خامنەیی: دانوستان ناکەین ئەمریکا پابەندنابێت بە بەڵێنەکانیەوە

ھاوڵاتی   ئەو زانا ئەتۆمییەی ئێران کە تاهەینی رابردووش دەستخستنی وێنەیەکی سەخت بوو، بەشێوەیەکی ئاسان کوژرا، شێوازێک کە بووەهۆی تووڕەیی و قینی ئێرانییەکان سەبارەت بە دامودەزگا ئەمنییەکانی وڵاتەکە کەتەنها «هەڵەداوانیانە» بۆ سەرکەوتکردنی چالاکوان و رۆژنامەنووسان. موحسین فەخریزادە، کەدەوترێت باوکی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران بوو، هەینی رابردوو ٢٧ی تشرینی دووەم، لەلایەن چەند کەسێکەوە کوژرا لەکاتێکدا بەڕێوەبوو بۆ ئەبسارد کە ناوچەیەکی گەشتیارییە لەدەرەوەی تارانی پایتەخت. هەر زوو دوای بڵاوبوونەوەی مردنەکەی، قینی خەڵکی ئێرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی تەنی و تانەیان لەدامودەزگا ئەمنییەکاندا کە هەر خەریکی سەرکەوتکردنی خوێندکار، چالاکوان، رۆژنامەنووسان، هەروەها خۆپیشاندەرانن، بەڵام شکستیان خوارد لە «رێگەگرتن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی» وڵاتەکە. لەتویتێکدا گوڵناز ئەسفەندیاری، رۆژنامەنووسی ئێرانی، نووسیویەتی «بەرپرسانی ئێران بەدوای خوێندکاران و کەسانی ئەکادیمی و پارێزەرانی مافەکانی مرۆڤەوەن، بەڵام نەیانتوانی رێگری بکەن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی موحسین فەخریزادە، ئەمە ریسوابوونێکی گەورەیە لەئاسایشدا کە پرس و رەخنەی زۆر بەدوای خۆیدا دەهێنێت». فەخریزادە، هەروەک قاسم سولەیمانی، یەکێک بوو لەو بەرپرسانەی ئێران کە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە زۆرترین پارێزگاری لێدەکرا. لەسەرەتادا، میدیا ئێرانییەکان چەند وردەکارییەکی کەمی چۆنیەتی کوشتنی فەخریزادەیان خستەڕوو، بەڵام محەممەد مەجید، رۆژنامەنووسی ئێرانی لەزنجیرە تویتێکدا چەندین نهێنی ئاشکرا کردو باس لەوە دەکات (٦٢) کەس بەشداربوون لەئۆپەراسیۆنەکەدا. بەپێی تویتەکانی محەممەد مەجید، کە رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی وەک سەرچاوە وەریگرتووە، (١٢) کەس بەشێوەیەکی کرداری لەکوشتنی فەخریزادە بەشداربوون، لەکاتێکدا (٥٠) کەسەکەی تر وەک رێنیشاندەر و هاوکاری لۆجیستی بۆ (١٢) کەسەکە بەشدارییان کردووە لەئۆپەراسیۆنەکەدا. موححەمەد مەجید یەکێکە لە رۆژنامەنووسە دیارەکانی ئێران و هەر ئەویش بوو مەترسی و زۆری ڤایرۆسی کۆرۆنای لەوڵاتەکەیدا ئاشکرا کرد، مەجید باسی لەوە کردووە ئەو زانیارییانە لە بەرپرسانی ئێرانەوە دزەی پێکراوەو ئەو دەستی کەوتووە. بەپێی زانیارییەکان، تیمەکە دەیانزانی فەخریزادە لەهەینییدا دەچێت بۆ  ناوچەی ئەبساردو بەوردی چاودێرییان کردووە و ئەو (١٢) کەسەی زاناکەیان کوشتووە «راهێنراوی دەزگای هەواڵگری دەرەوە بوون و یارمەتییان دراوە». ئەبسارد ناوچەیەکی گەشتیارییە و (٥٠) کم لەتارانەوە دوورە کەزۆربەی دەوڵەمەندەکان ڤێلایان هەیە لەوێ و فەخریزادەی تەمەن (٦٠) ساڵیش یەکێک بووە لەوانە. ئەوەش هاتووە، کاروانەکەی فەخریزادە سێ ئۆتومبیلی گوللەنەبڕ بوون و فەخریزادە خۆی لەئۆتومبیلی ناوەڕاستدا بووە، ئەمە لەکاتێکدایە میدیا ئێرانییەکان باسی ئەوەیان نەکردووە ئاخۆ ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە گوللەنەبڕ بووە یاخود نا. لەیەکەم دووڕیان بۆ ئەبسارد، نیسان پیکابێکی بۆمبڕیژکراو لەڕێڕەوی شەقامەکە جێگیرکراوەو لەساتی گەشتنی کاروانەکە دەتەقێتەوە. پاشان دوای تەقینەوەی نیسانەکە، هۆندایەک لەجۆری (سانتا فی) بەچوار سەرنشینەوەو چوار ماتۆرسکیل لەئۆتومبیلەکەی فەخریزادە نزیک دەبنەوە. بڕینی کارەبا و دەنگی تەقەیەکی زۆر لەناوچەکە لەلایەن میدیاکانی ئێرانەوە بڵاوکرابووەوە. ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە لەلایەن (١٢) بکوژەوە کە دوانیان نیشانەشکێنن دەدرێتە بەر دەستڕیژی گوللە. «بەپێی زانیارییە دەزەپێکراوەکان، سەرکردەی تیمەکە فەخریزادەی هێناوەتە دەرەوە لەئۆتومبیلەکەی و تەقەی لێکردووە تا دڵنیاببێتەوە مردووە»، مەجید وای نوسیووە، دواتریش تیمەکە خۆیان قوتار دەکەن بەبێ لەدەستدانی هیچ یەکێکیان. بەڵام میدیاکانی ئێران باس لەوەدەکەن فەخریزادە گواستراوەتەوە بۆ نەخۆشخانە و لەوێ دوای ئەوەی تیمی پزیشکی نەیانتوانیوە رزگاری بکەن، گیانی لەدەستداوە. چەندین ساڵە فەخریزادە لای دەزگا هەواڵگرییەکانی رۆژئاوا بەعەقڵی پەرەپێدانی نهێنی چەکی ئەتۆمی ئێران ناسێندراوەو زۆر بەکەمی لەبەرچاوان بووەو بەنهێنی کاری کردووە لەژێر پارێزگارییەکەی توندی هێزە ئەمنییەکانی وڵاتەکە. «فەخریزادە لەهەموو مرۆڤێکی زیندوو زیاتر دەربارەی پرۆگرامی ئێران شارەزایی هەبوو، لەدەستدانی سەرکردایەتی، زانیاری، یادگەی ئەو بە بێگومان زیانێکی گەورەیە بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران»، کەریم سەجادپوور، تووێژەر لە رێکخراوی کارنەیجی ئەمەی بە واشنتن پۆست وت. فەخریزادە تاکە زانای ئێرانییە کە ناوی هاتووە لە راپۆرتی «هەڵسەنگاندنی کۆتایی»ی ٢٠١٥ی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی کە دەربارەی پرۆگرامی ناوکی ئێرانە. راپۆرتەکە باس لەوە دەکات فەخریزادە بەرپرسیارییەتی چالاکی «پاڵپشتی ئەگەری رەهەندی سەربازیی کردووە لە پرۆگرامی ناوکیدا» لەناو پلانی «ئاماد». راپۆرتێکی تری هەمان رێکخراو لە ٢٠١١، فەخریزادەی بە «بەرپرسی جێبەجێکار» ناساندووە کە کەسایەتییەکی گرنگە و گومانی لێدەکرێت کاربکات بۆ پەرەسەندنی ئەو  کارامەیی و تەکنەلۆجیایەی پێویستیە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی. لەنیسانی ٢٠١٨، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا ناوی فەخریزادەی وەک کەسایەتییەکی گەورە هێنا لە «پرۆگرامێکی نهێنی چەکی ئەتۆمیدا» لەژێر ناوی پرۆگرامێکی مەدەنیدا. ناتانیۆهۆ لەو کاتەدا چەندین بەڵگەی خستەڕوو کە کارمەندانی مۆساد توانیبویان بەدەستی بهێنن و بەڵگەنامەکان نزیک دەبنەوە لەهەزارەها فایلی نهێنی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران، هەرچەندە ئێران رایگەیاند بەڵگەنامەکان ساختەن. «ئەم ناوەتان بیر بێت، فەخریزادە»، ناتانیاهۆ وای وت و زانا ئێرانییەکەی بە بەرپرسی پلانی «ئاماد» ناوزەند کرد. ناتانیاهۆ وتیشی، دوای ئەوەی پلانی «ئاماد» کۆتایی پێهێنراوە، فەخریزادە بەردەوام بووە لەکارکردن لە ئاژانسێکی سەر بە وەزارەتی بەرگریی ئێران لەمیانی «پرۆژە تایبەتییەکاندا». وەزارەتی بەرگریی ئێران فەخریزادەی وەک بەرپرسی رێکخراوی تووێژینەوە و داهێنان ناساندبوو لەوەزارەتەکەدا. هەرچەندە بەگەورە زانا ناودەبرێت لەبواری ئەتۆمیدا، بەڵام هەندێک شارەزا پییانوایە  بە نەمانی فەخریزادە ئێران لەبەرەوپێشبردنی پرۆگرامی چەکی ناوکی ناکەوێت. مارک فیتزپاتریک، تووێژەر لەپەیمانگەی نێودەوڵەتی لەندەن بۆ کاروباری ستراتیجی لە تویتێکدا نووسیویەتی: «پرۆگرامی ناوکی ئێران لەمێژە لەو خاڵە دەرچووە کە پشت ببەستێ بە تەنها تاکە کەسێک». «ئەم جۆرە کەسانە گرنگی خۆیان هەیە، بەڵام دواجار بێ جێگرەوە نین»، سامین هیندرسۆن، شارەزا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیمانگەی واشنتن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیک ئەمەی بە واشنتن پۆست راگەیاند. هەرزوو ئێران ئیسرائیلی تۆمەتبار کرد بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکەو بەڵێنی «تۆڵە»ی قورسیدا لەبەرامبەر کوشتنی زانا ئەتۆمییەکەیدا، بەڵام تائێستا هیچ لایەنێک بەرپرسیارییەتی کوشتنەکەی لە ئەستۆ نەگرتووە. پێشتر رۆژنامەی نیویۆرک تایمز لەزاری سێ بەپرپرسی ئەمریکی بڵاوی کردەوە ئیسرائیل لەپشت کوشتنی فەخریزادەوەیە. هەندێک شارەزا پێیانوایە ئەم هەڵمەتە لەم کاتەدا بۆ ئەوەیە کاری سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمریکا، جۆو بایدن، سەخت بکات لەڕێکەوتنی لەگەڵ ئێران و دنەی تاران بدرێت بۆ کاردانەوە تا پەلکێشی جەنگی راستەوخۆ بکرێت. «ئامانجی پشت کوشتنەکە بۆ پەکخستنی پرۆگرامی ناوکی ئێران نەبوو، بەڵکو بۆ لەقکردنی دیبلۆماسییەتە»، ئێڵی گرانمایا، شارەزا لەسیاسەتی ئێران لەئەنجومەنی ئەوروپی بۆ پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئەمەی لە تویتەری خۆی نووسیوە. گرانمایا باسی لەوەشکردووە سەردانەکانی ئەم دواییانەی وەفدی باڵای ئەمریکی بۆ ئیسرائیل و سعودیە «گومانی دروستکرد کە شتێک بەڕێوەیە» بۆ «دنەدانی ئێران و ئاڵۆزکردنی دەستپێشخەری بایدن»ە. تریتا پارسی، جێگری سەرۆکی پەیمانگەی کوینسی ئەمریکی باس لەوە دەکات دۆخەکە بەهەر بارێکدا بکەوێت لەقازانجی بنیامین ناتانیاهۆ دەبێت. پارسی بەئەلجەزیرەی قەتەری راگەیاند، ئەگەر ئێران وەڵامی هەبێت ئەوا ناتانیاهۆ دەتوانێت واشنتن پەلکێشی شەڕ بکات دژی ئێران، بەڵام ئەگەر تاران دەستکراوەیی پیشان نەدا ئەوا «سەرکردە ئیسرائیلییەکە ژینگەیەکی وای دروستکردووە کە کاری دیبلۆماسی ئەمریکا لەگەڵ ئێران سەخت بکات». «لەدیدگای ناتانیاهۆوە، ئێستا ساتی ئەوەیە بتوانێت پێگەی بایدن لەق بکات، بەجۆرێک لەجۆرەکان، بایدن لێرەدا ئامانجە راستەقینەکەیە»، پارسی وای وت. لەوتارێکدا بۆ رۆژنامەی هائارتزی ئیسرائیل، ئامۆس هاریل، شارەزا لەبابەتە سەربازیی و بەرگرییەکاندا، باس لەوە دەکات هەرچەندە ئۆپەراسیۆنەکە لە «تەلەڤزیۆنەکانی ئیسرائیلدا بە سەرکەوتویی وەسفکراو کەشێکی دڵخۆشیان دروستکرد» بەڵام دەکرێت ئەم هەڵمەتە بە مەبەست بێت بۆ خراپکردنی دۆخەکە. «ناتوانین ئەو ئەگەرە لەبەرچاو نەگرین کە ئەم سەرکەوتنە تەکتیکییە مەبەستێکی ستراتیجی لێدەکەوێتەوە لەشێوازی پێکدادانی هەرێمی، بەڵام خۆ رەنگە مەبەستەکە هەر ئەوە بووبێت».

ھاوڵاتی بودجە بناغەی بەڕێوەبردنی هەر حکومەت و وڵاتێکە، بۆیە بنەمایەکی سەرەکییە بۆ رازییکردنی دانیشتوانی هەر وڵاتێک و بەردەوامیی حکومەت، بۆیە کۆماری ئیسلامی ئێران لەئێستادا کەزۆربەی داهاتە نەوتییەکانی لەدەستداوە گیرۆدەی سزا ئابورییەکانی ئەمەریکایە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ بودجە دەکات و هەموو رێگایەک بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی وڵاتەکەی دەگرێتەبەر، ئەگەرچی (40) ساڵە کۆماری ئیسلامی ئێران لەژێر سزای نێودەوڵەتی و ئەمەریکادایە، بەڵام تا ئێستا توانیویەتی بودجەی ساڵانەی خۆی دابین بکات و هەوڵدەدات بەداهاتی نانەوتی وڵاتەکەی لەو سزاو قەیرانانە دەرباز بکات کەوڵاتەکەی پێوەی دەناڵێنێت. بەپێی سەرچاوەکانی ئێران پێشتر داهاتی ئەو وڵاتە کەزۆربەی لەڕێگەی هەناردەی نەوتەوە بووە گەیشتووەتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار لەساڵێکدا، بەڵام بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە داهاتی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزیوە، ئەندامێکی ژووری بازرگانیی ئێران بڵاویکردووەتەوە کەداهاتی ساڵانەی تاک لەئێران بۆ ئاستی (50) ساڵ پێش ئێستا دابەزیوەو ئابوریی وڵاتەکە بەتەواوەتی بچووک بووەتەوە و دەبێت (20) ساڵ کار بۆ ئەوە بکرێت جارێکی دیکە ئابوریی ئێران و داهاتی تاک بەرز ببێتەوەو بگاتە ئاستێکی گونجاو بەراورد بەوڵاتانی پێشکەوتووی جیهان.      عەرزو گەزی ئێران پانتایی خاکی ئێران زیاترە لەیەک ملیۆن و (648) کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (84) ملیۆن کەس و بەدووەم وڵاتی گەورە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت و بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەکانی ساڵی (٢٠١١)  لەڕووی داهاتی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە هاوشێوەی تورکیا بووە کەگەیشتووەتە حەوت هەزار و (260) دۆلاری ساڵانە بۆ هەر کەسێک، سەرچاوەی سەرەکیی بودجە لەکۆماری ئیسلامی ئێراندا نەوت بووە و ماوەی سێ ساڵە بەشێکی بەرچاوی ئەو داهاتە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە نەماوە، بۆیە حکومەت لەڕێگەی کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی باج و بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان هەوڵی قەرەبووی کورتهێنانی بودجەو باشکردنی دۆخی دارایی ناوخۆیی دەدات. پلانی حکومەت بۆ بودجە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران و وەزیری دارایی و ئابوری وڵاتەکەی رایانگەیاندووە لەبودجەی ساڵی (2021)دا داهاتی نەوت بەهیچ شێوەیەک بۆ خەرجییەکانی حکومەت بەکارناهێنرێت و تەنانەت ئەگەر ئاستی هەناردەی نەوت و داهاتەکەی بەرزببێتەوە، حکومەت ئەو داهاتە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی پیشەسازی و لەناوبردنی هەژاریی لەئێران بەکاردەهێنێت.  محەمەد باقر نەوبەخت، سەرۆکی دامەزراوەی بەرنامەو بودجە لەئێران رایگەیاندووە: داهاتی نەوت لەساڵی داهاتوی وڵاتەکەیان بە نۆ ملیارو (500) هەزار دۆلار مەزەندە کراوە، کە بە تمەنی ئێرانی بە (110) هەزار ملیار تمەن خەمڵێنراوەو بەهای هەر دۆلارێک بە (11) هەزار تا (11) هەزار و (500) تمەن خەمڵێنراوەو بەهای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک نەوتی ئێران بەنزیکەی (40) دۆلار لەبودجەدا جێگیرکراوە کەپێدەچێت گۆڕانکاریی بەسەردابێت، بەڵام حکومەت توانیویەتی پشتبەستن بەداهاتی نەوت بۆ کەمتر لە (10%) بۆ ساڵی داهاتوو دابەزێنێت واتە تەنها پشت بە (10%)ی داهاتی نەوت بەستراوە. نەوبەخت وتوویەتی داهاتی حکومەت دەگاتە زیاتر لە (13) ملیار دۆلار کە پێشبینی دەکریت تەنها (11) ملیار دۆلاری بگاتە دەست حکومەت. نرخی دۆلار کێشەی بودجەی ئێران لەساڵی (2013) نرخی هەر دۆلارێک بە دوو هەزارو (850) تمەن لەبودجەی حکومەتدا جێگیرکراوەو تاساڵی (2017) نرخی هەر دۆلارێک لە بودجەدا بەبەردەوامی بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە پێنج هەزارو (540) تمەن و لەبودجەی ساڵی (2021)دا بە زیاتر لە (11) هەزار تمەن خەمڵێنراوەو بەوپێیە لەو ماوەیەدا نرخی هەر دۆلارێک زیاتر لە هەشت هەزار تمەن زیادی کردووە، لەکاتێکدا نرخی هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتەدا دەگاتە (25) هەزار تمەن و هەندێک جاریش بۆ زیاتر لە (30)هەزار تمەن بەرزدەبێتەوە کە بەبڕوای شارەزایان ئەمە پیلانێکی حکومەتە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە. ژمارەیەک پەرلەمانتاری ئێران لەباڵی محافزکار ئاشکرایان کردووە کە لە رەشنووسی بودجەی ساڵی (2021)دا حکومەت بەهای نەوتی بە تمەن روون نەکردووەتەوەو تەنها بەدانانی (...) خۆی لەداهاتی نەوت بە تمەن دزیوەتەوە کەزۆر جێی گومانە. لەلایەکی دیکەوە حکومەت روونیکردووەتەوە لەبەرئەوەی سیناریۆی ئەوان پێشبینی کراوە بۆ داهاتی نەوت، بۆیە ئاستی پشتبەستن بەداهاتی نەوت (10%) دەبێت و بەهای دۆلاریش بە (11) هەزار تمەن پێشبینیی کراوە. نەشتەرگەریی بودجەی ئێران عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە دەبێت بودجەی ساڵی داهاتوی وڵاتەکە لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی داڕێژرێت، بەڵام پەرلەمانی ئێران گومانی هەیە کە حکومەت نەیتوانیوە بودجە بەپێی دۆخی قەیرانی دارایی ئێران و لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی دابڕێژێت، بۆیە بەبەردەوامی حکومەت تۆمەتبار دەکرێت بەوەی کە خەرجییەکانی زۆرەو داهاتی کەمەو هاوکات لیژنەی دادوەریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ داهات و خەرجییەکانی حکومەت لەساڵی (2021) ناڕوونە و دەبێت نەشتەرگەریی بۆ بکرێت. تیمی حکومەت لەپەرلەمان و لیژنەو دەسەتەکانی پەرلەمان لەئێستادا سەرقاڵی تاووتوێکردنی بڕگە و بابەتەکانی بودجەی وڵاتەکەیانن و رۆژانە دەیان هەواڵ لەسەر چاکسازیی لەبودجەی (2021)ی ئێران بڵاودەبێتەوە، بۆیە ئەمەش بەنەشتەرگەریی لەبودجەدا ناودەهێنرێت. کورتهێنانی موچە و بودجە موچەی بنەڕەتیی کارمەندان و خانەنشینانی حکومەت لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە رێژەی (25%) بەراورد بەساڵی رابردوو زیادی کردووە و نێوەنجی موچە دەگاتە سێ ملیۆن و (500) هەزار تمەن لەمانگێکدا کە دەکاتە (140)  دۆلار، بەو پێیە باج ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە موچەکانیان لە چوار ملیۆن زیاتر نەبێت. حکومەت رایگەیاندووە کە داهاتی شەش مانگی کۆتایی ساڵی (2020)، (264) هەزار ملیار تمەن بووە کەدەکاتە زیاتر لە (10) ملیار دۆلار و لە بەرامبەردا خەرجییەکانی (267) هەزار ملیار تمەن بووە و نزیکەی سێ هەزار ملیار تمەن (122) ملیۆن دۆلار کورتهێنانی هەبووە، چونکە بەشێکی بەرچاوی داهاتی حکومەت دەڕوات بۆ موچەی کارمەندان و خانەنشینان کەدەگاتە (213)هەزار ملیار تمەن کە بە دۆلار دەکاتە هەشت ملیارو (694) ملیۆن دۆلار. پێشبینی دەکرێت لەبودجەی ئەمساڵدا ئاستی کورتهێنان بەهۆی بەرزکردنەوەی موچەوە زیاد بکات، چونکە حکومەت بە رێژەی (25%) موچەی زیاد کردووە بەبێ ئەوەی داهاتی زیادی کردبێت کە هەندێک شارەزای ئابوریی پێیانوایە ئەو زیادکردنە بە یارییکردنی حکومەت بەبەرزی و نزمیی بەهای دۆلار قەرەبوو دەکرێتەوە. بایدن و بودجەی ئێران ئەگەرچی حکومەت جەختی لەوە کردووەتەوە لەبودجەدا پشت بەداهاتی نەوت نابەستێت، بەڵام مورتەزا بەهرۆزی فەر، پسۆڕو شارەزای بواری وزە وتوویەتی، دەستبەکاربوونی جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا سیاسەتی ئەو وڵاتە لەئاستی بەرهەمی ناوخۆیی نەوتی وڵاتەکەی دەگۆڕێت، بایدن جگە لەپەرەپێدان بەپڕۆژەی بەرهەمهێنانی نەوتی لە رێگای کۆمپانیای (شێڵ)ی تایبەت بەنەوتی ئەمەریکا، رێگە نادات ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەکەی بەرزببێتەوەو ئەو پێچەوانەی تێڕوانینی دۆناڵد ترەمپ (50) ساڵ ئەزموونی لەسیاسەتدا هەیەو پرسی پاراستنی ژینگەی وڵاتەکەی بۆ گرنگە، بۆیە بۆ رێگریی لەبەرزکردنی بەهای نەوت بەمەرج رێگە بەفرۆشی نەوتی ئێران دەدات بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتری ئەمەریکا، زیان لەژینگەکەی نەدات. ئەو پسپۆڕە ئاماژەی بەوە کردووە: روسیاو سعودیەو عێراق بەهۆی دۆخی ئابورییانەوە پێویستییان بەفرۆشتنی نەوتی زیاتر هەبووەو لە رابردوودا بەشێک لەبۆشایی ئێرانیان لەبواری نەوتدا پڕکردووەتەوە، بەڵام ئێران سوورە لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئاستی هەناردە نەوتەکەی بۆ رۆژانە دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوەو رەنگە بۆ ئەو مەبەستە رێککەوتنێک لەچوارچێوەی وڵاتانی هەناردەکانی نەوت(ئۆپیک)دا بکات. بەهرۆزی فەر جەختی کردووەتەوە ئەگەر نرخی نەوت بۆ (20) دۆلاریش دابەزێت کە لەوکاتەدا سعودیە و عێراق قازانج لەنەوتەکەیان ناکەن، ئێران سوورە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان، بۆیە حکومەت چاوەڕوانی دەستبەکاربوونی بایدنە بۆ ئەوەی ئاستی داهاتی وڵاتەکەی بەرزبکاتەوە. لابردنی چوار سفرو زیادکردنی پارەی چاپکراو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) کە رۆژنامەیەکی ئەهلی و ئابورییە لەئێران بڵاویکردووەتەوە چوار سفری سەر دراوە نوێیەکانی تمەن بەبێدەنگی لابراون، چونکە بانکی ناوەندیی ئێران لەدووەم هەنگاوی خۆیدا وێنەی دراوی (10) هەزار تمەنی و  (١٠٠) هەزار تمەنیی چاپی نوێی وڵاتەکەی بڵاوکردووەتە کە چوار سفری بە رەنگی کاڵتر نەخشێنراوەو پێشتریش دراوی چاپی نوێی (50) هەزار تمەنیی و بەهەمان شێوەو بەچوار سفری کاڵتر بڵاوکردەوە، بۆیە ئەمە بە دووەم هەنگاوی بێدەنگی لابردنی چوار سفر لەسەر دراوی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەهاوکات ئاماژەیە بۆ لەدەستانی زیاتری بەهای تمەن. بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوە کردووە مەبەستیان لەکاڵکردنەوەی چوار سفر ئەوەیە کە رای گشتی خەڵک ئامادەبکەن بۆ ئەوەی پێوەری دراوی ئێرانی لە (ریاڵ)ەوە بۆ (تمەن) ئامادەبکەن لەکاتێکدا هەر تمەنێک (١٠) ریاڵەو ئەمە گومانەکانی زیاتر کردووە. تەنها لەساڵی (2019) بۆ (٢٠٢٠) بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لەدوو هێندەی بەهاکەیەتی، بۆیە حکومەت بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە ، چاپی دراوی وڵاتەکەی زیاتر کردووە کە بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووە و لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ زیاتر لە (5) هێندە زیادی کردووە، کە ئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرزدەکاتەوە. حکومەت بەهەماهەنگیی لەگەڵ پەرلەمان چوار پلانیان بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە لەئێران گرتووەتەبەر، کەبریتین لە (کەمکردنەوەی خەرجییەکان، زیادکردنی باج، فرۆشی پشکەکانی حکومەت، ئاڵوگۆڕی نەوت لەبەرامبەر کاڵا). حکومەت و پەرلەمان رێککەوتوون لەبودجەی ساڵی داهاتوودا رێژەی پارەی چاپکراو لەئێران زیاد نەکرێت چونکە گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی دەخوڵقێنێت. چاپکردنی پارە هەرەس بەئابوریی دەهێنێت رۆژنامەی (سەدای ئیسلاحات) کە سەر بەئۆرگانی رسمیی حزبی (ئیسلاحات)ی ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (کارەساتی ئابوریی لەئێران بەڕێوەیە) نووسیویەتی: ئاستی چاپکردنی پارە لەئێران مانگانە (4%)و لەساڵێکدا دەگاتە (60%)، کە ئەمە پلانێکی مەترسیداری حکومەت بووە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، بۆیە هەر ئەمە وایکرد نرخی دۆلار لەبەرامبەر تمەندا بەرزبوونەوەیەکی بەرچاو بەخۆیەوە ببینێت و بەهای هەر دۆلارێک بگاتە (32)هەزار تمەن، ئەگەر حکومەت و پەرلەمان نەتوانن بەزیادکردنی داهات، قەیرانی کورتهێنانی بودجە چارەسەربکەن، بێگومان کارەساتی ئابوریی لەئێران روودەدات و ئابوریی ئەو وڵاتە هەرەسدەهێنێت و لەناودەچێت. کاڵای نانەوتی فریادڕەس حکومەت لەڕوونکردنەوەیەکدا رایگەیاندووە بۆ ئەوەی ئاستی بازرگانیی نانەوتی گەشە بکات، دۆلاری بەبەهای چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن رادەستی ئەو بازرگان و کۆمپانیایانە کردووە کەتایبەتن بەهەناردەکردن. بیانوی حکومەت بۆ پێدانی دۆلار بەنرخی چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن، ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار لەساڵێکدا  بەرزبکەنەوەو قەرەبووی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە. بەپێی زانیارییەکان لەساڵی (2018) تا (2020) واتە لە دوو ساڵدا (21) هەزارو (254) بازرگان و کۆمپانیا لەکەرتی هەناردە لەئێران سودمەندبوون لە وەرگرتنی (51) ملیار یۆرۆو لەبەرامبەردا بەبەهای (57) ملیار دۆلار کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەکردووەو لەو بڕە پارەیەش کە حکومەت بەنرخی هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن بۆی تەرخان کردوون نزیکەی (35) ملیار یۆرۆیان بۆ خەزێنەی حکومەت گەڕاندووەتەوە. گەشەی پیشەسازیی بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە وەزارەتی پیشەسازیی ئێران بڕیاری داوە (210) بەرهەم و کاڵا کە لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەکرێت و بەهاکەی دەگاتە (8) ملیار دۆلار لەلایەن دامەزراوە پیشەسازییەکانی وڵاتەکەوە دروستبکرێن و بەرهەمبهێنرێن، لەو چوارچێوەیەدا بڕیاری کاراکردنەوەی دوو هەزارو (200) کارگەو ناوەندی بەرهەمهێنان لەئێران دراوەو تائێستا (760) کارگەو ناوەند چالاک کراوەتەوەو هاوکات بەپێی ئامارەکان ئاستی هەناردەکردنی کاڵای نانەوتی لە شەش مانگی دووەمی ساڵ لەئێران بەڕێژەی (15%) زیادی کردووە. حکومەت داوای قەرزی وڵاتان دەکاتەوە پێگەی راگەیاندنی سەرۆک کۆماری ئێران بڵاویکردووەتەوە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە لەگەڵ تیمی هاوئاهەنگیی دارایی کابینەکەی کۆبووەتەوەو پێداگریی کردووە کە لەزووترین کاتدا هەوڵی گەڕاندنەوەی (40) ملیار دۆلاری وڵاتەکەی بدەن کە (چین بە (20) ملیار دۆلار، هندستان (7)ملیار دۆلار، کۆریای باشور(8.5)ملیار دۆلار، عێراق (4) بۆ (5) ملیار دۆلار، ژاپۆن (1.5) ملیار دۆلار) زۆرترین پارەی ئێران قەرزارن و دەبێت بانکی ناوەندیی و وەزارەتی دەرەوە هەماهەنگیی پێویست بکەن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە. پێگەی رۆحانی روونیکردووەتەوە: رۆژانە بڕی قەرزەکانی عێراق زیاد دەکات، چونکە هەناردەکردنی غازو کارەبای ئێران بۆ ئەو وڵاتە بەردەوامە، بەڵام بەرپرسانی بەغدا بەڵێنیان داوە کەقەرزی وڵاتەکەیان بەسیستمی کاڵا لەبەرامبەر هاوردەکردنی کارەباو غاز لەئێران بدەنەوە.  

ھاوڵاتی دابەزینی ئاستی ئامێری پڕوپاگەندەی داعش کە رۆژێک لەڕۆژان زۆر پێشکەوتوو بوو، لەدەستدانی خاک و ئایدیۆلۆژیاکەی گروپەکە دەردەخات کە لەم چەندساڵەی دواییدا دووچاری هاتووە، ھەروەھا ھەزاران ئەکاونتی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییە ناسراوەکان داخراوەو پەنا بۆ تۆڕە کەمناسراوەکان دەبات. کەناڵە پڕوپاگەندەکانی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) لە تەلەگرام و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە لەم چەند مانگەی دواییدا بەشێوەیەکی بەرچاو خراپبوون، کە بڵاوکراوەکانیان تەنیا نووسین و جارجارەش وێنەو ڤیدیۆی بێکوالێتی لەخۆدەگرن. ئەم دۆخەی رەنگدانەوەی ئەو لەدەستدانانەیە کە گروپەکە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لەئەفغانستان و بەشەکانی دیکەی جیهان دووچاری هاتووە. شکستی ناوچەیی داعش لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەئازاری 2019 گورزێکی کوشندەی لەناوەندی سەرەکیی پڕوپاگەندەی گروپەکە وەشاند، لەکاتێکدا ئەندامان و پڕوپاگەندەچییەکانی یان کوژران یان دەستگیرکران دوای داڕمانی بەناو «خەلافەتەکە». لەوکاتەوە، چەندین ئۆپەراسیۆنی ئەمنی و هەواڵگری توانا تەکنیکییەکانی گروپەکەیان سنووردار کردووە و زۆربەی سەکۆ میدیاییەکانی، تەکنەلۆژیا، ڤیدیۆگرافەرەکان، تەکنیکارانی دەنگ و پڕوپاگەندەچییەکان و کارمەندەکانی دیکەشی لێدابڕیون. ماوەی دوای ژمارەیەک هێرشی گەورەی ئەمدواییە بەرەو خراپترچوونی ئۆپەراسیۆنە میدیاییەکانی گروپە تیرۆریستییەکەیان دەرخستووە. لەچەند ساڵی رابردوودا، میدیای داعش چەندین وێنەو ڤیدیۆی کوالێتی بەرزی تاوانەکانی، لەپێش ئەنجامدان و لەکاتی ئەنجامدان و دوای ئەنجامدانیانی بڵاودەکردەوە. بەڵام ئێستا، لەگەڵ کاڵوکرچ بوونی توانای میدیاکەی، وێنەی بێ کوالێتی بڵاودەکاتەوە، ئەوەش دەریدەخات گروپە تیرۆریستییەکە هیچ توانایەک و کەرەستەیەک یان کارمەندێکی نییە بۆ دۆکیومەنتکردنی هێرشەکان بەدرێژایی پرۆسەی ئەنجامدانیان. خراپبوونی ئاستی ئەو میدیایە لەسوریاو عێراق زۆر روونە، ئەو شوێنانەی گروپەکە رۆژێک لەڕۆژان زۆرترین ناوچەی لەژێردەستدا بوو. لەکاتێکدا چیتر ناتوانێت سەرکەوتنی سەربازیی پیشانبدات یان زوڕنا بۆ خەلافەتەکەی لێبدات، گروپەکە ئێستا بەزۆری پەیامی نووسراوی سادە بڵاودەکاتەوە کە زۆربەی کات لەئەستۆگرتنی ئەنجامدانی هێرشەکانی ناتوانرێت پشتڕاست بکرێنەوە. داعش لەهه‌موو جیهاندا لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان راودەنرێت لەوکاتەوەی داعش لەهەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان قەدەغەکراوە، گروپەکە توانای لەدەستداوە بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. شیکاروانانی هەواڵگری و رۆژنامەوانی دەڵێن رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) رووبەڕووی چەند بەربەستێکی بەرچاو بووەتەوە له‌هەوڵدانیدا بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی لەسەر ئینتەرنێت. هەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان -- لەنێویاندا فەیسبووک، تویتەر، واتسئەپ، تەلەگرام -- که‌ناڵ و پەیجەکانی گروپەکەیان داخستووەو ناچاریانکردووە چەند تۆڕێکی نادیار بەکاربهێنێت بۆ برەودان بە چالاکی و ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. ئەمە زیاتر ده‌رکه‌وت کاتێک ئەکاونتێکی پەیوەندیدار بەئاژانسی هەواڵی ناشری داعشه‌وه‌ هێرشەکەی 29ی تشرینی دووەمی سه‌ر پردێکی لەندەن (له‌نده‌ن بریدج)ی لەئەستۆگرت لەڕێی بەرنامەیەکی پەیام گۆڕینەوەی روسییەوە بەناوی تامتام. دەستبەجێ دوای چەند رۆژێک لەهێرشەکە، بەهەزاران ئەکاونت و که‌ناڵی تەرخانکراو بۆ بڵاوکردنەوەی پروپاگەندەی داعش لەسەر تامتام دەرکەوتن. بەڵام بەگوێرەی چاودێرانی نێودەوڵەتی لە 3ی کانوونی یەکەم، تامتام سەدان ئەکاونتی پەیوەندیدار بەداعشی سڕییەوەو بەشێوەیەکی کاریگەر گرووپەکەی لەمینبەرەکە دەرکرد. لەکارخستنی تۆڕی ئینتەرنێتی داعش رەعد کەعبی مامۆستای تووێژینه‌وه‌ رۆژنامەوانیەکان لەزانکۆی بەغدا، باس لەوەدەکات کەهەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی مینبەرە کەمناسراو یان ناجەماوەرییەکان «سەلمێنەری ئەوەیە کە چیتر ئازاد نیە بۆ بڵاوکردنەوەی هەرشتێک کەبیەوێت بەشێوەیەکی بەرفراوان لەسەر تۆڕە جەماوەرییەکان». کەعبی وتی «وادیارە هەوڵدەدات بەدوای دەرچەی دیجیتاڵی جێگرەوەدا بگەڕێت، چونکە گرنگترین شت بۆ گروپەکە ناردنی پەیامەکانێتی بۆ جیهانی دیجیتاڵی لەهەر رێگەیەکەوە بێت. زۆرێک لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پرۆگرامی وایان داڕشتتووە کە خۆکارانە رێدەگرن لەو بابەت و ڤیدیۆیانەی بره‌و به‌داعش ده‌ده‌ن. لە 2017، تەلەگرام رایگەیاند زیاد لە 8 هەزارو (500) که‌ناڵی قەدەغەکردووە کەپروپاگەندەی تووندڕەوییان بڵاودەکردەوە، داعش گواستییه‌وه‌ بۆ تەلەگرام دوای ئەوەی لەتویتەرو فەیسبووک دەرکرایە دەرەوە. هه‌روه‌ها هەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی ئینستاگرام، کە لەلایەن فەیسبووکەوە خاوەندارێتی دەکرێت و لەگەڵ سناپچات و ھەروەھا تیک تۆک، کە لەلایەن کۆمپانیای چینی بایتدانسەوە خاوەندارێتی دەکرێن، لەلایەن بەکارهێنەران و کارمەندانی کۆمپانیاکان و فیلته‌ره‌کانی زیرەکی دەستکردەوە چاودێری دەکرێن. لەتشرینی دووەم، کارمەندێکی تیک تۆک بەئاژانسی فرانس پرێسی وت مینبەرەکە نزیکەی (10) ئەکاونتی داعشی سڕیوەتەوە له‌سه‌ر بڵاوکردنەوەی چەند ڤیدیۆیەک کە جەستەی مرۆڤیان نیشاندەدا بەنێو شەقامەکاندا رادەکێشران لەگەڵ چەکدارانی داعش بەچەکەوە. تیک تۆک، کە رێ بەبەکارهێنەرانی دەدات ڤیدیۆی کورت دروستبکەن و بڵاوبکەنەوە، بەتایبەتی لەنێو لاواندا باوە. پێشئەوەی داعش هێرشەکەی پردی لەندەن لە ئەستۆ بگرێت لەسەر تامتام، یۆرۆپۆل، دەزگای جێبەجێکردنی یاسای یەکێتی ئەوروپا، رایگەیاند بەشێوەیەکی کاریگەر تۆڕی سەر ئینتەرنێتی داعشی لەکارخستووەو نزیکەی (26) هەزار ماڵپەڕو ئەکاونتی ئینتەرنێتی داخستووە. هەڵمەتەکە ئەکاونتەکانی سەر تەلەگرامی داعشی له‌خۆگرت، وەک ئاژانسی هەواڵی «ناشر»، کە بابەته‌کانی «ئەعماق»ی بڵاودەکردەوە، که‌ باڵی پروپاگەندەی داعشه‌. سوپای ئەمریکاش ماوەیەکە کاردەکات بۆ لەکارخستنی هەوڵەکانی داعش بۆ پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێت بەئۆپەراسیۆنێکی هاککردن کەدەگەڕێتەوە بۆ 2016. پێشتر بەڵگەنامە تەواو نهێنیەکانی ئاسایشی نیشتمانی لە 21ی کانونی دووەم بڵاوکرانەوەو رایانگەیاند که‌فەرماندەیی ئینتەرنێتی ئەمریکا «بەشێوەیەکی سەرکەوتووانە بەسەر داعشدا زاڵبووە لەبواری زانیاری» و هەوڵەکانی سەر ئینتەرنێتی سنووردارکردووە بۆ تووندڕەوکردن و راکێشانی خەڵک. کەعبی وتی «لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی بابەتی تووندڕەوانە لەسەر ئینتەرنێت سەرکەوتوو بووە»و وتیشی سەرکەوتنەکە «رێ لەتیرۆریستان دەگرێت دەرفەتی ئەوەیان هەبێت کاریگەری بخەنەسەر جەماوەرو مێشکیان ژەهراوی بکەن یان بیانتۆقێنن». رێگرتن لەپروپاگەندەی داعش فازل ئەبوڕەغیف پسپۆڕی عێراقی له‌بواری هەواڵگریدا، وتی «وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆو دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق توانیویانە رێگربن لەچالاکییە ئینتەرنێتیەکانی داعش و لەڕێی هەوڵێکی هاوبەشی چەند مانگییەوە قەدەغەیان بکەن». باسی لەوەکرد «ئەم هەوڵە بووە هۆی دەستگیرکردنی چەند تۆڕو کەسێک کە تێوەگلابوون لەدروستکردن و بەڕێوەبردنی چەندین پەیج و ئەکاونت کەپشتیوانیی چالاکی و ئایدۆلۆژیای داعشیان دەکرد لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان». نزیکەی دوو ھەزار کەس لەتەواوی عێراقدا دەستگیرکراون و (22) مینبەری ئینتەرنێتی چالاکی گروپەکە داخراون. ئەبوڕەغیف وتی «بەدەستگیرکردنی پشتیوانانی داعش لەتەواوی جیهانداو داخستنی پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێتیان «سەختە بۆ داعش لەمڕۆدا ئەو مینبەرانە بەکاربهێنێت بۆ خزمەتکردن بەکارنامەکەی». وتیشی «هەوڵی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەن که‌ رێده‌گرن لەمە.» بەڵام هۆشدارییدا لەوەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیای تووندڕەو «هێشتا هەڕەشەیە، سەرەڕای هەنگاوەکان بۆ رێگرتن لەوەی ئەمە بکەن». ھەروەھا وتی «بۆ ئەوەی ئەمە کەمبکرێتەوە دەبێت چاودێریی ئەلیکترۆنی چڕبکرێتەوە». دوای لەدەستدانی سەکردەو پارەکانی، میدیاش لەدەستدەدات داعش گەیشتووەتە کۆتایی خۆی دوای ئەوەی زۆرینەی سەرکردایەتی باڵای لەدەستدا، لەگەڵ سەرچاوەکانی پشتیوانی دارایی و تواناکانی شه‌ڕکردنی. ئیبراهیم سەراجی بەڕێوەبەری رێکخراوی بەرگری لەمافەکانی رۆژنامه‌وانان، وتی «هەوڵە بەردەوامەکانی گروپەکە بۆ دۆزینەوەی پێگەیەکی سەلامەت و بێ چاودێریی لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تووشی شکست بوون و ناتوانن سەرکەوتوو بن بەهۆی ستراتیژە جیهانییەکانه‌وه‌ بۆ بەرگرتن بەو بابەتانەی لەسەر ئینتەرنێت پشتیوانی له‌تیرۆر دەکەن.» سەراجی وتی «سەرنجەکە بەردەوام لەسەر جوڵەو چالاکییەکانی داعشەو راستییەکەی ئەوەی پەنادەبەن بۆ مینبەری دیکه‌، مانای ئه‌وه‌ نییه‌ دەتوانن لەوە رزگاربن کەئاشکرا بکرێن و بەدوویان بکەون». جەختیکردەوە لەپێویستیی جێبەجێکردنی «یاسای نێودەوڵەتیی تووند» کە رێگربن لەوەی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنرێن بۆ بڵاوکردنەوەو برەودان به‌تووندڕەوی.

هاوڵاتى جوتیار عادل، وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، حکومەتی هەرێم بڕیاریداوە لەئەگەری گەیشتنی پارەکەی بەغدا کە 35% کۆی موچە فەرمانبەران پێکدەهێنێت یان ئەگەری نەناردن و زیاتر دواکەوتنی، لەهەردو ئەگەرەکەدا "بەمزوانە دەست بە دابەشکردنی موچە دەکرێت" و دواخستنی دابەشکردنی موچە لەبەرنامەی حکومەتدا نیە. وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئه‌وه‌شى ئاشكرایكرد، "ئاماده‌ین له‌50% داهاتى خاڵه‌ سنوریه‌كان‌و 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى ڕۆژانه‌ش بده‌ینه‌ به‌غدا، له‌به‌رامبه‌ر ناردنى شایسته‌ داراییه‌كانى هه‌رێم بۆ موچه‌". جوتیار عادل وتيشى:"له‌ئه‌گه‌رى ناردنى وه‌فد بۆ به‌غدا، هه‌ر هه‌مان وه‌فد ده‌چێته‌ به‌غدا كه‌ قوباد تاڵه‌بانى سه‌رۆكایه‌تى ده‌كات، چونكه‌ وه‌فدێكى سه‌ركه‌وتوو بوه‌و هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌كانیشى هه‌یه‌ بۆ بڕیاردان، هه‌ر ئه‌و وه‌فده‌ش گه‌یشته‌ چاره‌سه‌ر، به‌ڵام هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان ئه‌وه‌یان تێكداو نه‌یانهێشت ڕێكه‌وتنه‌كه‌ سه‌ربگرێت".

هاوڵاتى هه‌واڵگرى کۆریاى باشور ئاشکراى ده‌کات که‌ سه‌رۆکى کۆریاى باکور توشبوانى کۆرۆنا له‌وڵاته‌که‌ى ده‌کوژێت. ئه‌مڕۆ شه‌ممه‌ 28ى تشرینى دووه‌مى 2020، ئه‌و زانیاریانه‌ى هه‌واڵگرى باشور ئاشکرایکردوه‌، له‌سێ مانگى ڕابردودا دوو که‌س له‌کۆریاى باکور به‌هۆى توشبون به‌کۆرۆنا کوژراون. ها تایکێونگ ئه‌ندامى په‌رله‌مانى کۆریاى باشور ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد له‌کۆتایى مانگى تشرینى یه‌که‌مى ئه‌مساڵدا بازرگانێک له‌کۆریاى باکور به‌گومانى توشبونى به‌ڤایرۆسى کۆرۆنا کوژراوه‌، پێشتریش له‌مانگى ئابدا به‌رپرسێکى گومرگ له‌سه‌ر سنورى چین به‌هۆى ڕێگرینه‌کردن له‌هاورده‌کردنى که‌لوپه‌لى چینى کوژراوه‌. هه‌واڵگرى کۆریاى باشور ئاماژه‌ى به‌وه‌داوه‌، به‌فه‌رمانى کیم جون ئون سه‌رۆکى ئه‌و وڵاته‌ هه‌رکه‌س توشى کۆرۆنا ببێت، ڕاسته‌وخۆ ده‌بێت بکوژرێت، له‌به‌رامبه‌ریشدا ڕێکخراوى چاودێرى مافه‌کانى مرۆڤیش بڕیاره‌که‌ى سه‌رۆکى کۆریاى باکور به‌پێشێلکردنى مافى مرۆڤ ناوده‌بات. هاوکات ئه‌وه‌شى ئاشکرا کردووه‌ له‌کۆریاى باکور سزاى توندى سه‌رپێچیکارانى ڕێکاره‌ ته‌ندروستییه‌کان ده‌درێت که‌"سزاکان کوشتن‌و له‌سێداره‌دانن".  

هاوڵاتى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا به‌ راوێژکاره‌کانى راگه‌یاند:"ئاماده‌م له‌به‌رامبه‌ر کوژرانى هه‌ر سه‌ربازێکى ئه‌مریکا له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌، وه‌ڵامێکى وێرانکه‌ریان بده‌ینه‌وه‌". ‌رۆژنامه‌ى واشنتن پۆستى ئه‌مریکى بڵاویکردووه‌ته‌وه‌، هۆشدارییه‌کانى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ئه‌مریکا دژى ئێران دواى کوژرانى موحسین فه‌خرى زاده‌ زاناى ئه‌تۆمى ئێران دێت که‌ تاران ده‌ڵێت:" ئیسرائیل به‌رپرسه‌ له‌ کوشتنی". هه‌روه‌ها رۆژنامه‌که‌ ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه‌ که‌ تره‌مپ به‌ راوێژکاره‌کانى راگه‌یاند:"کوشتنى هه‌ر سه‌ربازیکى ئه‌مریکا له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌ هێڵى سووره‌ و له‌ تۆڵه‌یدا وه‌ڵامێکى راسته‌وخۆى وێرانکه‌رمان ده‌بێت. دوێنێ، وه‌زاره‌تى به‌رگریى ئێران رایگه‌یاندبوو، موحسین فه‌خریزاده‌ سه‌رۆکى دامه‌زراوه‌ى توێژینه‌وه‌ و ته‌کنه‌لۆژیا له‌ هێرشێکى چه‌کداریدا کوژراوه‌، به‌رپرسانى تاران، ئیسرائیل به‌ کوشتنى ئه‌و زانا ئه‌تۆمییه‌ تۆمه‌تبار ده‌که‌ن و هه‌ره‌شه‌ى تۆڵه‌کردنه‌وه‌ى ده‌که‌ن.  

هاوڵاتى ئه‌مریکا وه‌ک ئاماده‌کارییه‌ک بۆ ئه‌گه‌رى دروستبونى گرژی،  که‌شتى جه‌نگى و فڕۆکه‌هه‌ڵگرى (USS)ى ره‌وانه‌ى که‌نداو کرد. سه‌رچاوه‌یه‌کى به‌رپرس له‌ وه‌زاره‌تى به‌رگرى ئه‌مریکا به‌ سى ئێن ئێنى رایگه‌یاند،  که‌شتى جه‌نگى و فڕۆکه‌هه‌ڵگرى (USS Nimitz)ى وڵاته‌که‌یان به‌ره‌و ناوچه‌ى که‌نداو به‌ڕێکه‌وتووه‌، ئه‌وه‌ش به‌ئامانجى به‌هێزکردنى تواناى سه‌ربازى ئه‌مریکا له‌ناوچه‌که‌دا، که‌ هاوکاته‌ له‌گه‌ڵ کشانه‌وه‌ى هێزه‌کانیان له‌ عێراق و ئه‌فغانستان.  هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ خراوه‌ته‌روو که‌ ره‌وانه‌کردنى ئه‌و که‌شتییه‌ جه‌نگییه‌ به‌فه‌رمانى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ئه‌مریکا بوه‌، به‌ڵام "په‌یوه‌ندى نیه‌ به‌ کوژرانى زانا ئه‌تۆمییه‌که‌ى ئێران، چونکه‌ پێشتر بڕیارى ره‌وانه‌کردنى ئه‌و که‌شتییه‌ درابو و ئامانج له‌ بڕیاره‌که‌ش به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى هه‌نگاوه‌کانى تارانه‌ له‌ناوچه‌که‌دا.  

هاوڵاتى ‌رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى رایگه‌یاند:"ساڵى داهاتوو ژیان ئاسایى ده‌بێته‌وه‌و و ڤایرۆسى کۆرۆنا که‌ ژیانى تێکداوه‌ نامێنێت". ئه‌مڕۆ هه‌ینى 27ى تشرینى 2020، له‌ چاوپێکه‌وتنێکدا مایک رایان به‌ڕێوبه‌رى پرۆگرامى فریاکه‌وتن له‌ رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد تائێستا پێکه‌وته‌ى کۆرۆنا له‌ جیهاندا بڵاونه‌کراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌م نزیکانه‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى خسته‌روو که‌  سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئێستا له‌ زۆربه‌ى وڵاتان ژیان ئاسایى بووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام "پێویستمان به‌وه‌یه‌ ره‌چاوى خۆپارێزى زیاتر بکه‌ین و رێکاره‌ ته‌ندروستییه‌کان جێبه‌جێ بکه‌ین و خۆمان له‌ تێکه‌ڵاوى کۆمه‌ڵایه‌تى بپارێزین". رایان راشیگه‌یاند:" ئه‌گه‌رى زۆره‌ ساڵى داهاتوو کۆتایى به‌ کۆرۆنا بێت و ژیان ئاسایى بێته‌وه‌، به‌ڵام به‌ته‌واوه‌تى نه‌خۆشییه‌که‌ بنه‌بڕ نابێت به‌ڵکو ده‌رفه‌تى باش له‌به‌ر ده‌ست ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى به‌سه‌ر نه‌خۆشییه‌که‌دا زاڵ ببین". تا ئێستا ژماره‌ى تووشبووانى کۆرۆنا له‌ جیهان له‌ 60 ملیۆن تووشبوو نزیکده‌بێته‌وه‌، یه‌ک ملیۆن و 400 هه‌زار که‌سیش به‌و په‌تایه‌ گیانیان له‌ده‌ستداوه‌و 40 ملیۆن که‌سیش له‌و ڤایرۆسه‌ رزگاریان بووه‌.  

هاوڵاتى به‌رپرسانى باڵاى ئیسرائیل رایانگه‌یاند، هێزه‌کانى سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تى به‌رگریى ئیسرائیل له‌م چه‌ند هه‌فته‌ى رابردودا رێنماییان پێدراوه‌ بۆئه‌وه‌ى ئاماده‌کارى بکه‌ن بۆ ئه‌گه‌رى هێرشى سه‌ربازیى ئه‌مریکا دژى ئێران پێش کۆتایهاتنى ئیداره‌که‌ى تره‌مپ. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ 25ى تشرینى دووه‌مى 2020، میدیاکانى ئه‌مریکا بڵاویکردوه‌، حکومه‌تى ئیسرائیل رێنمایى به‌ سوپا داوه‌ له‌ ئاماده‌باشیدابن، ئه‌مه‌ش نه‌ک له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زانیاریى هه‌واڵگرییان هه‌بێت به‌وه‌ى تره‌مپ فه‌رمانى هێرشێکى له‌و شێوه‌یه‌ ده‌دات، به‌ڵکو له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌رپرسانى باڵاى ئیسرائیل پێشبینیى "ماوه‌یه‌کى زۆر هه‌ستیاری" ده‌ستاوده‌ستکردنى ده‌سه‌ڵات له‌ تره‌مپه‌وه‌ بۆ بایدن ده‌که‌ن که‌ بڕیاره‌ له‌ 20ى کانونى دوه‌مى 2021 ئه‌نجامبدرێت. ئه‌و سه‌رچاوانه‌ى سوپاى ئیسرائیل که‌ نه‌یانویستوه‌ ناویان ئاشکرابکرێت، ئاماژه‌یان به‌وه‌ کردوه‌، ئاماده‌کارییه‌کانى سوپاى ئیسرائیل په‌یوه‌ندیى به‌ ئه‌گه‌رى تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ى هێزه‌کانى سه‌ر به‌ ئێرانه‌ به‌شێوه‌ى راسته‌وخۆ یا له‌ڕێگه‌ى هێزه‌کانى نزیک لێى له‌ سوریا، غه‌ززه‌ و لوبنان. بێنى گانتز، وه‌زیرى به‌رگریى ئیسرائیل له‌ ماوه‌ى دوو هه‌فته‌ى رابردودا دوجار له‌گه‌ڵ کریستۆفه‌ر میله‌ر، وه‌زیرى به‌رگریى ئه‌مریکا به‌ وه‌کاله‌ت قسه‌ى کردوه‌ و تاوتوێى هه‌ماهه‌نگییه‌کانى ئێران و سوریایان کردوه‌. وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا هه‌فته‌ى رابردو سه‌ردانى ئیسرائیل و چه‌ند وڵاتێکى دیکه‌ى که‌نداوى کرد و تاوتوێى پرسى ئێرانیان کردوه‌. ئه‌و به‌رپرسانه‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکاش که‌ له‌ سه‌ردانه‌کاندا له‌گه‌ڵ مایک پۆمپیۆ بون به‌میدیاکانیان راگه‌یاندوه‌، "هه‌موو بژارده‌کان به‌رانبه‌ر ئێران له‌سه‌ر مێزن". ئه‌مریکا فڕۆکه‌ى بۆمبهاوێژى B52ى گه‌ڕاندوه‌ته‌وه‌ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست؛ ئه‌وه‌ش وه‌کو ئاماژه‌یه‌کى دیکه‌ بۆ ئاماده‌کارى بۆ هێرشکردنه‌ سه‌ر ئێران لێکدانه‌وه‌ى بۆ کرا.

‌هاوڵاتى ئه‌ستێره‌ى ئه‌رژه‌نتینى (دیگۆ ئه‌رماندۆ مارادۆنا) ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ له‌ ته‌مه‌نى 60 ساڵیدا کۆچى دوایى کرد. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ 25ى تشرینى دووه‌مى 2020، میدیاکانى ئه‌رژه‌نتین ئاشکرایان کرد که‌ دیگۆ ئه‌رماندۆ مارادۆنا له‌ ته‌مه‌نى 60 ساڵیدا به‌هۆى جه‌ڵته‌ى دڵه‌وه‌ کۆچى دوایى کردووه‌. مارادۆنا ئه‌ستێره‌ى تۆپى پێ چه‌ندین خه‌ڵاتى بۆ وڵاته‌که‌ى به‌ده‌ستهێناوه‌و ساڵى 1986 سه‌رکردایه‌تى هه‌ڵبژارده‌که‌ى کرد بۆ بردنه‌وه‌ى جامى تۆپى پێى جیهانی.

هاوڵاتى ‌ویلایه‌تى په‌نسلڤینیا په‌سه‌ندکردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى له‌ به‌رژه‌وه‌ندى جۆو بایدن سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراو و کامالا هاریسى جێگرى راگه‌یاند. که‌مێک له‌مه‌وبه‌ر ، تۆم وۆڵف فه‌رمانڕه‌واى ویلایه‌تى په‌نسلڤینیا له‌ رێى هه‌ژمارى خۆى له‌ تویته‌ر رایگه‌یاند ئه‌مڕۆ به‌ پێى یاسا فیدراڵییه‌کان ئه‌نجامى هه‌ڵبژارنه‌که‌ى 3ى ئه‌م مانگه‌ بۆ پۆستى سه‌رۆک و جێگرى سه‌رۆکى ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان په‌سه‌ند کرا. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ڵگه‌نامه‌ى سه‌رکه‌وتنى جۆو بایدن و کامالا هاریسى ئیمزاکردووه‌. دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ئه‌مریکا به‌ته‌واوى بێ هیوا بووه‌ له‌وه‌ى هیچ گۆڕانکارییه‌ک به‌سه‌ر ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا بێت و ئه‌مڕۆش تره‌مپ به‌ تیمه‌که‌ى راگه‌یاندووه‌ کار بۆ راده‌ستکردنى ده‌سه‌ڵات بکه‌ن.  

هاوڵاتى ‌نرخى نه‌وت له‌ بازاڕه‌کانى جیهان به‌شێوه‌یه‌کى به‌رزبووه‌ته‌وه‌و و نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى برێنت نزیکه‌ى 48 دۆلاره‌. ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه‌ 24ى تشرینى دووه‌مى 2020، نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى برێنت به‌ 47 دۆلارو 80 سه‌نت له‌ بازاڕه‌کانى جیهان مامه‌ڵه‌ى پێوه‌کراوه‌. هه‌روه‌ها نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئه‌مریکی، به‌ 44 دۆلارو 86 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت. دۆزینه‌وه‌ى چه‌ند جۆرێک ڤاکسیۆنى دژه‌ کۆرۆنا و به‌کارهێنانى له‌ چه‌ند وڵاتێکدا بوژانه‌وه‌ى بۆ بازارى نه‌وت دروست کردووه‌.

‌هاوڵاتى 'یونیتاد'، تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ برەودان بە بەرپرسیارڕاگرتنی رێکخراوی "دەوڵەتی ئیسلامی" (داعش) بەرامبەر تاوانەکانی، مەکۆیەکی نوێی سەر ئینتەرنێتی کردۆتەوە بۆ وەرگرتنی شایەتی لە رزگاربووان و شایەتحاڵانەوە. وتەبێژێکی کۆمسیۆنی سەربەخۆی باڵای مافەکانی مرۆڤی عێراق، عەلی بەیاتی وتی ئەو مەکۆ ئینتەرنێتیە دووەمین قۆناغی کاری تیمەکەیە. یەکەم قۆناغ تایبەت بوو بەکۆکردنەوەی بەڵگە، لەڕێی هەڵدانەوەی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی قوربانیانی داعش کەئەوکاتەی گروپەکە حوکمی ناوچەیەکی بەرفراوانی دەکرد لەباکور و خۆرئاوای عێراق، کوژران. عەلی بەیاتی وتی "ئەو مەکۆیە مەبەستی کۆکردنەوەی شایەتییە لە رزگاربووانی داعشەوە لەگەڵ ئەو شایەتحاڵانەی لەناوچەکانی ژێردەستی داعشدا دەژیان لەوکاتەدا". وتیشی لەکاتێکدا بەگەڕخرا کەتیمەکە نەیدەتوانی بەهەموو قوربانییەکان بگات، بەتایبەتی لەکاتی پەتای ڤایرۆسی نوێی کۆرۆنا (کۆڤید-19). مەکۆکە بۆ بەکارهێنان ئاسانەو ناونیشانە ئینتەرنێتیەکەی بڵاوکراوەتەوە لەسەر ماڵپەری ھاوڵاتی، لەم لینکەدا بەئاسانی دەستت پێی رادەگات. پێگەکە هەندێک خانەی بۆشایی تێدایە بۆ نووسینی شایەتی و بەکارهێنەران دەتوانن نووسراوی تێدا بڵاوبکەنەوە. لەهەندێک حاڵەتدا تیمە نێودەوڵەتیەکە سەردانی مەیدانیی شایەتەکان دەکەن یان راستەوخۆ پەیوەندییان پێوە دەکەن. عەلی بەیاتی وتی "ئەگەری ئەوە هەیە شایەتیی گرنگ بەمەکۆکە بگات، چونکە بۆ شایەتحاڵەکان ئاسانە دەستیان بە مەکۆکە رابگات و پێویست ناکات خۆیان بەگەشتەوە خەریک بکەن تا لێدوانەکە بەشێوەیەکی راستەوخۆ بدەن". سەرەڕای گرنگی مەکۆکە، هەندێک رزگاربووی داعش گومانیان دەربڕیوە لەسودمەندبوونی و ئاماژەیانکردووە بە نەبوونی ئاشنایی بەتۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و لاوازیی خزمەتگوزاریی ئینتەرنێت لەعێراق. دانیشتوویەکی پارێزگای زیقار، بەناوی محەمەد زەیدی کە رزگاربوویەکی کوشتاری کەمپی سپایکەرە کە تیایدا داعش زیاد لە هەزارو (500) راهێنراوی فڕۆکەوانی سەربازیی عێراقی کوشت، وتی ناوی مەکۆ نوێکەی نەبیستووە. بەگەڕخستنی مەکۆکە لەمیدیادا بەشێوەیەکی بەرفراوان رووماڵ نەکراو محەمەد پێیوانییە بابەتەکە گەیشتبێتە شەقام. بەڕێوەبەری دەزگای شەهیدانی زیقار، موهەنەد عەبدولحسەین وتی "مەکۆ ئینتەرنێتیەکە رەنگە بەسوودبێت بۆ ئەوانەی خزمەتگوزاریی ئینتەرنێتیان هەیە و دەزانن چۆن پەیوەندی تەکنەلۆژی بەکاربهێنن". بەڵام نیگەران بوو لەوەی رەنگە بەسوودنەبێت بۆ سەدان شایەتحاڵ کە لەکەمپەکانی ئاوارەکاندا دەژین و هیچ خزمەتگوزاریەکی ئینتەرنێت یان دەستڕاگەیشتن بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی نییە، وەک کۆمپیوتەر یان ئامێرە زرنگەکان. پێشنیاری کرد "گەر تیمە نێودەوڵەتیەکە دەیەوێت بەڵگەی راستەقینە و گرنگی بەدەستبگات، دەبێت پەیوەندیبکات بەکاربەدەستانی ناوچەکە و بەڕێوبەرێتیە متمانەپێکراوەکانەوە، لەنێویاندا دەزگای شەهیدان." وتیشی "دەزگای شەهیدانی زیقار چەردەیەک بەڵگەنامە و بەڵگەی هەیە دەربارەی تاوانەکانی داعش، هەروەک دەزگای دژە تیرۆریزم و دەزگا عێراقیەکانی دیکە کەشەڕی گروپەکەیان کردووەو زانیارییان کۆکردۆتەوە دەربارەی تاوانەکانی". هەروەها جەختیکردەوە لەپێویستی بە لێکۆڵینەوە لەئەندامانی داعش لەزیندانەکانی عێراقدا کە دەستبەسەرن بەهۆی تاوانی تیرۆریستییەوە، چونکە دەکرێت ناوی سەرکردەکانی گروپەکە بدەن کە لەنێو وڵاتدا یان لە دەرەوەن. موهەنەد عەبدولحسەین وتی "تیمە نێودەوڵەتیەکە پێویستە هەوڵی بەدەستهێنانی یارمەتی بدات لەدادگاکانی لێکۆڵینەوەی تاوانی عێراقەوە". تیمی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی بەبڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکانی ژمارە 2379ی 2017 پێکهات، بەمەبەستی پشتیوانیکردنی هەوڵەکانی عێراق بۆ بەرپرسڕاگرتنی داعش بەرامبەر تاوانەکانی دژی عێراقیەکان.

کاکەلاو عەبدوڵا باراک ئۆبامای سەرۆکی پێشووی ئەمریکا لەکتێبە نوێیەکەیدا چەندین سەرکردەی جیهانی هەڵدەسەنگێنێت و دان بەوەدا دەنێت لەسەر هێڵێکی راست نەڕۆشتووە لەکاتی بەهاری عەرەبی بەوپێیەی هەوڵیداوە هاوسەنگی رابگرێت لەنێوان «بەرژەوەندییە ململانێکەرەکاندا». لەسێشەممەی رابردوو ١٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠،باراک ئۆباما سەرۆکی پێشووی ئەمریکا یەکەمین ژیاننامەی خۆی بڵاوکردەوە کەدیدگایەکی نوێ دەبەخشێت و چەندین نهێنی گرنگ ئاشکرادەکات. ژیاننامەکە نزیکەی (٧١٠) لاپەڕەیەو لەمیانی  دوو بەرگدایە، کەئەمە یەکەم بەرگەو بەناوی «بەهەشتی سەرزەمین» بڵاوکراوەتەوە، تێیدا باسی چەندین تەوەری گرنگ دەکات لەوانە بەهاری عەرەبی، بینینی سەرکردە جیهانییەکان، ئۆپەراسیۆنی کوشتنی ئوسامە بن لادن، هەروەها چەندین بابەتی تر. لەسەردەمی ئۆباما کە ماوەی (8) ساڵ سەرۆک بوو لە (٢٠٠٨-٢٠١٦)، رۆژهەڵاتی ناوەراست گۆڕانکاری گەورەی بەخۆیەوە بینی کەتێیدا بەهاری عەرەبی لە ٢٠١١دا روویدا. لەکتێبەکەیدا ئۆباما باس لەو رەخنانە دەکات رووبەڕووی بوونەوە لە ٢٠١١دا، کاتێک سوور بوو لەسەر دەستلەکارکێشانەوەی حوسنی موبارەکی سەرۆکی ئەوکاتی میسر، بەڵام پێداگرییەکی کەمی کرد لەبەرامبەر بەحرەین کەخۆپشاندانەکانی سەرکوتکرد. «هیچ شێوازێکی جوانم پێ نییە بۆ روونکردنەوەی ئەو ناهاوئاهەنگییە دیارە، جگە لەوەی دان بەوەدا بنێم کە جیهان ئاڵۆزو شێواو بوو، کە لەئەنجامدانی سیاسەتی دەرەوەدا دەبوو بەبەردەوامی هاوسەنگی رابگرم لەنێوان بەرژەوندییە ململانێکەرەکاندا»، ئۆمابا وای نووسیوە. بەهاری عەرەبی زنجیرە خۆپیشاندانێک و شۆڕشی چەکداری بوو کە لەکۆتایی ٢٠١٠و سەرەتایی ٢٠١١ لەتونسەوە دەستیپێکرد دژی نادادی کۆمەڵایەتی و رژێمی سەرکەوتکەرو دواتر پەلی کێشا بۆ میسر، لیبیا، یەمەن و بەحرەین، هەروەها سوریاو بەهاتنە خوارەوەی سەرۆکەکانیان کۆتایی هات لەسەر حوکم جگە لەدوو وڵاتی کۆتایی. لەمیانی کۆبوونەوەیەکیدا لەگەڵ موحەممەد بن زاید شازادەی جێنشینی دوبەی، ئۆباما دەڵێت «ئاگادارکراوەتەوە» لەوەی زۆر پاڵپشتی خۆپیشاندانە دیموکراسییەکانی بەهاری عەرەبی دەکات دوای ئەو وتارەی پێشکەشی کردو داوای لەحوسنی موبارەک سەرۆکی ئەوکاتی میسر کرد دەستهەڵبگرێت لەسەرۆکایەتی و لەسەر حوکم بێتە خوارەوە. ئوباما نووسیویەتی «موحەمەد بن زاید پێی وتم ‹پەیامە گشتییەکە کار لەموبارەک ناکات، بەڵام کار لەهەرێمەکە دەکات›، ئەو پێشنیاری ئەوەی کرد ئەگەر میسر بڕووخێت و ئیخوان موسلیمین دەسەڵات بگرنەدەست، ئەوا هەشت سەرکردەی عەرەبی تر دەکەون هەر لەبەرئەوە بوو کە رەخنەی لەوتارەکەم گرت». «ئەو وتی ‹ئەمە وا پیشاندەدات ئەمریکا هاوبەشێک نییە ئێمە بتوانین لەماوەی درێژخایەندا پشتی پێ ببەستین»›. سەرۆکی پێشووی ئەمریکا باس لەوەش دەکات دەنگی بن زاید «ئارام و ساردوسڕ بوو، قسەکانی داواکاری یارمەتی پێوە دیاربوو، وەک لەوەی ئاگادارکردنەوە بێت، هەرچییەک بەسەر موبارەکدا بهاتبا،  یاساو رێسا کۆنەکە نیازی ئەوەی نەبوو بەبێ شەڕ دەسەڵات بدات بەدەستەوە». کاتێک دێتە سەر باسی خۆپیشاندانەکانی بەحرەین، ئۆباما باس لەوە دەکات مەترسی تێکدانی پەیوەندییەکان لەگەڵ سعودیە، ئیمارات، بەحرەین وایکردووە نەتوانێت هەڵویستێکی توندی هەبێت. خۆپیشاندانەکانی بەحرەین لە ١٤ی شوباتی ٢٠١١ دەستیپێکردو تەنها دوای یەک مانگ بەحرەین داوای لەهێزی قەڵغانی نیمچە دوورگەی عەرەبی – هێزیکی هاوبەشی وڵاتە عەرەبییەکانی کەنداوەو لەسعودیەو ئیمارات و چەند وڵاتێکی تر پێکدێت – کرد تادەستوەردان بکەن لەخۆپیشاندانەکان و بێنە ناو وڵاتەکەوە بۆ سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران. ئۆباما ئاماژە بەوە دەکات پەیوەندییە نزیکەکەی لەگەڵ حکومەتی بەحرەین وایدەکرد کەئەمریکا «بەنهێنی فشار» بکات بۆ چاکسازی «بەڵام دەسەڵاتدارانی بەحرەین خۆپیشاندانەکانیان بەدەستی دوژمنانیان دەبینی کەئێرانی لەپشت بێت و دەبێت کۆتایی پێبهێنرێت». «لەدانیشتنەکاندا لەگەڵ سعودی و ئیماراتییەکان، رژێمی بەحرەین نیازیان وابوو کەزۆرمان لێبکەن تابڕیارێک بدەین، هەروەها هەموویان ئاگاداربوون لەوەی کاتێک بهاتابایە سەر باسی کردەی جددی، ئێمە نەماندەتوانی پێگە ستراتیجیەکەمان بخەینە مەترسییەوە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتێکدانی پەیوەندییەکانمان لەگەڵ سێ وڵاتی کەنداو»، ئۆباما وای نووسیوە. یەکێکی تر لەتەوەرە گرنگەکانی کتێبەکەی باسکردنی ئۆپەراسیۆنی کوشتنی ئوسامە بن لادنە کەدەڵێت جۆو بایدن جێگری پێشووی ئەوکاتی ئۆباماو سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئیستای ئەمریکا دژی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکە بووە. لە ٢ی ئایاری ٢٠١١ ئۆسامە بن لادن سەرکردەی ئەلقاعیدە لەشاری ئابوت ئابادی پاکستان لەلایەن چەند هیزێکی تایبەتی ئەمریکییەوە کورژا لەئۆپەراسیۆنێکدا کە ناوی لێنرابوو «رمی نیپتۆن»، هەرچەندە بەتەواوی دڵنیانەبوون بن لادن لەو ماڵەدایە کەهێرشی بۆ دەکەن. ئۆباما سەبارەت بە بۆچوونی بایدن لەسەر هێرشەکە نووسیویەتی: «دژی پەلامارەکە بوو بەوپێیەی دەیوت؛ بە لەبەرچاوگرتنی لێکەوتە گەورەکانی شکستخواردن، پێمباشە هەموو بڕیارێک دوابخەم هەتا کۆمەڵگەی هەواڵگری زیاتر دڵنیادەبنەوە لەوەی بن لادن لەخانووەکەدایە». بابەتێکی تر لەکتێبە نوێیکەیدا، بینینی سەرکردە جیهانیەکانە بۆ یەکەمجارو دواتر هەڵسەنگاندنیانە دوای بینینیان لەوانە ڤلادمیر پوتن، رەجەب تەیب ئەردۆغان، هەروەها بنیامین ناتانیاهۆ. ئۆباما لەبارەی ڤلادمیر پوتینەوە دەڵێت: «وەک بەڕێوەبەرێکی بەندیخانە وایە... پوتن بیری ئەو پیاوانەی خستمەوە کە (تامی هۆڵ)یان – پارتێکی سیاسییە لەناو پارتی دیموکراتەکان – بەڕێوەدەبرد، هەروەک ئەوان توند، زیرەکی شەقامەکان، کارەکتەرێکی بێ هەست و سۆز.... کە پلە و پۆست بەخشینەوە، بەرتیل، پارە کشانەوە، ساختەکاری، توندوتیژی جارجارە بەئامرازی یاسایی دەبینێت وەک بەشێک» لەکارەکەی. لەبارەی بینینی یەکەمجاری رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیاوە، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا دەڵێت: «ئەو هەستە بەهێزەم بۆ دروستبوو کە پەیوەستبوونی بەدیموکراسی و یاساوە رەنگە تا ئەوکاتە بمێنێتەوە کەتەنها دەسەڵاتی خۆی بهێڵێتەوە». ئۆباما، کە لەماوەی سەرۆکایەتیدا پەیوەندییەکی خراپی هەبوو لەگەڵ بنیامین ناتانیاهۆ، باسی سەرکردە ئیسرائیلییەکە دەکات و دەڵێت: «تێڕوانینی بۆ خۆی وەک پارێزەری سەرەکی خەڵکی جولەکە دژی هەر ئافاتێک وایلێکردبوو پاساوی بۆ هەموو شتێک هەبێت کە لەدەسەڵاتدا بیهێڵیتەوە، هەروەها ئاشنای بەسیاسەت و میدیای ئەمریکا بڕوابوونێکی وای بۆ دروستکردبوو کە دەتوانێت دژی هەموو فشارێک بوەستێتەوە کە لەلایەن ئیدارەیەکی دیموکراتی وەک ئەوەی من بکرێتە سەری». رەنگە سەیرترین قسەی سەرکردەکان لەژیاننامەکەی ئۆبامادا قسەکەی شاعەبدوڵلا بن عەبدولعەزیز بێت، کە پاشای سعودیە بوو تا ٢٠١٥  دوا ئەوەی مرد، ئۆباما باسی ئێوارەخوانێک لەگەڵ شا دەکات کەقسەیان دەربارەی خێزانەکانیان کردووە. «شا پرسیاری لەتەندروستی خێزانەکەم کردو منیش باسی ئەوەم کرد چۆن میشێڵ و کچەکانم خۆیان دەگونجێنن لەگەڵ ژیان کردن لەکۆشکی سپی. ئەو باسی ئەوەی بۆ کردم (١٢) ژنی هەیە [راپۆرتە رۆژنامەوانییەکان باس لەوەدەکەن ژمارەکە (٣٠) ژنە] لەگەڵ (٤٠) منداڵ و دەیەها نەوەو نەوەی نەوە»، ئۆباما وای نووسیوە. «پێم وت: هیوادارم پێت ناخۆش نەبێت خاوەن شکۆ، بەڵام چۆن بەردەوام دەبیت (هەڵدەکەیت) لەگەڵ (١٢) ژندا؟» «ئەویش پێی وتم ‹زۆر بەخراپی› لەکاتێکدا بەبێزارییەوە سەری دەلەقاند. ‹یەکێکیان هەمیشە حەسودی بەوی تر دەبات، هەڵکردن لەگەڵیان ئاڵۆزترە لەسیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست»›.

هاوڵاتى ‌دواى سووربوونێکى زۆر له‌سه‌ر ره‌تکردنه‌وه‌ى ئه‌نجامه‌کانى هه‌ڵبژاردن له‌لایه‌ن ترامپه‌وه‌، دوێنێ نه‌رمیه‌کى پێشانداو رایگه‌یاند:" به‌ تیمه‌که‌م راگه‌یاندووه‌، ئه‌وه‌ بکه‌ن که‌ ده‌بێت بکرێت." دۆناڵد تره‌مپ له‌ تویتێکدا رایگه‌یاند، چیدى ئه‌و رێگرى له‌ هاوکارى حکومه‌ته‌که‌ى بۆ جۆ بایدن ناکات تا ده‌ست به‌ گواستنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات بکرێت و نوسیویه‌تى " به‌ تیمه‌که‌م راگه‌یاندووه‌، ئه‌وه‌ بکه‌ن که‌ ده‌بێت بکرێت." له‌به‌رانبه‌ردا جۆ بایدن ستایشى هه‌ڵوێستى تره‌مپ ده‌کات که‌ رێگا به‌ گواستنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات به‌شێوه‌یه‌کى ئاشتیانه‌ ده‌دات. هه‌موو ئه‌م گۆڕانکارییانه‌ دواى ئه‌وه‌ دێت که‌ ئه‌و ولایه‌تانه‌ى ترامپ کێشه‌ى له‌ ئه‌نجامه‌کانى هه‌بوو، به‌ره‌به‌ره‌ ئه‌نجامه‌کانى یه‌کلایى ده‌کرێته‌وه‌ هه‌مووشیان له‌ قازانجى جۆبایدن، کاندیدى دیموکراته‌کان بووه‌.