ئەردۆغان: ئەوەی ئیسرائیل لە سوریا دەیکات قبوڵی ناکەین

 هاوڵاتی لەلێدوانێکدا وەزیری نەوتی عێراق هەلی وەبەرهێنان لە ژمارەیەك لە پاڵاوگەكاندا رادەگەیەنێت کە یەكێكیان لە كەركوك دەبێت. لەوبارەیەوە حیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، وەزارەتەكەی پلانی پەرەپێدانی كەرتی وزەی هەیە و لەو چێوەیەشدا لە داهاتوودا ژمارەیەك هەلی وەبەرهێنان لە پاڵاوگەكانی باكوور و ناوەڕاست و باشوور رادەگەیەنێت. بەپێی ئەوە وەزیری نەوت بڵاویکردەوە پاڵاوگەی (عەمارە) لە پارێزگای میسان هەیە بە توانای 150 هەزار بەرمیلی رۆژانە. هەروەها پاڵاوگەی (موسەنا) بە توانای 100 هەزار بەرمیلی رۆژانە و پاڵاوگەی (كەركوك) بە توانای 100 هەزار بەرمیلی رۆژانە.

هاوڵاتی رێکخراوی چاودێریی مافەکانی مرۆڤ - هیومەن رایتس وۆچ، راپۆرتی ساڵانەی خۆی لەبارەی رەوشی مافەکانی مرۆڤ لە سەرانسەری جیهان لە ساڵی 2022 بڵاوکردەوە و تێیدا ڕاخنە لە حکومەتی هەرێم و عێراق دەگرێت. هیومەن رایتس وۆچ لە راپۆرتەکەیدا، کە ئەمڕۆ پێنجشەممە 12-01-2023 بڵاویکردووەتەوە، رەخنە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت و دەڵێت، "دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان بەردەوام بوون لە هەڕەشەکردن لە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ و لایەنگرانی کۆمەڵگەی مەدەنییان کردە ئامانج، سەرەڕای راگەیاندنی پلانێکی نوێی پێنج ساڵی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی مافی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان" لە ڕاپۆرتەکەدا باس لە دادگایکردنی ڕەخنەگران لەلایەن  حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە کراوە وتیایدا  هاتووە: ساڵی 2021 دادگای تاوانەکانی هەولێر سزای سێ ڕۆژنامەنووس و دوو چالاکوانی بەشەش ساڵ  زیندانی دا ، بە پشبەستن بە پێشێلکاری کردن لە دادگایکردنەکە  هەروەها دەستێوەردانی سیاسی ئاست بەرز. رێکخراوە نێودەوڵەتییەکە حکومەتی هەرێمی کوردستان تۆمەتبار دەکات بەوەی، "لە ساڵی 2022، چەند یاسایەک کە دەقەکانیان روون نییە، بەکاریهێناون بۆ بەئامانجکردنی رەخنەگران لە بەرامبەر دەربڕینی رەخنە و بۆچوونەکانیان."  هاوکات باس لە کەمتەرخەمی دەکات لە سزادانی تاوانبارانی داعش و دەڵێت ، "سەرەڕای دەستدرێژیی سیستماتیکی داعش و کۆیلایەتی سێکسی و زەواجکردنی زۆرەملێ بەرامبەر ژنان و کچانی ئێزیدی، داواکاری گشتی کەمتەرخەمییان کردووە لە  تۆمەتبارکردنی گومانلێکراوانی داعش بە تۆمەتی دەستدرێژی سێکسی،کە سزای هەتا 15 ساڵ هەڵدەگرێت، تەنانەت لەو حاڵەتانەی کە تۆمەتبارەکان دانیان بەوەدا ناوە کە کچانی  ئێزدییان وەک کۆیلەیی سێکسی ڕاگرتووە." دەشڵێت، "بەڵکو دادوەرانی عێراق بە شێوەیەکی ڕۆتینی تۆمەتبارانی داعشیان بە تۆمەتی ئینتیمای داعش دادگایی کرد هیچ تۆمەتبارێکی داعش بەتاوانی نێودەوڵەتی وەک تاوانی جەنگ، تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، یان جینۆساید، سەرەڕای کۆمەڵکوژی ئاشکرای داعش لە دژی ئێزدیەکان حکوم نەداوە." هیومان ڕایتس وۆتچ باس لە هێرشە بەردەوامەکانی تورکیا دەکات بۆ سەر خاکی هەرێم و دەڵێت، "هێرشە ئاسمانییەکانی دەوڵەتی تورک لە ساڵی 2022دا بەردەوام بوون  و لە چەند حاڵەتێکدا بۆتە هۆی کوشتنی هاوڵاتیانی مەدەنی  کە تیایدا  پارتی کوردی ئێران بۆ ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک) و ئەندامانی پارتی کرێکارانی کوردستان بە ئامانج گیراون." هاوکات راپۆرتەکە بە وردەکارییەوە لەسەر تووندوتیژییەکانی پێش و دوای هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی رابردووی عێراق وەستاوەتەوە. هیومەن رایتس وۆچ دەڵێت، لێکۆڵینەوەی بۆ رووداوەکانی کوشتن، رفاندن و بریندارکردنی خۆپێشاندەران و چالاکڤانانی عێراق کردووە، بەڵام "بە ئەستەم دەبینی سکاڵای یاسایی خێزانەکان یان ئەندامانیان لەپێناو زامنکردنی دادپەروەری کاری لەسەر کرابێت."

دەمیرتاش رایگەیاند، گەلی تورکیا هێڵێکی بەسەر ئەردۆغاندا هێناوە و بەم پێیەش جارێکی دیکە رێگە نادەن ئەردۆغان ئەشکەنجەیان بدات. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە لە زیندانەوە تویتێکی دیکەی بڵاوکردەوە. دەمیرتاش لە تویتەکەیدا باسی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا کرد و وتی، : ماوەیەکی دیکە ئاشکرا دەبێت کە ناوی کام لایەنەکان لەسەر فۆرمی دەنگدان دەبێت، بەڵام لە ئیستادا ئاشکرا بووە کە هەموومان پێکەوە لە زوڵم دەسەڵات رزگارمان دەبێت و کەسیش ناتوانێت ئەم راستیە بگۆڕێت." دەمیرتاش ئاماژەی بەوەکرد، گەلی تورکیا هێلێکی بەسەر ئەردۆغاندا هێناوە و بەم پێیەش جارێکی دیکە رێگە نادەن ئەردۆغان ئەشکەنجەیان بدات. دەمیرتاش وڵامی قسەکانی بەکر بوزداغ وەزیری دادی تورکیاشی دایەوە کە وتبووی، ' پێویستە بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەلایەن هەندێک لە زیندانیان سنوردار بکرێت' و وتی، " خۆتان لە شوێنی ئێمە دانێن و بەم شێوەیە گۆڕانکاری لە زیندانەکاندا بکەن. لەبەرئەوەی زۆری نەماوە کە جێگەی ئێمە بگرنەوە."

هاوڵاتی/دهۆک ئەمشەو لە گوندی ئێكمالی سەر بە قەزای بەردەڕەش لە سنوری پارێزگای دهۆک، بەهۆی کێشەیەکی کۆمەڵایەتییەوە کەسێک کوژرا. هێمن سلێمان ، ووتەبێژی پولیسی پارێزگای دهۆک ڕاگەیاند"دوای کۆژرانی کەسێک لەگوندی یەک ئێکماڵی سەر بەناحیەی روڤیا ، لەلایەن مەفرەزەیەکی پولیس بکوژەکە دەستگیرکرا و لێکوڵینەوە لەگەڵ بکۆژەکە دەکرێت " "ئەو کەسەی کوژراوە تەمەن60ساڵ، تاوانبار برای قوربانیەکەیە"

هاوڵاتی دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد بانگهێشت بكات، لەبەرامبەردا وەزیری داد دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە»دەستپاكی»یەوە نیەو پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد، هاوكات پەرلەمانتارێكی عێراقیش رایگەیاند: خواردنی زیندانیەكان گەورەترن گەندەڵی تێدایە. دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان و راگیراوانی عێراق و پێنەدانی بەڵگەنامەی پێویست بەدەستەی نەزاهە بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد لەسەر پشكی یەكێتی بانگهێشت بكات. دەستەكە دەڵێت: ئەم بانگهێشتكردنە بەپێی ماددەی 320ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969 بوو،  كە بەپێی ماددەكە پێویستە فەرمانگەو وەزارەت و لایەنە حكومییەكان تەواوی پێشینەو بەڵگەنامەی داواكراو بدەنە دەستەی نەزاهەو ئەوەشی جێبەجێی نەكات یاخود رێگە لەجێبەجێكردنی بگرێت بەماوەیەك كە لە پێنج ساڵ زیاتر نییە زیندانی دەكرێت یاخود سزای دارایی دەدرێت. سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە خواردنی سێ ژەمی زیندانیەكانی عێراق گەورەترن گەندەڵی تێدایە، نزیك بە ٨٠ هەزار زیندانی هەیە لەعێراق، بۆ هەر ژەمێك خواردن هەزار دینار لەئامادەكردنی خواردنەكان بدزرێت ئەوا بۆ هەر رۆژێك ٢٤٠ ملیۆن دینار دەكات، بۆ مانگێك دەكاتە حەوت ملیارو ٢٠٠ ملیۆن دینار. ئاماژەی بەوەشكردووە لەكاتێكدا بەشێكی زۆر لەزیندانیەكان ئەو خواردنە ناخۆن بەهۆی خراپیەوە، كەئەگەر خواردنی ژەمەكان بەپێی ئەو گرێبەستەبێت كەوەزارەتی داد لەگەڵ كۆمپانیاكە ئەنجامیداوە قازانجی زۆر دەكەن، بەڵام بەداخەوە گەندەڵی بەجۆرێك بڵاوبووەتەوە لەعێراق گەیشتووە بەخواردنی زیندانیەكی بەدبەخت كەبەشی زۆریان بەهۆی ستەم و نادادیی حوكمڕانەكانەوە تووشی تاوان و لادان بوون.  دەستەی نەزاهەی عێراق لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابووردوو دەستیكرد بەلێكۆڵینەوە لەو دەنگۆیانەی باسیان لەگەندەڵی دەكرد لەپێدانی خواردنی زیندانیەكان و خراپی جۆری خواردنەكان و پێدانی بڕی كەم پێیان سەرەڕای پێدانی پارەی تەواوەتی بەبەڵێندەران، بەڵام ئەوەی وایكرد نەزاهە وەزیری دادو بەرپرسی رێگەپێدانی ئەمنی وەزارەتی داد بانگهێشت بكات، تۆمەتی رێگەگرتنە لەتیمەكانی دەستەی نەزاهەو لەمپەر دروستكردنە لەبەردەم تیمەكاندا. لەبەرامبەردا خالید شوانی، وەزیری دادی حكومەتی عێراق لەبارەی تۆمەتباركردنی لەلایەن دەستەی دەستپاكییەوە دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە «دەستپاكی»یەوە نیەو رایگەیاند: «پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد كەئەو كۆنفرانسە رۆژنامەوانییەی ئەنجامداو سوكایەتی و ناوزڕاندنی وەزارەتی دادو وەزیری دادی تیابوو»، ئاماژە بەوەشدەكات:» ئەوەی روویداوە بووەتە هۆی شێواندنی ناوو پێگەی وەزیرو وەزارەتەكەشی، ئەوەش قبوڵكراو نییە، بۆیە رێكاری یاسایی بەرامبەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی عێراق دەگرنەبەر.» دەربارەی وردەكاری رووداوەكەش خالید شوانی دەڵێت: «رۆژی 3ی ئەم مانگە دوو لێكۆڵەر لەدەستەی دەستپاكییەوە هاتوون بۆ وەزارەتی دادو كاتێك ئێمە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بووین داوای رەگەزنامە و ناسنامەی عێراقی چەند فەرمانبەرێكیان كردووە كە پەیوەندییان بەگرێبەستی خواردەمەنییەوە هەیە كەدەدرێت بەزیندانیەكان، لەبەرئەوەی كاتژمێر 2:00 هاتوون و دەوام تەواوبووە، رێككەوتوون رۆژی 4ی 1 بێنەوەو بەیانی زوو ئەوراقەكانیان بدرێتێ و نووسراوێكیان واژۆكردووەو تیاشیدا نووسراوە كە بەڕێوەبەری كارگێڕی و دارایی وەزارەتی داد زۆر هاوكاریان بووە». هاوكات سایتی میدل ئێست ئۆنلاین بڵاویكردووەتەوە، كە خالید شوانی خۆی ئەوەی خستووەتەڕوو: «دوای سەردانێكی مەیدانی بۆ زیندانەكان و  بەپێی راپۆرتی لایەنەكانی وردبینی كە گەیشتووە بەدەست وەزارەتەكەمان دەركەوتووە كەكۆمپانیاكان تەواوی ماددە خۆراكییەكان بەزیندانیان نادەن لەكاتێكدا بڕی پێویستیش پارە وەردەگرن». وەزارەتی دادی عێراقی بەپێی ماددەی 12/2 ب-ی یاسای چاكسازی گیراوان و راگیراوانی ساڵی 2018 گرێبەست لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی ئەهلیدا دەكات بۆ دابینكردنی خواردنی تەندروست و پێویست بۆ هەر زیندانییەك بەپێی بڕواو عەقیدەی خۆی كەدەبێت میوەو گۆشت لەخۆبگرێت. لەئێستاشدا لێكۆڵینەوەو بەدواداچوونەكان بۆ ئاشكراكردنی دیوەكانی دیكەی ئەم دۆسیەیە هێشتا بەردەوامی هەیەو بەبڕوای چاودێرانیش هاوشێوەی دۆسیەكانی دیكەی گەندەڵی ئەم دۆسیەیەش دزی و پارەبەهەدەردانی زۆری تیادا كراوە. هەرچەندە هێشتا ئامارێكی فەرمی تەواوەتی بۆ ژمارەی زیندانیانی عێراق نییە، بەڵام بەپێی ئاماری رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ زیاتر لە 100 هەزار زیندانی لەزیندانەكانی وەزارەتی دادو ناوخۆ و بەرگریدا هەن، ئەمە جگە لەزیندانەكانی دەزگا ئەمنییەكان و زیندانە نهێنییەكانی دیكەی گرووپ و میلیشیاكان.  

هاوڵاتی ‎شەبنەم كۆرور فینجانجی سەرۆكی كۆمەڵەی پزیشكانی توركیا كە بە تۆمەتی هاوكاریكردنی پەكەكە دەستگیركرابوو دوای زیاتر لە دوو مانگ و نیو لە زیندان ئازاد كرا.  ‎فینجانجی لەمانگی تشرینی یەكەمی ساڵی رابردوو بە هۆی لێدوانێكی لەبارەی بڵاوبوونەوەی دیمەنێكی ڤیدیۆیی گەریلاكانی پەكەكەوە دەستگیركرا كە لە ڤیدیۆكەیا دەردەكەوێت ژمارەیەك گەریلا بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیاییەوە شەهید بوون. ‎فینجانجی رایگەیاندوو، بەكارهێنانی چەكی كیمیایی تاوانە و پێویستە شاندێكی سەربەخۆ سەردانی ناوچەكانی شەڕ بكات و لێكۆڵینەوە بكات. ‎دواتر پەكەكە ناسنامەی ١٧ گەریلای بڵاوكردەوە و ئاماژەی بەوەكرد كە بە چەكی كیمیایی شەهیدكراون. لە مانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابردووشدا پەكەكە جارێكی دیكە ناسنامەی ١١ شەهیدی بڵاو كردەوە كە بە چەكی كیمیایی شەهید كراون. ‎دەسەڵاتدارانی توركیا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و قەدەغەكراویان رەتكردووە و رایانگەیاند،ئەوەی باسی ئەم پرسە دەكات پێویستە هاوڵاتیبوونی توركیای لێوەرگیرێتەوە و دادگایی بكرێت. بۆیەش داواكاری كۆماری ئەستەنبوڵ داوای سەپاندنی زیاتر لە دوو ساڵ سزای زیندانی بۆ فینجانجی بڕیەوە. ‎ بەڵام ئەمڕۆ دادگای سزا قورسەكانی ئەستەنبوڵ بڕیاری بێتاوانی فینجانجیدا و ئازاد كرا.

هاوڵاتی نەوزاد شێخ کامیل بەڕێوبەری بەشی بازرگانی لەوەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند زۆربەی مادەکانی بەشە خۆراکی مانگانە هاتون و چاوەڕێی پشکنینین بۆ دابەشکردنی. جێی باسە کۆتایی مانگی ڕابردوو محمود شیاع سودانی بڕیایدا چەند ماددەیەک بۆ بەشەخۆراکی مانگانە زیادبکرێت، وەک چا شیر ئاردی سفر کە بڕی 200گرام چا، 250گرام شیر ، یەک کیلۆ ئاردی سفرە، هەروەها بڕیاردیا بڕی زەیت و شەکر بۆ دوهێندە زیادبکرێت. سەبارەت بە زیادکردنی بڕی ماددەکان بەڕێوبەرەکەی بەشی بازرگانی وتی:تا ئێستا یەک لانەبۆتەوە ئەو بابەتە،ئایا هەر بۆ بەشی کۆمەڵایەتیه یان هەمو خەڵک دەگرێتەوە. ئەو وتیشی بەمزوانە یەکەم بەشه خۆراکی مانگی ساڵی2023 دابەشدەکەین، بەڵام هیچ ماددەیەکی تا ئێستا بۆزیادنەکراوە.

هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق ناوەڕۆکی کۆبوونەوەی نێوان محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاشکراکرد. لەڕاگەیەندراوەکەدا نووسینگەی راگەیاندنی سەرۆك وەزیرانی عیراق بڵاویكردەوە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران، پێشوازی لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندیی یاوەری كرد. لەڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە لەدیدارێكدا گرنگترین پرسەكانی سەر ئاستی نیشتمانی و ڕێگەكانی تەواوكاری كارەكانی حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم لەپێناو پێشكەشكردنی باشترین خزمەتگوزاری بەهاولاتیان لەسەرانسەری پارێزگاكانی عیراق خرانە بەرباس وگفتوگۆ.

بەگوێرەی راپرسیەک کە لە چەند پارێزگایەکی تورکیا ئەنجامدراوە، ژنان زیاتر دەنگ بە هاوپەیمانی گەلی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. کۆمپانیای لێکۆلینەوەی (ئالف) لە چەند پارێزگایەکی تورکیا، راپرسیەکی لەبارەی دەنگی ژنان بۆ هەڵبژاردنەکانی تورکیا ئەنجامدا. لە راپرسیەکەدا بۆچوونی هەزار و ٥٦٠ ژن وەرگیراوە. لە راپرسیەکەدا پرسیار لە ژنان کراوە کە ئەگەر ئەم یەکشەممەیە هەڵبژاردن بێت، دەنگ بە کام لایەن دەدەیت و ئەنجامەکەی بەم شێوەیە بووە. پارتی گەلی کۆماری: ٢٩.٢٪ پارتی داد و گەشەپێدان: ٢٦.٥٪ پارتی باش: ١٨.٨٪ هەدەپە: ٧.١٪ مەهەپە: ٤.١٪ دەڤا: ٣.٢٪ پارتی گۆڕانکاری تورکیا: ٢.٥٪ پارتی دوارۆژ: ٢.٠٪ پارتی نیشتیمان: ١.٢٪ پارتی رەفاحی نوێ: ١.١٪ پارتی سەعادەت: ١.٠٪ ئەوانەی دیکە: ٣.٠٪

هێمن مەحموود هێشتا سێ مانگی تەواوەتی بەسەر كابینەكەی (محەمە شیاع سودانی) تێنەپەڕیووە چەندین گرفت و ئاستەنگ و قەیران روویانكردۆتەوە كابینەكە و ناكۆكی نێوان لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەتیش خەریكە دەتەقێتەوەو چارەنوسی سوودانی هاوشێوەی چارەنووسی پێشینەكانی خۆی لێدەكات كە لەو پۆستەدا بوون. پێدەچێت سودانیش هەستی بەو مەترسیانە كردبێت كەڕەنگە ووبەڕووی ببێتەوە هەر بۆیە لەماوەیەكی كەمی دەستبەكاربوونیدا چەندین بڕیاریداوە كە بەبڕوای نەیارانی بۆ جوانتركردنی كابینەكەی و چوارچێوەی هەماهەنگی بێت و بەمەبەستی مانەوەبێت بۆ نمونە بڕیاری دامەزراندنی زیاتر لە 300 هەزار گرێبەستی وەزارەتەكانی دەركرد و بڕیاریشدا ئەو زەوییە كشتوكاڵیانە تاپۆ بكات كە خەڵكی زیادەڕۆییان كردۆتە سەریان و بەنزیكەی یەک ملیۆن یەكەی نیشتەجێبوون دادەنرێت و بڕیاری پێدانی قەرزی كشتوكاڵی و پیشەسازی و لێخۆشبوون لەقەرزی جوتیاران. لەرووە سیاسییەكەیەوە یەكێك لەو گرفتانەی كە رووبەڕووی كابینەكەی سوودانی بووەتەوە مەسەلەی رێككەوتنی هەرێم و بەغدا و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراقە سەبارەت بە فرۆشتی نەوت و یاسای نەوت و غازە كە خاڵی ناكۆكی نێوان هەولێر و بەغدایە. رۆژنامەی(سەباح)ی نیمچە فەرمی بڵاویكردۆتەوە رێككەوتنە سیاسییەكانی پێكهێنانی حكومەت رەنگدانەوەی هەبووە لەسەر یاساكان و بووەتە هۆی پەكخستنیان، مەترسیش هەیە گوێ بەبریاری دادگای فیدراڵی نەدرێت سەبارەت بەپشكی هەرێم لە بودجەی ئیتحادی ساڵی 2023. لەوبارەیەوە پەرلەمانتاری سەربەخۆ رائید مالكی بە رۆژنامەكەی راگەیاندووە: دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجە پەیوەندی بە لێكگەیشتنە سیاسییەكانەوە هەیەو، هەرێمی كوردستان بەنیازە لەپرۆژە یاسای بودجەدا برگەیەك جێگیر بكات سەبارەت بەتەرخانكراوە داراییەكانی، بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە، مامەڵەكردن لەگەڵ یاساو بریارەكانی دادگا دووفاقی تیادایە، لەبەر ئەوەی دادگای فیدراڵی كوردستانی پابەنكردووە بە رادەستكردنی نەوت و غازو داهاتەكەی، ترسی خۆشی نەشاردووتەوە لەوەی رێككەوتنە سیاسییەكان یاسای تریشی لەخۆ گرتبێت جگە لە بودجە. یاسای نەوت و غازیش كە لەساڵی 2005ەوە خاڵی ناكۆكی نێوان هەرێم و بەغدا بووە یەكێكە لەو یاسایانەی كە بەپێی زانیارییە میدیاییەكان محەممەد شیاع سوودانی بەرلەدەستبەكاربوونی و لەكاتی سەردانی بۆ لای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەڵێنی تێپەڕاندنی دابوو تا ئێستا هیچ هەنگاوێكی لەبارەوە نەنراوەو بەبڕوای چاودێرانیش پێناچێت بەپێی بەڵێنەكانی سوودانی بێت و بەو ئاسانییە تێناپەڕێت چونكە داڕشتنی بەندەكانی یاساكە زۆر قورس نییە، بەڵام ناكۆكییە سیاسییە قوڵەكان هۆكاری پێكنەهاتنن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەسەلەی بودجەو پشكی هەرێم تیایدا هێشتا یەكلانەبووەتەوەو چاوەڕوانیشدەكرێت ئەوەش مشتومڕی قوڵ هەڵبگرێت. یەكێكی تر لەو گرفتانەی كە رووبەڕووی كابینەكەی سوودانی بووەتەوە پاشگەزبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكانە لەو بەڵێنانەی كە لەپێش درووستكردنی كابینەكەی سوودانی بەلایەنە سوونەكانیان دابوو كە خۆی دەبینێتەوە لە گەرانەوەی ئاوارەكان و هەمواركردنەوەی یاسای لێبوردنی گشتی كە خۆی لە پێداچونەوە بەدۆسییەی ئەو زیندانییە حوكمدراوانە دەبینێتەوە كە سزاكانیان لەژێر ئەشكەنجەو، لەسەر بنەمای هەواڵدەری نهێنی بەسەردا سەپێنراوە. چوارچێوەی هەماهەنگی كە بەچەتری كۆكەرەوەی هێزە شیعییەكانی نزیك لەئێران دادەنرێت، لە بەیاننامەیەكدا داوای لەسەرۆك كۆمار كردووە فەرمانی لەسێدارەدانەكان پەسەند بكات، كە ژمارەیان زیاتر لە حەوت هەزار سزادراوی تێپەڕاندووەو، تۆمەتی زۆرینەیان زیاتر پرسی تیرۆرە. حەیدەر مولا سەركردە لە هاوپەیمانی عەزم دەڵێت: هێزە سونییە هاوپەیمانەكانی حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كۆمەڵێك داواكارییان لەچوارچێوەی كارنامەكەیدا جێگیركردووە، كە پێویستە لەماوەی شەش مانگدا جێبەجێبكرێن لەساتی پیكهێنانی حكومەتەوە،  دیارترینیان دارشتنی هەمواری یاسای لێبوردنی گشتی و، گۆڕینی دۆسییەی لێپرسینەوەو دادپەروەری بۆ دۆسییەكی دادوەری و گێرانەوەی ئاوارەكان، لەنێویاندا ئاوارەكانی جورف ئەلسەخر و، بەدیهێنانی هاوسەنگی راستەقینەو سەرلەنوێ بنیاتنانەوە. بەبڕوای لایەنە سوونییەكان پاشگەزبونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەڵێنەكانی لەبارەی یاسای لێبوردنی گشتی، پەیامێكی نەرێنییە بۆ هاوبەشەكانی لەهاوپەیمانەكانی ئیدارەی دەوڵەت بەتایبەت نوێنەرانی سوننە، بەوەی چاوەڕێی هیچ پابەندبونێكی تری لێنەكەن لەدۆسییەكانی تریشدا، بەتایبەت دۆسییەی ئاوارەكان . وەنەبێت هەر بەتەنیا كورد و سووننەكان وردە وردە لەسوودانی نائومێدببن، بەڵكو چاوەڕواندەكرێت ناو ماڵی شیعەكانیش (چ ئەوانەی دەسەڵاتیان بەدەستە چ ئەوانەشی لەدەرەوەی دەسەڵاتن وەك سەدرییەكان) ناكۆكییەكانیان بتەقێتەوە. دەربارەی سەدرییەكان، ماهر عەبد جەودە چاودێری سیاسی دەڵێت سەدر لەجاران زیاتر چاودێری دۆخەكە دەكات و موقتەدا سەدر خۆی بەئۆپۆزسیۆنی ئەم حكومەتە دەزانێت، ئاماژە بەوەشدەكات سەدر چاوەڕی ساتی شكستی حكومەتەكەی سوودانییە بۆ ئەوەی بیانوویەك بۆ گەڕانەوەی لەدەرگای چاكسازییەوە بدۆزێتەوە بۆ گەڕانەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی. سەركردەیەكی رەوتی سەدریش بەڕۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی ڕاگەیاندووە باشترین رێگای سەركەوتن دەستگرتنە بەسەر ئەنجومەنی پارێزگاكان لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، چونكە خاڵی گرنگە لەجێبەجێكردنی بەرنامەكانی حكومەت لەلایەك و لەلایەكی ترەوە بۆ سەركەوتنی حزبەكان و پەیوەندییان بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە، ئاماژە بەوەشدەكات موقتەدا سەدر دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی، بەڵام كەس كاتەكەی نازانێت. بەبڕوای شارەزایانیش رەنگە یەكێك لەو قەیرانە كتوپڕانەی بەرۆكی كابینەكەی سوودانی گرتبێت بابەتی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاربێت لەبەرامبەر دۆلاردا، كە سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی سوودانی و بانكی ناوەندی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ نرخی دۆلار بەرزتردەبێتەوەو نرخی دیناریش دەشكێت، كە بەپێی سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی ئەمە پلانی ئەمریكایە بۆ گوێڕایەلبوون و ناچاركردنی سوودانی بۆ مەرجەكانی ئەمریكا و دژایەتیكردنی ئێران. ڕۆژی 27ی تشرینی دووەمی ڕابووردوو پەرلەمانی عێراق كارنامەی حكومەتەكەی سوودانی پەسەندكرد كە خۆی لەدوو تەوەردا دەبینییەوە، تەوەرێكیان جێبەجێكردن و تەوەرێكی دیكەیان تەشریعی بوو، بەپێی تەوەرە تەنفیزییەكە كابینەكەی سوودانی بەڵێنی دابوو پارەی پترۆ دۆلار بەرێژەی لەسەدا 5 بۆ پارێزگا بەرهەمێهێنەكان خەرجبكات و  دەروازە نافەرمییەكان دابخاتن هاوكات ئاوارەكان لەماوەی 6 مانگدا بگەڕێنێتەوەو چارەنووسی ونبووانی ناوچە سوونییەكان ئاشكرا بكات، لەبواری تەشریعیشدا بەڵێنی دابوو یاسای دادگای فیدراڵی لەماوەی 6 مانگدا ئامادەبكات و لەماوەی 3 مانگیشدا هەموواری یاسای هەڵبژاردنەكان بكات و لەماوەی ساڵێكیشدا هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدرێت.

ڤیدیۆ..دەستگیرکردنی بازرگانێکی ماددەی هۆشبەر لەیەکێک لەدەروازەکانی بەغدا..بزانە لەکوێ ماددەکەی شاردۆتەوە؟  

هاوڵاتی سەلاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند، ئەگەر ناتانەوێت لە ژوورە تاریکەکاندا داهاتووی ١٠٠ ساڵتان دیاری بکرێت، لە پێنج مانگی داهاتوودا بۆ هەڵبژاردنەکان باش کار بکەن. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ەوە لە زینداندایە، لەبارەی هەڵبژاردنەکانی تورکیا تویتێکی بڵاوکردەوە. دەمیرتاش لە توێتەکەیدا داوای کرد، لایەنەکان و خەڵکی هاوکاری یەکدی بکەن و وتی، " پێنج مانگی داهاتوو ماوەیەکی زۆر نییە، بەڵام ١٠٠ ساڵی داهاتوو زۆر زۆرە. پێنج مانگی داهاتوو قەدەری ١٠٠ ساڵمان دیاری دەکات. " دەمیرتاش دەشڵێت، "پێویستە هەندێک کەس لە ژوورە تاریکەکاندا لە ریگەی سیناریۆ قێزەونەکانەوە قەدەری ١٠٠ ساڵمان دیاری نەکەن. بۆیەش پێویستە لەم پێنج مانگەی بەردەمماندا لە پرۆسەی هەڵبژاردنەکاندا هاوکاری یەکدی بکەین."

هاوڵاتی  لەلێدوانێکیدا سەرۆکی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان ڕایدەگەیەنێت، پێویستە یەکەم کاری پەرلەمانی کوردستان ئامادەکاری بێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و پێویستە دوو هەنگاوی گرنگ ئەنجامبدات، ئەوانیش کاراکردنەوەی ئەنجومەنی کۆمسیاران و یەکلاییکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەکانە. هندرێن محەمەد ساڵح سەرۆکی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان ''هۆکاری درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان بۆ ئەوە بوو هەڵبژاردن بکرێت و ئامادەکاریی بۆ بکرێت و تا ئێستاش پەرلەمان هیچی بۆ نەکردووە و پێویست بوو ڕۆژی دوای ڕۆژی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دەست بە ئامادەکارییەکان بکرێت بۆ هەڵبژاردن، بەتایبەت یەکلاییکردنەوەی کێشەی کاراکردنەوەی ئەنجومەنی کۆمسیاران و یاسای هەڵبژاردنەکان، بۆیە پێویستە پەرلەمان هەموو ئیشەکان بەلاوە بنێت و کار لەسەر دوو پرس بکات، ئەوانیش کاراکردنەوەی ئەنجومەنی کۆمسیاران و هەمواری یاسای هەڵبژاردن، لەبەر ئەوەی کات دەڕوات و لە بەرژەوەندیی کەس نییە و گەر وا بڕوات، ڕەنگە ئەمساڵیش هەڵبژاردن نەکرێت.'' هندرێن محەمەد ساڵح گوتیشی: ''پێویستە بۆ هەڵبژاردن پشت بە بایۆمەتریی عێراق ببەستین، چونکە بە چەند مانگێک ناکرێت، عێراق حەوت ساڵە خەریکی بایۆمەترییە، تا ئێستاش تەواو نەبووە، کارتی نیشتمانییش بە هەمان شێوە تا ئێستا لە پارێزگاکان 70% کراوە، لە کاتێکدا چەندین ساڵە کاری لەسەر دەکەن، بۆیە هەوڵ دەدرێت پشت بە بایۆمەتریی عێراق ببەستین و قسەمان لەگەڵ کردوون و یادداشتی لێکتێگەیشتنمان هەیە کە هاوکارمان بن، ئەمەش کاتی پێویستە، بۆیە پێویستە کار بکرێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا بکرێت.''

هاوڵاتی وەزیری بەرگری ڕووسیا ڕایگەیاند ئەتۆم قەڵغان و دڵنیاییدەری سەرەكی پاراستنی یەكپارچەیی خاك و سەروەریمانە. سێرگی شۆیگو وەزیری بەرگری روسیا لەمیانی كۆبونەوەی لەگەڵ گەورە بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری روسیا بە ئاماژەدان بەوەی كە یەكێك لە لەپێشترینەكانیان بۆ 2023 پێشخستنی توانای جەنگی سوپای روسیایە. شۆیگو رایگەیاندوە: بەردەوام هەڵسەنگاندن بۆ ئۆپراسیۆنەكانی سوپاكەمان دەكەین لە ئۆكرانیاو سوریا، ئەم هەڵسەنگاندنانە بۆ بەرنامەی مەشق و راهێنانی كارمەندانمان و ئامادەكارییەكان بۆ دابیكردنی پێداویستیە سەربازییەكان بەكار دەهێنین. وەزیری بەرگریی روسیا بە ئاماژەدان بەوەی كە بەردەوامی دەدەن بە سیانی ئەتۆمی كە خۆی دەبینێتەوە لە فڕۆكەی ستراتیجیی، موشەكی بالیستیی كیشوەربڕ رایگەیاند: ئەتۆم قەڵغان و دڵنیاییدەری سەرەكی پاراستنی یەكپارچەیی خاك و سەروەریمانە، توانای هێزە ئاسمانییەكانی روسیا بە فڕۆكە جەنگییەكان و فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانیشەوە زیاد دەكەین.

بانکی ناوەندی عێراق بە نرخی فەرمی دۆلار دەدەتە کۆمپانیاکانی دراو لە هەرێمی کوردستان بەپێی نووسراوێکی لقی هەولێری بانکی ناوەندیی عێراق کە رۆژی 2ی1 ئەم مانگە بە ژمارە 29/س/4 دەرچووە، سەرجەم کۆمپانیاکانی ئاڵۆگۆڕی دراو لە خۆگونجاندن لەگەڵ رێنماییەکانی ژمارە 1ی ساڵی 2022ـی هەموارکراو تایبەت بە رێکخستنی کارەکانی کۆمپانیاکانی دراو ئاگاداردەکاتەوە.    "ئاماژە بە نووسراوی حکومەتی هەرێمی کوردستان - عێراق/ئەنجوومەنی وەزیران/سەرۆکایەتیی دیوان/فەرمانگەی کاروباری کارگێڕی و دارایی ژمارە 119ـی رۆژی 15-1-2022، بە مەبەستی جێبەجێکردنی رێنماییەکانی بانکی ناوەندیی عێراق و خۆگونجاندنی کۆمپانیاکان لەگەڵ (رێنماییەکانی ژمارە 1ی ساڵی 2023 بۆ رێکخستنی کاری کۆمپانیاکانی دراو و نێوەندگیری بۆ فرۆشتنی دراوە بیانییەکانی هەموارکراو) کە بەکردەیی یەکگرتنی کۆمپانیاکان لە چوارچێوەی جۆرەکانی A  و B، پێویستە ئەم دوو بڕگەیە جێبەجێ بکەن:    1- پێویستە تاوەکو رۆژی 1-3-2023 هەموو کۆمپانیاکانی دراو سەردانی لقی هەولێری بانکی ناوەندیی عێراق و لقی سلێمانی بانک بکەن بۆ جێبەجێکردن و خۆگونجاندن لەگەڵ رێنماییەکانی تایبەت بەو پرسە کە ئاماژەی بۆ کراوە و پەلە بکەن لە پێشکێشکردنی داواکارییەکانی یەکگرتن لە چوارچێوەی جۆرەکانی A و B.   2- لە دوای رۆژی 1-3-2022، هەر کۆمپانیایەک کە خۆی لەگەڵ رێنماییەکان نەگونجێت، دادەخرێت و مۆڵەتی پێشووی کارکردنی لێ وەردەگیرێتەوە و هەڵدەوەشێنرێتەوە.   بەپێی رێنماییە نوێیەکان، کاری کۆمپانیاکان رێکدەخرێنەوە و بەپێی مەرجەکان دەبێت لانیکەم پێنج کۆمپانیا یەکبگرن و ببنە یەک کۆمپانیای نوێ، هەروەها کۆمپانیای جۆری A سەرمایەی لە پێنج ملیار دینار کەمتر نەبێت و جۆری B دوو ملیار و 500 ملیۆن دینار  کەمتر نەبێت، لە مەرجەکاندا ئەوەش دیاریکراوە کە مۆڵەتی کۆمپانیاکانی دراو دوای کارەکانی تیکەڵکردن لە کۆمپانیاکانی کڕین و فرۆشتنی دراو دەدرێت و بەپێی پێداویستییەکانی بازاڕ کە لەلایەن بانکی ناوەندیی و بەپێی سیاسەتە نەختینەییەکانی دەخەمڵێندرێن.