.jpeg)
هاوڵاتى مه‌حمود ئه‌حمه‌دى نه‌ژاد دواى ره‌تکردنه‌وه‌ى له‌لایه‌ن له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نى پاراستنى ده‌ستوورى ئێرانه‌وه بۆ کاندیدى سه‌رۆکایه‌تی، رایگه‌یاند:" دۆخى وڵات زۆر خراپه و نامه‌وێت به‌شێک بم له رووخانى ئێران". ئه‌حمه‌دى نه‌ژاد له په‌یامێکدا رایگه‌یاند: "نازانم بۆ کاندید بوونم ره‌تکرایه‌وه، که‌س ئه‌و مافه‌ى نییه من ره‌تبکاته‌وه، بێده‌نگ نابم له‌م زوڵمه". هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" رێژه‌ى به‌شدارى خه‌ڵک له پرۆسه‌ى ده‌نگدان زۆر داده‌به‌زێت و ئه‌وه‌ش کاردانه‌وه‌ى ناوخۆیى و نێوده‌وڵه‌تیی لێده‌که‌وێته‌وه". ئه‌نجومه‌نى پاراستنى ده‌ستوورى ئێران هه‌ریه‌ک له مه‌حمود ئه‌حمه‌دى نه‌ژاد، عه‌لى لاریجانى و ئیسحاق جه‌هانگیری، بۆ کاندیدى سه‌رۆکایه‌تى ئێران ره‌تکرده‌وه‌و ئه‌وه‌ش کاردانه‌وه‌ى لێکه‌وتووه‌ته‌وه. بریاره رۆژى 18/6/2021، هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆکایه‌تى کۆمار ئێران به‌ڕێوه‌بچێت.
هاوڵاتى نمایشى سه‌ربازیی و کۆنتڕۆڵکردنى ناوچه‌ى سه‌وز و هه‌ره‌شه‌کدرن له مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق، له‌لایه‌ن حه‌شدى شه‌عبییه‌وه، قاسم موسڵیح فه‌رمانده‌ى حه‌شد که تۆمه‌تبار بوو به مادده‌ى 4ى تیرۆر ئازادکرا. حه‌شدى شه‌عبى پێشتر مه‌رجیان بۆ کازمى دانابوو، یه‌که‌م ئازادکردنى به‌په‌له‌ى قاسم موسڵح، داواى لێبوردى مسته‌فا کازمی، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق به‌هۆى ئه‌و ده‌ستگیرکردنه هه‌رچه‌نده تا ئێستا کازمى پشت راستى ئه‌وه‌ى نه‌کردووه‌ته‌وه که فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شد ئازاد کرابێت، به‌ڵام میمیا عێراقییه‌کان ئه‌وه دوو پاتده‌که‌نه‌وه که کاروانه سه‌ربازییه‌که‌ى حه‌شد دواى ئازادکردنى فه‌رمانده‌که‌یان کشاونه‌ته‌وه له ناوچه‌ى سه‌وز. به‌تۆمه‌تى تیرۆرکردنى ئیهاب وه‌زنی، چالاکوانى دانیشتووى که‌ربه‌لا له 9ى ئه‌و مانگه، هه‌روه‌ها تیرۆرکردنى قاسم مه‌جلوب، فاهم تائى چالاکوان دوێنێ سێشه‌ممه له ئۆپه‌راسیۆنێکى تایبه‌تى هێزه‌کانى دژه تیرۆرى عێراقدا له رێگه‌ى دابه‌زین له ئاسمانه‌وه له شارى که‌ربه‌لا، قاسم موسڵح فه‌رمانده‌ى ئۆپه‌راسیۆنه‌کانى ئه‌نبارى حه‌شدى شه‌عبى و فه‌رمانده‌ى لیواى تفوف ده‌ستگیرکرا.
هاوڵاتى نوسینگه‌ى مسته‌فا کازمى سه‌رۆکوه‌زیران عێراق بڵاویکرده‌وه، ئه‌نجومه‌نى ئاسایشى نیشتمانى به سه‌رۆکایه‌تى مسته‌فا کازمى بۆ تاوتوێکردنى په‌ره‌سه‌ندنه ئه‌منییه‌کان کۆبووه‌وه و کازمى وتوویه‌تی، وڵات به قۆناغێکى هه‌ستیاردا ده‌ڕوات. ئه‌مشه‌و چوارشه‌ممه دواى دروستبوونى گرژییه‌کان به‌هۆى ده‌ستگیرکردنى فه‌رمانده‌یه‌کى حه‌شدى شه‌عبیه‌وه، مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق دووه‌م راگه‌یه‌ندراوى بڵاوکرده‌وه. له راگه‌یه‌ندراوى دووه‌میدا هاتووه:" وڵات به‌دۆخێکى هه‌ستیاردا ده‌روات، ئامانجمانه روبه‌ڕو‌ى ئه‌و ئاڵنگاریانه‌یه ببینه‌وه، که وڵات له ئه‌نجامى که‌ڵه‌که‌بوونى کێشه درێژخایه‌نه‌کان توشى بووه". مسته‌فا کازمى باسى له‌وه‌شکردووه، جموجۆڵه چه‌کدارییه‌کانى ئه‌مڕۆى به‌غدا، پێشێلکارییه‌کى مه‌ترسیدارن، نه‌ک ته‌نها له یاسا و بڕیاره‌کان به‌ڵکو له ده‌ستورى عێراقیش. ئه‌مه له‌کاتێکدایه پێش یه‌ک کاتژمێر، کازمى له راگه‌یه‌ندراوى یه‌که‌میدا هه‌ڵوێستى خۆى له‌سه‌ر فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شدى شه‌عبى راگه‌یاندو لیژنه‌ى لێکۆڵینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌و فه‌رمانده‌یه پێکده‌هێنێت و ره‌خنه‌ى توندیش له جوڵه‌ى گروپه‌کانى حه‌شد ده‌گرێت و ده‌شڵێت:" فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شدى شه‌حبى ئازاد نه‌کراوه‌و ئێستا ئه‌و له ده‌ستى فه‌رمانده‌ى ئۆپراسیۆنه هاوبه‌شه‌کانه".
هاوڵاتى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق هه‌ڵوێستى خۆى له‌سه‌ر فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شدى شه‌عبى راگه‌یاندو لیژنه‌ى لێکۆڵینه‌وه له‌سه‌ر ئه‌و فه‌رمانده‌یه پێکده‌هێنێت و ره‌خنه‌ى توندیش له جوڵه‌ى گروپه‌کانى حه‌شد ده‌گرێت و ده‌شڵێت:" فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شدى شه‌حبى ئازاد نه‌کراوه‌و ئێستا ئه‌و له ده‌ستى فه‌رمانده‌ى ئۆپراسیۆنه هاوبه‌شه‌کانه". ئه‌مشه‌و چوارشه‌ممه 26ى ئایارى 2021، مسته‌فا کازمى سه‌رۆکوه‌زیرانى عێراق راگه‌یه‌ندراوێکى له‌باره‌ى ئازادکردنى فه‌رمانده‌یه‌کى حه‌شدى شه‌عبى بڵاوکرده‌وه و رایگه‌یاند:" هێزێکى تایبه‌تى ئه‌منى عێراق، به فه‌رمانى فه‌رمانده‌ى گشتیى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراق یادداشتێکى دادوه‌رییان بۆ ده‌ستگیرکردنى یه‌کێک له تۆمه‌تباره‌کان، سه‌ر له به‌یانى ئه‌مڕۆ جێبه‌جێکرد، که تۆمه‌تبار بوو به مادده‌ى 4ى تیرۆر و سکاڵاى له سه‌ر تۆمار کرابوو. هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکردوه، لیژنه‌یه‌کى لێکۆڵینه‌وه که پێکهاتووه له فه‌رمانده‌ى ئۆپراسیۆنه هاوبه‌شه‌کان، هه‌واڵگرى ناوخۆ، هه‌واڵگرى سه‌ربازی، ئاسایشى نیشتمانى و ئاسایشى حه‌شدى شه‌عبى بۆ لێکۆڵینه‌وه له‌و تۆمه‌تانه‌ى خراونه‌ته پاڵ تۆمه‌ته‌باره‌که. هاوکات، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق ئه‌و هه‌واڵانه‌ى ره‌تکرده‌وه که فه‌رمانده‌که‌ى حه‌شدى شه‌عبى ئازاد کرابێت و روونیکرده‌وه، ئێستا ئه‌و له ده‌ستى فه‌رمانده‌ى ئۆپراسیۆنه هاوبه‌شه‌کانه تا ئه‌و کاته‌ى لێکۆڵینه‌وه‌کان کۆتاییان دێت. مسته‌فا کازمى ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه که دیارده چه‌کدارییه‌کان که له لایه‌ن گرووپه چه‌کدارییه‌کانه‌وه روویاندا، پێشێلکارییه‌کى مه‌ترسیدارى ده‌ستوورى عێراق و یاسا به‌رکاره‌کانن. فه‌رمانمان کردووه ده‌ستبه‌جێ و به گوێره‌ى یاسا لێکۆڵینه‌وه بۆ ئه‌و جمووجووڵانه بکرێت. کازمى له کۆتاییدا راشیگه‌یاندوه"پارێزگاریکردن له ئاسایشى نیشتمان و رێگریکردن له رووبه‌ڕووکردنه‌وه‌ى ئاسایشى گه‌له‌که‌مان بۆ سه‌رکێشیى له‌م قۆناغه مێژووییه‌دا به‌رپرسیارێتییه‌که ده‌که‌وێته ئه‌ستۆى حکومه‌ت و هێزه ئه‌منى و سه‌ربازییه‌کان و هێز و پارت و ره‌وته سیاسییه‌کان".
هاوڵاتى چه‌کدارانى حه‌شدى شه‌عبى به شه‌قامه‌کانى به‌غدادا بڵاو بوونه‌ته‌وه و هه‌ڕه‌شه‌ى سوتاندنى ناوچه‌ى سه‌وز ده‌که‌ن، ئه‌میندارى گشتى میلیشیاکانى عه‌سائبى ئه‌هلى حه‌قیش ده‌ڵێت:" ئامانج له ده‌ستگیرکردنى (قاسم موسڵح) بۆ ئه‌وه‌یه که حکومه‌تى بارى نائاسایى رابگه‌یه‌نێت. له دوانیوڕۆى ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌وه هێزێکى حه‌شدى شه‌عبى به‌ده‌یان چه‌کدارو زرێپۆشه‌وه چوونه‌ته ناوچه‌ى سه‌وز و له‌ئێستادا به شه‌قامه‌کانى به‌غدادا بڵاو بوونه‌ته‌وه و هه‌ڕه‌شه‌ى سوتاندنى ناوچه‌ى سه‌وز ده‌که‌ن. ئێواره‌ى ئه‌مڕۆش ئه‌و چه‌کدارانه‌ى حه‌شد ده‌روازه‌ى یه‌که‌مى ناوچه‌که‌یان شکاند و ماڵى مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عیراقیان گه‌مارۆ داوه. هێشتا نورى مالکى و هادى عامرى و عه‌مار حه‌کیم له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق له کۆبونه‌وه‌دان، هه‌روه‌ها به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق به‌ته‌له‌فون له‌سه‌ر هێڵه له‌گه‌ڵ کازمى بۆ چاره‌سه‌رکردنى ئه‌و دۆخه‌ى حه‌شدى شه‌عبى دروستى کردووه. له‌لایه‌کى دیکه‌وه قه‌یس خه‌زعه‌لى ئه‌میندارى گشتى میلیشیاکانى عه‌سائبى ئه‌هلى حه‌ق، ڕایگه‌یاند، ئامانج له ده‌ستگیر کردنى قاسم موسڵیح فه‌رمانده‌ى حه‌شدى شه‌عبی، بۆ ئه‌وه‌یه که حکومه‌تى بارى نائاسایى رابگه‌یه‌نێت و ده‌ستگیرکردنى قاسم موسڵیح به کارێکى نایاسایی ناوده‌بات.
هاوڵاتى حه‌شدى شه‌عبى ناوچه‌ى سه‌وزى به‌غدایان کۆنتڕۆڵ کردووه به‌هۆى ده‌ستگیرکردنى به‌رپرسى ئۆپه‌راسیۆنه‌کانى ئه‌نبار که تۆمه‌تبار کراوه به کوشتنى چالاکوانان، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته سه‌رکرده شیعه‌کانى وه‌ک نورى مالکى و هادى عامرى و عه‌مار حه‌کیم له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق له‌کۆبونه‌وه‌دان له‌پێناو هێورکردنه‌وه‌ى دۆخه‌که. به‌پێى میدیاکانى عێراق، گروپه جیاوازه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى ناوچه‌ى سه‌وزى به‌غدایان به‌ته‌واوى کۆنتڕۆڵ کردووه‌و ئه‌وه‌ش مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراقى توره کردووه، بۆ هێورکردنه‌وه‌ى گروپه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى و چۆڵکردنى ناوچه‌ى سه‌وز، عه‌مار حه‌کیم و نورى مالکى و هادى عامرى له‌گه‌ڵ کازمى له کۆبونه‌وه‌دان.
هاوڵاتى هێزێکى حه‌شدى شه‌عبى چوونه ناو ناوچه‌ى سه‌وز و مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراقیش داواى کۆبونه‌وه‌ى به‌په‌له‌ى هێزه شیعییه‌کان ده‌کات. ئێوارەی ئەمڕۆ چوارشەممە دوای دەستگیرکردنی (قاسم موسلیح) فەرماندەی ئۆپراسۆنەکانی حەشد لە ئەنبار لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە، هێزێکی حەشدی شەعبی چونە ناو ناوچەی سەوز و مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراقیش داوای لە هێزە شیعییەکانی کردوە کۆبونەوەیەکی بەپەلە ئەنجامبدەن بۆ تاوتوێکردنی لێکەوتەکانی ناردنی هێز بۆ ناوچەی سەوز و دروستکردنی مەترسی لەسەر نوێنەرایەتی وڵاتان و دامەزراوەکانی حکومەت.
هاوڵاتى قاسم موسڵیح، فه‌رمانده‌ى ئۆپه‌راسیۆنى حه‌شد له ئه‌نبار به‌پێى ماده‌ى 4 تیرۆر ده‌ستگیرکرا، به‌تۆمه‌تى تیرۆرکردنى دوو چالاکوان له‌گه‌ڵ تۆمه‌تى زیانگه‌یاندن به دارایى گشتی. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 26ى ئایارى 2021، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئه‌منى به میدیاکانى عێراقى راگه‌یاند:" قاسم موسڵیح، فه‌رمانده‌ى ئۆپه‌راسیۆنى حه‌شد له ئه‌نبار به‌پێى ماده‌ى 4 تیرۆر ده‌ستگیرکرا". هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه‌شکراوه که فه‌رمانده‌ى ئۆپه‌راسیۆنى حه‌شد له ئه‌نبار به تۆمه‌تى تیرۆرکردنى هه‌ردوو چالاکوان "فاهم تائى و ئیهاب وه‌زنی"، له‌گه‌ڵ تۆمه‌تى زیانگه‌یاندن به دارایى گشتى ده‌ستگیرکراوه. خۆپیشاندانه‌کانى مه‌یدانى ته‌حریر له‌به‌غدا یه‌کێک له‌داواکارییه‌کانیان ده‌ستگیرکردنى هه‌موو ئه‌و که‌سانه‌یه که ده‌ستیان له کوشتن و تیرۆرکردنى چالاکوانان و خۆپیشانده‌راندا هه‌یه.
.jpg)
هاوڵاتى سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاند لێكۆڵینەوەی ورد لەبارەی ڕاستیەكانی ڕوداوەكەی كۆتا ساتەكانی خۆپیشاندانەكەی مەیدانی تەحریری شاری بەغدا دەكەن و فەرمانی توندیشیان بۆ پاراستنی خۆپیشاندەران دەركردووە. ئەمرۆ چوارشەممە 26 ئایاری 2021 مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە تویتێكدا پشتگیری ئازادی خۆپیشاندانی ئاشتیانەیان لە عێراق كرد و فەرمانی توندیان دەركرد بۆ پاراستنی خۆپیشاندەران و دان بەخۆدا گرتن و بەكارنەهێنانی گولـلە بەهەر هۆیەك بێت. كازمی ئاماژەی بەوەشداوە، لێكۆڵینەوەی ڕوون و ئاشكرا دەربارەی ڕووداوەكانی كۆتا ساتەكانی خۆپیشاندانەكانی مەیدانی تەحریری شاری بەغدا دەكەن بۆ ئاشكراكردنی ڕاستییەكان. لە خۆپیشاندانەكانی مەیدانی تەحریری شاری بەغدا، گرژی دروستبوو و بەهۆیەوە لانیكەم خۆپیشاندەرێك كوژرا و چەند خۆپیشاندەرێكی تر بریندار بوون، ژمارەیەك ئۆتۆمبێلی هێزە ئەمنییەكانیش سوتێنران.
سازدانی: شاناز حەسەن رابەری حزبی حكمتیست ئاماژە بەوە دەدات كەحزبە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاگایان لەچینی كرێكاران نییەو تەنها بۆ بەرژەوەندی خۆیان هەوڵدەدەن و «خەریكی سەرمایەگوزارین». عەبدوڵا دارابی، ئەندامی مەكتەبی سیاسی و رابەری حزبی حكمتیست لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»هیچ كام لەسەركردەكانی ئەمریكا جێگەی مەترسی نەبوون بۆ رژێمی ئێران و لەپێناو مافی كورد هیچكات رژێمی ئێرانیان سەركۆنە نەكردووە». هەروەها لەبارەی هێرش و پەلاماری سەلەفییەكان لەشاری مەریوان و سەقز ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە «سەلەفییەكان بەپاڵپشتی كۆماری ئیسلامی ژیاون و تێكۆشاون هیچ جێگاو پێگەو پێكەوەیی كۆمەڵایەتییان لای خەڵك نیە». هاوڵاتى: ئێوە وەك حزبی حكمتیست لەكۆمەڵە جیابوونەتەوە، ئامانج و بەرنامەی ئێوە چییە بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان؟ عەبدوڵا دارابی: (30) ساڵ پێش ئێستا لەكۆمەڵە جیابووینەوە، لەسەدا 80ی كۆمەڵە بووین و لە 1991 حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری ئێرانمان پێكهێناو پاشان دوای (14) ساڵ لەئەوانیش جیابووینەوەو حزبی كۆمنیستی كرێكاری حكمتیست-مان پێكهێنا و لەوكاتە تائێستا لەئێراندا كاری چڕوپڕمان كردووە و ئاوات و ئامانجی و مەبەستی ئێمە رزگاری چینی كرێكارە لەئێران. بەچەشنێك ئیش دەكەین كرێكاران خۆیان سەروەر بن و بتوانن بەدەسەڵات بگەن و لەناوەندی بڕیارداندا بن، خۆیان چارەنووسی ژیانی خۆیان لەكوردستان و لەئێرانیشدا دیاری بكەن، رێكخستنەكانی ئێمە نەك تەنیا لەئێران، لەبەشێك لەوڵاتانی دیكەشدا هەیە. هاوڵاتى: هێزی چەكدارتان هەیە وەك حزبەكەی خۆتان؟ عەبدوڵا دارابی: ئێمە هێزی چەكداری ئاشكرامان نیە، بەڵام هەركات پێویست بكات ئەو هێزەمان بەڕێكخراوی لەناو خەڵكدا دەهێنینە ناو مەیدان، چونكە ئێستا خەباتی چینایەتی و كۆمەڵایەتی لەئێراندا هەموو رۆژیك بەئاشكرا دەبینێت، بۆیە ئێمە لەئێستادا هێزی چەكدار بەكارناهێنین، ئەو هێزە كاتێك بەكاردەهێنین كەپێویست بێت. هاوڵاتى: حزبەكانی رۆژهەڵات رەخنەیان لێدەگیرێت كە یەكهەڵوێست نین و لەناو بەرەیەكدا پێكەوە نین؟ عەبدوڵا دارابی: پێمانوایە ئاوات و ئامانجی حزبە سیاسیەكانی كوردستانی ئێران هەمان سیاسین كەئێستا لەكوردستانی عێراق بەڕێوەدەچن نەك هیچی تر، چوون ئەم حزبانە بەئاشكرا بۆ بەرژەوەندی و قازانجی حزبایەتی خۆیان و سەرمایەدارانی كورد لەكوردستانی ئێران خەبات دەكەن. تائێستا چینی كرێكار كەزۆرینەی خەڵكی كوردستانن بەڕەسمی ناناسن و دان بەمافەڕەواكانیان نانێن، چونكە تەنیا ئامانجیان ئەوەیە خۆیان بەدەسەڵات و پلەو پایە بگەن، ئەم سیناریۆیە هەموو خەڵكیش بەئاشكرا دەیبینێت. بۆیە خەڵكی كوردستانی ئێران نایەوێت سیناریۆی كوردستانی عێراق، لەئێرانیش دووبارە ببێتەوە. هاوڵاتى: لەسێدارەدان بەردەوام رۆژانە لەئێراندا هەیە، بەشێكی دۆسیەكانیش لەسەر دۆسیەی كوردبوون و خەباتكردنە، كە هەندێك جار جاشەكان هاوكاری كۆماری ئیسلامی ئێرانن بۆ ئاشكراكردنی رێكخستنەكانی كورد؟ عەبدوڵا دارابی: لەنەزەری خەڵكی ئێران و كوردستاندا یەكەمین دوژمن، كۆماری ئیسلامی ئێران و بەكرێگیراوی كوردو تورك و فارس و عەرەبن. هەموان دەزانن رێكخەری سەرەكی بەكرێگیراوان لەئێران كۆماری ئیسلامییەو تاوانبارانی یەكەم پێش بەكرێگیراوان سەرانی ئەم رژێمەن، دۆسیەكانی لەسێدارەدانی خەڵك بەخاتر كورد بوون یاخود فارس و تورك بوون نیە، چونكە ژمارەی لەسێدارەدراوانی فارس و تورك زۆرترن لەكورد. رژێمی ئێران بەم شێوەیە پێناسە ناكرێت، چونكە رژێمێكی مرۆڤكوژو خوێنمژە و هەركەس دژی بێت و موخالفی لەگەڵ بكات بەدۆسیەی دوژمن بوون دەیگرێت و دەیكوژێت. هاوڵاتى: ئەم ماوەیە دووجار سەلەفیەكان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان هێرشیان كردۆتە سەر خەڵك؟ ئامانج چیە لەو هێرشانە؟ عەبدوڵا دارابی: ئەم سەلەفیانە لەسەرەتای سەرهەڵدانیان بەناوی خێرخوازەوە خۆیان پیشاندەدەن و تێدەكۆشن و خۆیان بەهێزدەكەن، دواتر وەك داعش رەفتار دەكەن و هیچ جیاوازییان نیە، بەغدادی كەخۆی ئیخوانی بوو. سەرەتا هاتن بەناوی دینەوە پارەیان دەدا بەخەڵك، تا بەلای خۆیاندا رایانكێشن. بەڵام ئەمانە ئێستا خۆیان ناساندووە و خەڵك دەیانناسێت، بەپاڵپشتی كۆماری ئیسلامی ژیاون و تێكۆشاون بەناوی ریفۆرمخواز باڵی ریفۆڕمخوازی رژێم بەهێز بكەن، بەڵام ئێستا هەردوو باڵی رژێم بەر رق و توڕەیی خەڵك كەوتوون گڵۆیان كەوتۆتە لێژی و وەك گروپێكی فشار دەیانەوێت خۆیان بەخەڵكدا نیشانبدەن تا بەم چەشنە بتوانن لەدواڕوژی جمهوری ئسلامی پاریزگاری لەسەروەت و سامانیان بكەن، مێژووی ئەمانە لەكوردستانی ئێران زۆر رەش و خۆیناویەو هیچ جێگای پێكەوەیی كۆمەڵایەتییان لای خەڵك نیە. هاوڵاتى: هەندێك كات ئێران خۆی سەلەفییەكان دەستگیر دەكات؟ عەبدوڵا دارابی: راستە ئەوە دەبینریت، بەڵام لەڕاستیدا لەلایەن ئێرانەوە پشتگیریی دەكرێن، چونكە ناتوانن بێ جمهوری ئێران یەك رۆژ بمێننەوەو بێ حیمایەتی ئەوان ناتوانن دەست بەرن بۆ خەڵكی ئێران، بەڵام كاركردنی سیستمی جمهوری ئێران وایە كەسی خۆشی دەستگیردەكات، بۆیە لەوانەیە جار بەجار كەسانێكیان لێ دەستگیر بكات. هاوڵاتى: خەڵكی كوردی رۆژهەڵات تاكەی ئەمە لەسەلەفییەكان قبوڵ دەكەن؟ عەبدوڵا دارابی: خەڵك تائێستا هیچی لەسەلەفییەكان قبوڵ نەكردووەو نایكات. تەمەنی ئەمانە گرێدراوە بەتەمەنی رژێمەوە، رژێم بڕوخێت خەڵك بەهیچ شێوەیەك ئەم كۆنەپەرستانە قبوڵناكات، خەڵك هەر ئێستاش كە رژێم پاڵپشتیان نەكات تەحەمولیان ناكەن، لەمەریوان بینیمان چییان بەسەرهێنان، ئەو دەسەڵاتەی هەیانە تەنیا بەپشتگیری رژێمەوەیە. هاوڵاتی: دوای هاتنی سەرۆكی نوێی ئەمریكا جۆو بایدن، ئێران بەم شێوازەی ئێستای بەردەوام دەبێت؟ عەبدوڵا دارابی: بەبیروڕای من هیچكام لەسەرۆكە كۆن و نوێكانی ئەمریكا جێگای مەترسی نەبوون بۆ رژیمی ئیسلامی ئێران، ترەمپ هیچكات دروشمی رووخانی رژیمی ئیسلامی ئێرانی هەڵنەگرتووەو لەپێناوی پیشێلكردنی مافی كورد لەئێراندا هیچكات رژیمی ئێرانیان سەركۆنە نەكردووە، ئەمریكا تەنیا ئەوەی لەڕژێمی ئێران دەوێت كەوەك بوكەڵە لەمشتی بێت و بەگوێی بكات. بەڵام ئێستا كەخەریكە حكومەتی ئیسلامی ئێران دەڕووخێت تەنیا چینی كرێكارو خەڵكی ئازادیخوازی ئێرانن نەك ئەمریكا. هاوڵاتی: ئەگەر حزبەكانی رۆژهەڵات پێكەوەبن و هەرسێ مانگ جارێك كەسێك سەرپەرشتی بكات، ناتوانرێت یەك وتاری دروستبكرێت؟ عەبدوڵا دارابی: یەكگرتنی ئەم حزبانە نە دەكرێت و نە گونجاویشە، چونكە هەریەكەیان بەرژەوەندی خۆی دەوێت، حزبایەتی زۆربەی بازرگانییە، بۆیە زۆربەیان كاردەكەن بۆ داهاتووی خۆیان لەئێراندا، بۆیە ناتوانین لەگەڵ ئەو حزبانەدا یەك بین و پێكەوە كاربكەین، بۆیە یەك وتاری ناكرێت.
هاوڵاتى بڕیارە مانگی داهاتوو هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران بەڕێوەبچێت و پێشبینییەكان ئاماژەن كە رێژەی بەشداریی خەڵك لەنێوان (25%) بۆ (39%) دەبێت و كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان هیوایەكی ئەوتۆی لەسەر ئەو هەڵبژاردنە هەڵنەچنیوەو بانگەشەی بایكۆت گەرمترە لەبەشداریی. رێژەی بەشداریی كەمی كورد رەنگە بۆ چەند هۆكارێكی سەرەكیی بگەڕێتەوە چونكە بەپێی یاساو دەستور ناتوانن خۆیان بۆ سەرۆك كۆماریی كاندید بكەن و دواجار ناوچە كوردنشینەكان لەدیدی كۆماری ئیسلامییەوە وەك جوگرافیایەكی سیاسی مەترسیدار لێی دەڕوانرێت و بەبەردەوامی تێڕوانینی ئاسایشی و ئەمنیی بۆ كوردو ئەو ناوچانە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە زاڵە. لەماوەی پێنج رۆژدا (592) كەس لەئێران ناوی خۆیان بۆ هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی تۆمار كردووەو لەئێستاوە (320) كەسیان بەهۆی نەبوونی ناسمانەو مەرجەكان رەتكراونەتەوە، زۆرترین ناوی دووبارە یان كاندیدی پێشوو بەشداریی ئەو پڕۆسەیەیان كردووە، بەڵام (14) كەسیان شانسی بەشدارییان لەهەڵبژاردنەكان زیاترەو سێ كەسیشیان ئەگەری سەركەوتنیان زیاترە. كوردو سەرۆك كۆماری لەئێران بەپێی تووێژینەوەیەكی ناوەندی تووێژینەوەی زانستی مرۆیی و لێكۆڵینەوەی كەلتوریی ئێران پێشترو لەساڵی (1979) واتە یەكەم خولی هەڵبژاردنەكانی دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەو وڵاتە، ئاستی بەشداریی خەڵكی كورد یان ناوچە كوردییەكان لەهەڵبژاردنەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران نزیكەی (13%) بووەو قۆناغ بەقۆناغ لەخولی شەشەم بۆ (53%) و دواتر لەخولی حەوتەمی سەرۆك كۆماریی بۆ (79%) بەرزبووەتەوە كەهۆكارەكەشی گەڕێندراوەتەوە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری و گەشەی ئەو ناوچانە. لەتووێژینەوەكەدا كە پشت بەئاماری بەشداریی خەڵكی كورد لەهەڵبژاردنە گەشتییەكان و سەرۆك كۆماریی ئێران لەپارێزگای (سنە) لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەستووە، روونیكردووەتەوە خەڵكی ئەو ناوچانە زیاتر بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و ئەنجومەنی شارەوانییەكان دەكەن، چونكە كاندیدی كورد لەو هەڵبژاردنانەدا بوونیان هەیە، بەڵام بەپێچەوانەوەی ئاستی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەو پارێزگایە بەراورد بەهەڵبژاردنەكانی دیكە زۆر كەمتر دەبێتەوە و تەنانەت هەر كاتێك رێگریی لەكاندیدی ریفۆرمخوازان كرابێت بۆ هەڵبژاردنەكان، ئەوا ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكاندا بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. لەئامارەكاندا ئەوە ئاشكرایە كەخەڵكی كورد لەحەوتەمین خولی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری ئێران لەساڵی (1997) زیاترین رێژەیان لەبەشداریی لەهەڵبژاردنەكان تۆمار كردووەو رێژەی بەشدارییەكە گەیشتبووە زیاتر لە (79%) كەهیچ كات ئەو رێژەیە لەبەشداریی لەمێژووی ناوچە كوردییەكان دووبارە نەبووەتەوەو هۆكارەكەشی دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی كە خەڵك بەهیوای ریفۆرم و چاكسازیی لە تێڕوانینی كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەكورد زیاترین دەنگیان دا بە محەمەد خاتەمی، كاندیدی ریفۆرمخوازان لەو سەردەمەدا. دوای ئەوەی محەمەد خاتەمی لەساڵی (1997) و بەزیاتر لە (20) ملیۆن دەنگ بووە پێنجەمین سەرۆك كۆماری خولی حەوتەم، جارێكی دیكە لەساڵی (2001) خۆی بۆ خولی هەشتەم كاندید كردەوە، ئەگەرچی سەركەوتنی بەدەستهێنایەوە بەڵام ئاستی بەشداریی كورد بۆ (53%) دابەزی كە ئەمەش ئاماژەیە بەكەمبوونەوەی هیوای هەڵچنراوی خەڵكی كورد سەبارەت بە ریفۆرم و ریفۆرمخوازن لەئێران. ساڵی (2005) و لەهەڵبژاردنەكانی خولی نۆیەمی سەرۆك كۆماریی لەئێران، حزبی دیموكراتی كوردستان لەژێر كاریگەریی لێدوان و بەیاننامەی میرحسێن موسەوی و مەهدی كەڕوبی، كاندیدەكانی ریفۆرمخوازان سەبارەت بەچارەسەری كێشەی پێكهاتە نەتەوەییەكان لەئێران كەكوردیشی لەخۆ دەگرت، داوایان لەخەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان كرد كەبەشداریی لەو هەڵبژاردنانە بكەن و ئەو حزبە ناڕاستەوخۆ داوای لەخەڵك كرد دەنگ بەكاندیدی ریفۆرمخوازان بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران بدەن، بەڵام ئەو داواكارییەی حزبی دیموكرات دادی ریفۆرمخوازانی ئێرانی نە لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و نە لەئێران نەداو رێژەی بەشداریی خەڵكی كورد لەو هەڵبژاردنەدا بۆ (24%) دابەزی و مەحمود ئەحمەدی نەژاد، كاندیدی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەقۆناغی دووەمی ئەو هەڵبژاردنانەدا سەركەوتنی بەدەستهێنا و بووە شەشەمین سەرۆك كۆماری ئێران. لەخولی دەیەمی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران لەساڵی (2009) كە ئەحمەدی نەژاد، جارێكی دیكە بەشداریی تێدا كردووە و بۆ جاری دووەم بووەوە بە سەرۆك كۆمار، رێژەی بەشداریی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان بە (64%) لەقەڵەم دراوەو پێدەچێت ئەحمەدی نەژاد بەپۆشینی جلوبەرگی كوردی و سەردانی ناوچە جیاوازەكانی كوردستان و بەرزكردنەوەی كاتیی ئاستی ئابوریی ناوچە كوردنشینەكان ئەم رێژە لەبەشدارییەی لە بەرژەوەندیی خۆی بەرز كردبێتەوە. كورد زیاترین دەنگی بەڕۆحانی داوە لەساڵی (2013) كە حەسەن رۆحانی وەك میانڕەوێكی سەر بە ریفۆرمخوزان خۆی بۆ خولی یانزەیەمی سەرۆك كۆماریی ئێران كاندید كردو ئاماژەی بە رەچاوی كردنی پێگەی پێكهاتە نەتەوەییەكان ئێران بەتایبەت كورد لەجومگەكانی دەسەڵاتدا كردو ئەمەش وایكرد رۆحانی (73%)ی دەنگەكانی كورد بۆ خۆی ببات و سەركەوتنی پێ مسۆگەر بكات بەڵام ئاستی بەشداریی خەڵك لەو ناوچانە لە (56%) تێپەڕی نەكرد. ساڵی (2007) جارێكی دیكە حەسەن رۆحانی وەك حەوتەمین سەرۆك كۆماری ئێران لە هەڵبژاردنەكانی خولی دوانزەیەمی سەرۆك كۆماری خۆی كاندید دەكاتەوە، ئەگەرچی ئەمجارەش رێژەی بەشداریی كورد (58%) بووە، بەڵام رێژەیەكی بەرچاو لەخەڵكی كورد دەنگ بە رۆحانی دەدەن و ئەو رێژەیەش كە زیاتر بووە لە (70%) بەراورد بەكۆی دەنگەكانی رۆحانی لەناوچە جیاوازەكانی ئێران زیاترین رێژەی دەنگی خاوێن لەبازنەی ناوچە كوردییەكان بووە واتا كورد لەئێران زیاترین دەنگی بە رۆحانی داوە. ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كورد بەژمارە و رێژەی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكاندا خوازیاری گۆڕانكاریی بنەڕەتییە بۆ باشبوونی دۆخی خۆی، چونكە بەپێی ئامارەكانی ئێران رێژەی بەشداریی كورد لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ئێران لەپێنج خولدا كەمترین ئاست بووە لەئێران و لەڕووی بەشداریی كەم لە هەڵبژاردنەكاندا لەڕیزبەندی دووەم بووە، رەنگە ئەم بەشدارییە كەمە ئاماژە بێت بۆ بەدی نەهاتنی خەون و خواستەكانی و هەڵنەچنین هیوای بۆ سەرۆك كۆماریی لە ئێران. لەلایەكی دیكەشەوە لەدەستورو یاسای ئێستای ئێراندا پێوەری سەرەكیی كاندیدبوون بۆ سەرۆك كۆماریی ئەوەیە كە لەكەسانی سیاسیی متمانەپێكراوی كۆماری ئیسلامی ئێران و سەر بەئاینیی شیعە بێت لەكاتێكدا بەشێكی بەچاوی كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەسوننە ئەژمار دەكرێن. لەشكرێك كاندیدی سەرۆك كۆماری لەئێران رۆژی سێشەممە (11/5/2021) تۆماركردنی ناوی كاندیدەكانی خولی (13)ی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران بۆ ماوەی پێنج رۆژ بەردەوامبوو لەو ماوەیەدا (592) كەس ناوی خۆیان تۆمار كرد كەپێدەچێت زۆربەی هەرە زۆریان رەتبكرێنەوە. رۆژنامەی (ئافتابێ یەزد) كە نزیكە لە ریفۆرمخوازنەوە نووسیویەتی: لەشكرێك دەموچاوی دووبارە ناوی خۆیان بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران تۆمار كردووە، دەكرێت لەشكركێشی دەستەواژەیەكی گونجاو بێت بۆ پڕۆسەی ناو تۆماركردنەكە چونكە لەپێنج رۆژدا نزیكەی (600) كەس ناوی خۆیان تۆماركردووە لەكاتێكدا ئەو پڕۆسەیە گرنگترین هەڵبژاردنە لەوڵاتەكەداو زیاترین ناوی دووبارەی تێدایە و تەنانەت هەندێك كەس بۆ گاڵتەو خۆدەرخستن بەشداریی ناو تۆماركردنەكەیان كردووە. لەلایەكی دیكەوە وەزارەتی ناوخۆی ئێران رایگەیاندووە؛ لەقۆناغی یەكەمی پێداچونەوە بە بەڵگەنامەكانی ئەو كەسانەی كەناوی خۆیان بەمەبەستی خۆكاندیدكردن لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی تۆمار كردبوو (320) كەسیان بەهۆی نەبوونی بڕوانامە و جیاوازی تەمەنی دیاریكراوو پێشینەی دادگایی و زیندانیی، رەتكراوەتەوەو بڕیاری كۆتایی لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریی كۆماری ئیسلامی ئێران (شورای نیگابان)ەو ئەوان ئەركیان یەكلاییكردنەوەی چارەنووسی ئەو كەسانە دەبێت كە ناوی خۆیان تۆماركردووەو هەر كەسێك بتوانێ دەنگی حەوت كەس لەو ئەندامانە مسۆگەر بكات، دەبێتە كاندیدی سەرۆك كۆماریی لەئێران. سێ كوچكەی ناكۆكی كاندیدەكان هەریەكە لە عەلی لاریجانی سەر بەمحافزكاران و سەرۆكی پێشوی پەرلەمان و ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆكی دەزگای دادو كاندیدی پێشوو ئێستای محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی و ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆك كۆمارو كاندیدی پێشوو ئێستای ریفۆرمخوازان بۆ سەرۆك كۆماریی، ناوی خۆیان تۆماركردووە بەمەبەستی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران كە بڕیارە لەڕێككەوتی (18/6/2021) بەرێوەبچێت، ئەم سێ كەسە بەهۆی پۆست و دەسەڵات و لایەنەكانیان بە سێكوچكەی ناكۆك ناودەهێنرێن، چونكە پێكهاتەی سەرەكیی سێ جومگەی دەسەڵاتی (پەرلەمان و دادوەریی و حكومەت) لەكۆماری ئیسلامی ئێران بوون و هاوكات هەریەكەیان خۆی بەباڵی دژبەرو ركابەر لەقەڵەمداوە. شانسی سێكوچكەی (لاریجانی، رەئیسی، جیهانگیری) بۆ سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ئێران بەراورد بەكەسانی دیكە زیاترە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە محافزكاران ژمارەی كاندیدی دیارو دووبارەیان زۆرە بۆ نمونە (مۆحسین رەزایی، سەرۆكی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كە لەچوار خولی پێشوی سەرۆك كۆماریی ئێران كاندیدبووە بەڵام لەسێ خولدا سەركەوتنی بەدەستنەهێناوەو لەخولێكیشدا لەهەڵبژاردنەكان كشاوەتەوە، هاوكات سەعید جەلیلی، ئەندامی ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران كاندیدێكی دیكەی دیاری سەر بەمحافزكارانە، واتە محافزكاران خاوەنی سێ كاندیدی دیاری وەك (رئیسی، رەزایی، لاریجانی)ن، بەڵام ریفۆرمخوازان تەنها ئیسحاق جیهانگیرییان بەدەستەوە ماوەتەوە كە شانسی بۆ سەركەوتن هەبێت. رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) كە سەر بە ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (یەك لایەن و سێ ناوەند) نووسیویەتی: عەلی لاریجانی سەرۆكی پێشوی پەرلەمان و ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆكی دەزگای داد، ناوی خۆیان وەك كاندید بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران تۆمار كردووە، بەڵام رەئیسی و لاریجانی كە لەمحافزكاران ئەژماردەكرێن ئاوی پاكیان كردووە بەدەستی محافزكارانداو رایانگەیاندوە وەك كاندیدی سەربەخۆ بەشداریی پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان دەكەن، ئەوەی روونە محافزكاران پەرتەوازییەكی بەرچاویان پێوە دیارەو بە «یەك لایەن و سێ ناوەند» لەئێران ناویان دەهێنرێت. ریفۆرمخوازانیش لەماوەی رابردوودا دوو جار توشی شۆك بوون و ئەویش بەهۆی پاشگەزبوونەوەی حەسەن خومەینی بۆ كاندیدبوونی بۆ سەرۆك كۆماریی، چونكە هیوای زۆریان لەسەر هەڵچنیبوو و دوای ئەویش محەمەد جەواد زەریف ئامادە نەبوو خۆی وەك كاندید بەشداریی پڕۆسەكە بكات بوو كەئەمەش هێندەی دیكە ریفرۆمخوازانی بێهیوا كرد، بۆیە تەنها بژاردەیەك كە بەدەست ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مایەوە ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆك كۆماری ئێران بوو، ئەمەش لەكاتێكدا جیهانگیری پێشتر و لەخولی (12)ی سەرۆك كۆماریی یەكێك بوو لەكاندیدەكان و لەبەرژەوەندیی حەسەن رۆحانی كشایەوە. جیهانگیری وەك پیشەی پێشوی لەدوایین ساتەكانی مۆلەتی ناو تۆماركردنداو دوای داواو تكای سەركردەكانی ریفۆرمخوازان ناوی خۆی بۆ كاندیدبوون تۆمار كرد. گرەو لەسەر رێژەی كەمی بەشداریی و سەركەوتنە.. تائێستا ژمارەیەك راپرسیی لەئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران كراوەو بەپێی ئەو راپرسیانە رێژەی بەشداریی خەڵك لەنێوان (25%) بۆ (39%) دەبێت، كە ئەمەش شانسی محافزكاران بۆ سەركەوتن بەرزدەكاتەوە، هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئێران لەساڵی (2020) كە رێژەی بەشداریی (42%) بوو ئەمەش بووە هۆی ئەوەی محافزكاران لەكۆی (290) كورسی (221) كورسی مسۆگەر بگەن و ریفۆرمخوازن بە لەدەستدانی (101) كورسیی خولی رابردوودا، تەنها (20) كورسی بەدەستبهێنن و ئەمەش گەورەترین شكستی ریفۆرمخوازان بوو كە زۆربەی شارەزایان، بەشداریی كەمی خەڵك بەهۆكاری ئەو شكستە گەورەیەی ریفۆرمخوازان ناودەبەن.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ناوخۆى ئێران لیستى کاندیده‌کانى سیانزه‌یه‌مین خولى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆک کۆماریى ئێرانى راگه‌یاند که حه‌وت که‌س مۆڵه‌تى ئه‌نجوومه‌نى پاراستنى ده‌ستوورى ئێرانیان بۆ به‌شداریى هه‌ڵبژاردن له مانگى داهاتوو وه‌رگرتووه و سێ له‌کاندیده به‌هێزه‌کان که پێکهاتبوون له(عه‌لى لاریجانى، مه‌حمود ئه‌حمه‌د نه‌ژاند،ئیسحاق جهانگیرى) ره‌تکرانه‌وه. به‌پێى راگه‌یێندراوى کۆمیسیۆنى هه‌ڵبژاردنه‌کانى ئێران که سه‌ر به وه‌زاره‌تى ناوخۆیه، ئه‌نجوومه‌نى پاراستنى ده‌ستوور شیاوبوونى هه‌ریه‌ک له(ئیبراهیم ره‌ئیسی، سه‌عید جه‌لیلی، موحسین ره‌زایی، عه‌لیڕه‌زا زاکانی، ئه‌میرحوسێن قازیزاده هاشمی) له محافزکاران و ( موحسین مێهرعه‌لیزاده، عه‌بدولناسر هیمه‌تى) ریفۆرمخوازانى په‌سندکردووه. ئه‌نجوومه‌نى پاراستنى ده‌ستوورى ئێران شیابوونى ئیسحاق جه‌هانگیری، جێگرى ئێستاى سه‌رۆک کۆمارى ئێران که یه‌کێکه له که‌سایه‌تییه ریفۆرمخوازه‌کان و هه‌روه‌ها عه‌لى لاریجانى که ماوه‌ى 12 ساڵ سه‌رۆکى په‌رله‌مانى ئێران بوو، له‌گه‌ڵ مه‌حمود ئه‌حمه‌د نه‌ژاد، سه‌رۆکى دوو خولى سه‌رۆک کۆمارى ئێرانى ره‌تکرده‌وه‌و ئه‌وه‌ش ناره‌زایه‌تى لێکه‌وتووه‌ته‌وه. سه‌ره‌راى ئه‌وه‌ى که زیاتر له 550 که‌س خۆیان کاندید کردبوو، به‌ڵام زیاتر ناوى 14 کاندید ده‌هات که په‌سه‌ند ده‌کرێن بۆ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه. ئیبراهیم ره‌ئیسی، که‌سایه‌تى دیارى موحافزکاران سه‌رۆکى ده‌زگاى دادى ئێرانه و له هه‌ڵبژاردنى چوار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنى به حه‌سه‌ن رووحانى دۆڕاند و بۆ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه یه‌کێکه له کاندیده به‌هێزه‌کانى موحافزکاران. هه‌روه‌ها عه‌بدولناسر هیمه‌تی، سه‌رۆکى بانکى ناوه‌ندیى ئێران، ریفۆرمخواز و مامۆستاى ئابوورى زانکۆى تارانه و ریفۆرمخوازان ئومێیان پێدا هه‌ڵچنیه‌وه دواى ره‌تکردانه‌وه‌ى ئیسحاق جهانگیرى. بریاره رۆژى 18ى مانگى داهاتوو هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆک کۆمارى ئێران به‌رێوه بچێت و چاوه‌روان ده‌کرێت به‌هۆى دۆخى خراپى دارایى هاوڵاتیان و گه‌مارۆى ئابوورى سه‌ر ئه‌و وڵاته رێژه‌ى به‌شداریکردن زۆر که‌مبێت و به‌پێى راپرسییه‌کان له‌نێوان له‌سه‌دا 25% بۆ له‌سه‌دا 39% ده‌نگده‌ران به‌شدارى تێدا ده‌که‌ن. هاوکات، به‌پێى به‌دواداچونێکى رۆژنامه‌ى هاوڵاتى، که له ژماره 1920 دوێنێ دووشه‌ممه بڵاوکراوه‌ته‌وه حزبه کوردییه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان بانگه‌شه‌ى بایکۆتیان ده‌ستپێکردووه که هاوڵاتیانى کورد به‌شدارى تێدا ناکه‌ن.
هاوڵاتى ئێواره‌ى ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه، خۆپیشاندانه‌کانى له ساحه‌ى ته‌حریرى به‌غدا گرژى و ئاڵۆزى تێکه‌وت کوژراو بریندار بوونى هه‌یه. به‌پێى مییدا عێراقییه‌کان، له گۆڕه‌پانى ته‌حریرى شارى به‌غدا، گرژى و ئاڵۆزى له‌نێوان خۆپیشانده‌ران و هێزه‌کانى نه‌هێشتنى پشێوى دروست بووه‌و خۆپیشانده‌ران ئه‌و که‌ره‌ڤانانه‌یان سووتاند، که هێزه ئه‌منییه‌کان به‌کاریان ده‌هێنا و ده‌نگى ته‌قه هه‌یه‌و که‌سێک کوژراوه‌و سیانى دیکه‌ش برینداربوون. داواکارییه‌کانى خۆپیشانده‌ران به سزاگه‌یاندنى بکوژانى چالاکوانان و خۆپیشانده‌رانه که پێشتر حکومه‌ته‌که‌ى کازمى به‌ڵێنى دابوو رووبه‌رووى دادگایان بکاته‌وه، به‌ڵام تا ئێستا به‌ڵێنه‌که‌ى هیچ ده‌رئه‌نجامێکى نه‌بووه.
هێمن حه‌سه‌ن بڕیارە 18ی مانگی داهاتوو هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆماری ئێران بەڕێوەبچێت و حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیش بڕیاریانداوە بایكۆتی ئەو هەڵبژاردنە بكەن، پێشیانوایە كە تاران دەیەوێت بەهەڵبژاردنێكی نمایشكارانە لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رەوایەتی بگەڕێنێتەوە. بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە (592) كەس ناوی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی خولی سیازدەهەمینی سەرۆكایەتی كۆماری ئێراندا تۆماركردووە، لەو ژەمارەیە (40) كەسیان لە رەگەزی مێن و (552) كەسیشیان لە رەگەزی نێرن، بەڵام ناوی كاندیدە كۆتاكان لەلایەن شورای پاراستنی دەستورو لەژێر چاودێری راستەوخۆی خامەنیی یەكلایی دەكرێنەوەو لەئێستاوە (320) كاندیدیان رەتكراونەتەوە. بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە (59) ملیۆن و (300) هەزارو (310) كەس مافی دەنگدانیان هەیەو ناویان لە تۆماری دەنگداندا هەیەو بڕیارە دەنگبدەن بۆ هەریەك لەهەڵبژاردنی خولی سیازدەهەمینی سەرۆكایەتی ئێران. ناوەندی هاوكاری حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی ئێران كە لەچوار حزبی رۆژهەڵات پێكهاتوون بڕیاریاندا بایكۆتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران بكەن، بەهەمانشێوە حزبەكانی دیكەی دەرەوەی ناوەندی هاوكاری بایكۆتی هەڵبژاردنەكە دەكەن و هانی خەڵك دەدەن نەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان. حزبەكانی رۆژهەڵات ئەزموونێكی تری بایكۆتكردنیان هەیە كە خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان بەئەرێنی وەڵامی پەیامەكانی ئەو حزبانەیان دایەوە، بۆیە ئێستاش پێیانوایە كورد بەدەم پەیامەكانیانەوە دەچن. عەتا سەقزی ئەندامی بەرپرسی پەیوەندییەكانی حزبی كۆمەڵەی زەحمەتكێشان، باس لەوە دەكات، ئەوان وەك ناوەندی هاوكاری حزبەكانی رۆژهەڵات بایكۆتی هەڵبژاردن دەكەن و بەخەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستانیشیان وتووە كە بایكۆت بكەن و نەچن بۆ هەڵبژاردن. عەتا سەقزی بە هاوڵاتى وت:» سەرۆك كۆمار لەسیستەمی فیقهی ئێراندا هیچ كاریگەرییەكی نییە، ئەوەی كاریگەرە رابەری كۆماری ئیسلامییە كە خامەنییە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد ئێران هەڵبژاردن بە بانگەشەو شانۆیەك بۆ دەرەوەی خۆی بەكاری دەهێنێت بۆ جوانكاری خۆی، بۆ ناوخۆی ئێران و بۆ كوردیش هیچ سوودو كاریگەرییەكی نییە، بۆیە خەڵكی رۆژهەڵاتیش بایكۆتی دەكات. سەقزی پێشیوابوو بایكۆتی هەڵبژاردنی ئەمجارە فراوانترەو تەنیا لەسەر ئاستی رۆژهەڵات نییە، بەڵكو لەسەر ئاستی تەواوی ئێران، وەك ئەو دەیڵێت، بەپێی راپرسییە ناوخۆییەكانی ئێران كە هی دەوڵەت خۆیەتی لە 30% خەڵك بەشداری ئەم هەڵبژاردنە دەكەن. هەڵبژاردنەكە تەنیا بۆ سەرۆكایەتی كۆمار نیە، بەڵكو بۆ هەڵبژاردنی شورای شارو گوندەكانیشە كە ژمارەیان هەزارو (372) شارو (40) هەزارو (603) ناحیەیە، ئەمە وەك تەكنیكێكی دەسەڵاتدارانی ئێرانە لەخەڵكی ئەو وڵاتە، بۆ ئەوەی لەو رێگەیەوە زۆرترین كەس بەرنە سەر سندوقەكانی دەنگدان. پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان پێیانوایە سەرۆك كۆماری ئێران هیچ سودێكی بۆ خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان نەبووەو بەپێچەوانەوە لەسەر دەستی سەرۆك كۆمارە یەك لەدوای یەكەكان كوشتن و زیندانیكردن و جینایەت و لەسێدارەدانی لاوەكانی كورد زیاتر بووە دەسەڵاتدارانی ئێران گرنگی زۆر بە دەنگدانی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان دەدەن و لەڕێگای جۆراوجۆرەوە دەیانەوێت خەڵكی رازی بكەن بەشداری هەڵبژاردنەكە بكەن بۆ ئەوەی لەبەر چاوی دونیا نیشانی بدەن كە لەئێراندا كێشەی كورد نییەو لەگەڵ دەوڵەتن. حزبەكانی رۆژهەڵات جەخت لەوە دەكەنەوە بەشداریكردنی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان غەدرو تاوانە، بۆیە وەك خۆی دەیڵێت، هەموو هەوڵێكی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەوەیە كەمترین خەڵك بچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان. لەهەڵبژاردنەكانی رابردووی ئێران حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بایكۆتی بایكۆتیان كردو داوایان لەخەڵكی رۆژهەڵاتكرد نەچن بۆ دەنگدان، لەبەرامبەریشدا خەڵكی رۆژهەڵات وەڵامی پەیامەكەیان دایەوەو كەمترین بەشداری لەشارەكانی رۆژهەڵات هەبوو كە بەپێی ئامارەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات رێژەی بەشداری كورد لەدەنگدان نەگەیشتووەتە لە ٣٠%. حەسەن روحانی، دوو خولی سەرۆكایەتی بەڕێوەدەبات كە لەخولی یازدەیەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری ئێران لە 14/ 6/ 2013 هەڵبژێردراو لەخولی دوازدەیەمیشدا لە 19/ 5/ 2017 جارێكی تر هەڵبژێردرایەوە، بەڵام لەهەردوو خولەكەدا خەڵكی رۆژهەڵات بایكۆتێكی كاریگەری هەڵبژاردنیان كرد. بەشێك لەبەرپرسانی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەڵێن، پەیامی ئەوان رۆڵێكی كاریگەری دەبێت لەناو خەڵكی رۆژهەڵات بۆ ئەوەی نەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان و بایكۆتی بكەن، بەشێكیان پێیانوایە كە پێویستە خەڵك بڕیار لەسەر بایكۆت یان بەشداریكردن بدات نەك حزبەكان بڕیاریان بۆ بدەن. مەنسور مروەتی ئەندامی سەركردایەتی دیموكراتی كوردستان بە هاوڵاتى وت:» ئەم چوار لایەنەی ناوەندی هاوكاری حزبەكانی رۆژهەڵات بایكۆتی هەڵبژاردنەكەمان كردووە، جگە لەئێمەش هەر بەگشتی لەسەر ئاستی ئێرانیش بایكۆت بەهێزە، چونكە هیچ گۆڕانكارییەك دروست ناكات». هەروەها مروەتی ئەوەشی خستەڕوو داوایان لەخەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان كردوە كە زیاتر لەخەڵكی ئێران بایكۆتی هەڵبژاردن بكەن» خەڵك خۆی كردەوەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێرانی بینیوە كە چۆنە، بۆیە بایكۆتی دەكەن». پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان پێیانوایە سەرۆك كۆماری ئێران هیچ سودێكی بۆ خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان نەبووەو بەپێچەوانەوە لەسەر دەستی سەرۆك كۆمارە یەك لەدوای یەكەكان كوشتن و زیندانیكردن و جینایەت و لەسێدارەدانی لاوەكانی كورد زیاتر بووە. فوئاد خاكی ئەندامی دەستەی كارگێڕی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران (حدكا) بەهاوڵاتى وت»وەك حزبی دیموكرات و وەك چوارلایەنەكەی ناوەندی هاوكاری بڕیاری فەعال و كاریگەرمان داوە كە خەڵك لەدەرەوە لەناوخۆی رۆژهەڵات هان بدەین بەشداری هەڵبژاردن نەكەن، پێشبینیەكەشمان هەر ئەوەیە كە خەڵك نەچێت». «سەرۆك كۆمار لەهەر گروپ و رەوت و لایەنێك بێت هیچ كاریگەری لەسەر رەوتی خەباتی گەلی كورد لە رۆژهەڵات نابێت، چونكە خەڵكی رۆژهەڵات دروشمەكانی روحانی و خاتەمیان بیرنەچۆتەوە كە ئەو هەموو بەڵێنەیاندا كەچی لەسەردەمی ئەواندا زۆرترین كوشتن و ماڵوێرانیان بەسەر كورددا هێنا»، خاكی وای وت. حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەڕووی جەماوەرییەوە لەناوخۆی ئێراندا پێگەیەكی بەهێزیان هەیەو بانگەوازو بانگەشەكانیان لەلایەن خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستانییشەوە حساب بۆكراوە، لە دوو هەڵبژاردنی رابردووداو لەچەند پرسێكی تردا خەڵكی رۆژهەڵات پەیام و هەڵوێستی ئەو حزبانەیان قبوڵكردووە. مەزڵوم حەفتەن بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پژاك دەڵێت، لەدۆخی ئێستای ئێران و ئەو زوڵم و زۆردارییەی هەیە خەڵك ناچێتە سەر سندوقەكانی دەنگدان، بۆیە ئەوانیش بایكۆتی ئەو هەڵبژاردنە دەكەن. بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پژاك بەهاوڵاتى وت:» ئێمە دەبێت لەگەڵ بڕیاری خەڵكی رۆژهەڵات بین بزانین بریاری چیی دەدەن، ئێمە لەگەڵ خەڵك یەكین و بەیەكەوەین».
هاوڵاتى سیدات به‌کیر، ئه‌و سه‌رکرده‌ى مافیایه‌ى ماوه‌یه‌که چه‌ند نهێنییه‌کى ناوخۆى تورکیا ئاشکراده‌کات، له دوایین ڤیدیۆیدا تیرۆرى ده‌وڵه‌ت و ئه‌ردۆغان ئاشکرا ده‌کات بۆ کوشتنى که‌سایه‌تییه‌کان له‌ژێر ناوى گروپى فه‌تحوڵا گوله‌ن و سیخوریدا و ده‌شڵێت، هاوسه‌ره‌که‌ى په‌روین بوڵدان هاوسه‌رۆکى هه‌ده‌په له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تى تورکیاوه کوژراوه. سیدات به‌کیر، که یه‌کێک بوو له به‌هێزترین سه‌رکرده‌ى مافیاکان له تورکیا و له‌ئێستادا له دوبه‌ى ده‌ژی، به چه‌ند گرته‌یه‌کى ڤیدیۆیی، کۆمه‌ڵێک نهێنیى گرنگ و گه‌وره‌ى ده‌یان ساڵى ناو ده‌وڵه‌تى تورکیاى ئاشکراکرد. دوێنێ یه‌کشه‌ممه له دوایین گرته‌ى ڤیدیۆییدا، به‌کیر ئه‌وه‌ى ئاشکراکردووه، محه‌مه‌د ئاغار، وه‌زیرى پێشووى ناوخۆى تورکیا، له ساڵانى نه‌وه‌ده‌کان و له سه‌رده‌مى حکومه‌ته‌که‌ى تانسۆ چیله‌ر، ساڤاش بوڵدان، هاوسه‌رى په‌روین بوڵدان، هاوسه‌رۆکى پارتى دیموکراتى گه‌لان – هه‌ده‌په و کۆمه‌ڵێک هاوڕێى دیکه‌ى کوشتووه. به‌وته‌ى سیدات به‌کیر، محه‌مه‌د ئاغار له سه‌ره‌تاى ساڵانى 1990، پاره‌ى له چه‌ند بازرگانێکى کورد وه‌رگرتووه، که ساڤاش بوڵدان یه‌کێک بووه له‌وان، به‌ڵام دواتر محه‌مه‌د ئاغار بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و کاره‌ى بشارێته‌وه، تانسۆ چیله‌ر سه‌رۆک وه‌زیرانى ئه‌وکاتى تورکیاى قه‌ناعه‌تپێهێناوه، که “ده‌وڵه‌ت بۆ داهاتووى خۆی، چه‌ند هه‌ونگاوێک هه‌ن ده‌کرێت بیاننێت”. بۆیه مافیا یاخیبووه‌که‌ى تورکیا ده‌ڵێت، ئه‌وکات تانسۆ چیله‌ر و ده‌وڵه‌ت بڕیاریاندا و ئه‌و بازرگانه کوردانه‌یان کوشت، که هاوسه‌ره‌که‌ى بوڵدان یه‌کێک بووه له‌وان. به‌کیر ڕه‌تیده‌کاته‌وه ده‌وڵه‌تى تورکیا له‌پێناو وڵاته‌که و گه‌لى تورکیا ئه‌وکاره‌ى کردبێت، به‌ڵکو له‌پێناو سڕینه‌وه‌ى ڕابردووى وه‌رگرتنى پاره له‌و بازرگانانه ئه‌و کاره کرا. دواى کوشتنى ئه‌و بازرگانه کوردانه، بکوژان دادگاییکران، به‌ڵام هیچ تۆمه‌تێکیان به‌سه‌ردا نه‌سه‌پێنرا و ئازادکران. دواى ئه‌و قسانه‌ى سیدات به‌کیر، په‌روین بوڵدان تویتێکى بڵاوکرده‌وه، نوسیویه‌تی، “به‌رده‌وام له ساڵانى ڕابردوودا وتومانه و ئێستاش دووباره ده‌یڵێینه‌وه، ساڤاش بوڵدان و هاوڕێکانى له‌لایه‌ن ئه‌و که‌سانه‌وه کوژران که حوکمى وڵاتیان ده‌کرد، ئه‌وانه‌شى تاوانى کوشتنه‌که‌یان ئه‌نجامدا، له دادگاییکردنێکى سیناریۆئامێزدا بێتاوانییان وه‌رگرت، به‌ڵام دووباره ده‌گه‌ڕێینه‌وه و ڕێکار دژى بێتاوانکردنیان ده‌گرینه‌به‌ر”. سیدات به‌کیر له‌و ڤیدیۆیانه‌ى سه‌باره‌ت به ده‌سه‌ڵاتداران و حکومه‌تى تورکیا بڵاویکردووه‌ته‌وه، ده‌ڵێت، ده‌سه‌ڵاته‌که‌ى ئه‌ردۆغان له‌ئێستادا له‌ڕێگه‌ى گروپى نێوده‌وڵه‌تیى کوشتن و تیرۆرکردنه‌وه، هه‌وڵى کوشتنى ده‌ده‌ن. سیدات له یه‌کێک له گرته ڤیدیۆییه‌کانیشیدا ڕاسته‌وخۆ ناوى ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ده‌هێنێت و باسله‌وه‌ده‌کات، داواى دانیشتنى ڕاسته‌وخۆ و کراوه‌ى لێکردووه، ئاماده‌ى ڕازیبوون بووه به هه‌ر مه‌رجێک، به به‌مه‌به‌ستى سازشکردنى سیدات له قسه‌کانى و ئه‌و زانیارییانه‌ى ئاشکرایکردووه و گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ دۆخى بێده‌نگبوون. ئه‌و سه‌رکرده‌ى مافیایه‌ى تورکیا باس له‌وه‌ده‌کات، حکومه‌ته‌کانى پێشووى تورکیا و سه‌رده‌مى داد و گه‌شه‌پێدانیش، هه‌مان ڕێگه به‌کارده‌هێنن بۆ بێده‌نگکردنى هه‌رکه‌سێک، که کارى بازرگانیى گه‌وره‌به‌رپرسان و ده‌سه‌ڵاتدارانى ده‌وڵه‌ت، بازرگانیکردن به نه‌وت، گاز، چه‌ک و مادده‌ى هۆشبه‌ر ئاشکرابکات، به‌ڵام له‌ژێر ناوى جیاوازدا پرۆسه‌ى تیرۆرکردنه‌که ئه‌نجامده‌ده‌ن. ئاماژه‌ى به‌وه‌کردووه، ده‌وڵه‌تى ئێستاى تورکیا ویستى له‌سه‌ر سڕینه‌وه و کوشتنى هه‌ر که‌سێک هه‌بێت، له‌ژێر بیانووى سیخوڕی، په‌یوه‌ندى به گروپه تیرۆریستییه‌کان و ڕێکخراوه‌که‌ى فه‌تحوڵا گیوله‌ن، ده‌ستگیرده‌کرێن و دواتر بێسه‌روشوێنیان ده‌که‌ن. له ئه‌ردۆغان و زاواکه‌ى نزیک بووه و یارمه‌تیى گروپه سورییه‌کانى داوه سیدات، به‌ر له هه‌ڵاتنى له تورکیا و چوونى بۆ دوبه‌ی، که‌سێکى نزیک له ده‌سه‌ڵاتدارانى تورکیا و پارتى داد و گه‌شه‌پێدان بوو، به‌تایبه‌ت نزیکیى له ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆک کۆمارى تورکیا و سه‌رۆکى پارتى داد و گه‌شه‌پێدان، هه‌روه‌ها به‌رات به‌یره‌قدار-ى زاواى ئه‌ردۆغان.
