وەزارەتی ناوخۆی هەرێم دواین زیانەکانی لافاوەکەی بڵاو کردەوە

مارك ساڤایا، نێردەی تایبەتی سەرۆكی ئەمریكا بۆ عێراق دەڵێت:سوپاسی ئەنتۆنیۆ گۆتێریش، سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكەم بۆ هەڵبژاردنی سەركردەی لێهاتوو و بیر تیژ، بەرهەم ساڵح، سەرۆكی پێشوی عێراق دەكەم، بۆ سەرۆكایەتیەكردنی كۆمیسياریای كاروباری پەنابەرانی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان. ساڤایا لە نتوسینێكدا لە سەكۆی "ئێكس"، وێڕای پیرۆزبایكردنی لە بەرهەم ساڵح، رایگەیاندووە: هیچ كەس لەو شایستە تر نییە بۆ وە رگرتنی بەرپرسیارێتیەو بەتایبەت كە ئەو ژیانی پەنابەری ئەزموون كردووە. دكتۆر بەرهەم ساڵح،  سەرۆك كۆماری پێشوی عێراق پۆستی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکانی بۆ کاروباری پەنابەران وەرگرت.  پۆستی کۆمیسیاری باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان یەکێکە لە پۆستە هەرە باڵا و کاریگەرەکان لە دوای سكرتێری گشتی  لە رێکخراوەکانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان. لیژنەی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بە سەرۆکایەتی  ئەنتۆنیۆ گوتێرێس، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان چاوپێکەوتنی لەگەڵ کاندیدەكان كردووە بۆ وەرگرتنی پۆستی کۆمیسیاری گشتیی بۆ کاروباری پەنابەران. پێشتر سەرچاوە دیپلۆماسییەکان لە نیویۆرک ئاشكرایان كرد، بەرهەم ساڵح، سەرۆک کۆماری پێشووی عێراق بۆ پۆستی کۆمیسیاری باڵای كاروباری پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان کاندید کراوە،  كە  لەدوای پۆستی ئەمینداری گشتی، یەکێکە لە دیارترین پۆستەكانی ناو ئەو رێکخراوە نێودەوڵەتییەو، لە ماوەی حەوت دەیەی رابردوودا، هیچ کەسایەتییەک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەم پۆستەی وەرنەگرتووە. جگە لە "سەدرەدین ئاغاخان" کە بە ڕەچەڵەک ئێرانییەو، لە چوارچێوارچێوەی ئەرستۆکراتی ئەوروپی هەژماركراوە، لە ماوەی (٧٥) ساڵی رابردوودا هیچ کەسایەتییەکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو پۆستەی وەرنەگرتووە،  پێشتر ئەو پۆستە لەلایەن ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس، سکرتێری گشتی ئێستای نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بەڕێوەبراوە. بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەگان، ژمارەی کاندیدەکانی بۆ ئەو پۆستە زیاتر لە (10) کەس تێناپەڕێت، کە زۆرینەیان كەسایەتی ئەوروپی بوون.

لافاو بۆنەیەك نییە بۆ دەستكەوتی سیاسی سلێمانی، 12ی كانونی یەكەمی 2025: سەنتەری میترۆ رایدەگەیەنێت، كارەساتی لافاوەكەی چەمچەماڵ و كەلار و ناوچەكانی تری گەرمیان، بۆنەیەك نیین بۆ دەخستنی رقی سیاسی و ململانێی نێوان هێزە سیاسییەكان، دەبێت میدیا جیاوازی بكات لە نێوان هاوپشتی لێقەماوان و بانگەشەی سیاسی و حزبی. كاری میدیا لەكاتی كارەسارەساتی وەك لافاو، پێدانی زانیاریییە لەسەر گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوای ناوچەكە، رێڕەوەكانی لافاوەو مەترسی سەرهەڵدانەوەی، هۆشیاركردنەوەی كردنەوەی هاوڵاتیان لە مەترسییەكانی هەروەها ئاسانكاری پەیوەندی نێوان هاوڵاتیان و دەزگای رەسمی و رێكخراوە خێرخوازەكان، دەستنیشانكردنی پێداویستییەكانی خەڵكی زیان لێكەوتوو، نەك گوتاری سیاسی بێزاركەرو دووبارەی سەردەمی بانگەشەكانی هەڵبژادن. سەنتەری میترۆ جەختدەكاتەوە بەكارهێنانی ئەم كارەساتە مرۆییە بۆ قازانجی حزبی یان ئەجیندای سیاسی، تەنیا پێشێلكردنی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانی نییە، بەڵكو بێ بایەخكردنی ئازارەكانی خەڵكی لێقەوماوە كە قوڕو لیتەی لافاوەكە ژیانی گەمارۆ داون، شەرم بكەن. هەروەها داوا دەكەین حكومەت بە بەرپرسیارێتی تەواوی خۆی هەستێت، بە تایبەتیش كە پێشبینی شەپۆلی تری بارانی بەخوڕ دەكرێت، ئێستا كاتی خۆدیزنەوەو  پاساو نییە، كاری موزایەداتی سیاسی نییە، كاتی كاری مەیدانی و هەماهەنگی كاریگەرە، بە تایبەتیش كارەساتەكە دەریخست توێژێكی پەراوێزخراوی بێ ماف چۆن ژیانیان بەسەر بردووە. سەنتەری میترۆ بەرێزەوە دەڕوانێتە كەمپین و هەوڵی رێكخراوە خێرخوازییەكان بۆ بەهاناوە چوونی لێقەماوان. سەنتەری میترۆ چاودێری كارەكانی كۆمسیۆنی فریاگوزاری و بوژانەوەی مرۆیی چەمچەماڵ دەكات، كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان بۆ كۆنترۆڵكردنی قەیران و قەرەبووكردنەوەی دەستنیشانكردنی كەموكوڕییەكان و لێپرسینەوە لە كەمتەرخەمییەكان، پێكهێناوە، داوا لە رۆژنامەنووسان دەكەین وەك سەرچاوەی رەسمی هەمئاهەنگی لەگەڵ بكەن.

پەروین بوڵدان، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی توركیا، دوای كۆبونەوەیەكەیان لەگەڵ دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی نەتەوەپەرستی توركیا، لە لێداوانێكدا بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند: ئەمڕۆ لێرەین بۆ دیدار لەگەڵ بەڕێز باخچەلی، بەناوی شاندەکەمانەوە سوپاسی باخچەلی و تیمەکەی دەکەم، جەختیش دەکەمەوە کە کۆبونەوەکەمان زۆر بەرهەمدار بوو، بەرێز باخچەلی و شاندەکەیمان ئاگادار كرد لەبارەی ئەو کۆبونەوەیەی کە لە رۆژی ٢ی کانوونی دووەم لە ئیمرالی ئەنجاممان دا و گفتوگۆکانی دواترمان خستەڕوو. باسمان لەو قۆناغە كرد پرۆسەکە پێیگەشیتووە، لەبارەی هەنگاوەکانی داهاتوو بیروڕامان ئاڵوگۆڕ کرد، دەمەوێت جەخت لەسەر گرنگی و بەهای ئەم دیدارە بکەمەوە، بە لەبەرچاوگرتنی قۆناغی ئێستای پرۆسەکە، پێمان وایە زۆر گرنگە لەسەر بنەمایەکی نوێ، یان لە قۆناغێکی نوێدا بەرەو پێشەوە بچین، گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە چووینە قۆناغی دووەم. پەروین بوڵدان لە درێژەی قسەكایندا ئاماژەی بەوەشكرد: لە قۆناغی دووەمدا چوارچێوەی یاسایی پێویستە، ئەم چوارچێوەیە دەبێت "یاسای ئاشتی" بێت، ئێمە دەمانەوێت بە تایبەتی جەخت لەسەر ئەم خاڵە بکەینەوە.  ئەو کارەی کە کۆمیسیۆن و لایەنە سیاسییەکان لەمەودوا ئەنجامی دەدەن، لەم ئاستەدا زۆر گرنگ دەبێت، بۆچوونەکانمان گەیاندووەتە بەڕێز باخچەلی و چاوەڕوانییەکانمان سەبارەت بە یاساکە روون کردووەتەوە، بەشدارییەکی بەرچاوی لەم پرۆسەیەدا کردووە و پێمان وایە بەردەوام دەبێت لەو کارە. دوابەدوای قسەكانی بوڵدان، باخچەلی وتی: پەروین خانم بە روونی هەڵوێستی خۆی راگەیاندووە؛ من پشتگیری لە هەموو وشەیەک دەکەم کە وتویەتی. ئەمڕۆ شاندێکی پارتی یەكسانی و دیموکراسی كە پێکهاتبون لە پەروین بوڵدان، جێگری سەرۆکی پەرلەمان، میتحەت سانجار پەرلەمانتاری دەم پارتی و فایک ئۆزگور ئەرۆڵ، پارێزەر لە فەرمانگەی یاسایی ئەسرین، سەردانی دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی نەتەوەپەرستی توركیا (مەهەپە)یان لە پەرلەمان کرد.

دوران کاڵکان ئەندامی ئەکادیمیای زانستە کۆمەڵایەتییەکانی عەبدوڵا ئۆجالان ئاماژەی بە گرنگی قۆناغی ئێستای پرۆسەکە کرد و گوتی: "پرۆسەیەکی یەکلاکەرەوەیە، مرۆڤ دەبێت زۆر ئاگاداربێت، چونکە پرۆسەیەکی کاتیی نییە بەڵکو پرۆسەیەکی ژیانییە." دوران کاڵکان ئەندامی ئەکادیمیای زانستە کۆمەڵایەتییەکانی عەبدوڵا ئۆجالان دوێنێ ئێوارە لە بەشداری بەرنامەیەکی تایبەتی مەدیا خەبەر تیڤییدا هەڵسەنگاندنی بۆ بابەتەکانی؛ قۆناغی ئێستای پرۆسەکە و گرنگی کۆبوونەوەکەی ئیمراڵیی کۆمیسیۆن کە لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆدا ئەنجامدرا و  پێشهاتە سیاسییەکانی تورکیا و هەرێمەکە کرد. 'پێویستە بە گرنگ تەماشای کۆبوونەوەکەی ئیمراڵی بکرێت' دوران کاڵکان سەرنجی خستە سەر ئەو ڕەخنانەی پەیوەست بە کۆتایهاتنی کارەکانی کۆمیسیۆنەوە لە ئارادان و گوتی: "لە کۆتاییدا شاندێک ڕۆشتنە ئیمراڵی و لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ کۆبوونەوە. بەشێک لە تێبینی و کۆنووسەکانی کۆبوونەوەکەدا بۆ ڕای گشتی بڵاوکرایەوە. پوختەی کۆبوونەوەکە لە کۆمیسیۆنی پەرلەماندا ئاشکرا کرا و لە ڕێگەی میدیاکانەوە لە ناو ڕای گشتییدا بڵاوبووەوە. هەموو ئەمانە هەنگاوی گرنگن. بەشداری پەرلەمان لەم ئاستەدا بە کۆیی کارەکانییەوە، بە کۆبوونەوەیشی لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ هەموو هەنگاوی گرنگ بوو، پێویستە مرۆڤ بە گرنگییەوە لەم کارانە بروانێت." 'پرۆسەیەکی ژیانییە، نەک کاتی' کاڵکان لە بەردەوامییدا ئەمەی گوت: "ئەنجامی کۆبوونەوەکەی شاندەکەی کۆمیسیۆن و ڕێبەر ئاپۆ، ڕاگەیاندنی  ئەنجامەکەی لە کۆمیسیۆندا گفتوگۆی لەسەر دەکرێت. بێگومان ئاساییە مشتومڕ و بۆچوونی جیاواز هەبێت. ئەم گفتوگۆیانە دەرخەری دۆخێکی تەندرووستە. دەگوترێت، کارەکانی کۆمیسیۆن لەسەر ئەم بنەمایە گەیشتووە بە خاڵێکی گرنگ و کاریگەر. خودی سەرۆکی پەرلەمان ئاماژەی بەم خاڵە دا و بە ڕای گشتی ڕاگەیاند. لە ئێستادا ڕاپۆرتی لایەنەکانی کۆمیسیۆن وەدەگیرێت. کۆمیسیۆن دەڵێت، لەسەر شێوەی چوارچێوەی سیاسی و یاسایی پرۆسەکە، ڕاپۆرتێکی بەرفروان پێشکەشی پەرلەمان دەکات. بەڕاستی ئەمە گرنگە. یانی ئەنجامی کارەکانی خۆی ڕادەگەیەنێت و کۆمیسیۆن پێشنیارەکانی ڕادەستی پەرلەمان دەکات. خاڵێکی یەکلاکەرەوەیە کە پەرلەمان سیاسەتی پرۆسەکە بەڕێوەدەبات، پێویستییەکانی پرۆسەکە جێبەجێ دەکات. چۆن دەبێت؟ چ ڕاپۆرتێک ئامادە دەکرێت و پێشکەش دەکرێت؟ ناوەڕۆکەکەی چۆنە؟ بێگومان ڕاوەستە لەسەر ئەمانە دەکەین و بەدواداچوونی بۆ دەکەین و دەیبینین. درووست نییە لە ئێستاوە هیچ شتێک لەسەر ئەم بابەتە بگوترێت، باشترە لە کاتی خۆییدا بۆچوونمانی لەسەر دەربرین. بۆیە لە ئێستادا ئێمە و ڕای گشتیش سەیری دۆخەکە دەکەین. بێگومان کاتێک هەنگاوێ نوێمان بینی بۆچوومانی لەسەر دەڵێیین، هەموو کەسێک هەڵوێستی خۆی دەردەبڕێت. قۆناغێکی یەکلاکەرەوەیە، دەبێت مرۆڤ زۆر ئاگاداربێت. پێویستە بە هەستیارییەوە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. هەمیشە جەختمان لەمە کردووەتەوە؛ ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەکی کاتیی نییە، بەڵکو پرۆسەیەکی هەمیشەیی و ژیانییە. ڕێبەر ئاپۆیش چەندین جار جەختی لەمە کردووەتەوە. پرۆسەکە بۆ تورکیا و داهاتووی کورد و هەموو ناوچەکە و مرۆڤایەتیش گرنترین پرۆسەیە. ئەوانەی بەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ پرۆسەکەدا ناکەن زۆر بە هەرزانی هەڵسەنگاندی بۆ دەکەن. بێگومان مرۆڤگەلێکی لەم شێوەیەش هەیە. پلانسازی سەد ساڵی، هەزار ساڵی بەڵام دەبێت مرۆڤ گوێ لەوانە نەگرێت. دەبێت مرۆڤ جددیەت و مانای پرۆسەکە ببینێت، بزانێت پرۆسەکە ڕێگری لە چ جۆرە کارەساتێک دەکات، چ جۆرە ئاییندەیەک درووست دەکات، چ ئاییندەیەکی دیموکراتیک درووست دەکات. ڕێبەر ئاپۆ گوتی: 'پلانسازی سەد ساڵ، هەزار ساڵە دادەڕێژین. لەسەر بنەمای خوشک-برایەتی و گەلانی تورک-کورد و گەلان، جیهانێکی نوێ بنیات دەنێین کە پشت بە خوشک-برایەتی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و یەکێتی دیموکراتیک دەبەستێت.' بە واتایەکی تر ئێمە دەڵێین سیستەمێکی جیهانی هەیە. خەریکە هەموو جیهان دەبێتە گوندێک. هەمووان ئیدی بە شێوەیەکی جیهانیی مامەڵە دەکەن. سیستەمی سەرمایەداری پێکهاتەیەکی هەژموونخوازی جیهانیی درووست کردووە. دەبینرێت سەد ساڵە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان خستۆتە چ حاڵێکەوە. ئەم دۆخە نەرێنییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کاریگەری لەسەر هەموو جیهان داناوە. فشار و داگیرکاری ئەزموونکردووە. ئەوەندە خراپەکاری، شەڕ، برسێتی، قەیران لە جیهاندا هەیە، لە ئێستادا کە کێشەی ئاو سەرهەڵدەدات و ڕێشەکەی لە سەختبوونی شەڕەکاندایە. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان گەیاندووەتە دۆخێک، کە پرسی کورد بنکەکەیەتی. ڕێبەر ئاپۆ گوتی، 'هەوڵ دەدەین هەموو ئەمانە چارەسەر بکەین'. دەبێت مامەڵەیەکی درووست نیشان بدرێت لەم دواییانەدا شاندی دەم پارتی لەگەڵ ڕێبەر ئاپۆ کۆبوونەوەی ئەنجام دا. لەسەر بۆچوونەکانی وی ڕاگەیاندراوێک بە میدایاکان درا. ڕاگەیاندراوەکان زۆر گرنگ بوون. ڕێبەر ئاپۆ جگە لەوەی جەختی لەسەر گرنگی پرۆسەکە بۆ ئاستی نێونەتەوەیی کردەوە، بانگەوازی لە ڕای گشتیی ناوخۆیی و کۆمەڵگەش کرد. بە واتایەکی دیکە جەخت لەوە دەکرێتەوە کە دەبێت هەمووان بە درووستی لە پرۆسەکە نزیک ببنەوە. ڕاشیگەیاند، دەبێت کۆمەڵگە بە درووستی درکی پێ بکات. هەموو ئەمانە بانگەوازی یەکێتی و یەکگرتووین. پەیامی زۆر گرنگ بوون. بێگومان ئەگەر دەرفەتی بەهێزتری بۆ بڕەخسێت پەیامی گرنگتر بە ڕاگشتیی دەدات". 'دەزانین پڕۆسەکە سەختی و دژواری خۆی هەیە' کاڵکان ئاماژەی بەوەشدا، هەمووان پەرلەمان وەک ناونیشانی چارەسەریی نیشان دەدەن  و گوتی: "لەو کاتەدا دەبێت پەرلەمان ئەم ئیرادەیە نیشان بدات، توانای خۆی دەرخات. هەربۆیە دەبێت بتوانێت زیاتر خاوەنداری لە پرۆسەکە بکات. بە واتایەکی تر شەڕ هەیە ڕێگەی چارەسەری دادەڕێژرێتەوە. ئەو لایەنانەی شەڕیان کردووە کۆدەبنەوە. دەبێت ئەم کۆبوونەوەیە بە جدی هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت و بەشداری تیدا بکرێت. ئەمە سەرەتاییترین شت بوو، هەندێک فشار هەیە. لە ڕاستیدا لە پرۆسەکەدا سەختی و دژواری هەیە، هەست بەمە دەکەین. بە واتایەکی تر بۆ هەموو کەسێک سەختی هەیە. سەختی و دژوارییەکان لایەنێکن، بەردەنگمان هەیە، بەڵام هەبوونی ئەم سەختییانە نابێت بکرێتە بیانوویەک بۆ ئەوەی سیاسەت بێدەنگ بکرێت و بە لاوازی نزیک ببنەوە. سیاسەتی تورکیا لەم چوارچێوەیەدا ڕووبەڕووی ئەزموونێکی مێژوویی و جدی بووەتەوە. نەیتوانی ئەزموونێکی باش لە پرۆسەی ڕابردوودا نیشان بدات. ئێستا دەتوانێت ئەزموونێکی باش نیشان بدات و هەنگاوێک بنێت یا نا؟ گرنگترین لایەن ئەم پرسیارەیە. واتە دەبوو ئەزموونێکی درووست دەرکەوتایە بەڵام وانەبوو." 'جەهەپە بەم ئەزموونەوە خاڵێکی لەدەستدا' کاڵکان سەبارەت بەو لایەنانەی نەچوونە ناو شاندەکە و ڕەخنەدانی خۆیانیان دایەوە وتی: "ئەو لایەنانەی نەچوونە ناو شاندەکە دواتر ڕەخنەدانی خۆیانیان نیشاندا، بەڵام بۆ هەندێک کەس دەتوانین بڵێین 'داوای لێبوردنیان لە کەموکورتیەکانیان گەورەتر بوو'. کردەوە و قسەکانی جەهەپە لە گەڵ یەک نەهاتنەوە. جەهەپە بۆ ئەمە وڵامێکی دەبێت. یانێ ئێستا مشتومڕ لە نێوانیان هەیە و دەڵێن لە نێوان هاوڕیانماندا دەستوەردان هەیە. باسی ئەوە دەکەن هەم لەناو فراکسیۆنی یەنی یۆل و هەم لە ناو جەهەپەدا دەستوەردان هەیە. ڕێبەر ئاپۆش هۆشداریی دابوو و وتبووی؛ 'دەتوانرێت میکانیزمی کودەتا لە هەر کاتێکدا بەکار بهێنرێت، لە ژێروە کار دەکرێت'. بۆیە دەبێت کاریگەری ئەوانەش هەبێت. بەڵام قسە و کردەوەیان یەکی نەگرت، یانێ بەو ئەزموونەوە خاڵێکیان لەدەستدا. لەوانەیە هێشتا یەکگرتوو بن بۆ نموونە، لایەنەکانی فراکسیۆنی یەنی یۆل زۆر قسەیان دەکرد. تەنانەت ئەگەر بۆچوونەکەشیان لە پەرلەمان پەسەند نەکرا، کاتێک شاند پێکهێنرا، دەبوو ئامادە بووان بۆ ڕۆیشتن بۆ ئیمراڵی. پاشان جەهەپە باسی لە چارەسەری دیموکراسیانەی پرسی کورد دەکرد. ئەگەر بەڕاستی یەکگرتوو ببووان، بێگومان بەردەنگی چارەسەری پرسی کورد ڕێبەر ئاپۆیە. ئۆزگور ئۆزەل لە ئامەد بەڵێنێکی بە ڕای گشتی دا و وتی؛ 'گەلی کورد هەرچییەک بڵێت، لەلای ئێمەش پەسەندکراوە. گەل دەڵێن 'ئیرادەمان لە ئیمراڵییە' بەڵام ئێوە ئەو ئیرادەیە قبوڵ ناکەن، دەڵێن ئێمە ئیرادەی کورد دیاری دەکەین. ئەی لە کۆێیە دیموکراسی؟ ئەی کوا چارەسەری دیموکراسی؟ زۆر و گوشارەکانی جەهەپە هێشتا گەورەترن. گۆڕانکاری شەڕی دەسەڵاتداری دەکرێت. بەڵام ئەگەر بەهەمان شێوەش بەردەوام بێت دیسان ناتوانێت شتێکی جیاواز بخوڵقێنێت، بۆیە دەبێت وریاتر بێت. بە کورتی دەبێت یەکدەنگ و یەکگرتوو بێت. هەروەها دەبوو ئەنجامی کۆبوونەوەکەی ئیمراڵی بەشێوەیەکی دروست و ڕەزامەندانە پێشکەشی کۆمسیۆنی پەرلەمان بکرێت. لەبەر ئەوە هیچ شتێکی شاراوە نییە. بۆچی لە بۆچوونەکانی رێبەر ئاپۆ دەترسن؟ من لەمە تێناگەم." 'دەبێت پەرلەمان نەترسێت' دوران کاڵکان ئاماژەی بەوەشکرد، ئەوەی کە پێشکەشی کۆمیسیۆن کرا، لە قسەکانی ڕێبەر ئاپۆ زیاتر، قسەکانی شاندەکە بۆ خۆیان بوون و وتی: "بۆچوونەکانی ڕێبەر ئاپۆ ڕانەگەیەندراون. ئێوە چوون بۆ کۆبوونەوە، ئێوە پێویستتان بە کۆبوونەوە بینی، بۆیە دەبوو لەو کاتەدا کارێک بکرایە. ئیمە چۆن باسی بکەین؟ دەبوو باسی ئەو بۆچوونانە بکرایا. بەڵام لەوە دەترسن. ئەمە ڕاستیەکەیە، ئایا دەکرێت بەمە بوترێت شۆڤێنیزم؟ دەتوانین بڵێین ئەمە نزیکبوونەوەیەکی نەتەوە پەرەستانەیە. جەهەپە لەبری ئەوەی بچێت بۆ ئیمراڵی، بەدوای بەردەنگێکی جیاوازدا دەگەڕا. ئەوانەی لەبری گواستنەوەی بۆچوونەکانی ڕێبەر ئاپۆ، بۆچوونەکانی خۆیان پێشکەش کرد. وەک ئەوەی بڵێن ئەوەی ئێمە بڕیار دەدەین جێبەجێ بکرێت، بەردەنگێکی جیاواز نییە. نا بەو شێوەیە ڕوونادات. لەلایەک دەڵێین شەڕ هەیە، تیرۆر هەیە. دەوڵەت دەچێت کۆبوونەوە ئەنجام دەدات، بەڵام سیاسەت لەوە دەترسێت ببێتە بەردەنگ. ئەی پەرلەمان بۆچی دەترسێت؟ نابێت ئەوەندە بترسێت. ئەم کۆبوونەوانە بەناوی دەوڵەتەوە ئەنجام دەدرێن. هەروەها مەهەپەش وتی؛ 'پڕۆژەیەکی دەوڵەتە'. سەرۆککۆمار ئەردۆغانیش ڕایگەیاند، ئەوەی دەکرێت پڕۆژەیەکی دەوڵەتە. باشە جەهەپە و پارتەکانی دیکەی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەترسن؟ بۆ لە بەشداربوونیان لە پرۆژەی دەوڵەتدا ترسیان هەیە؟ ڕاپۆرتی کۆمیسیۆن پێویستە خاوەن ناوەڕۆکی چارەسەری بێت  لە ڕاستیدا ئەم هەڵوێستە دروست و بەپێی پێویست نییە. ڕێبەر ئاپۆ دەڵێت، 'ئێمە لە سێدارەوە بەرەو مێزی گفتوگۆمان هێنا' کاتێک لەگەڵ شاندەکەی دەم پارتی دیداری کرد. ئێمە هەوڵدەدەین دیدار لەگەڵ دەوڵەتتدا بەرەو ئاستی دیدار لەگەڵ سیاسەتدا ببەین. ئەمانە هەنگاوی زۆر گرنگن، ئێمە دەمانەوێت چارەسەری لە ڕێی سیاسەتەوە ئەنجام بدرێت. هەمووان باس لەوە دەکەن کە سیاسەت بە گرنگ دەبینن. ئێمەش باوەڕمان بەوە هەیە، هەمیشە ویستوومانە باوەڕمان پێی هەبێت. بەڵام دامەزراوەی سیاسی هێشتا لاوازە. پێویستە بەدڵنیاییەوە ئەم لاوازییە بنبڕ بکات.  ڕاپۆرتەکەی کۆمیسیۆن، هەربۆیە ئەو کارەی کە پەرلەمان دەیکات، پێویستە خاوەن ناوەڕۆکی چارەسەریی ڕاستەقینە بێت. واتا پێویستە درێژە بە کێشەکە نەدات. لەم چوارچێوەیەدا یاسا پێویستە. باسی یاساکانی ئازادی، یاساکانی ئەنتێگراسیۆنی دیموکراتیک، یاساکانی قۆناغی ڕاگوزەر دەکرێت. ئەگەر کێشەکە تەنها لە ئاستی 'تیرۆر' و 'کۆتاییهێنان بە تیرۆر'دا هەڵبسەنگێنرێت و ڕێوشوێنی کۆتاییهێنان بە سەرچاوەکانی 'تیرۆر'، هۆکارەکانی نەدۆزرێتەوە، یاسا و سیاسەت دەستوەردان نەکات، ئەوا چارەسەریش نایەتە دی. بێگومان لێرەدا مامەڵەیەکی دروست، چارەسەریی ڕاستەقینە دێنێتە دی. بەڕاستی پێویستە گوێ لە مشتومڕەکانی ئەم لایانانە نەگیرێت. مشتومڕی سەیرن، قسەی سەیر دەکرێت. هەرخۆی ئێمە بە هەندێک لایەنمان گوت کە ڕانتخۆرن، دوژمنانی سوێندخواردوون، هێرش دەکەن. ڕاگەیاندنیش وەک بڵێی بەقووڵی خزمەتییان دەکات. بەشێکی گرنگی ڕاگەیاندنە. پێویستە بەم شێوەیە نەبێت. بەرامبەر ئەوە پێویستە درێژە بە تێکۆشانێکی بەهێز بدرێت. ڕۆژنامەیەک دەڵێت، 'لە ئەڵمانیا ١٤ هەزار پەکەکەیی هەن. لە ٢٦ـی تشرینی دووەمی ١٩٩٣ـەوە پەکەکە لە ئەڵمانیا قەدەغەیە. کاتێک پەکەکەییەک دێتە سنوورەکەیەوە دەستگیری دەکات. چەند لە هاوسۆزانی پەکەکە لە ئەڵمانیا دەستگیرکران؟ هێشتا زۆرێکیان دەستبەسەرن. هەرخۆی پەکەکەیی نین، لایەنگرن.لە ئێستادا ١٤ هەزار وڵاتپارێزی کورد، بە هەرحاڵێک بێت کۆمەڵەیان دامەزراندووە، چالاکیی کەلتووری ئەنجام دەدەن. مەگەر بەم شێوەیە دەبێت؟ کورد نەبێت، کوردی ڕێکخراو نەبێت. پێویستە ئەم زیهنییەتە کۆتایی پێبێت.  هەڕەشەکانی تورکیا لەسەر ڕۆژئاوا  لە سووریا گیری خواردووە. بەهەموو هێزی خۆی تورکیا هەموو ڕۆژێک هەڕەشە دەکات. هەرچۆنێک بێت ئەو زانیاریانەی پێمان دەگات ئەوەیە کە دەگوترێت، خۆبەڕێوەبەریی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا خوازیاری بەجێهێنانی ڕێکەوتننامەی ١٠ـی ئادارە. لایەنەدەرەکییەکانیش وا دەڵێن. واتا هیچ شتێکی وا لە ئارادا نییە کە شتێک ڕەتدەکاتەوە، ئەوان بۆچوونیان ئاشکرایە. لە ڕاستیدا دەسەڵاتی جۆلانی لەژێر فشاری زۆر هێزدایە، کاریگەریی هێزی دەرەکی و ناوچەییشی لەسەرە. هەوڵدەدات هەمووان بەڕێوەبەرێت. تورکیا خۆبەڕێوەبەریی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا وەکو بەرپرسیاری هەموو شتێک دەبینێت. بۆچی؟ لەبەرئەوەی کورد لەناویدا کاریگەری هەیە. ئەگەر تۆ ئەوەندە دوژمنایەتی کورد بکەیت، ئایا دەتوانی پرسی کورد چارەسەر بکەیت؟ بە کوردی بێهێز، کوردی لەناوچوو، تورکبوون بەرەو کوێ دەچێت؟ تۆ لە لایەکەوە بڵێیت، 'تورک بێ کورد، کوردیش بێ تورک نابێت'، لە لایەکی ترەوە بتەوێت کورد لەناوبەریت. ئەو کاتە تۆ تورک لەناودەبەیت. ئایا ئەمە ئاشکرا نییە؟ مەگەر ئەوەی ١٠٠ ساڵە تورکیای لاوازکردووە، ئەو سیاسەتە نییە بەرامبەر کورد؟ مەگەر ئەو سیاسەت و زیهنییەتە نییە کە نکۆڵی لە کورد دەکات؟ ئاشکرایە کە ئەمە هۆکارە. هەمووان دەزانن.  جەهەپە بیوری لە قاچی خۆیدا  پێویستە درێژە بەم پارادایمە نەدرێت. پێویست بە گۆڕانی پارادایم هەیە. چۆن؟ پێویستە ئەو سیاسەت و زیهنییەتە بگۆڕێت کە نکۆڵی لە کورد دەکات. پێشتریش گوتم. ئەگەر سیاسەت و زیهنییەتێکی دروست سەبارەت بە پرسی کورد هەبێت، ئەوا چارەسەری ئاسانە. لە ڕاستیدا چارەسەری هێندە زەحمەت نییە. ئەگەر سیاسەت و زیهنییەتێکی دیموکراتیک بوونی نەبێت، ئەگەر تۆ بە سیاسەت و زیهنییەتێکەوە مامەڵە بکەیت کە نکۆڵی لە بوونی کورد دەکات، ناتوانی چارەسەر بکەیت. ئەمە چەندە کورد لاواز دەکات، هێندەش تورک لاواز دەکات. جەهەپە نەچووە ئیمراڵی بۆ دیدارەکە، چی کرد؟ بیوری لە قاچی خۆیدا. سەرچاوەکانی هێزی خۆی وشککرد. مەگەر بەهێزتر بوو؟ لەوانەیە دڵی یەک، دوو دانە شۆڤێنی، نەتەوەپەرستی خۆش کردبێت. ئایا سوودیان لێ دەبینیت؟ بەم شێوەیە دەبیتە دیموکرات؟ نابیت. هەربۆیە هێشتا لاوازی لە گۆڕانی پارادایمدا هەیە. هەندێک لایەن هەوڵدەدەن ئەنجامی بدەن. لەناو مەهەپە، لەناو ئاکەپە هەندێک هەوڵدەدەن بەم پێیە مامەڵە بکەن، بەڵام هی دژبەریش هەن. پێویستە سیاسەت کراوەتر و بوێرانەتر بێت.  واتا پێویستە پێکهاتەی سیاسەت و زیهنییەتی دیموکراتیک بەهێزتر بکرێت. پێویستە بەهێزانە دەست بە دیموکراسییەوە بگرێت. بوونی خۆی، خزمەتکردنی بەخۆی، پێشبینیکردنی داهاتوویەکی باشتر بۆ تورکیا بەستراوەتەوە بەمەوە. بەهۆی ئەم لاوازییەوە، وەک بڵێی دەچنە شوێنێکی شاراوە، چوونە ئیمراڵی. دواتریش قسە دژبەرەکان هێندە زۆر و بەرز بوون. هیچ سیاسەتێکی دیموکراتیک نییە کە وەڵامدەرەوەی ئەوانە بێت. کەسیش خاوەندارێتی لێ ناکات. پێویستە ئەمە نەهێڵدرێت.  'پێویستە گۆشەگیری بەتەواوی لاببرێت'  بەڕاستی ئەمە پێویستە. بەم مەبەستەش پێویستە دەرگاکانی ئیمراڵی زیاتر بکرێنەوە. بەر لە هەر شتێک پێویستە دەرفەتەکانی ڕاگەیاندنی ڕێبەر ئاپۆ زیاد بکرێن. ئەگەر خۆیان نایکەن، هیچ نەبێت، با ڕێ بە خۆی بدەن. با ڕێبەر ئاپۆ ئەم شتانە بکات. خۆی دەڵێت، 'دەیکەم'. بەڵێ، وەکو وتمان، دیدار دەکرێن. بەڵام هێشتا بە تەواوی گۆشەگیری لانەبراوە، هەلومەرجەکانی کار و ڕاگەیاندنی ئازاد دەستەبەر نەکراون. ڕاگەیاندنێکی زۆر کەم هەیە. بە چوون و هاتنی شاندان نابێت. بەم شێوەیە پرۆسەکە سەرناکەوێت. هەربۆیە پێویستە هەلومەرجەکانی ئازادیی جەستەیی، ژیانی ئازاد، مەرجەکانی کارکردنی ئازاد دەستەبەر بکرێن، کە بەردەنگی پرۆسەکە ئەوە، ئەو پێشەنگایەتی و ڕێبەرێتی پرۆسەکە دەکات. لە هەمان کاتدا مکوڕ و پێداگرە. دەڵێت، 'دەرفەت بدەن، من سەری دەخەم'. مادام ئێمە لایەنگری ئەمەین، ئەوا پێویستە دەرفەت بڕەخسێنین. با ئەم کارە بکات و سەری بخات. پێویستە ئەم شتانە بنبڕ بکرێن، کە ئاستەنگن لەبەردەم کارکردن. لەبەرئەوە هێشتا هەنگاوی زۆر کەم دەنرێن. لە ڕاستیدا ئەوانەی کراون، تەنانەت ناشێت ناوی هەنگاویشیان لێ بنرێت. ئێمە بە گرنگی دەبینین، بەڵام پێویستە ئەمە دوانەخرێت." 

گەڕان بەدوای ئەندازیارە بێسەروشوێنەکە لە نزیک بازیان بەردەوامە خۆبەخشەکان دەڵێن لوزەکەی ئەحمەدمان دۆزیوەتەوە، لە پاش ئەو لافاوەی چەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستانی گرتەوە، سێ ڕۆژە ئەندازیارێک کە لە شارۆچکەی بازیان بێسەروشوێنە، تاوەکو ئێستا هیچ سۆراغێکی نییە. ئیسماعیل ئەحمەد، قایمقامی بازیان بە کەناڵ8ـی گوت، ئەو ئەندازیارە ناوی (ئەحمەد حامید)ـە، دانیشتووی بەغدادە و خێزاندارە، بۆ کۆمپانیایەک کاری کردووە لە بازیان بەناوی (ڕۆیاڵ کان)ـە. گوتیشى "ڕۆژى بارانە زۆرەکە لەکاتی پشوودا بووە لەناو کابینەیەکی تایبەت بەخۆی، لەناکاو لافاو دروستبووەو بەهەر هۆکارێک بێت، کە نازانرێت، کەمتەرخەمى بووە یان بێئاگایی، لافاوەکە بردوویەتی". ئیسماعیل ئەحمەد، ئاماژەى بەوەشکرد، لەساتی دروستبوونی رووداوەکەوە، تاوەکو ئێستا تیمی غەواس و تیمەکانی دیکەی فریاگوزاری، بەدوای ئەندازیارەکەدا دەگەڕێن، لە ئاکامدا مۆبایلەکەی دۆزراوەتەوە، لەڕێگەی تیمی شارەزاوە توانراوە پاسۆردەکەی ئاشکرابکرێت و پاش پەیوەندیکردن بە هاوسەرەکەی لە بەغداد، دڵنیابووینەوە کە لافاوەکە بردوویەتی و نەگەڕاوەتەوە بۆ ماڵ. قایمقامی بازیان، دەڵێت، لەڕێگەی هاوسەرەکەیەوە زانیویانە کاتژمێرێکی زیرەکی لەدەستدایە، پاش سەیرکردنی لۆکەیشنی کاتژمێرەکە، دەرکەوت ناونیشانەکەی لە گۆمێکدایە لە گۆپاڵە، پاش ئەوەی چووینەسەر شوێنەکە، دەرکەوت لەوێش نییە. قایمقامی بازیان، هەرچەندە پڕۆسەکەی بە قورس و گران ناوبرد، بەڵام گوتی " لە گەڕان و پشکنین بەردەوام دەبین تاوەکو دۆزینەوەی تەرمەکەى. باوکی ئەندازیارەکە قسەی بۆ کەناڵ8 کردووە و چیرۆکی کوڕە ئەندازیارە بێسەروشوێنەکەی دەگێڕێتەوە و لە ڕێگای کەناڵ8ـەوە داوای گەڕانی بەرفراوان بۆ دۆزینەوەى تەرمى کوڕەکەی دەکات.

بەهۆی نەناردنی مووچەی مانگەکانی 11 و 12، مووچەی چەند مانگێکی بەشێکی فەرمانبەران و خانەنشینان دوادەکەوێت و بەستنی مووچەیان لێ ئاڵۆز دەبێت. بەهۆی نەناردنی مووچە لەلایەن بەغداوە، ئێستا مووچەخۆرانی کوردستان دوو مووچە لە دوای مووچەخۆرانی عێراقن، ئەمەش کێشە بۆ بەشێک لە فەرمانبەران و خانەنشینی کوردستان دروست دەکات. بۆ نموونە ئەو فەرمانبەرانەی بە هەر هۆکارێک مۆڵەتیان کردووە، مامۆستایەک مۆڵەتی دایکایەتی کردووە، مانگی نۆی ئەمساڵ دەستبەکاربووەتەوە، بەڵام ناوەکەی لەگەڵ لیستی مووچەی مانگی 11 نێردراوە، ئەمەش بەهۆی دواکەوتنی ناردنی مووچە لە بەغدا. ئێستا مووچەی چوار مانگ وەرناگرێت، نۆ، 10، 11 و 12، چونکە مووچەی مانگی 11 نانێردرێت، یەکەم مووچە مانگی یەک وەردەگرێت. خانەنشینێک مانگی هەشتی ئەمساڵ خانەنشین بووە، دۆسیەکەی مانگی 11 تەواو بووە، ناوی لەگەڵ لیستی مووچەی مانگی 12 دەنێردرێت، ئەم خانەنشینەش بەهەمانشێوە هیچ مووچەیەکی ئەمساڵی وەرناگرێت. سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دارایی کوردستان بە ئاڤای وت، ئەو کەسانە مووچەی مانگەکانی 11 و 12 ـیان هاوشێوەی فەرمانبەران دەبێت، ئەگەر بەغدا بینێرێ دابەش دەکرێت ئەگەرنا هیچ. بۆ مووچەی مانگەکانی پێشتر هەشت، نۆ و 10، ئەوانەی وەریان نەگرتووە، نووسراوێک دەکەین بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت قەرەبوو بکرێنەوە، ئەو مووچانەیان نافەوتێت، بەڵام دوادەکەوێت.

وەزارەتی بەرگریی تورکیا جەختی کردەوە،  بەپێی چوارچێوەی ڕێککەوتنی 10ی ئازار، پێویستە هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) بە شێوەی تاکەکەسی تێکەڵ بە ڕیزەکانی سوپای سوریا ببنەوە، نەک وەک یەکەی سەربازیی سەربەخۆ. لە میانی کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیی هەفتانەدا لە وەزارەتی بەرگریی تورکیا، وردەکاریی کۆتا چالاکییەکانی هێزە چەکدارەکانی ئەو وڵاتە لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، پاراستنی ئاسایشی سنوورەکان و پیشەسازیی بەرگری خرانە ڕوو. سەبارەت بە بابەتی تێکەڵبوونەوەی هێزەکانی سوریای دیموکرات(هەسەدە) بە سوپای سوریا، وەزارەتەکە ئاماژەی بەوە کرد، پێشتریش ڕایانگەیاندووە چاوەڕوان دەکەن ئەو هێزانە لە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکەدا تەنها وەک تاک بچنە ناو سوپای سوریاوە. لە ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتدا هاتووە، وەزیری بەرگریی تورکیا لە دانیشتنی گفتوگۆی بودجە لە پەرلەمان بە ڕوونی هەڵوێستی وڵاتەکەی لەم بارەیەوە خستووەتە ڕوو.  هاوکات وەزارەتەکە ڕەخنەی لە هەسەدە گرت بەوەی سەرەڕای ڕێککەوتنی 10ی ئازار، لەبری تێکەڵبوونەوە بە سوپای سوریا بەردەوامە لە چالاکییەکانی، ئەمەش زیان بەو سەقامگیری و ئاسایشە دەگەیەنێت کە هەوڵی بۆ دەدرێت لە سوریا جێگیر بکرێت. هەروەها ئاماژە بەوە کرا، کردەوە و لێدوانی هەندێک وڵات هاندەرن بۆ ئەوەی هەسەدە چەک دانەنێت و تێکەڵ بە سوپای سوریا نەبێتەوە. لە کۆتایی ڕاگەیەندراوەکەدا، وەزارەتی بەرگریی تورکیا هۆشداریشی دا لەوەی، هەوڵەکانی هەسەدە بۆ کات کوشتن بێهودەن و هیچ بژاردەیەکی دیکە جگە لە تێکەڵبوونەوە بە سوپای سوریا ئەنجامی نابێت.

بەرگریی شارستانی هەولێر ئاشکرای دەکات، لە تۆنێلی پیرمام ئۆتۆمبێل وەرگەڕاوە و ئاگری گرت، بەهۆیەوە شوفێری ئۆتۆمبێلەکە و سەرنشینێکی کە برای یەکترن گیانیان لەدەستداوە. ئەمڕۆ هەینی 12ـی کانوونی یەکەمی 2025، بەڕێوەبەرايەتی بەرگری شارستانی پارێزگای هەولێر لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاوی کردەوە، بەهۆی تيژڕەوی وخێرا لێخوڕينەوە لەناو تونێلی پيرمام، ئۆتۆمبێلێکی جۆری تاکسی وەرگەڕاو دوو کەس تێیدا گیانیان لەدەستدا  کە برای یەکترن، یەکیان شوفێر بووە، ئەوەی دیکەش سەرنشین بووە. بەرگریی شارستانیی ئاشکرای کردووە، سيستەمی ئۆتۆمبێلەکە غاز بووە، بۆیە لەگەڵ وەرگەڕانی، ئۆتۆمبێڵەکە ئاگری گرتووە و بەتەواوی سووتاوە. بەرگریی شارستانیی هەولێر ئاماژە بەوە دەکات، تيمەکانیان تەرمەکانیان بە سووتاوی لەنێو ئۆتۆمبێلەکە دەرهێناوە و ڕەوانەی پزيشکی دادیان کردوون. شاخەوان سەعید، گوتەبێژی بەرگریی شارستانی هەولێر ڕایگەیاند: دوو گەنجەکەی لەنێو ئۆتۆمبێلەکەدا بوون و گیانیان لەدەستداوە، ناویان (سەهەند شاكر ڕەسوڵ، سوهەیب شاکر ڕەسوڵ)ـە.    

دكتۆر بەرهەم ساڵح،  سەرۆك كۆماری پێشوی عێراق پۆستی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکانی بۆ کاروباری پەنابەران وەرگرت.  پۆستی کۆمیسیاری باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان یەکێکە لە پۆستە هەرە باڵا و کاریگەرەکان لە دوای سكرتێری گشتی  لە رێکخراوەکانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان. لیژنەی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بە سەرۆکایەتی  ئەنتۆنیۆ گوتێرێس، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان چاوپێکەوتنی لەگەڵ کاندیدەكان كردووە بۆ وەرگرتنی پۆستی کۆمیسیاری گشتیی بۆ کاروباری پەنابەران. پێشتر سەرچاوە دیپلۆماسییەکان لە نیویۆرک ئاشكرایان كرد، بەرهەم ساڵح، سەرۆک کۆماری پێشووی عێراق بۆ پۆستی کۆمیسیاری باڵای كاروباری پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان کاندید کراوە،  كە  لەدوای پۆستی ئەمینداری گشتی، یەکێکە لە دیارترین پۆستەكانی ناو ئەو رێکخراوە نێودەوڵەتییەو، لە ماوەی حەوت دەیەی رابردوودا، هیچ کەسایەتییەک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەم پۆستەی وەرنەگرتووە. جگە لە "سەدرەدین ئاغاخان" کە بە ڕەچەڵەک ئێرانییەو، لە چوارچێوارچێوەی ئەرستۆکراتی ئەوروپی هەژماركراوە، لە ماوەی (٧٥) ساڵی رابردوودا هیچ کەسایەتییەکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو پۆستەی وەرنەگرتووە،  پێشتر ئەو پۆستە لەلایەن ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس، سکرتێری گشتی ئێستای نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بەڕێوەبراوە. بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەگان، ژمارەی کاندیدەکانی بۆ ئەو پۆستە زیاتر لە (10) کەس تێناپەڕێت، کە زۆرینەیان كەسایەتی ئەوروپی بوون.

وەفدی ئیمراڵی پارتی یەکسانی و دیموکراسیی گەلان (دەم پارتی) لە ئەنکەرە زنجیرەیەک کۆبوونەوەی چارەنوسساز ئەنجام بدەن، کە دیارترینیان کۆبوونەوەیە لەگەڵ سەرۆکی مەهەپە و دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی گفتوگۆکانە. بەپێی زانیارییەکان، وەفدەکەی دەم پارتی کە پێکهاتوون لە پەروین بوڵدان، میتحەت سانجار و فایەق ئوزگور، سەرەتا سەعات 11ی پێشنیوەڕۆ لە بارەگای گشتیی پارتی دەڤا لەگەڵ عەلی باباجان، سەرۆکی ئەو حزبە کۆدەبنەوە. دواتر و لە رووداوێکی گرنگی سیاسیدا، سەعات 2ی پاشنیوەڕۆ لە باڵەخانەی پەرلەمانی تورکیا، وەفدی ئیمراڵی سەردانی دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) دەکەن. سەرچاوەیەک لە دەم پارتی بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ئامانجی سەرەکیی ئەم کۆبوونەوانە گفتوگۆکردنە لەسەر "قۆناغی دووەمی پرۆسەی ئاشتی". سەرچاوەکە ئاشکراشی کرد، ئامادەکارییەکان بەو ئاراستەیەن کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە لە کۆتاییەکانی ئەم مانگەدا، وەفدی ئیمراڵی مۆڵەتی پێبدرێت و جارێکی دیکە لە گرتوخانەی ئیمراڵی سەردانی عەبدوڵڵا ئۆجەلان بکەنەوە.

وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێم، لەئەمشەوەو کێشەى ئاوى خواردنەوەو کارەباى سنورى قەزاى چەمچەماڵ چارەسەرکراوەو ئاسایی بۆتەوە. وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕاگەیەندراوێکیدا دەڵێت: ئەمڕۆ 2025/12/11  بۆ دووەم رۆژ دوای   كاركردنێكی قورس  لە لایەن هۆبەی چاكسازیی هێڵەكان  و ئامێرەكانی بەڕێوەبەرایەتی گواستنەوەی كارەبای سلێمانی كێشەی هێڵی 33 كەی ڤی (چەمچەماڵ- شۆڕش)  چارەسەركرا. وەزارەتی كارەبا ئەوەش دەخاتەڕوو ئەوەی چارەسەركرا بریتیبوو لە   گۆڕینی  دوو سێت فنجان و  دوو جەمپەر لەگەڵ  دوو سێت بازباڕ،  بەمەش هەردوو لاینی هێڵەكە  گەڕایەوە دۆخی ئاسایی  خۆی و كارەبا بۆ تەواوی قەزای  چەمچەماڵ گەڕایەوە. سەرۆکی لیژنەی فریاگوزاریی قەزای چەمچەماڵ دەڵێت، دوای 36 کاژێر لە بڕانی، سبەی ئاو دەگاتەوە قەزاکە. ئاماژە بەوەش دەکات، لە دوو رۆژی داهاتوودا پاککردنەوەی گەڕەک و کۆڵانەکانی چەمچەماڵ لە پاشماوەی لافاو، تەواو دەبێ. ئەمڕۆ پێنجشەممە 11-12-2025، عەتا محەممەد، سەرۆکی لیژنەی فریاگوزاری و گەشەپێدانی مرۆیی قەزای چەمچەماڵ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەڤانیدا سەبارەت بە زیانەکانی لافاو رایگەیاند، لەسەر راسپاردەی جێگری سەرۆکوەزیران، دوو لیژنە بە مەبەستی فریاگوزاری و دەستنیشانکردنی لایەنی کەمتەرخەم لەکاتی روودانی لافاوەکە، هەروەها گەشەپێدانی قەزای چەمچەماڵ لە درێژخایەندا، پێکهێنراون. بەگوتەی عەتا محەممەد، بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخی چەمچەماڵ، سەرەتا دەست بە پاککردنەوەی پاشماوەی لافاوەکە دەکرێ، ''بۆیە ئەمڕۆ لیژنەیەکی تایبەت لەگەڵ سەرۆکایەتیی شارەوانی، بە 110 ئامێر و 250 کرێکار لە چەمچەماڵ، شۆڕش، تەکیە، ئاغجەلەر و گۆپتەپە دەستیان بە کار کردووە و تاوەکو پاککردنەوەی تەواوی ماڵەکان، گەڕەک و کۆڵانەکان، لە کارکردن بەردەوام دەبن.''  وەک سەرۆکی لیژنەی فریاگوزاری و گەشەپێدانی مرۆیی قەزای چەمچەماڵ دەڵێت، بەیانی یان دووبەیانی، پاککردنەوەی ماڵ، گەڕەک و کۆڵانەکان تەواو دەبێ و دواتر دەست بە پاککردنەوەی شوێنە گشتییەکان و شەقامەکان دەکرێ. جیا لە لایەنە حکومییەکان، ژمارەیەک رێکخراوی مەدەنی و خێرخوازی پاڵپشتیی خۆیان بۆ زیانلێکەوتووانی لافاوەکە و گەیاندنی هاوکاری دەربڕیوە. عەتا محەممەد ئاماژەی دا، ''هەر دوو یان سێ رێکخراو نێردراونەتە زۆنێکەوە، بۆ ئەوەی سەرجەم ئەو کەرەستە و پێداویستییانەی هێناویانە، دادپەروەرانە بەسەر ماڵەکاندا دابەش بکرێن کە پێکهاتوون لە راخەر، کەلوپەلی نێوماڵ، سۆپا، نەوت، جلوبەرگ، دۆشەک، بەتانی و سەرین.'' سەرۆکی لیژنەی فریاگوزاری و گەشەپێدانی مرۆیی چەمچەماڵ ئەوەشی خستەڕوو، دوێنێ ژمارەیەک رێکخراو پارەیان بەسەر زیانلێکەوتوواندا دابەش کردووە، ''بەڵام لەبەر ئەوەی هەستمان کرد پڕۆسەکە کێشەی تێدایە، داوامان کرد پێداچوونەوە بە پلانەکانیاندا بکەن و بەگوێرەی لیستی زیانلێکەوتووان کە لە گەڕەکەکان تۆمار کراون، کار بکەن.''

زیانی لافاوەکە چی بوو؟ کێ قەرەبوویان دەکاتەوە؟ ئامادەکردنی هاوڵاتی. لە رۆژی یەکشەممەوە شەپۆلێکی بارانبارین هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە، بەڵام لە رۆژی سێشەممە شەپۆلەکە هێندە چڕبوو کە بووە هۆی لافاوێکی گەورە، بەتایبەتی لەسەر چەمچەماڵ. بە گوێرەی ئاماری کەشناسی لە 24 کاتژمێردا 120 ملیمەتر باران باریوە. لافاوەکە بووە هۆی گیانلەدەستدانی دوو کەس. یەکەمیان، کچێکی تەمەن 22 ساڵ بوو بەناوی بۆکان بەشارەت کە خاوەن پێدوایستی تایبەت بوو. بەشارەت شەریفی باوکی دەڵێت: هەموو شت لەناکاو بوو، سێ منداڵم بە باوەش رزگار کرد ئیدی ئاگام لە بۆکان نەما، وامزانی لەگەڵ منداڵەکانی دیکەیە، بەڵام وانەبوو. قوربانییەکی دیکە، عومەر سەعید ئەمینە، بەگوتەی هاوڕێکانی چووە بۆ نوێژکردن و لە کاتی نوێژدا گوتییەتی: مردن و ژیان بەدەست خودایە با نوێژەکەمان بکەین. کوڕەکەی بە دڵی پڕەوە دەڵێت، دوای نوێژ بە تەنیشت دیواری مزگەتەکەدا هاتووەتەوە، لەوکاتەدا لافاو دیواری مزگەوتەکەی بەسەردا رووخاندووە و دەستبەجێ گیانی لەدەستدا. زیانە مادییەکانیش زۆر بوون بەجۆرێک لە قەزای چەمچەماڵ و ناحیەی شۆڕش ئاو چووەتە زیاتر لە 600 ماڵ. سەدان ئۆتۆمبێلیش زیانیان بەرکەوتووە و لافاو بردوونی. دەیان کەسیش، کە منداڵیشیان تێدایە، بە زەحمەتییەکی زۆر لە لافاوەکە رزگار کران. کاریگەرترین دیمەنیش، کە کاردانەوەی زۆری بەدوادا هات، رووخانی دیواری قوتابخانەی قەندیلی بنەڕەتی بوو لە ناحیەی تەکیە کە لافاو چووە نێو پۆلەکان و لە ماوەی چەند چرکەیەک ئاو گەیشتە سەریان. دواترمامۆستاکان بە باوەش و زەحمەتییەکی زۆر قوتابیانیان رزگار کرد. کەرکوکیش بەبێ زیان لەم لافاوە دەرنەچوو. شەوی رابردوو لە گەڕەکی شۆراو لافاو چووە نێو چەند ماڵێکەوە و ژنێک لە کاتی هەوڵدان بۆ رزگاربوون لە لافاو دەست بە ستوونێکی کارەباوە دەگرێت و بەهۆی شۆڕتی کارەباوە گیان لەدەستدەدات. کارمەندێکی شارەوانیش بە هەمان شێوە لە کاتی پاککردنەوەی جۆگە و رێڕەوەکان کارەبا دەیگرێت و بریندار دەبێت و لە کەلاریش منداڵێکی تەمەن 12 ساڵ بەناوی هەردی عومەر لە ئاوی پردی گازینۆ خنکا. زیانلێکەوتووان قەرەبوو دەکرێنەوە؟ زیانە مادوییەکان بە تەواوی دەستیشان نەکراون، بەڵام بەگوێرەی زانیارییە سەرەتاییەکان بە زیاتر لە 10 ملیار دینار مەزەندە دەکرێت. رەمک رەمەزانی، قایمقامی قەزاکە گوتی، با راشکاو بم لەگەڵتان ئەگەر لە چەند ملیار دینارێک زیاتر بێت ناتوانین قەرەبوویان بکەینەوە. قوباد تاڵەبانیش کە دوێنی سەردانی زیانلێکەوتوانی کرد، گوتی لێپێچینەوە دەکەین و چاوپۆشی لەکەس ناکەین، هەر کەس کەمتەرخەم بێت سزای دەدەین. بەڵام خەڵکی قەزاکە قسەیەکی دیکەیان هەیە و دەڵێن، پۆندێک لە بانی مەقان دروستکراوە، لەسەر پۆندەکە زیادەڕۆیی کراوە و ئاڕاستەی لافاوەکەی گۆڕیوە بەرەو چەمچەماڵ و شۆرش، هەربۆیە لافاوەکە لەماوەی کەمدا دروستبووە.

مووچەی مانگی 10ـی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لەماوەی دوو هەفتەی داهاتوودا لەگەڵ عێراق دابەش دەکرێت و هیچ گرفتێکی لەسەر نییە، تەنها ئەوەی دەمێنێتەوە دیارنەبوونی چارەنووسی مووچەی مانگەکانی 11 و 12 کە دەکەوێتە ساڵی داهاتوو.  مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان تاوەکو ئێستا تەنها مووچەی 9 مانگیان لەلایەن بەغداوە بۆ خەرجکراوە، سەرەڕای ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرجەم پابەندییە یاساییەکانی خۆی بەرامبەر عێراق جێبەجێ کردووە.  بەهۆی نەناردنی مووچەی مانگەکانی 11 و 12، مووچەی چەند مانگێکی بەشێکی فەرمانبەران و خانەنشینان دوادەکەوێت و بەستنی مووچەیان لێ ئاڵۆز دەبێت. - بۆ نموونە؛- ئەو فەرمانبەرانەی بە هەر هۆکارێک مۆڵەتیان کردووە، مامۆستایەک مۆڵەتی دایکایەتی کردووە، مانگی نۆی ئەمساڵ دەستبەکاربووەتەوە، بەڵام ناوەکەی لەگەڵ لیستی مووچەی مانگی 11 نێردراوە، ئەمەش بەهۆی دواکەوتنی ناردنی مووچەیە لە بەغدا. - ئێستا مووچەی چوار مانگ وەرناگرێت، نۆ، دە، یانزە و دوانزە، چونکە مووچەی مانگی 11 نانێردرێت، یەکەم مووچە مانگی یەک وەردەگرێت. - نموونەیەکی تر، خانەنشینێک مانگی هەشتی ئەمساڵ خانەنشین بووە، دۆسیەکەی مانگی 11 تەواو بووە، ناوی لەگەڵ لیستی مووچەی مانگی 12 دەنێردرێت، ئەم خانەنشینەش بەهەمانشێوە هیچ مووچەیەکی ئەمساڵی وەرناگرێت. وەزارەتی دارایی کوردستان بە ئاڤای ڕاگەیاند؛ مووچەی مانگەکانی 11 و 12 یان هاوشێوەی فەرمانبەران دەبێت، ئەگەر بەغدا بینێرێت دابەش دەکرێت ئەگەرنا هیچ. - بۆ مووچەی مانگەکانی پێشتر هەشت و نۆ و 10، ئەوانەی وەریان نەگرتووە، نووسراوێک دەکەین بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت قەرەبوو بکرێنەوە، ئەو مووچانەیان نافەوتێت بەڵام دوادەکەوێت دەبێت.

بەنداوەكانی هەرێم 250 ملیۆن مەترسێجا ئاویان كۆگ اكردووە و كۆی ئاوی كۆگاكراو 700 ملیۆن مەترسێجایە. پێنجشەممە، 11ـی کانوونی یەکەمی 2025، ڕەحمان خانی، بەڕێوەبەری بەنداوەكانی هەرێمی كوردستان، بە كوردستان24ـی ڕاگەیاند، بەهۆی بەنداوەکانی هەرێمەوە توانراوە 250 ملیۆن مەترسێجا ئاو کۆگا بکرێت، عێراق بەو بڕە ئاوەی لە هەرێم كۆگا كراوە توانیویەتی 700 ملیۆن مەترسێجا ئاو گل بداتەوە.  بە گوتەی بەڕێوەبەری بەنداوەكان، كەمترین بڕی ئاوی كۆگاكراو لە بەنداوی دهۆك بووە. لای خۆیەوە، وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو لە عێراق راگەیاندووە، بەهۆی بارانبارینی بەردەوامی چەند ڕۆژی ڕابردوو، توانراوە 700 ملیۆن مەتر سێجا ئاو لە بەنداوەكان كۆگا بكرێت، هەروەها دەریاچەكان بە 200 ملیۆن مەترسێجا بووژاونەتەوە. بەپێی زانیارییەکان و ڕاگەیەندراوەکانی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەرێمی کوردستان، لێزمە بارانەکەی چەند ڕۆژی ڕابردوو کاریگەرییەکی زۆر ئەرێنی و گەورەی هەبووە لەسەر دۆخی ئاو. ئاستی ئاوی دەریاچە، پۆند و بەنداوەکان بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز بوونەتەوە بەراورد بە مانگەکانی پێشوو. هەروەها ئەم بارانە بەخوڕەی چەند ڕۆژی ڕابردوو، وای کردووە ئاستی ئاوی ژێر زەوی بەرز ببێتەوە، کە ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر پڕبوونەوەی بیرەکان و کانیاوەکان لە وەرزی بەهاردا. بە کورتی و بە پووختی، بەهۆی بارانی بە خووڕەوە، دەریاچە و بەنداوەکان "نەفەسێکیان هاتووەتەوە بەر" ئاوی کۆگاکراوی هەرێم بە شێوەیەکی زۆر باش زیادی کردووە، کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی بۆ وەرزی هاوین کێشەی کەمئاوی کەم بێتەوە.

وتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو رایگەیاند، لە هەموو ناوچەکانی هەرێمی کوردستان پەڵەی. راشیگەیاند، مەترسیی چاندن نەماوە و جووتیاران دەتوانن بەبێ خەم بەرهەمەکانیان بچێنن. رۆژی پێنجشەممە 11ـی کانوونی یەکەمی 2025، هیوا عەلی، گوتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان، بە تۆڕی میدیایی رووداوی راگەیاند: "هیچ شوێنێکی هەرێمی کوردستان نەماوە کە پەڵەی نەدابێت؛ بەهۆی دوایین شەپۆلی بارانبارینەوە لە هەموو ناوچەکان پەڵەی داوە." بەگوتەی هیوا عەلی، هەندێک ناوچەی دەوروبەری هەولێر، دەشتی هەولێر و بەشێک لە سلێمانی پەڵەیان نەدابوو، بەڵام لە شەپۆلی ئەمدواییە  لەو ناوچانەش پەڵەی داوە. لە رۆژی یەکشەممەی رابردووەوە شەپۆلێکی بارانبارین هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە. هیوا عەلی گوتی، "جگە لە بابەتی کشتوکاڵ، ئەم بارانە هەموو بەنداو و سەرچاوە ئاوییەکانی بوژاندووەتەوە. هەروەها مەترسیی دواکەوتنی چاندن لە هیچ شوێنێک نەماوە و بەراورد بە ساڵی رابردوو، بارودۆخی دانەوێڵە و بەرهەمە کشتوکاڵییەکان باشتر دەبێت."   بە شێوە زانستییەکەی پەڵە بەو شێوازە دیاریکراوە 'خاکەکە بەهۆی بارانبارینەوە بە قووڵایی 20 بۆ 30 سانتیمەتر تەڕ ببێت.' جووتیارانیش پەڵەدانیان بەو شێوەیە دیاریکردووە کە "ئەوەندە باران باری بێت لەکاتی کێڵانی زەویدا بە قووڵایی ئەو شوێنەی دەمی گاسنی پێدەگات و هەڵدەگێڕدرێتەوە، خاکەکە تەڕ بووبێت." مەرج نییە بارانی بەلێزمەی لەناکاو ببێتە هۆی پەڵەدان، چونکە دەکرێت نەچێتە نێو خاک و تەنیا لەسەر زەوی بمێنێتەوە یان بڕوات. بەگشتیش دەکرێت بارینی بەخوڕی هێواش لەنێوان 12 بۆ 20 کاژێر ببێتە هۆی پەڵەدان، چونکە ئەو کاتە خاک زۆرینەی ئاوی بارانەکە هەڵدەمژێت. ئەم ساڵ بەراورد بە پار لە هەموو پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بڕی باران بارین زیادی کردووە؛   ئەم ساڵ:  پارێزگای هەولێر: 124.51 ملم پارێزگای دهۆک: 188.58 ملم پارێزگای سلێمانی: 191.3 ملم  پارێزگای هەڵەبجە: 220.52 ملم پارێزگای کەرکووک: 114.9 ملم