ی ئیراده‌ی خه‌ڵکی شاره‌که تێکبدات، ره‌نگه ئه‌و وڵاته زۆر هه‌وڵبدا به‌ڵام له‌ناو تورکمانه‌کانیشدا هه‌ن هیچ سه‌ر به‌تورکیا نین و دژی ئه‌و به‌رنامانه‌ن که ئه‌ردۆغان لێره ئه‌مان بکاته قوربانی، تورکمانه‌کان ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت سیاسه‌ت بکه‌ن و نه‌ته‌وه‌که‌یان سه‌رخه‌ن ده‌بێت هه‌ماهه‌نگ بن له‌گه‌ڵ ئیداره‌ی که‌رکوک و نه‌ته‌وه‌کانی که‌رکوکدا بۆ ئه‌وه‌ی خۆشگوزه‌رانی بۆ خه‌ڵکی که‌رکوک و نه‌ته‌وه‌که‌ی خۆیان بێنن، ئه‌وان ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌قسه‌ی تورکیا بکه‌ن و بڵین کورد نییه‌و کورد له‌هه‌ر شوێنێک بن ئێمه دژین، من پێموایه ئه‌م رایه لێره سه‌رناگرێت چونکه لێره تورکمان زۆرینه نییه‌و که‌مینه‌یه، بۆیه ده‌بێت خوێندنه‌وه‌یان بۆ واقیعی خۆیان هه‌بێت و ئێمه‌ش خوێندنه‌وه‌مان بۆیان هه‌بێت و هیچ لایه‌کمان بیر له‌په‌راوێزخستنی یه‌کتر نه‌که‌ینه‌وه. ئێران تائێستا له‌عێراقدا به‌عه‌قڵی دوژمنکاری سه‌یری کورد ناکات، به‌ڵکو به‌عه‌قڵی پاوانخوازی بۆ شیعه‌گه‌رایی سه‌یری کورد ده‌کات، ئه‌و ده‌یه‌وێت له‌هه‌ر شوێنێک هه‌ژموونی شیعه هه‌بێت ئه‌و هه‌ژموونه بپارێزێت، چونکه ئه‌وان کێشه‌ی له‌گه‌ڵ سوننه‌ی عه‌ره‌ب و سوننه‌ی تورکمانیش هه‌یه، ئه‌وان زۆرتر بیر له‌وه ئه‌که‌نەوە چۆن شیعه له‌ناوچه‌که زاڵ بکه‌ن، تێده‌گه‌ن کورد له‌که‌رکوک هه‌موو شتێکی پێده‌کرێت، ئه‌وان بینیان کورد به‌ته‌نها که‌رکوکی پاراست و له‌و هه‌موو هێرشه‌ی داعش نه‌یهێشت که‌رکوک بگیرێت، ئه‌وان واش بیر بکه‌نه‌وه که بڵێن ئێمه زلهێزێکی گه‌وره‌ین له‌ناوچه‌که تێده‌گه‌ن که ئه‌گه‌ر کورد بگاته ئه‌وه ئه‌توانێت به‌ئاسانی هه‌مووشتێک تێکبدات، بۆیه ئه‌وان له‌م قۆناغه‌دا دۆستایه‌تی کورد به‌وه ناگۆڕنه‌وه که شیعه‌گه‌رێتی به‌سه‌ر کورددا زاڵبکه‌ن چونکه پێیان ناکرێت، له‌هه‌مان کاتدا ئه‌وان له‌م ناوچه‌یه کێشه‌یان له‌گه‌ڵ ئه‌مریکا و عێراق و سوننه‌ی عه‌ره‌بیش هه‌یه، شیعه‌ی ئێرانیش که ئه‌و حه‌شده‌ی دروستکردووه من پێموانییه ئه‌و حه‌شده بتوانێت تا سه‌ر به‌رده‌وامی به‌م حاڵه‌ته‌ی ئێستای بدات، ئه‌وان یان ده‌بێت خۆیان حه‌ل بکه‌ن یان بچنه ناو سیستمی به‌رگری عێراقییه‌وه چونکه ئه‌وانیش کێشه‌یان زۆر بۆ دروستبووه‌و ده‌یان ئاڕاسته‌و مه‌فره‌زه‌یان هه‌یه‌و خۆشیان له‌خۆیان ناڕازین. هاوڵاتی: باسی ململانێی ئه‌مریکاو ئێرانت کرد، ئایا ئه‌و ململانێیه ره‌نگدانه‌وه‌ی نابێت به‌سه‌ر چاره‌سه‌رکردنی پرسی که‌رکوکدا؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌مریکا فشاری خۆی ده‌کات و ئێرانیش فشاری خۆی ده‌کات، ئێستا نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانیش هاتوونه‌ته ناوه‌وه، بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی که‌رکوک، چه‌ندین دانیشتن کراوه که هه‌موو ئه‌و دانیشتنانه چاره‌سه‌ری باشن، له‌ئێستادا باسی ئه‌و چاره‌سه‌رانه نه‌که‌م باشه، به‌ڵام دڵنیام له‌داهاتوویه‌کی نزیکدا به‌شێکی زۆری ئه‌و کێشانه چاره‌سه‌ر ده‌بن، هه‌موو پێکهاته‌کان به‌کورد و عه‌ره‌ب و تورکمانه‌وه رایان وایه که پاراستنی که‌رکوک له‌ده‌سه‌ڵاتی خه‌ڵکی که‌رکوک بێت و ئیداره‌ی که‌رکوکیش له‌ده‌ستی خه‌ڵکی شاره‌که‌شدا بێت، لێکتێگه‌یشتن هه‌یه تائه‌م کاته، ده‌کرێت ئه‌مه بکرێته بنه‌مایه‌ک بۆ ئه‌وه‌ی له‌داهاتوودا ئه‌و ململانێیه به‌شێکی له‌که‌رکوک دووربخرێته‌وه. هاوڵاتی: ناوی تۆ وه‌کو کاندید بۆ پۆستی سه‌رۆکی ده‌سته‌ی ناوچه جێناکۆکه‌کان هاتووه، ده‌کرێت بزانین که‌ی ده‌ستبه‌کار ده‌بیت له‌و پۆسته؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئه‌م ده‌سته‌یه‌ی من وەریدەگرم زیاتر په‌یوه‌ندی به‌مادده‌ی 140 و ناوچه جێناکۆکانه‌وه هه‌یه‌و ئیشوکاریشی دۆکیومێنتکردنی ئه‌وراقی خه‌ڵک و نفوزی ئه‌و ناوچانه‌و له‌ده‌ستچوون و به‌رگریکردن له‌خه‌ڵکی ئه‌و ناوچانه‌یه که ناوچه‌ی دابڕێندراون و له‌هه‌مان کاتیشدا هه‌وڵدانه بۆ جێبه‌جێکردنی مادده‌ی 140، له‌ساڵی 2006-ه‌وه له‌لایه‌ن په‌رله‌مانی کوردستانه‌وه یاساو په‌یڕه‌وی بۆ ده‌رکراوه، ئۆفیسی سه‌ره‌کی له‌هه‌ولێره، به‌ڵام نوسینگه‌ی هه‌یه له‌ناوچه‌کانی شنگال، شێخان، مه‌خمور، دوبز، که‌رکوک، دوزو خانه‌قین و هه‌موو ئه‌و شوێنانه ده‌بێت نوسینگه‌ی هه‌بێت که ئیش له‌سه‌ر مادده‌ی 140 و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچه دابڕێنراوانه ده‌کات، ئه‌مه لایه‌نی پڕۆتۆکۆڵی و ئیداری و قانونی هه‌یه که ده‌بێت رێکبخرێت و له‌هه‌مان کاتدا گفتوگۆ له‌گه‌ڵ عێراق و لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کان بکرێت بۆ ئه‌وه‌ی ئیستیحقاقی خه‌ڵکی ئه‌و ناوچانه بگه‌ڕێندرێته‌وه بۆیان، ده‌ستبه‌کاربوونی من زۆر که‌می ماوه، ناتوانم بڵێم سبه‌ی یاخود دوو سبه‌ی، به‌ڵام له‌ئاینده‌یه‌کی نزیکدا من ده‌ستبه‌کارده‌بم و فه‌رمانی دیوانیم بۆ ده‌رده‌چێت و ده‌ست به‌ئیشوکاره‌کان ده‌که‌م. هاوڵاتی: پلانی تۆ بۆ ده‌ستبه‌کاربوون له‌و ده‌سته‌یه چییه؟ پێتوایه بتوانن رۆڵی کاراتر ببینن له‌خوله‌کانی پێشووتر؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: من لێت ناشارمه‌وه هه‌ڵسه‌نگاندنێکم بۆ ئه‌و هه‌ڤاڵانه‌ی پێش من له‌و ده‌سته‌یه بوون، چونکه من به‌کرداری له‌ناو کاره‌که نه‌بووم، به‌ڵام من خه‌ڵکی ناوچه دابڕاوه‌کانم و پێشمه‌رگه‌ی سنووری که‌رکوک بووم و له 2003شه‌وه به‌رپرسیارێتیم له‌که‌رکوک هه‌یه، به‌دڵنیاییه‌وه نه‌هامه‌تییه‌کانی خه‌ڵکی ئه‌م ناوچانه به‌باشی ده‌زانم و خۆم که خه‌ڵکی ئه‌م ناوچانه بم ده‌توانم گڕوتینێک بخه‌مه ناو ئه‌م کاره‌وه‌و بتوانم په‌یوه‌ندییه‌کی به‌هێز له‌گه‌ڵ به‌غدا و یوئێن و هه‌موو شارو شارۆچکه‌کانی ئه‌م ناوچانه دروست بکه‌م و هه‌وڵبده‌ین له‌ڕێگه‌ی ده‌ستووره‌وه ئه‌و مافانه‌ی که پێمان ده‌کرێت ده‌سته‌به‌ری بکه‌ین، تا ئه‌م ساته ناتوانم به ژماره قسه بکه‌م، به‌ڵام ئێمه ئه‌و کاته رووپێوی له‌سه‌ر ئه‌م ناوچانه ده‌که‌ین و رێژه‌ی دانیشتووان وه‌رده‌گرین و رێژه‌ی شارو گوند و لادێکان وه‌رده‌گرین و رێژس زه‌وییه‌کان وه‌رده‌گرین و کاری جددی له‌سه‌ر ده‌که‌ین، یه‌کێک له‌بڕگه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی کاره‌کانیشمان ئه‌وه ده‌بێت که هه‌وڵبده‌ین ئه‌و نوسینگانه کارا بکه‌ینه‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵک بتوانێت بچێته لایان و سکاڵای خۆیان بکه‌ین و ئێمه‌ش بتوانین وۆرکشۆپی باش بکه‌ین بۆ دروستکردنی لێکتێگه‌یشتن له‌نێوان حکومه‌تی هه‌رێم و حکومه‌تی ناوه‌ند و بتوانین ئه‌و شوێنانه‌ی له‌خه‌ڵکیش داگیرکراون به‌پێ قانون و ده‌ستووری بیگه‌ڕێنینه‌وه. هاوڵاتی: پێتوایه به‌مزووانه پارێزگاری نوێی که‌رکوک ده‌ستبه‌کار ده‌بێت؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: سه‌قفێکی زه‌مه‌نی هه‌یه بۆ ده‌ستپێکردنی گفتوگۆ له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته، به‌ڵام من نامه‌وێت قسه له‌سه‌ر ورده‌کاری ئه‌وه بکه‌م و سه‌قفه زه‌مه‌نییه‌که دیاریبکه‌م چونکه به‌شێک نیم له‌وه‌فده‌که، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا من پێموایه ئه‌گه‌ر هه‌ردوولامان جددی بین له‌و سه‌قفه زه‌مه‌نییه کاره‌که جێبه‌جێ بکه‌ین، به‌ڵام من دڵسۆزی بۆ دۆزه‌که و جددیه‌ت له‌وه‌فدی هه‌ردوولا ده‌بینم، پێشموانییه ئه‌گه‌ر که‌رکوکییه‌ک پارتی بێت یاخود یه‌کێتی بێت یاخود هه‌ر لایه‌نێکی تر بێت که باس بێته سه‌ر که‌رکوک پێموانییه درێغی بکات، که درێغی تائێستا کراوه ره‌نگه فه‌رمانه حیزبییه‌کان بێت که نه‌یهێشتووه‌و ئێمه‌ش و ئه‌وان بگه‌ینه یه‌کتری، به‌ڵام له‌ئێستادا فه‌رمانه حیزبییه‌کان به‌و ئاڕاسته‌یه‌یه و به‌ئومێدم ئه‌مه باش بێت. هاوڵاتی: دانیشتنه‌کان له‌گه‌ڵ لایه‌نی تورکمانی و عه‌ره‌بی که‌ی ده‌ستپێده‌کات؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: به‌پێی زانیارییه‌کانی من پێشتر یه‌ک دوو جار دانیشتوون، وه‌فدی پارتی و یه‌کێتی له‌م سبه‌ی یاخود دوو سبه‌ی جارێکی تر پێکه‌وه داده‌نیشن له‌سه‌ر ئه‌و پرسه. هاوڵاتی: له‌ئێستادا باسی گۆڕانکاری له‌پۆستی لێپرسراوی مه‌ڵبه‌ندی که‌رکوک ده‌کرێت، تاچه‌ند پلانێکی له‌و جۆره هه‌یه؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئێمه هه‌موومان داوامان له‌کاک ئاسۆ کردووه پلانی دوورکه‌وتنه‌وه‌ی نه‌بێت، چونکه به‌ڕاستی کاک ئاسۆ کارێزمایه‌کی به‌هێزه بۆ که‌رکوک به‌تایبه‌ت بۆ مه‌ڵبه‌ندی که‌رکوک زه‌روره‌تی خۆی هه‌یه، ئێمه داوامان لێکردووه هه‌ر له‌مه‌ڵبه‌ندی که‌رکوک بمێنێته‌وه و کاره‌کانیش جێبه‌جێ بکات، پێشتر که پێکه‌وه ئیشمان کردووه ئێمه به‌ڵێنمان پێدابوو و ئیشوکاری خۆمان به‌جددی ده‌کرد و ئه‌ومان زۆر سه‌رقاڵ نه‌ئه‌کرد به‌ئیشوکاری مه‌ڵبه‌نده‌وه چونکه به‌ڕاستی ئه‌و ئیشوکاری زۆر بوو به‌هۆی ئیشوکاری مه‌کته‌بی سیاسی و پێکهێنانی حکومه‌ت و په‌رله‌مان، ئه‌وانه وایکردبوو که زۆر سه‌رقاڵ ببێت، له‌ئێستاشدا ئیشوکاری که‌رکوک ئیشوکارێکی که‌م نییه‌و زۆره، کاک ئاسۆ ئێستا له‌سه‌فه‌رێکی کورته‌و به‌مزووانه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و درێژه به ئیشوکاری خۆی ده‌دات، ئه‌و هه‌م لێپرسراوی مه‌ڵبه‌نده‌و هه‌م سه‌رپه‌رشتیاری دۆسیه‌ی که‌رکوکه، ئه‌گه‌ر که‌سێک یاخود چه‌ند که‌سێک بکاته سه‌رپه‌رشتیاری مه‌ڵبه‌ند ئه‌وه ده‌وه‌ستێته سه‌رخۆی و تائێستا قسه‌مان له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته نه‌کردووه‌و جارێ هه‌موومان به‌برایانه ئیشوکاره‌کان ده‌که‌ین، تا ئه‌م ساته‌ش قسه‌مان له‌سه‌ر گۆڕانکاری نه‌کردووه، پێشتر مامۆستا عه‌زیز له‌مه‌ڵبه‌ند بوو ئێستا لای سه‌رۆک کۆماره‌و منیش له‌مه‌ڵبه‌نده‌وه ده‌چمه سه‌ر ئه‌و پۆسته تازه‌یه‌م، دیاره ئه‌م جێگایانه‌ی ئێمه هه‌ر خه‌ڵکێکی بۆ داده‌نێن که ئه‌م ئیشوکارانه بکات، به‌ڵام تائێستا قسه‌مان له‌سه‌ر که‌سێک نه‌کردووه. هاوڵاتی: پێشتر پارتی ده‌یوت نابێت ئه‌و که‌سانه‌ی په‌یوه‌ندییان به رووداوه‌کانی 16ی ئۆکتۆبه‌ره‌وه هه‌یه هیچ پۆستێک وه‌ربگرن له‌حکومه‌تی هه‌رێم و له‌که‌رکوکیش، به‌ڵام ئێستا تۆ و خالید شوانی به‌شێک له‌و رووخسارانه‌ی پارتی پێیوابوو به‌شێکن له‌ڕووداوه‌کانی 16ی ئۆکتۆبه‌ر هه‌ردووکتان پۆستتان وه‌رگرتووه، ئه‌مه نه‌رمی نواندنه له‌لایه‌ن پارتیه‌وه یان چی؟ ره‌وه‌ند مه‌لا مه‌حمود: ئێمه زۆرجار که‌وتووینه‌ته رووبه‌ڕووی یه‌ک و پێکیه‌وه‌ش هه‌ڵشاخاوین، زۆر جار رووبه‌ڕووی ئه‌و کێشانه بووینه‌ته‌وه و هه‌ندێک جار له‌سه‌ر هه‌ندێک که‌س ئه‌و بابه‌ته ساخ بووه‌ته‌وه، به‌ڵام من پێموایه ئه‌م بابه‌ته ئه‌وه‌نده گرنگ نییه، چونکه ئه‌گه‌ر ئێمه له‌که‌رکوکیش نه‌بین ئه‌وه له‌کابینه وه‌زارییه‌که‌داین، بۆیه له‌وانه‌یه سیاسه‌ی ئه‌و کاته له‌هه‌ردوولامان توندڕه‌وی هه‌بووبێت و له‌لای ئێمه فه‌وزایه‌ک هه‌بووبێت زوو ئیعلانی هه‌ندێک شتمان کردبێت یاخود له‌لای ئه‌وان رووبه‌ڕوونه‌وه‌یه‌ک هه‌بووبێت که هه‌ندێک قسه‌ی ره‌قتریان کردبێت، ئێمه ئه‌وه‌مان تێپه‌ڕاند، ئه‌وه‌ی ئێستا هه‌یه گونجاندنه‌و گونجاوه، من پێموانییه ئه‌وه په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه هه‌بێت که ڤیتۆیان هه‌بووبێت له‌سه‌رمان، من خۆم نه‌مبیستووه که هیچ گیتۆیه‌کیان له‌سه‌ر من و خالید شوانی هه‌بووبێت، ئه‌وه‌ی له‌ڕاگه‌یاندنیش ده‌وترێت جیاوازی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌دانوستاندنه‌کاندا هه‌یه، ئه‌وه‌ش ئاساییه که ئێمه‌ش سبه‌ی داوا بکه‌ین پارتی هه‌ر پۆستێکی بوێت له‌که‌رکوک ده‌بێت پرسمان پێبکات بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و که‌سه‌ی پۆسته‌که وه‌رده‌گرێت له‌گه‌ڵ ئێمه‌و ئه‌وانیش بگونجێت، ئه‌وه ئاساییه، گرنگ ئه‌وه‌یه کوردێک بێت و بتوانێت ئیداره‌یه‌کی باش له‌م شاره‌دا بکات.
سامان مەجید مەلا بەختیار بەرپرسی دەستەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان سەرەتای ئەم هەفتەیە دەرگای کردەوە لەسەر شەڕێکی کۆنی خۆی لەگەڵ بەرهەم ساڵح، کە ئەوکاتەی هەردووکیان لە ململانێدا بوون بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆک کۆماری عێراق، یارییەکە لەکاتی خۆیدا لەبەرژەوندی مەلا بەختیاردا نەبوو، بەڵام رکابەرەکەی هەڵکشاند. مەلا بەختیار لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکدا کە ٢٠ی ئەم مانگە بۆ هەستانەوەی یەکێتی ئاڕاستەی ئۆرگانەکانی یەکێتی کردوە، تێیدا رەخنەی لە بەرهەم ساڵح سەرۆک کۆمار گرت کە دوای «شکستخواردن»ی لە هەڵبژاردن بەمەبەستی وەرگرتنی پۆستی سەرۆک کۆمار گەڕاوەتەوە ناو یەکێتی. ئەو کاتەی کە بەرهەم ساڵح گەڕایەوە مەلا بەختیار یەکێک بوو لە کاندیدانی حزبەکەی بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆک کۆمار، بەڵام بە گەڕانەوەی بەرهەم ساڵح مەلا بەختیار چانسی لەدەستدا، بەتایبەتی کاتێک بەرهەم ساڵح بە فەرمی دەستبەردابوونی خۆی لە حزبە تازەکەی هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادەروەری راگەیاند، کە ئەوەش مەرجی سەرەکی سەرکردایەتی یەکێتی بوو بۆی لەبرامبەر پێدانی پۆستەکە. لیستەکەی بەرهەم ساڵح لەهەڵبژاردنی ١٢ی ئایاری ساڵی رابردوو تەنها دوو کورسی هێنا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دواتر دانی بە ئەنجامەکانیدا نەناو رایگەیاند «ساختەکاریی» لەهەڵبژاردنەکاندا کراوە. بەڵام دواتر یەکێتی ئۆفەرێکی خستە بەردەستی ئەویش ئەوە بوو بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان نەکات لە ٣٠ی ئەیلولی رابردوو، لەبەرامبەر پێدانی پۆستی سەرۆک کۆماری عێراق، کەئەوەش ئەو خەونەی بەرهەم ساڵح بوو کە لە رێگەی لیستەکەیەوە پێی نەگەیشت. مەلا بەختیار لەپرۆژەکەیدا لیستی "هاوپەیمانی" بەرهەم ساڵح بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە «پۆپۆلیست» و «شکستخواردوو" ناودەبات، ئەگەرچی ئەوان کاتی خۆی رایانگەیاند براوەن و «ساختەکاری»یان بەرامبەر کراوە. بەڵام مەلا بەختیار پێی وایە گەڕانەوەی بەرهەم ساڵح ناچاریی بووە، چونکە حزبەکانی تریش ئاوڕیان لێنەداوەتەوە. مەلا بەختیار دەڵێت «کە شکستیان خوارد، واقی سیاسییان وڕما... گۆڕان‌و نەوەی نوێ دەرگای پۆستبازییان بۆ نەکردنەوە. تەنها مایەوە ماڵە بابان»، ئەوەش وەکو ئاماژەیەک بۆ گەرانەوەی بۆ یەکێتی. د.رێبوار کەریم مەحمود، کەسی نزیکی د.بەرهەم ساڵح شەممەی رابردوو وەڵامی هێرشەکانی مەلا بەختیاری دایەوە کەهەر ئەو رۆژە کردبوویە سەر بەرهەم ساڵح، لەمیانی پرۆژەکەیدا کە بۆ هەستانەوەی یەکێتی رایگەیاندبوو. لەبەرامبەردا د.رێبوار کەریم مەحمود، لە وتارێکدا کە بۆ هاوڵاتی نارد وەڵامی مەلا بەختیاری دایەوەو وتی «لەچوارچێوەی راگەیاندنی پرۆژەکەی بەڕێز مەلا بەختیار، هێرشێکی هەڵقوڵاو لەخەفەتەوە، بەرامبەر بە د.بەرهەم ساڵح ئەنجامدا.» هەروەها مەلا بەختیاری بەوە تۆمەتبار کردبوو کە نوسینەکەی لەبەرژەوەندی پارتیدا بووە. لەبەرامبەردا دووشەممەی رابردوو مەلا بەختیار وەڵامی رێبوار کەریم مەحمودی دایەوەو وتی کە ناوبراو هەوڵی زۆریدا، بخرێتە ناو لیستی یەکێتی، بەڵام قبوڵ نەکراوە، هەروەهاو وتی کە دواتر «خۆی خزاندە ناو جۆگەی هەلپەرستی و ئێستاش نەهاتۆتە دەرەوە، ئەمە، وتارێکی پڕ لەهەڵەی نوسیوە». مەلا بەختیار لە وەڵامی تۆمەتبارکرنی بە بەرگریکردن لەپارتی. بە پەرلەمانتارەکەی نزیک لە بەرهەم ساڵحی وت "یەک دێڕی شەرمنانە لەئەرشیفت دەربهێنە، کە رەخنەت لەپارتی گرتبێت". وتیشی «سیاسەتی من رونە، کە پەیوەندیی یەکێتی و پارتی بەچارەنوسسازی ئەم قۆناغە دەزانم. مێژووشم ئاشکرایە بۆ بەرگریکردن لەیەکێتی لەبەرامبەر پارتیدا، لەم زاتە دەپرسم: دەی فەرموو یەک دێڕم لەئەرشیفی خۆت بۆ دەربهێنە، کە شەرمنانە، رەخنەیەکیشت لەپارتی و بنەماڵەکەی بارزانی گرتبێ؟» لەکاتێکدا کە شەڕی مەلا بەختیارو بەرهەم ساڵح لەسێبەردا هێشتا گەرمە؛ دەنگی ناڕەزایەتی ئۆرگانەکانی خوارەوەی یەکێتی داگرتووە. چەند رۆژێکە دەنگێکی ناڕەزایەتی لەناو ئۆرگانەکانی خوارەوەی یەکێتی دروست بووە لەچوارچێوەی گروپێکدا بە ناوی "ناوک" کە کورتکراوەی ناوەندی وەستانەوەی یەکێتییە. لە راگەیەنراوی دامەزراندنیدا 9ی تەمووز 2019 بلاوی کردەوە، ناوک رایگەیاند کە ئەوان ئامانجیان "گەڕاندنەوەی هەیبەت"ە بۆ مەكتەبی سیاسی، ئەنجومەنی سەركردایەتی و ئەنجومەنی ناوەند، کە سئ دەزگای دیاری یەکێتین و لە کۆنگرە هەڵبژیردراون. ناوک هەروەها دەڵێت ئامانجیکی تریان بریتیە لە "پەردە هەڵماڵین لەسەر عەیب وعارەكانی ئەو بەرپرسانەی كە لەناو خەڵك، بەهۆی گەندەڵی و خیانەت و خاكفرۆشیی، ناوبانگیان زڕاوەو كاركردن بۆ دەركردنیان و بۆ ئەوەی بدرێنە دادگا." دوای چەند رۆژێک ناوک بەیاننامەیەکی تری دەرکردو رایگەیاند ئامانجیان "ڕزگارکردنی یەکێتیە لەدەستی چەند گروپێكی قۆرخکار کە بازرگانیی بەدەنگی جەماوەرەکەی دەکەن". لەگەڵ بووژاندنەوەی حزبەکەو ئاشتکردنەوەی لەگەڵ خەڵک و کۆتایی هێنانیشە بەدەسەڵاتی دەرەکی بەسەر یەکێتییەوە. - وەڵامەکانی مەلا بەختیار و پەرلەمانتار رێبوار کەریم مەحمود نزیک لە بەرهەم ساڵح - رێبوار کەریم مەحمود: * تێناگەم بۆچی سەرکردەی حزبێک، ئەوەندە ناڕەحەتە بەسەرکەوتنی حزبەکەی لەپرۆسەیەکی دیموکراسیداو بەسەر حزبێکی مونافسیدا؟! * ئەم عەشقی پاشکۆیەتیە بۆ پارتی لەچیەوە هاتوە؟ بۆ هەر ئەبێ پرۆژەکانی پارتی موهیمترو پەسەندکراوتربن؟ * پرۆژەی پارتی بۆ رێکەوتن لەگەڵ یەکێتی لەپرسی سەرۆککۆماردا، پرۆژەی تەسلیمبون بوو. ئەیویست ئێسقانی یەکێتی بهاڕێ. تەنها لەبەرئەوەی د.بەرهەم نەبێ بە سەرۆککۆمار. * بەشێوەیەکی گشتی دۆست و دوژمن، شاهێدی ئەو راستیەن، کە رۆڵی د.بەرهەم ساڵح لەئێستادا باشترین رۆڵەو دەتوانێت لەداهاتوشدا، کاریگەرتر لەئێستا، هەنگاوی گەورەی سیاسی بنێت. مەلا بەختیار: * ئەگەر سوربیت لەسەر ئەوەی گوایە لەپرۆسەیەکی دیموکراسیدا سەرۆکی عێراق هەڵبژێردراوە، من ناچار دەبم راستیەکانی پشتی پەردە بدرکێنم. ئەوکاتە چش، چی دەبێ با ببێ. * فەرموو یەک دێڕم لە ئەرشیفی خۆت بۆ دەربهێنە، کە شەرمنانە، رەخنەیەکیشت لەپارتی و بنەماڵەکەی بارزانی گرتبێ؟ * ئەوانەی ویژدانیان ماوەو ئاگایان لە سیناریۆی چۆنێتی دانانی ئەم سەرۆکەیە، با نەفرەت لەو مێژووە بکەن، کە ئەمانە بینوسن. ئاخر درۆهەڵبەستن بگاتە ئەم رادەیە، ئیتر بڕوانامەو پەرلەمانتاری و پرەنسیپ، خراوەتە ناو چ زەلکاوێکی چەواشەکاریەوە؟ * هەتا نەبوبوی بە ئەندام پەرلەمان، خۆت لەهەموو چەشنە رەخنەیەک دەپاراست. ئێستا موچەکەت و بودجەکەت، دابینکردوە، کەچی بەم چەواشەکاریە، دەتەوێ، چوار ساڵی دوای پەرلەمانتاریەکەت، کارێکی دیکە دەستەبەر بکەیت. تەواوی وردەکاریی شەڕی ئەم دواییەی نیوان هەردولا لەم سێ لینکەی خواردەوەدا بخوێنەرەوە: مەلا بەختیار: سوپاس بۆ هاتنتان و چەواشەكاریش بڵقی سەر زەلكاوە!! رێبوار کەریم محەمود: گەڕانەوە لە کەلاوەکانی دەوروبەرەوە مەلا بەختیار: هێرشدەکاتە سەر بەرهەم ساڵح
سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئه‌ندامێکى مه‌کته‌بى سیاسى پارتى ده‌ڵێت کابینه‌کانى پێشووى حکومه‌ت درێژکراوه‌ى کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانه‌و ده‌یانه‌وێت له‌گه‌ڵ یه‌کێتى و گۆڕان خزمه‌تى هاوڵاتیانى هه‌رێمى کوردستان بکه‌ن. عارف ته‌یفور، ئه‌ندامى مه‌کته‌بى سیاسى پارتى و به‌رپرسى ئه‌نجومه‌نى سه‌رکردایه‌تى پارتى له‌سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ ده‌ڵێت له حکومه‌تى ئاینده‌ى خۆجێیى سلێمانى به‌شداریده‌که‌ن و پشکى خۆیان وه‌رده‌گرن و پێشیوایه تا راده‌یه‌کى زۆر ئیرهابى فکرى به‌رانبه‌ر پارتى به‌رده‌وامه. هه‌روه‌ها عارف ته‌یفور زۆر به راشکاوى ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو که ده‌سه‌ڵاتیان له‌پارێزگاى سلێمانیدا نییه بۆ جێبه‌جێکردنى خزمه‌تگوزارییه‌کان و بودجه‌و پاره‌که‌ى لاى یه‌کێتیه و بودجه‌و پاره‌ى هه‌ولێرو دهۆکیش لاى پارتییه. هاوکات جه‌ختله‌وه‌شده‌کاته‌وه وه‌کو مه‌کته‌بى سیاسى پارتى تا حه‌دێکى زۆر له ئه‌داى نێچیرڤان بارزانى رازی بوون له‌سه‌رۆکایه‌تى کابینه‌کانى حکومه‌تدا به‌تایبه‌ت له‌دواى ریفراندۆم که‌حکومه‌تى هه‌رێمى هه‌ستانده‌وه‌و په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانى بنیاتنایه‌وه. هاوڵاتی وه‌کو به‌رپرسی یه‌که‌مى پارتى له‌پارێزگاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه ئه‌وله‌ویه‌ت و به‌رنامه‌تان چیه بۆ کادرو ئه‌ندامانى خۆتان؟ عارف ته‌یفور: ئێمه وه‌کو پارتى زیاتر له 70 ساڵه له‌مه‌یدانى سیاسیداین له‌ناو میلله‌تى کورد، له‌دواى جه‌نگى جیهانى دووه‌مه‌وه پارتیمان له 16ى ئابی 1946 دامه‌زراوه، له‌بنه‌مادا ئه‌م حزبه دانراوه بۆ ئه‌وه‌ى که به‌شێوه‌یه‌کى ئیختیارى خه‌ڵک کۆبکاته‌وه له رێکخستنێکدا که پارتى دیموکراتى کوردستانه، له‌به‌رئه‌وه لایه‌نگران و پاڵێوراو ئه‌ندام و کادرانمان هه‌یه، ئێمه وه‌کو شانه‌و بنکه‌و ناوچه و لق و ئه‌نجومه‌ن و ئه‌نجومه‌نى سه‌رکردایه‌تى. ئه‌وله‌ویه‌تى ئێمه بۆ ئه‌وه‌یه بتوانین خزمه‌تى ئه‌م میلله‌ته بکه‌ین رۆشنفکرى بۆ شێوه‌ى کوردایه‌تى بکه‌ین چۆن هه‌مومان له‌یه‌ک نزیکببینه‌وه که ته‌که‌تولێکى کوردایه‌تى وا بکه‌ین که بتوانین خزمه‌ت به‌میلله‌ته‌که‌مان بکه‌ین، ئه‌ندامانى ئێمه ئه‌رکیان ئه‌وه‌یه له‌ناو میلله‌ته‌که‌دا بڵاوببنه‌وه له‌گه‌ڵیاندا هه‌وڵبده‌ن کێشه‌کانیان بۆ چاره‌سه‌ر بکه‌ن و له‌خۆشى و ناخۆشیشیاندا به‌شداربن. وه‌کو پارتى دیموکراتى کوردستان به‌رنامه‌یه‌کى تۆکمه‌مان له‌م سنوره‌دا هه‌یه که‌چۆن بتوانین رێکخستنه‌کانمان به‌ره‌و پێش ببه‌ین، بمانه‌وێت و نه‌مانه‌وێت له‌سنورى پارێزگاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه دۆخى ئێمه ئازادى ئه‌وتۆى تێدا نییه‌و سنوره‌که کێشه‌ى زۆره‌و تا ئاستێکى زۆر ئیرهابى فکرى تێدایه بۆ ئێمه‌ى پارتى دروستکراوه، هه‌رچه‌نده له‌و کاته‌وه‌ى ده‌ستبه‌کاربووم تا راده‌یه‌ک کاڵ بۆته‌وه‌و وه‌کو جاران نه‌ماوه، به‌ڵام هێشتا ئیرهابى فکرى به‌رانبه‌ر پارتى به‌رده‌وامه. له‌فه‌رمانگه حکومییه‌کاندا به‌هانه به‌کارمه‌نده‌کان ده‌گرن که ئه‌ندام و لایه‌نگرى پارتین و به‌هانه به‌مامۆستاکان ده‌گرن، له‌به‌رئه‌وه بڕیارمانداوه له‌ئیداره‌ى داهاتووى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌دا ئێمه به‌شدارى ته‌واو له‌حکومه‌تى خۆجێیى بکه‌ین و به‌ته‌وافوق له‌گه‌ڵیاندا رێکبکه‌وین له‌گه‌ڵ یه‌کێتى و پشکى پارتى دیارى بکرێت، ئێستا پارتى له‌سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه ساحێبى فه‌راشێکیش نین. هاوڵاتی پێتوانییه پارتى خۆى ئه‌وه‌ى ره‌تکرده‌وه که به‌شدارى حکومه‌ته خۆجێییه‌کانى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌ى گه‌رمیان و راپه‌ڕین نه‌کات؟ عارف ته‌یفور: له رابردوودا که گفتوگۆ کراوه له‌سه‌ر به‌شدارى کردنى پارتى، براده‌رانى ئێمه نه‌گه‌شتونه‌ته ئه‌نجام له‌گه‌ڵ یه‌کێتیدا و ره‌تیانکردۆته‌وه، به‌ڵام وه‌کو عارف ته‌یفور که قسه‌م له‌گه‌ڵ مه‌کته‌بى سیاسى پارتى کردووه که ده‌بێت به‌شدارى بکه‌ین له‌هه‌موو جومگه‌کانى حکومه‌تى خۆجێیدا، نیازى ئه‌وه‌مان هه‌یه. به‌هانه‌یه‌ک هه‌یه که‌ده‌وترێت له‌دهۆک بوارمان پێنادرێت بۆیه ئێمه‌ش بوار ناده‌ین پارتى به‌شداربێت، سلێمانى به‌رانبه‌رى هه‌ولێره، له‌هه‌ولێردا یه‌کێتى به‌رێوه‌به‌رى گشتى و پۆستیان زۆره، به‌ڵام ئێمه له‌سلێمانى هیچ که‌سێکمان نییه، ئه‌گه‌ر ده‌ڵێن با له‌دهۆک به‌شدار بین، دهۆک له‌به‌رانبه‌ر گه‌رمیاندایه، ئێمه چیمان ده‌ستکه‌وت له‌گه‌رمیان ئه‌وه‌ش ده‌درێته یه‌کێتى له‌دهۆک. بۆیه به‌جدى ئیشى له‌سه‌ر ده‌که‌ین به‌شدارى بکه‌ین له‌حکومه‌تى خۆجێى ئاینده‌ى پارێزگاى سلێمانیدا. هاوڵاتی خه‌ڵکى سلێمانى گله‌ییه‌کیان له پارتى هه‌یه که چۆن له هه‌ولێر خزمه‌تگوزارییه‌کان جێبه‌جێ کراوه‌و ده‌کرێت، له‌سلێمانى نه‌کراوه؟ تا چه‌ند پارتى له‌مه به‌رپرسیاره که له‌لوتکه‌ى حکومه‌تدا بووه؟ عارف ته‌یفور: ئێمه خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات نه‌بووین له‌پارێزگاى سلێمانى، به‌پێچه‌وانه‌وه له‌ژێر ئیرهابیى فکریداین، ناتوانین بڵێین فڵان شت بکه‌ین، هه‌ربۆیه ده‌مانه‌وێت له حکومه‌تى خۆجێیدا به‌شداربین بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین خزمه‌تێک به‌خه‌ڵکى شارى سلێمانى بکه‌ین. که پارتى دیموکراتى کوردستان دامه‌زراوه له‌سه‌رشانى سلێمانى دامه‌زراوه‌و سلێمانى بربڕه‌پشتى پارتى بووه و شه‌هیده‌کانى که داویه‌تى روون و دیاره، ئێمه سلێمانى ئیهمال ناکه‌ین و زۆر هه‌وڵده‌ده‌ین به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک هاوکارو خزمه‌تگوزارییه‌کان بکه‌ین، به‌ڵام بوارمان نییه. ئێمه له‌ساڵى 1997 بۆ خۆم له لیژنه‌ى ئاشته‌وایى نێوان پارتى و یه‌کێتى بووم که سه‌دو شه‌ش کۆبونه‌وه‌مان کردو گه‌یشتینه ئه‌نجام و رێکه‌وتین که شه‌ڕى ناوخۆمان به‌یه‌کجارى له میلله‌ته‌که‌مان دورخسته‌وه، له‌وێ میزانییه‌مان دابه‌شکرد، بودجه‌ى کوردستانمان به‌ش کرد، له‌سه‌دا 53ى بۆ سنورى پارتى و له‌سه‌دا 47ى بۆ سنورى یه‌کێتى که پارێزگاى سلێمانى و گه‌رمیان و راپه‌ڕینه. له‌وکاته‌وه تا ئێستا پارتى هه‌ڵسوکه‌وتى به‌پشکى بودجه‌ى هه‌ولێرو دهۆکه‌وه کردووه‌و خزمه‌تى ئه‌و دوو پارێزگایه‌ى پێکردووه‌و توانیویه‌تى چى پێکرابێت کردویه‌تى و درێغى نه‌کردووه، به‌ڵام ده‌سه‌ڵاتى ئه‌وه‌ى نه‌بووه ئه‌و پشکى بودجه‌یه‌ى بۆ پارێزگاى سلێمانى و گه‌رمیان و راپه‌ڕین دراوه‌ته یه‌کێتى هه‌ڵسوکه‌وتى پێوه‌بکات و بودجه‌که ته‌سلیمى یه‌کێتى کراوه جا باشى تێدا کردبێت یا خراپى تێدا کردبێت واقعه‌که دیاره. له‌ڕاستیدا ئێمه وه‌کو به‌رپرسانى پارتى دۆخى سلێمانى ده‌بینین که له‌دۆخێکى زۆر خراپدایه‌و بێ خزمه‌تگوزاریه‌و کێشه‌ى زۆره، هه‌تا له رووى ئه‌منییه‌وه دۆخى باش نییه، پارتى ده‌بێت چیتر ئه‌و دوورکه‌وتنه‌وه‌یه‌ى نه‌مێنێت له‌گه‌ڵ سلێمانى و ده‌بێت له‌گه‌ڵیاندا بێت تا ئاستى خزمه‌تگوزارییه‌کان باش بکه‌ین وه‌ک هه‌ولێرو دهۆک، ناکرێت پاره به کاش ته‌سلیم بکه‌ین و بڕوات و نه‌زانین ئه‌و پاره‌و بودجه‌یه چى لێده‌کرێت، نیازمان ئه‌وه‌یه له‌کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمدا به‌هاوکارى براده‌رانى یه‌کێتى و گۆڕان بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین خزمه‌ت به سلێمانى بکه‌ین. پارتى ئه‌مجاره په‌یوه‌سته به‌وه‌ى له‌پارێزگاى سلێمانى له‌پۆسته گرنگه‌کاندا خه‌ڵکى شارى سلێمانى دابنێت، له کابینه‌ى نۆیه‌مدا که‌دانراوه تائاستێک چه‌ند وه‌زیرێک خه‌ڵکى سلێمانین خزمه‌ت به‌شاره‌که بکه‌ن. هاوڵاتی چیتان کردووه بۆ که‌سوکارى شه‌هیدانى پارێزگاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه که به‌شێکیان گلله‌یتان لێده‌که‌ن؟ عارف ته‌یفور: هه‌رچى بکه‌ین بۆ شه‌هیدانى پارتى وه‌ک ئه‌وه وایه هیچمان بۆیان نه‌کردبێت، به‌ڵام ئه‌توانم بڵێم له‌سنورى پارێ.گاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه یه‌ک ماڵه شه‌هید نه‌ماوه خانووى وه‌رنه‌گرتبێت و هه‌مووى وه‌ریگرتووه، ته‌نها له‌ناوچه‌ى قوره‌له‌یسى 500 خانومان هه‌یه ئیشى تیا ده‌که‌ن و له‌سه‌دا 70ى ته‌واوبووه‌و ئومێده‌وارین تاکۆتایى ساڵ له‌سه‌دا 30یه‌که‌ى دیکه‌ى ته‌واو بکرێت. له رانیه‌و قه‌ڵادزێ و چه‌مچه‌ماڵ و گه‌رمیان، له‌ناوشارى سلێمانى و شارباژێر هیچ که‌سێک نه‌ماوه خانووى وه‌رنه‌گرتبێت. شه‌هیدى ئێمه هه‌رچیه‌کیان بۆ بکه‌ین هه‌ر که‌مه، ئێمه له رێگه‌ى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌و مه‌کته‌بى سیاسى پارتییه‌وه هاوکارى بۆ نه‌خۆش و په‌ککه‌وته‌کانیان ئه‌وه‌ى له‌توانادا بێت هاوکارى ماددیشیان کراوه‌و درێغیمان بۆ نه‌کردووه، ئه‌گه‌ر گلله‌یش بکه‌ن مافى خۆیانه چونکه ئه‌وان ئازیزترین که‌سیان له‌ده‌ستداوه‌و ده‌بێت ئێمه شوێنێکى تایبه‌ت بۆ که‌سوکارى شه‌هیدان دابنێین و هه‌تا جه‌نابى کاک مه‌سعود فه‌رمانى کردووه که نابێت هیچ ماڵه شه‌هیدێک بمێنێته‌وه بێ خانوو بێت. هاوڵاتی کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم لاى پارتى درێژکراوه‌ى کابینه‌کانى پێشترن که نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکایه‌تى کردووه؟ عارف ته‌یفور: هه‌مان کابینه‌ن و درێژکراوه‌ى کابینه‌کانى پێشترن، به‌ڵام کاک مه‌سرور پرۆگرامێکى هه‌یه که ده‌یه‌وێت ئه‌مجاره زیاتر ته‌رکیز له‌سه‌ر ئه‌وه‌د ه‌کات که گه‌نده‌ڵى نه‌هێڵێت، سیستم و رێکخستنێکى باش دابنرێت له‌حکومه‌ت بۆ ئیداره‌دانى ته‌واوى حکومه‌ت و وه‌زاره‌ته‌کان، ئومێده‌وارم سه‌رکه‌وتوو بێت گه‌لى کوردو هه‌موو لایه‌ک هاوکارى بن، نیه‌تى جددى هه‌یه بۆ باشکردن و چاککردنى هه‌موو کێشه‌کان. ئه‌گه‌ر لێى تێک نه‌ده‌ن بڕیاروایه له‌کابینه‌کانى پێشتر کارى باشتر بکات، چه‌ند په‌رله‌مانتارێک له‌به‌غدا که ئێمه به‌خۆفرۆش هه‌ژماریان ده‌که‌ین، ئه‌وانه به‌هه‌موو هه‌وڵێک ده‌یانه‌وێت حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌زێت بده‌ن وا ده‌زانن ئه‌م کوردستان و حکومه‌تى هه‌رێمه ته‌نها پارتییه، له‌کاتێکدا حکومه‌تى هه‌رێم چه‌ند لایه‌نێک تێیدا به‌شداره، له‌لایه‌ک هه‌وڵده‌ده‌ن خه‌ڵک موچه‌ى بۆ نه‌یات و بودجه‌ى ببڕدرێت، بۆ خۆشیان خه‌ڵکى سلێمانین و پێش هه‌موو شوێنێک سلێمانى موچه‌ى ده‌بڕدرێت، ئه‌مان توشى قه‌یران ده‌بن، له‌به‌رئه‌وه ئه‌وانه ئه‌و رۆڵه خراپه ده‌بینن له‌به‌غدا، به‌ڵام ئومێدمان ئه‌وەیە عادل عه‌بدولمه‌هدى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق گوێ له‌وانه نه‌گرێت بۆ خۆى به‌شاره‌زایى بڕیار بدات له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێم تا کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکه‌ن. هاوڵاتی په‌رله‌مانى عێراق بڕیاریدا هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکان له‌که‌رکوک ئه‌نجامبدرێت، بۆچى فراکسیۆنى پارتى کشانه‌وه‌و ده‌نگیان پێنه‌دا؟ له‌کاتێکدا پارتى و یه‌کێتى رێکه‌وتوون له‌سه‌ر دانانى پارێزگاری که‌رکوک، ئه‌م هه‌ڵوێسته‌تان کاریگه‌رى نابێت؟ عارف ته‌یفور: ئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین له‌که‌رکوک هه‌ڵبژاردن بکرێت، پارێزگارى که‌رکوک له‌سه‌رى رێکه‌وتووین و کێشه‌ى تێدا نییه کاتێکى گونجاو دروست ببێت پارێزگارى که‌رکوک داده‌نرێت و ده‌که‌وێته کار، وه‌کو پارتى بۆچونمان وایه که پارێزگارێک هه‌رچه‌نده به‌هێز بێت ئه‌نجومه‌نى پارێزگا به‌هێز بێت له‌م کاته‌ى که‌رکوکدا ناتوانێت رۆڵى خۆى ببینێت، چونکه ئه‌مڕۆ له که‌رکوک حه‌شدى شه‌عبى و سوپاى عێراق حکوم ده‌کات، داوامان ئه‌وه‌یه دۆخى که‌رکوک چاره‌سه‌ر ببێت و بیگه‌یه‌نینه‌وه دۆخى پێش 2014 ئه‌وسا ئه‌وکاته رێکبکه‌وین و به‌شداریش بکه‌ین له‌هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگادا. ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ى فراکسیۆنى پارتى که رۆژى دووشه‌ممه‌ى رابردوو وه‌رمانگرت عه‌ره‌به‌کان ته‌پکه‌یان بۆ کورد ناوه‌ته‌وه که کێشه‌ى زۆرى ده‌خه‌نه رێگا بۆ ئه‌وه‌ى نفوسى کورد که‌م بکه‌نه‌وه‌و هه‌ست ده‌که‌ین غه‌در له‌کورد ده‌کرێت، بۆیه فراکسیۆنى پارتى ئه‌و هه‌ڵوێسته‌یان وه‌رگرتووه، مه‌سه‌له‌ن نوێکردنه‌وه‌ى تۆمارى ده‌نگده‌ران که بزانرێت له 2003وه کێ هاتۆته‌وه که‌رکوک، خه‌ڵک له‌دواى 2003 گه‌ڕاونه‌ته‌وه که‌رکوک، بۆخۆم نفوسم که‌رکوکه له2003 وه گه‌ڕاومه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت 65 هه‌زار عه‌ره‌بى دیکه هاتونه‌ته که‌رکوک که هه‌ژمار بکرێن بۆ کاتى ده‌نگدان له‌هه‌ڵبژاردندا، ئێمه دادپه‌روه‌ریمان تێدا نه‌دى و بڕیارى سه‌رکردایه‌تى ئاراسته‌ى فراکسیۆنى کردبوو بکشێنه‌وه. باره‌گاى حه‌شدى شه‌عبى و سوپاى عێراق له‌ناو که‌رکوکدان و ئێمه تائێستا نه‌مانتوانیوه باره‌گاکانمان بکه‌ینه‌وه ته‌نانه‌ت نابێت ئاڵاى کوردستان له‌سه‌ر باره‌گایه‌ک هه‌ڵبکرێت یان ده‌بێت به‌دزییه‌وه ئه‌گه‌ر بهێڵن ئاڵایه‌کى کوردستان هه‌ڵبکه‌یت، به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک سوودى نابێت به‌و دۆخه‌وه بچینه‌وه که‌رکوک. هاوڵاتی ئه‌گه‌ر بێتو هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگا له‌که‌رکوک ئه‌نجام بدرێت، پارتى به‌شدارى ده‌کات؟ عارف ته‌یفور: جارێ نازانم به‌شدارى ده‌که‌ین یان نا، ئه‌گه‌ر لیستێکى هاوبه‌ش پێکبهێندرێت ته‌وافوقى له‌سه‌ر بکرێت به‌ته‌کید ره‌نگه به‌شدارى تێدا بکه‌ین. هاوڵاتی نه‌جمه‌دین که‌ریم رایگه‌یاندووه که لیستى ده‌بێت بۆ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى که‌رکوک، به‌شێک له‌چاودێرى سیاسى ده‌ڵێن لیسته‌که‌ى لیستى سێبه‌رى پارتییه که‌ئێستا نزیکه له‌پارتییه‌وه؟ عارف ته‌یفور: نه‌جمه‌دین که‌ریم وه‌کو پارێزگارى که‌رکوک به ره‌سمى ماوه‌و ئه‌ندامى مه‌کته‌بى سیاسى یه‌کێتیه و ئیمتیازاتى خۆى هه‌یه، بۆیه زۆر به حه‌قى خۆى ده‌زانین تواناى ئه‌وه‌ى هه‌یه لیستێکى به‌جیا هه‌بێت بۆ که‌رکوک، ئێمه پیرۆزبایى لێده‌که‌ین سه‌رکه‌وتوو بێت، مه‌رج نییه به‌هاندانى پارتى بێت. ئه‌مڕۆ نه‌جمه‌دین که‌ریم به‌پاڵپشتى ریفراندۆم داده‌نرێت هه‌رچه‌نده هه‌موو پارتیان کردووه به‌خاوه‌نى ریفراندۆم له‌کاتێکدا هه‌موو ده‌نگیان بۆداو پاڵپشتیان کرد، به‌ڵام که‌ئه‌م دۆخه هات هه‌موو لێى دورکه‌وتنه‌وه‌و خۆیان لێ بێبه‌رى کردووه، پارتیش مایه‌وه به‌ته‌نها تا ئێستاش به‌رگرى له ریفراندۆم ده‌که‌ین، نه‌جمه‌دین که‌ریم به‌جددى به‌رگرى له ریفراندۆم کردووه، دژى 16ى ئۆکتۆبه‌ره‌و خه‌رنجه‌رێک بوو له‌پشتى کورد دراو ئه‌نجامه‌که‌شى دیاره، بۆیه پشتگیرى هه‌موو که‌سێک ده‌که‌ین که خاوه‌نى ئه‌و بیروبۆچونانه بێت و که‌رکوک به‌کوردستان بزانێت. هاوڵاتی وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا داواى له‌هه‌ولێرو به‌غدا کرد که به‌هاوبه‌شى ئۆپه‌راسیۆن دژى په‌که‌که ئه‌نجام بده‌ن، پێتوایه تورکیا ئه‌م داوایه له‌پارتى ده‌کات؟ عارف ته‌یفور: ئه‌م داوایه‌ى تورکیا زۆر ده‌مێکه‌و تازه نییه و زۆر هه‌وڵیانداوه پارتى به‌شداربێت له‌و ئۆپه‌راسیۆن و عه‌مه‌لیانه‌دا، به‌ڵام پارتى و به‌تایبه‌ت کاک مه‌سعود بڕیاریداوه که شه‌ڕى کورد نه‌کات، هه‌رچه‌نده په‌که‌که هاتووه ته‌عداى کردووه‌و ره‌نگه خه‌ڵک لاى ئێمه هه‌بێت که بڵێت با ده‌ریانبکه‌ین و چه‌ند جارێکیش ده‌رمانکردوون، به‌ڵام جه‌نابى کاک مه‌سعود رازى نییه به‌وه، به‌ڵام داواى ئه‌وه‌مان کردووه که‌بچنه‌وه شوێنى خۆیان و دووربکه‌ونه‌وه له وه‌زعى کوردستان. زیاتر له 500 تا 700 گوند به‌هۆى بوونى په‌که‌که‌وه چۆڵکراون، چونکه فرۆکه‌ى تورکیا تا دوو رۆژى رابردوو سنورى ئامێدى بۆردومان کردووه، له‌به‌رئه‌وه په‌که‌که ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر کوردایه‌تى ره‌سه‌ن کارده‌کات، هه‌رچه‌نده خۆیان ده‌ڵێن ئێمه مه‌سه‌له‌ى کوردایه‌تیمان واز لێهێناوه‌و عاله‌م رزگار ده‌که‌ین له‌سه‌ر حسابى میلله‌تى کوردى قوڕبه‌سه‌ر، بابچنه‌وه شوێنى خۆیان ئێمه ده‌ستخۆشیان لێده‌که‌ین، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئێستا ته‌عدا کردنه له‌میلله‌تى کورد ئه‌م وه‌زعه‌ى له‌کوردستاندا دروستبووه به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک ده‌یانه‌وێت له‌ناوى به‌رن و ده‌ستى تورکیا رابکێشن و تورکیا زاتر بهێننه ناو کوردستانه‌وه. هاوڵاتی ئه‌م په‌یامه‌ى ئێوه به روونى به‌په‌که‌که گهی‌شتووه؟ عارف ته‌یفور: نه‌ک په‌یامیان بۆچووه، رجایان لێکراوه دووربکه‌ونه‌وه‌و ئیستغلالى ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ى کاک مه‌سعود بارزانى مه‌که‌ن که‌ده‌ڵێت شه‌ڕى کورد و کورد ناکه‌م، بۆخۆتان بڕۆنه‌وه شوێنى خۆتان و کارى خۆتان بکه‌ن، نه‌ک له‌سه‌ر حسابى هه‌رێمى کوردستان دژایه‌تى تورکیا بکه‌ن. هاوڵاتی ئه‌و روداوه‌ى کوشتنى جێگرى کونسوڵى تورکیا کاریگه‌رى سلبى دروستکردووه له‌نێوان هه‌رێم و تورکیا؟ عارف ته‌یفور: کاریگه‌رى ده‌بێت، ده‌یانه‌وێت بڵێن هه‌رێمى کوردستان تیرۆرى تێدایه‌و خه‌ڵک ده‌کوژرێت بۆ ئه‌وه‌ى بەرژەوەندی کۆمپانیاکان و هه‌رێمى کوردستان تێکبده‌ن واى لێبکه‌ن و کۆمپانیاکان ئارامى و ئاسایش نییه، بۆیه ئه‌و کرده‌وه‌یه‌یان کردووه، ئامانجێکى دیکه بۆ ئه‌وه بووه که بۆ تێکدانى نێوان تورکیا و پارتییه ببێت به هۆکارى ئه‌وه‌ى تورکیا وا لێبکه‌ن تاکو هه‌ولێرى بهێنن سبه‌ینێ وا له تورکیا بکه‌ن هێزى سه‌ربازى بهێنێت بۆ ئه‌وه‌ى پارێزگارى له‌کونسوڵیه‌تى وڵاته‌که‌ى بکات له‌هه‌ولێر. باوه‌ڕناکه‌م ئه‌و روداوه کاریگه‌رى نه‌رێنى له‌نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و تورکیا دروستبکات، چونکه تورکیا تێدە‌گات له رووداوه‌که. هاوڵاتی له‌ئه‌داى نێچیرڤان بارزانى له‌سه‌رۆکایه‌تى کابینه‌کانى حکومه‌ت رازین وه‌ک مه‌کته‌بى سیاسى پارتى؟ عارف ته‌یفور: وه‌کو مه‌کته‌بى سیاسى پارتى دیموکراتى کوردستان له‌ئه‌داى کاک نێچیرڤان تا حه‌دێکى زۆر رازیبووین، به‌تایبه‌تى دواى ریفراندۆم تووشى قه‌یرانێکى زۆر گه‌وره‌بووین، کاک نێچیرڤان توانى رۆڵى سه‌ره‌کى ببینێت له‌گه‌ڕانه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و هه‌ستانه‌وه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم له‌ئاستى نێوده‌وڵه‌تیدا، توانى به‌ماوه‌یه‌کى زۆر که‌م په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان بینابکاته‌وه، په‌یوه‌ندییه‌کان له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق باشبکاته‌وه، به راستى نێچیرڤان بارزانى ئه‌ندازیارێکى زۆر گرنگ بوو له هه‌ستانه‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستان و په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و په‌یوه‌ندییه‌کان له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراقدا، خۆتان ده‌زانن دواى ریفراندۆم دوژمنانى کورد هه‌تا هه‌ندێ له دۆسته‌کانمان مامه‌ڵه‌یان خراپ بوو، نێچیرڤان بارزانى هه‌مووى رێکخسته‌وه‌و کارى زۆر باشى کردووه و سه‌رکه‌وتوو بووه تا ئه‌و رۆژه‌ى حکومه‌تى جێهێشتووه‌و ده‌توانێت وه‌ک سه‌رۆکى هه‌رێم رۆڵى زۆر باش ببینێت و بوارى هه‌یه په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان بباته ئاستێکى باش و چووه فه‌ره‌نساو له‌گه‌ڵ سه‌رۆکى فه‌ره‌نسا کۆببێته‌وه که‌یه‌کێکه له‌وڵاته گه‌وره‌کانى جیهان. هاوڵاتی ماوه‌یه‌کى زۆر له‌به‌غدا بوویت و ئه‌زمون هه‌یه، هه‌رێمى کوردستان نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکات باشتره یا خۆى بیفرۆشێت و چاوه‌ڕێى به‌غدا نه‌کات بۆ دابینکردنى بودجه‌و موچه؟ عارف ته‌یفور: ئێمه زۆرمان پێباشه ئه‌گه‌ر حکومه‌تى عێراق ده‌چێته ژێر ئه‌و باره‌ى میزانییه‌ى هه‌رێم به ته‌واوى بنێرێت له‌سه‌دا 17% به‌ڕێکوپێکى بنێرێت له‌هه‌موو روویه‌که‌وه ته‌حه‌مولى قه‌رزه‌کان و کێشه‌کانى کورد بگرێته ئه‌ستۆ، ئه‌و قه‌یرانه‌ى که حکومه‌تى عێراقى بۆى دروستکردووین که مالیکى بودجه‌ى هه‌رێمى بڕى، تائێستا 24 ملیار دۆلار قه‌رزاری شوێنه‌کانین، ئه‌گه‌ر حکومه‌تى عێراق هه‌ژمارى ده‌رهێنانى نه‌وتى هه‌رێم بکات له 2014وه که‌چه‌ند نه‌وت فرۆشراوه ناگاته 10 ملیار دۆلارێک، که‌واته حکومه‌تى عێراق 14 ملیار دۆلار قه‌رزاره، حکومه‌تى عێراقى ده‌بێت بیداته هه‌رێم و ته‌حه‌مولى به‌رپرسیارێتى خۆى بکات که‌کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان کارده‌که‌ن و ئیشیان تێداکردووه‌و ئیستحقاقه‌کانیان بداته‌وه، وه‌کو پارتى رازى ده‌بین. به‌ڵام چاره‌سه‌رى کێشه‌ى بنه‌ڕه‌تى دۆسیه‌ى نه‌وت له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق ئه‌وه‌یه یاساى نه‌وت و غاز ده‌ربکرێت له‌ئه‌نجومه‌نى په‌رله‌مانى عێراق، ئێمه ئه‌وکاته‌ى که له‌وێ بووین زۆر هه‌وڵمان بۆداو خه‌ریکى بووین، به‌ڵام کوتله شیعییه‌کان کشانه‌وه لێى و نه‌توانرا یاساى بۆ ده‌ربکه‌ین و نه‌گه‌شتینه ئه‌نجام. حه‌یده‌ر عه‌بادى رۆڵى خراپى هه‌بوو له‌ده‌رنه‌کردنى یاساى نه‌وت و غاز، بۆیه نه‌مانتوانى یاساى بۆ ده‌ربکه‌ین که رێکخستنى ده‌رهێنانى نه‌وتى کوردستان که‌حه‌ق ده‌دات به‌میلله‌تى کورد که بۆخۆى نه‌وت ده‌ربهێنێت بیفرۆشێت.
ئارا ئیبراهیم لایه‌نه‌کانى ئۆپۆزسیۆن ده‌یانه‌وێت خۆیان رێکبخه‌نه‌وه‌و کارى هاوبه‌ش پێکه‌وه بکه‌ن تا متمانه له‌نێوانیاندا دروست بێت و له ئاینده‌دا به بڕیارى سیاسى حزبه‌کانیان حکومه‌تى سێبه‌ر پێکبهێنن به‌هاوکارى رێکخراوه‌کانى مه‌ده‌نى و شاره‌زایان. هه‌ریه‌ک له‌لایه‌نه‌کانى( کۆمه‌ڵ، نه‌وه‌ى نوێ، یه‌کگرتوو، شیوعى) که خاوه‌نى 21 کورسین له په‌رله‌مانى کوردستاندا ئۆپۆزسیۆنن و له‌به‌رانبه‌ر 90 کورسى (پارتى، یه‌کێتى، گۆڕان، سۆسیالیست، تورکمان، مه‌سیحییه‌کان، ئه‌رمه‌ن) که به‌شدارن له کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمدا. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ ده‌ڵێت بیرۆکه‌ى پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر یا ئه‌نجومه‌نێکى هاوبه‌ش له‌نێوان لایه‌نه‌کانى ئۆپۆزسیۆن کاریگه‌رى زیاتر دروست ده‌کات. موسلیم عه‌بدوڵا له‌لێدوانێکدا بهھاوڵاتی وت «له‌ناو فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ گفتوگۆمان له‌سه‌ر ئه‌وه کردووه که چۆن و به چ شێوازێک چاودێرى وردى حکومه‌ت بکه‌ین و پرۆژه‌یه‌کم پێشکه‌ش کردووه که ئه‌نجومه‌نێک پێکبهێندرێت فراکسیۆنه‌کانى ئۆپۆزسیۆن له خۆبگرێت تا پێکه‌وه پرۆژه‌ى هاوبه‌شمان هه‌بێت له‌ناو په‌رله‌ماندا و چاودێرى حکومه‌ت بکه‌ین». ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، فراکسیۆنه‌کانى ئۆپۆزسیۆن ده‌توانن گفتوگۆ له‌سه‌ر پرۆژه‌ى هاوبه‌شى حکومه‌تى سێبه‌ر بکه‌ن، «به‌ڵام پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر یان ئه‌نجومه‌نێکى هاوبه‌ش پێویستى به بڕیارى سیاسى حزبه‌کانه و فراکسیۆنه‌کان ناتوانن به‌بێ گه‌رانه‌وه بۆ سه‌رکردایه‌تى بڕیارى له‌سه‌ر بده‌ن». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى کۆمه‌ڵ جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه ئۆپۆزسیۆن له‌هه‌رێمى کوردستاندا بیه‌وێت کاریگه‌ر بێت کارکردن به‌جیا و هه‌ر یه‌که‌و لاى خۆیه‌وه ناتوانێت وه‌ک پێویست کاریگه‌ر بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێکه‌وه بڕیارو پرۆژه‌ى هاوبه‌ش ئاماده بکه‌ن کاریگه‌رى زیاترى ده‌بێت له‌سه‌ر باشکردنى دۆخى هاوڵاتیان و پێشکه‌شکردنى خزمه‌تگوزارییه‌کان. عه‌بدولستار مه‌جید، سه‌رۆکى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ پێیوایه، ده‌بێت قۆناغى یه‌که‌م فراکسیۆنه‌کان کارى هاوبه‌ش پێکه‌وه بکه‌ن تا چاودێریکردنى توندى حکومه‌ت و وه‌زاره‌ته‌کان بکرێت و متمانه‌ى نێوان ئۆپۆزسیۆن بگاته ئاستێکى به‌رز، پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر هه‌نگاوێکى به‌سوده بۆ هه‌رێمى کوردستان ئه‌مه ده‌که‌وێته قۆناغێکى دیکه«. باسى له‌وه‌شکرد، په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ و یه‌کگرتوو زۆر باشه گفتوگۆو قسه‌یان کردووه‌و تا ئۆپۆزسیۆن خۆى رێکبخاته‌وه. تا ئێستا هێزه ئۆپۆزسیۆنه‌کان پێکه‌وه هیچ پڕۆژه‌یه‌کیان پێشکه‌ش به په‌رله‌مان نه‌کردووه، به‌ڵام له هه‌ندێک پرسدا که له‌په‌رله‌مان خرایه ده‌نگدانه‌وه تاڕاده‌یه‌ک هاوڕابوون. جێگرى سه‌رۆکى فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ ده‌ڵێت په‌رته‌وازه‌یى ئۆپۆزسیۆن لاواز ده‌کات و پێشوازى له‌هه‌وڵى کارى هاوبه‌ش و پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر ده‌که‌ن. کاوه عه‌بدولقادر، له‌لێدوانێکدا بهھاوڵاتی وت «کارى هاوبه‌ش و هه‌تا فراکسیۆنى هاوبه‌شیش له‌نێوان فراکسیۆنه‌کانى ئۆپۆزسیۆن بیرۆکه‌ى نه‌وه‌ى نوێ بووه و دواى ده‌رچونى ئه‌نجامه‌کان ده‌ستپێشخه‌ریمان بۆ لایه‌نه‌کان کرد و ئه‌وکات هیچ ئه‌نجامێکى دڵخۆشکه‌رمان وه‌رنه‌گرت و وه‌ڵامى ئیجابیان نه‌بوو». جێگرى سه‌رۆکى فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر بڕیارى سیاسى سه‌رکردایه‌تى حزبه‌کانى ده‌وێت له‌گه‌ڵ میکانیزم و چۆنێتى کارى هاوبه‌ش «کاریگه‌رى ئۆپۆزسیۆن به ژماره‌ى کورسى نییه به پرۆژه و ئه‌و به‌رنامانه‌یه که ئۆپۆزسیۆن پێشکه‌شى ده‌کات». تا ئێستا له هه‌رێمى کوردستان به‌درێژایی کارکردنیان له‌خوله جیاوازه‌کانى په‌رله‌مان حکومه‌تى سێبه‌ریان دروستنه‌کردووه، که شێوازێکه بۆ چاودێریکردنى حکومه‌ت و له‌به‌رانبه‌ر هه‌ر وه‌زاره‌تێکدا وه‌زاره‌تێکى سێبه‌ر پێکده‌هێنرێت. یه‌کگرتووى ئیسلامى کوردستان که فراکسیۆنه‌که‌ى خاوه‌نى پێنج کورسى په‌رله‌مانه له‌گه‌ڵ کارى هاوبه‌ش و تاوتوێکردنى پرسی پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ردان. ئه‌بوبه‌کر هه‌ڵه‌دنى، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کگرتوو له‌لێدوانێکدا بهھاوڵاتی وت «فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ بیرۆکه‌یه‌کیان هه‌بووه بۆ پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر، چه‌ند گفتوگۆیه‌کمان کردووه له‌گه‌ڵیاندا، به‌ڵام هێشتا قۆناغى گفتوگۆکان له‌سه‌ره‌تادایه«. پێشیوابوو ئۆپۆزسیۆن پێویستى به‌وه‌یه پرۆژه‌ى هاوبه‌شیان هه‌بێت و کارکردن به جیا لاوازى ده‌کات «ده‌توانین له‌نێوان فراکسیۆنه‌کانى ئۆپۆزسیۆن تاوتوێى پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر بکه‌ین و پرۆژه‌ى بۆ گه‌ڵاڵه بکه‌ین، به شتێکى باشى ده‌زانین بۆ چاودێرى کردنى زیاترى حکومه‌ت». رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نى که به‌ده‌سه‌ڵاتى پێنجه‌م داده‌نرێن پشتیوانى پێکهێنانى حکومه‌تى سێبه‌ر ده‌که‌ن، تا لایه‌نه ئۆپۆزسیۆنه‌کان بتوانن باشتر چاودێرى حکومه‌ت بکه‌ن. ئارام جه‌مال، به‌رێوه‌به‌رى په‌یمانگاى کوردى بۆ هه‌ڵبژاردن، له‌لێدوانێکدا بهھاوڵاتی وت «له‌زۆرێک له وڵاته پێشکه‌وتووه‌کاندا حکومه‌تى سێبه‌ر بوونى هه‌یه‌و له وڵاتێکى وه‌کو به‌ریتانیادا سه‌رۆکى لایه‌نى ئۆپۆزسیۆن کۆبونه‌وه له‌گه‌ڵ سه‌رۆکى حکومه‌تدا ده‌کات و پرۆژه‌کانى ئۆپۆزسیۆنى پێشکه‌ش ده‌کات تا حکومه‌ت کارى له‌سه‌ر بکات، به‌ڵام له هه‌رێمى کوردستاندا تا ئێستا بیر له‌وه نه‌کراوه‌ته‌وه ئۆپۆزسیۆن چۆن کاریگه‌رى له‌سه‌ر حکومه‌ت دروست بکات». جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌کانى ئۆپۆزسیۆن یه‌ک هه‌ڵوێست بن و پرۆژه‌ى حکومه‌تى سێبه‌ر تاوتوێ بکه‌ن، وه‌ک رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نى هه‌ریه‌که و له بوارى خۆیدا هاوکارو پشتیوانیان ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌مه پێویستى به ئه‌نجامدانى کۆڕو دیبه‌ت هه‌یه که ئه‌رکى حکومه‌تى سێبه‌ر دیارى بکرێت و شاره‌زایانى بواره جیاوازه‌کان تێیدا به‌شداربن و کاریگه‌ریان هه‌بێت. به‌رێوه‌به‌رى په‌یمانگاى کوردى بۆ هه‌ڵبژاردنه‌کان ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه ئه‌گه‌ر ئۆپۆزسیۆن بیر له حکومه‌تى سێبه‌ر بکه‌نه‌وه ده‌توانن سوود له خه‌ڵکانى شاره‌زاو پسپۆرى بواره جیاوازه‌کان بکه‌ن و حکومه‌ته سێبه‌ره‌که ئامانجى خۆى بپێکێت. به‌راورد به خوله‌کانى پێشووى په‌رله‌مان، ئۆپۆزسیۆنى ئه‌م خوله خاوه‌نى کورسی که‌مه، که به‌وته‌ى پسپۆڕێکى زانسته سیاسییه‌کان ئه‌وه‌ش واده‌کات ئه‌گه‌ر خۆیان رێکنه‌خه‌وه کاریگه‌رییان نه‌بێت. شۆڕش حه‌سه‌ن، مامۆستاى زانسته سیاسییه‌کان له زانکۆى سلێمانى له‌لێدوانێکدا بهھاوڵاتی وت «ئه‌و ئۆپۆزسیۆنه‌ى ئێستا له‌هه‌رێمى کوردستاندا هه‌یه ژماره‌ى کورسیه‌کانى که‌من و ناتوانن کاریگه‌ریان هه‌بێت و رێگرى له پرۆژه یاساکان بکه‌ن له‌په‌رله‌ماندا، ئۆپۆزسیۆن له 2009 کاریگه‌رى هه‌بوو که بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان خاوه‌نى 25 کورسى بوو». ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه ئه‌گه‌ر ئۆپۆزسیۆن بیه‌وێت ئه‌ڵته‌رناتیڤى بۆ هه‌موو پرسه سیاسى و ئابووریی و په‌یوه‌ندییه‌کان هه‌بێت «ده‌بێت خاوه‌ن پرۆژه‌ى به‌دیل بن له‌به‌رانبه‌ر حکومه‌تداو پێکه‌وه بڕیار بده‌ن، به‌ڵام ئه‌و ئۆپۆزسیۆنه‌ى ئێستا قورساییان که‌مه‌و ئه‌گه‌ر له ئه‌نجومه‌ن و حکومه‌تێکى سێبه‌ریشدا کۆببنه‌وه کاریگه‌ریان نابێت».
ئارا ئیبراهیم گفتوگۆکردن له‌سه‌ر مادده‌و برگه‌کانى هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکان له په‌رله‌مانى عێراق به‌رده‌وامه و هێشتا یه‌کلاینه‌بۆته‌وه له که‌رکوک ئه‌نجام ده‌درێت یان نا. ئه‌مڕۆ دوشه‌ممه 22ى نیسانى 2019 په‌رله‌مانى عێراق گفتوگۆى کرد له‌باره‌ى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکان و زۆرینه‌ى بڕگه و مادده‌کانى هه‌موارى یاساکه په‌سه‌ندکران، له‌نێویاندا دیاریکردنى رۆژى هه‌ڵبژاردن که بڕیاره رۆژى یه‌کى نیسانى ساڵى داهاتوو به‌ڕێوه‌بچێت. بۆ هه‌ر پارێزگایه‌ک (10) کورسى ئه‌نجومه‌نى پارێزگا دیاریکراوه، هه‌ر پارێزگایه‌ک ژماره‌ى ده‌نگده‌رانى له یه‌ک ملیۆن که‌س تێبپه‌رێت، ئه‌وا هه‌ر ( 200) هه‌زار ده‌نگێک به کورسییه‌ک زیاد ده‌کرێت بۆ کۆى کورسییه‌کانى ئه‌نجومه‌نه‌که. جه‌مال کۆچه‌ر، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کگرتوو له په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت" له‌ناو هۆڵى په‌رله‌مانی عێراقین هه‌موو کورد یه‌ک هه‌ڵوێستین له‌وه‌ى که له پارێزگاى که‌رکوک هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌ن ئه‌نجام بدرێت، وا خه‌ریکى ده‌نگ کۆکردنه‌وه‌ین". هه‌روه‌ها سه‌لیم شوشکه‌یى، ئه‌ندامى لیژنه‌ى یاسایى له په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت" هێشتا یه‌کلاینه‌بۆته‌وه که هه‌ڵبژاردن له که‌رکوک ده‌کرێت یا نا، به‌ڵام وه‌ک کورد هه‌موومان چى باش بێت ئه‌وه بۆ کورد ده‌که‌ین، ئه‌گه‌ر که‌رکوکیش وه‌ک پارێزگاکانى دیکه جێگیر بکرێت مه‌رجێکى بۆ دانراوه که وردبینى له لیستى تۆمارى ده‌نگده‌راندا بکرێت، ئنجا ده‌توانرێت هه‌ڵبژاردن بکرێت، بۆیه زه‌حمه‌ته و ناتوانرێت له‌که‌رکوک بکرێت". شوشکه‌یى ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکانى عێراق که له نیسانى 2020 ئه‌نجام ده‌درێت ماوه‌یه‌کى که‌مى ماوه و دیارى کردنى ئه‌و تایبه‌ندمه‌ندى و مه‌رجه‌ى بۆ که‌رکوک دانراوه وا ده‌کات هه‌ڵبژاردن تێیدا ئه‌نجام نه‌درێت، وتیشى" محه‌مه‌د حه‌لبوسى سه‌رۆکى په‌رله‌مان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه هه‌ڵبژاردن له که‌رکوک بکرێت و تورکمانه‌کان له‌گه‌ڵیدا نیین و تا ئێستا کێشه‌ى تێدایه". کۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق جه‌ختله‌وه ده‌کاته‌وه ئه‌و یاسایه‌ى په‌رله‌مان ده‌ریده‌کات ده‌توانن وه‌ک خۆى جێبه‌جێى بکه‌ن. رزگار حه‌مه محێدین، جێگرى سه‌رۆکى کۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت" ئه‌گه‌ر که‌رکوک تایبه‌تمه‌ندى ئه‌وه‌ى پێ بدرێت که وردبینى له لیستى تۆمارى ده‌نگده‌ران بکرێت ئه‌وه ئیشى ئێمه‌یه‌و ده‌توانین له‌گه‌ڵ لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کانى وه‌زاره‌تى ناوخۆ و بازرگانى وردبینى ته‌واوى تێدا بکرێت و ده‌توانین له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌نجامى بده‌ین".
.png)
