.jpeg)
هاوڵاتى بنیامین نه‌تانیاهۆ سه‌رۆک وه‌زیرانى ئه‌و وڵاته رایگه‌یاند:"پرۆسه سه‌ربازییه‌کانیان دژى بزوتنه‌وه‌ى حه‌ماس له که‌رتى غه‌زه توندتر ده‌که‌ین، به‌جۆرێک پێشبینییان نه‌کردبێت". ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 13ى ئایارى 2021، بنیامین ناتانیاهۆ، سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل له کۆنگره‌یه‌کى ڕۆژنامه‌وانیدا له باره‌گاى سه‌رکردایه‌تى ناوچه‌ى باشورى سه‌ربازیى رایگه‌یاند:"هێرشه‌کان چڕ و خێراتر ده‌که‌ین، گورزى کوشنده له حه‌ماس ده‌درێت به‌شێوه‌یه‌ک که پێشبینى نه‌کردبێت". هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" ئه‌وه ئارامییان لێ ده‌بڕێت و سازشیان پێ ده‌کات، هانیان ده‌دات که گوێ له ڕێنماییه‌کانى سوپا بگرن تایبه‌ت به هێرشه موشه‌کییه به‌رده‌وامه‌کان له غه‌زه‌وه". هاوکات، سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل داواى له‌سه‌رجه‌م سه‌رکرده‌کانیش کرد به‌پله‌ى یه‌که‌م سه‌رکرده‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى عه‌ره‌بى که ئه‌و هێرشانه ئیدانه بکه‌ن و هه‌رچى له توانایاندایه بیکه‌ن بۆ گێڕانه‌وه‌ى ئارامى. له‌لایه‌کى تره‌وه ڕاپۆرته ڕۆژنامه‌وانییه جیهانییه‌کان ئه‌وه‌یان ئاشکرا کردووه، به‌هۆى گرژییه‌کانه‌وه ئیسرائیل زیانێکى ئابوریى زۆرى کردووه که بریتیین له، وه‌ستانى جوڵه‌ى بازرگانى و ئابوریى و دابه‌زینى نرخى دراوى ئه‌و وڵاته به‌رامبه‌ر دۆلار و له‌ناوچوونى موڵک و ماڵک به‌هۆى موشه‌که‌کانه‌وه.
هاوڵاتى لیژنه باڵاى ته‌ندروستى و سه‌لامه‌تى عێراق بڕیاریدا به هه‌ڵگرتنى قه‌ده‌غه‌ى گشتى هاتووچۆ له‌سه‌رجه‌م پارێزگاکانى عێراق و ده‌ستپێکردنه‌وه‌ى قه‌ده‌غه‌ى ڕێژه‌یى. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 13ى ئایارى 2021 لیژنه‌ى باڵاى ته‌ندروستى و سه‌لامه‌تى له به‌یاننامه‌یه‌کدا بڵاویکردووه‌ته‌وه، قه‌ده‌غه‌ى گشتى هاتووچۆ له‌سه‌رجه‌م پارێزگاکان هه‌ڵده‌گیردرێت و قه‌ده‌غه‌ى ڕێژه‌یى ده‌سه‌پێده‌کاته‌وه، له کاتژمێر 9ى ئێواره‌وه بۆ 5ى به‌یانى به درێژایى ڕۆژانى هه‌فته قه‌ده‌غه‌ى ڕێژه‌یى جێبه‌جێ ده‌کرێت. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش هاتووه، داخستنى مۆڵه‌کان، ڕۆستۆرانته‌کان، کافتریا و خاوه‌کانه‌کان ته‌نها بۆ ڕۆژانى جه‌ژن به‌داخراویى ده‌مێننه‌وه، له ڕۆژى دووشه‌ممه‌وه ڕێگه به کردنه‌وه‌یان ده‌درێت و ڕێگه نادرێت نێرگه‌له به‌کاربهێنرێت، هه‌ر شوێنێک سه‌رپێچى بکات 90 ڕۆژ داده‌خرێت. له به‌شێکى ترى بڕیاره‌کانى لیژنه‌ى باڵاى ته‌ندروستى و سه‌لامه‌تیدا هاتووه، پێویسته ڕێوشوێنه‌کانى خۆپاراستن جێبه‌جێ بکرێت و سه‌رپێچیکار سزاى دارایى به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێندرێت، هه‌روه‌ها ڕێگه به گه‌شتى به کۆمه‌ڵى نێوان پارێزگاکان نادرێت. هاوکات جه‌ختله‌وه‌کراوه‌ته‌وه، ده‌وامى فه‌رمى سه‌رجه‌م فه‌رمانگه‌کان له ڕۆژى 17ى ئایاره‌وه تا 20 ئایار ده‌وه‌ستێندرێت و ڕێگه به هیچ کارمه‌ند و هاوڵاتییه‌ک نادرێت به‌بێ به‌ستنى ماسک بچێته ناو فه‌رمانگه‌کانه‌وه.
هاوڵاتى په‌روین بوڵدان و میدحه‌ت سانجار هاوسه‌رۆکانى پارتى دیموکراتیکى گه‌لان (هه‌ده‌په) په‌یامى پیرۆزکردنى جه‌ژنى ره‌مه‌زانیان بڵاوکرده‌وه و رایانگه‌یاند:"هیوادارین هه‌ورى ره‌شى سه‌ر گه‌له‌که‌مان و مرۆڤایه‌تى بڵاوه‌ى پێ بکرێت و ئه‌م جه‌ژنه ببێته هۆى هێنانى رۆژانى خۆش و رووناک". هاوسه‌رۆکانى هه‌ده‌په له په‌یامه‌که‌یاندا که ئاڕاسته‌ى گه‌لى کوردستانیان کردوه رایگه‌یاندوه، له ناو شه‌رو پێکدادان و داگیرکه‌رى و زوڵم، ناهه‌قی، فشار، په‌تاى گشتگیر و هه‌لومه‌رجه دژواره‌کاندا ئێمه به دڵێکى غه‌مگینه‌وه پێشوازى له جه‌ژنى ره‌مه‌زانى ساڵى ٢٠٢١ ده‌که‌ین. له هه‌ر لایه‌کى جیهانه‌وه زاڵمه زۆرداره‌کان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى خۆیان هه‌موو به‌هاکانى مرۆڤایه‌تى ژێر پى ده‌خه‌ن. هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه ده‌که‌ن که ده‌یانه‌وێت زوڵم و تاریکى شه‌پۆل به شه‌پۆل بڵاوبکه‌نه‌وه و ته‌خت و تاجى زۆردارانه‌ى خۆیان قایم بکه‌ن، که ده‌یانه‌وێت له بریى برایه‌تى دوژمنایه‌تى و له بریى ئاشتى شه‌ێ و له بریى یه‌کسانى سته‌مکارى به‌سه‌ر گه‌لاندا بسه‌پێنن. هاوکات هاوسه‌رۆکانى هه‌ده‌په ئه‌وه دووپاتده‌که‌نه‌وه که رۆحى جه‌ژن رۆحى ئارامی، ئاشتی، پشتیوانى وهاوکارییه، رۆحى برایه‌تی، دۆستایه‌تى و یه‌کسانییه،" ئێمه ئه‌م جه‌ژنى ره‌مه‌زانه به رۆح و واتا راسته‌قینه‌کانییه‌وه پیرۆز ده‌که‌ین. له جه‌ژنى ره‌مه‌زانى ئه‌مساڵدا پشتیوانى و هاوکاریى خۆمان به‌هێز بکه‌ین و له‌دژى ناهه‌قی، زوڵم و زۆردارى تێکۆشانى ره‌وا و دادپه‌روه‌رانه‌مان بڵند بکه‌ین".
هاوڵاتى كۆماری ئیسلامی ئێران لەدوای رووخانی سەدام حسێن لەعێراق هەموو هەوڵێكی بۆ سەپاندنی هەیمەنی خۆی لە رێگەی سوپای قودسەوە داوەو تەنانەت باڵیۆزەكانیشی سەر بەو سوپایە بوون، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئەمەریكا بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی و لابردنی سزاكانی سەر ئێران كەمكردنەوەی ئەو هەیمەنە سەربازییەیە. چارەنووسی كۆبوونەوە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا لەنەمسا راستەوخۆ بەئەنجامی دانوستانە نهێنی و ئاشكراكانی ئێران و سعودیە لەبەغدا گرێدراونەتەوە و یەكێك لە مەرجەكانی دیكەی ئەمەریكا، دڵنیاكرنەوە و كەمكرنەوەی دەستوەردانە سەربازییەكانی ئێران لەعێراق و گرژییەكانی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی كەنداو كە لەمەشدا عێراق نێوەندگیری سەرەكی و پێشەنگی رێكخستنی دانوستان و گفتوگۆیە بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران. دور نییە هەوڵە سەربازیی و چەكدارییەكانی ئێران بەفشاری ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بگۆڕدرێت بەهەوڵێكی سیاسی و دیپلۆماسیی و ئەمەش دانوستانێكی راستەقینە دەبێت لەنێوان باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ واشنتۆن كە ئاماژەكانی لە گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ عێراق و هەرێم دەردەكەوێت و بەزمانێكی سادە ستراتیژی نوێی ئێران لەعێراق لەسەربازیی و جەنگەوە بۆ دیپلۆماسی و ئاشتیی دەگۆڕدرێت و ئەمەش بۆ بەئامانجگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستییەكە بۆ باڵی ریفۆرمخوازان و سەنگی مەحەكە بۆ مانەوەیان لەحكومەت و جومگەكانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە. زەریف بە سەردانی شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی لەبەغدا پەیامێكی ئاماژەداری بۆ گۆڕانكاریی لەسیاسەتی رابردوو ستراتیژی نوێی ئێران راگەیاند، چونكە ئەوە چوارەم گەشتی زەریف بوو بۆ عێراق و پێشتر سەردانی ئەو شوێنەی نەكردبوو. ئەگەرچی شارەزایان پێیانوایە بڵاوبونەوەی ئەو تۆمارە دەنگییەی كە تێیدا زەریف، قاسم سولەیمانی بەجێبەجێكاری سیاستی روسیا لەناوچەكەدا ناودەهێنێت و دەڵێت ئەو لەعێراق و سوریا لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەت و دەسەڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا نەبوە، بوەتە هۆی كاردانەوەی توندی بەرپرسانی محافزكاران لەئێران و ئەویش بە ناچاری وەك رێزلێنانێك خۆی گەیاندوەتە شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی بۆ ئەوەی فشارەكان لەسەر خۆی كەم بكاتەوە بەڵام بەپێی سەرچاوەكانی هەواڵ زەریف پێش بڵابوونەوەی تۆمارە نهێنییەكەی بڕیاری سەردانی ئەو شوێنەی داوە. ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق فریادڕەسی ئێران و ریفۆرمخوازانە لە رابردودا زۆربەی بەرپرسانی ئێران باسیان لە (32) ملیار دۆلار پارەی ئێران لەعێراق كردوە كە لەلایەن ئەمەریكاوە بلۆك كراوەو ئەمەش پارەیەكی زۆرە بۆ رزگاركردنی ئەو وڵاتە لەو دۆخە قەیرانیاوییەی كە بەهۆی فشارو سزاكانی ئەمەریكاوە گیرۆدەی بوەو ئاماژەكان دەریدەخەن ئێران هەوڵی زۆر دەدات بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە، بەڵام ئەمەریكا نایەوێت بێبەرامبەرو بەئاشكرا رێگە بە ئازادكردنی پارەكان بدات. لە رابردودا و لەسەردەمی باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكا لەساڵی (2016) رۆژنامەنوسێكی ئەمەریكی-ئێرانی بەناوی جیسۆن رەزاییان و سێ كەسی دیكەی ئەمەریكی كە زیاتر لەساڵێك زیندانیی كرابون لەبەرامبەر پێدانەوەی یەك ملیار و (700) ملیۆن دۆلار بەئێران ئازادكران و ئەمەش كاردانەوەی لەئەمەریكا لێكەوتەوەو بەئابڕوچونی و لاوازیی واشنتۆن لە بەرامبەر ئێران لەقەڵەم درا. ئەمەریكا دەیەوێت لە بەرامبەر گۆڕانكاریی لەسیاسەتی ئێران لەعێراق و ناوچەكەو جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەو پارانە لەچەند قۆناغێكدا ئازاد بكرێن و ئاماژەكانی ئەم بەڵێنەش لە راگرتنی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەو (32) ملیار دۆلارە لەعێراق بەدی دەكرێت. پێشتر بەرپرسان و راگەیاندنەكانی ئێران بە بەردەوامیی لێدوان و هەواڵیان لەسەر ئەو پارە بلۆككراوانە بڵاودەكردەوە، بەڵام دوای دەركەوتنی مەرجەكانی ئەمەریكا زۆربەی بەرپرسان و میدیاكان تەنها باسی قەرزێكی پێنج ملیار بۆ حەوت ملیار دۆلاریی فرۆشتنی غاز و كارەبا بەعێراق دەكەن وەك ئەوەی ئەو (32) ملیارە نەمابێت یان ئێران پارەی بلۆككراوی لە عێراق نەبووبێت. ریفۆرمخوازان گرەویی سەرەكییان لە (12) ساڵی رابردودا لەسەر چارەسەری پرسی ئەتۆمیی و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا بوە و ئەگەر ئاوڕێكی خێرا بۆ مێژوی دانوستانی نهێنی و ئاشكرای نێوان ئێران و ئەمەریكا بدرێتەوە، دەردەكەوێت ( عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی، حەسەن رۆحانی، محەمەد خاتەمی، محەمەد جەواد زەریف و .. ) هەموو ئەم بەرپرسانەی كۆماری ئیسلامی ئێران كە پێشەنگی دانوستان و گفتوگۆی نەهێنی و ئاشكرابون لەگەڵ ئەمەریكا سەر بە باڵی ریفۆرمخوازان ئەژمار دەكرێن بۆیە بۆچونێكی باو هەیە كە ریفۆرمخوازان بەرەو رۆژئاوا هەنگاو دەنێن و محافزكاران بەرەو رۆژهەڵات لە كاتێكدا دروشمی سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) واتە ئەو كاتەی دەسەڵاتی پاشایەتیی لەئێران كۆتایی پێهات (نە رۆژئاوا نە رۆژهەڵات، كۆماری ئیسلامی ئێران) بوو ئەوەی ئێستا دوای (42) ساڵ لە حوكمڕانی و سیاسەت لەو وڵاتە روودەدات پێچەوانەی دروشمە سەرەكییەكەیە چونكە لەلایەك باڵی ریفۆرمخواز بە رێككەوتنی ئەتۆمیی دانوستان و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا و لەلایەكی دیكەشەوە باڵی محافزكار رێككەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێككەوتنی درێژخایەن و پێنج ساڵە كە (نوێ دەكرێتەوە) لەگەڵ روسیا دەكەن. ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق تەنها پردی پەڕینەوەی ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە بۆ گەیشتنی بە رێككەوتن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا، بۆیە ئەمەریكا بەوردی و بەدیدێكی جیاواز و پێچەوانەی سەردەمی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا، دەیەوێت ئێران ناچار بكات بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی مل بۆ داواكارییەكانی واشنتۆن بدات و لە رێگەی باڵی ریفۆمخوازەوە دەستی باڵی محافزكارو سوپای قودس لەعێراق كورت بكاتەوە، دیپلۆماسی و ئاشتی ببێتە جێگرەوەی پلان و جمۆجۆڵە سەربازییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكەدا. سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. عێراق ئاو دەكات بەئاگری جەنگدا عێراق بە رێكخستنی دانوستانی نهێنیی نێوان بەرپرسانی ئەمنی و هەواڵگریی سعودیە و ئێران لە رێككەوتی (9/4/2021) لەبەغدا هەلێكی گەورەی بۆ ئەو دوو وڵاتە رەخساند كە بتوانن گفتوگۆ لەسەر كێشە و گرژییەكانی پێنج ساڵی رابردویان بكەن چونكە لەساڵی (2016) و دوای هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە تاران پەیوندییەكانی ئەو دو وڵاتە بە تەواوەتی راگیرابوو بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەش بە بەردەوامیی لێدوانی توند و هەڕەشەئامێزیان دژی یەكتر دەدا بەڵام عێراق بە رێكخستنی ئەو دانوستانانەی كە بڕیارە بەردەوام بێت ئاوی كرد بەئاگری جەنگی نێوان ریازو تاراندا. شاندی ئێران لەكۆبونەوەی نهێنیی نێوان ریازو تاران لەبەغدا پێنج كەس بون كە بەرپرسێكی باڵای سوپای قودس-ی تێدابوە و نوێنەری عەلی شەمخانی، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێران سەرپەرشتیی تیمی دانوستانكار ئێرانی كردوەو لەبەرامبەردا وەفدی بەرپرسانی سعودیە شەش كەس بون كە لەلایەن خالید حومەیدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی سعودیەوە سەرۆكایەتی كراوە. بەرپرسانی عێراق ئاشكرایان كردوە كە ئەو كۆبونەوەی نێوان تاران و ریاز زۆر ئەرێنیی بوە، تەنانەت دور لەچاوەڕوانی هەردوو لایەنەكە بوە، بۆیە بڕیارە لەهەفتەی داهاتودا جارێكی دیكە خولی دوەمی ئەو كۆبونەوەیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت و ئەوەش لەكاتێكدایە كە دوای كۆبونەوەو دانوستانی بەرپرسانی هەواڵگریی و ئاسایشیی ریاز و تاران لەبەغدا تائێستا هیچ هەواڵێكی دانیشتن و كۆبونەوەی دیكەی نێوان بەرپرسانی سعودیە و ئێران بڵاونەبوەتەوە. سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز)ی ئەمەریكی بەپشتبەستن بەچەند سەرچاوەیەكی ئاگاداری عێراق ئاشكرای كردوە كە پێدەچێت گفتوگۆو دانوستانەكانی خولێكی دیكەی نێوان ئێران و سعودیە لەبەغدا بەردەوام بێت و دانوستانەكان لەئاستی باڵیۆزەكانی ئەو دو وڵاتەدا بەڕێوەبچێت. ئێران لە دانوستانەكەی رابردویدا داوای لەسعودیە كردوە فشارەكانی بۆسەر هێزە چەكدارەكانی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق و سوریا رابگرێت و دەستبەرداری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ببێت و دژایەتیی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكات و لە بەرامبەردا ئێران بەڵێن بە سعودیە دەدات لە رێگەی ئەو كاریگەرییەی كە لەسەر هێزە چەكداراە حوسییەكانی یەمەن هەیەتی، هەوڵ دەدا بۆ گەیشتن بە ئاگربەست و رێككەوتن لەگەڵ سعودیە و لایەنەكانی دیكە لەیەمەن. سەرچاوەكانی هەواڵی ئێران بە رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمزیان راگەیاندوە ئەو گفتوگۆیانە لە ئەنجامی فشارەكانی ئەمەریكا لەبەرامبەر سعودیەدا بوە چونكە ئەمەریكا دەیەوێت ناكۆكییەكانی ناوچەكە بەرەو چارەسەر هەنگاو بنێن و سەرنجی واشنتۆن لەسەر روبەڕوبونەوەی چین بێت بەڵام كێشە و ململانێكانی نێوان سعودیە و ئێران زۆر قوڵەو بەم زووانە چارەسەر ناكرێت. خەونی ریفۆرمخوازان لە عێراق.. زەریف لە هەفتەی رابردودا دوای كۆبونەوەكانی لە عێراق و هەرێمی كوردستان گەشتی بۆ (قەتەر،عوممان، كوەیت) كردو لەتویتێكیدا رایگەیاند:» هاوكات لەگەڵ گفتوگۆكانی ڤیەننا پێنج رۆژم لەچوار پایتەختی وڵاتانی عەرەبی تێپەڕاندوە، گفتوگۆی بەرهەمدارم لەگەڵ خۆشەویستان و براكانمدا ئەنجامداوە و هەمومان بەرەو دروستكردنی پەیوەندیی دولایەنی بەهێز و پەیوەندیی بونیادنەری ناوچەیی هەنگاو دەنێین». لەلایەكی دیكەوە ئاژانسی هەواڵی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئیرنا) بەناونیشانی (عێراق سەرەكیترین ئامانجی ستراتیژیكی ناوچەییە بۆ ئێران) راپۆرتێكی شیكاریی بۆ گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەروەی ئێران لەعێراق بڵاوكردوەتەوەو نوسیویەتی: زەریف هەوڵی دا بەسازكردنی دیدار لەگەڵ بڕیاربەدەستەكانی عێراق پەیامی ئاشتیخوازانەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەسعودیە و جیهان بگەیەنێت و ستایشی رۆڵی بەغدا بكات بۆ گەیاندنی ئەو پەیامە. محەمەد جەواد زەریف لەگەشتە دوو رۆژیەكەی بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ زۆربەی كاربەدەست و بەرپرسە باڵاكان و كەسایەتییەكانی (شیعە، سوننە، كورد) كۆبوەوە و لەگەڵ كەسایەتییە شیعەكانی وەك عەمار حەكیم و حەمود هومام دیداری كردوە وهاوكات لەگەڵ (نوری مالیكی، عادل عەبدولمەهدی، حەیدەر عەبادی) سەرۆك وەزیرانی پێشو و پێشوتری عێراق كۆبوەتەوەو لەو كۆبونەوەیەشدا حەنان فەتلاوی و هادی عامری ئامادەبون. زەریف لەگەڵ سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان و وەزیری دەرەوە چاوپێكەوتنی كردوەو چاوی كەوتوە بە خەمیس خەنجەر و ژمارەیەك سەرۆك خێڵی سوننە لەعێراق و دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوخبەكانی زانكۆ لەعێراق سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان (پارتی) و نێچیرڤان بارزانی، سەرۆك وەزیرانی هەرێم و مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبوەوە. وەزیری دەرەوەی ئێران دوای كۆبونەوەی لەگەڵ بارزانییەكان رایگەیاند؛ هەوڵدەدەن كە ئاستەنگەكان بۆ بەرفراوانبونی پەیوەندیی هەمەلایەنەی نێوان كۆماری ئیسلامی ئێران و هەرێمی كوردستان لابەرن و رێگریی بكرێت لەخۆشكردنی پەیوەندییەكانی نێوانیان. پەیامەكەی زەریف بۆ كۆبونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق و هەرێم و هەروەها دانوستانی سعودیە و ئێران ئاماژەیەكی رونە كە كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت باڵی ریفۆرمخواز پێش ڤیەننا هیوایان لەسەر بەغداو قوڵبونەوەی پەیوەندییەكانییان لەگەڵ عێراق و هەرێم هەڵچنیوە و ئامانجە سەرەكییەكانی ئەم گەشتەش لەبوژاندنەوەی ئابوریی ئێران و زیندوكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان خۆی دەبینێتەوە بۆیە بەغدا بوەتە شوێنێك بۆ بەدیهاتنی خەونی ئێران بۆ تێپەڕاندنی قەیرانە قوڵە سیاسی و ئابورییەكانی. عێراق پردی پەڕینەوەی ستراتیژیە بۆ ئێران گەشتەكەی زەریف كە بە چوارەم گەشتی وەزیری دەروەی ئێران لەماوەی هەشت ساڵی رابردو و لەدوو خولی كابینەی ریفۆرموخوازان بەسەرۆكایەتی حەسەن رۆحانی بۆ عێراق ئەژمار دەكرێت، دەرخەری ئەو راستیەیە كە باڵێكی كۆماری ئیسلامی ئێران لەژیر فشاری ئەمەریكا یان فشاری ئابوریی و سیاسیی ناوخۆدا پەنا بۆ گۆرانكاریی سیاسی و ستراتیژیی وڵاتەكەی بە هاوكاریی عێراق دەبات و دەیانەوێت بەستراتیژێكی نوێ لەسەر بنەمای كەمكردنەوەی گرژییە سەربازیی و سیاسییەكان، لەلایەك دراوسێكانی ئێران و لەلایەكی دیكە وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا دڵنیا بكەنەوەو بەم دڵنیایی و گۆڕانكارییە سیاسی و دیپلۆماسییە بەرەو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی وڵاتەكەیان بپەڕنەوە كەبێگومان دەبێتە هۆی بوژاندنەوەیەكی گەورەی ئابوریی بۆ ئێران.
هاوڵاتى کوڕى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل له‌تویته‌ر وێنه‌یه‌کى ئاڵاى کوردستانى پۆستکردوه و له‌گه‌ڵیشیدا هه‌ژمارى ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆک کۆمارى تورکیاى تاگکردووه. یایر نه‌تانیاهۆ، کوڕى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل له‌تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تى تویته‌ر به‌بێ زیادکردنى هیچ نوسینێک، ئاڵایه‌کى جوڵاوى کوردستانى داناوه و ئه‌ردۆغانى تاگکردووه. ناکۆکییه‌کانى نێوان سه‌رۆکى تورکیا و سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل له‌سه‌ر پرسى فه‌ڵه‌ستین و مزگه‌وتى ئه‌قسایه و له‌م دوایه‌دا ئه‌ردۆغان ئیسرائیلى به ده‌وڵه‌تى "تیرۆر" وه‌سفکرد. کوڕى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل ساڵى رابردووش، وێنه‌یه‌کى ئاڵاى کوردستانى پۆستکرد و داواى له کۆمپانیاى تویته‌ر کردبوو ئاڵاى کوردستان وه‌ک ئیمۆجى زیادبکات.
هەڵۆ سەربەست تۆڕی چالاكوانانی عەفرین كە لەكۆمەڵێك رۆژنامەنوس و چالاكی مەدەنی پێكدێن، بەردەوام چاودێری دۆخی ناوچەكە دەكەن و سەرجەم پێشێلكارییەكانی سوپای توركیاو میلیشیا هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا تۆمار دەكەن و مانگانە بەشێوەی راپۆرت لەڕێی پێگەی تایبەتیی خۆیانەوە لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوی دەكەنەوە. لەڕاپۆرتی مانگی نیساندا تۆڕەكە پێشێلكارییەكانی دابەشكردووە بۆ حەوت بەشی سەرەكی كەبریتین لە (كوشتن، رفاندن، ئەشكەنجە و دەستدرێژی، گۆڕینی دیموگرافی، داگیركردن، بڕینەوەی درەخت، سەپاندنی سەرانەی دارایی). كوشتن بەپێی راپۆرتی تۆڕەكە لەمانگی نیساندا سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكانی پێنج هاووڵاتییان كوشتووەو نوسیویەتی كەڕۆژی 29/3/2021 چەكدارەكانی فەیلەقی شام بە ئەنقەست هاووڵاتی شێخۆ مەنان (35) ساڵیان كرد بەژێرەوەو كوشتیان كەخێزاندارەو خاوەنی دوو منداڵە. هەروەها رۆژی 4/4 هاووڵاتی عمیرات، كە عەرەبە، دوای ئەوەی لەڕۆژی یەكی نیساندا مینێك لەنزیك یاریگای بەلەدی لەناوەڕاستی عەفریندا، بە ئۆتۆمبێلەكەیدا تەقییەوەو خۆی و براكەی و سێ هاووڵاتی تر برینداربوون، رۆژی چواری مانگ بەهۆی بریندارییەكەیەوە گیانی لەدەستدا. كچێك بەناوی زەحا یوسف (19) ساڵ، بەهۆی گێچەڵپێكردنی بەردەوامی چەكدارانی سوپای توركیاو گروپە هاوپەیمانەكانییەوە لەنهۆمی سێیەمی باڵەخانەیەكەوە خۆی هەڵدایە خوارەوەو بەهۆیەوە گیانی لەدەستدا هەروەها، لەڕۆژی 18/4/2021 چەكدارەكانی ئەحرار ئەلشام، هاووڵاتی یەحیا عەلی كە كوردەو دانیشتوی گوندی (كەرزیلە) یە، دەیگرن و سەرەتا لەماڵەكەی خۆیدا ئەشكەنجەی دەدەن و دواتریش دەیبەنە بارەگای ئەمنی گوندەكەو لەوێش بەردەوامدەبن لەئەشكەنجەدانی و دواتر ئازادی دەكەن، بەڵام ئەشكەنجەدانەكەیان بەجۆرێك بوو، رۆژی 21/4 بەهۆی ئاسەواری ئەشكەنجەكەوە، گیانی لەدەستدا." بەڵام لەوانە نەخوازراوتر، راپۆرتەكە باس لەكوشتنی موراد مەزڵوم محەمەد دەكات، كەمنداڵێكی شەش ساڵانەو ئۆتۆمبێلێكی سەربازیی سەر بەمیلیشیاكانی (سوپای نیشتیمانیی) لێیداوەو كوشتویەتی. رفاندن و دەستگیركردن راپۆرتەكە باس لەئەوە دەكات كە لەماوەی ئامادەكردنیدا، (61) هاووڵاتی لەلایەن دەزگای هەواڵگری و سوپای توركیاو پۆلیسی سەربازیی و ئەوانەی ناونراون پۆلیسی ئازادو پۆلیسی مەدەنی و گروپە چەكدارە هاوپەیمانەكانی بەتایبەتی فەیلەقی شام و فیرقەی حەمزە كە بەحەمزات ناسراوە و فەسیلی مەلەك شاو چەكدارەكانی ئەلوەقاص، گیراون و رفێندرێندراون كە هەندێكیان براونەتە خاكی توركیا و هەندێكیشیان هێشتا لەزیندانە ئاشكراو نهێنییەكانی سوریادان و چارەنوسی زۆرینەیان نادیارە، واتە نازانرێت لە چ شوێنێك دەستبەسەرن. بەشێكی زۆری ئەو گرتن و رفاندنانە بەبیانوی ئەوەوەیە كە ئەو هاووڵاتییانە پێشتر پەیوەندیان بە ئیدارەی خۆسەری ناوچەكەوە هەبووە پێش ئەوەی لەلایەن سوپای توركیاوە داگیربكرێت و هەندێكیشیان بۆ ئەوەیە لەبەرامبەر بڕێك پارەدا ئازادیان بكەن. بەپێی راپۆرتەكەی تۆڕی چالاكوانانی عەفرین، كۆی ئەو كەسانەی لەئەو ماوەیەدا ڕفێندراون و گیراون، (61) كەسن كە هەشتیان ژنن و هەشتیان هاووڵاتی بەساڵاچوون و یەكێك لەژنەكانیش منداڵێكی شیرەخۆرەی لەگەڵدا بووە. گۆڕینی دیموگرافی راپۆرتەكە باس لەبەردەوامیی هێزەكانی توركیا دەكات لەهەواڵدان بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای عەفرین بەكەمكردنەوەی كوردو نیشتەجێكردنی عەرەب و توركمان لەناوچەكەدا، بەتایبەتی خێزان و كەسوكاری چەكدارەكانی گروپە هاوپەیمانەكانی و دەڵێت: "داگیركەری توركیا بەهاوكاریی دامەزراوەی (ئیحسانی خێرخوازی) بەنیازی دروستكردنی (247) یەكەی نیشتەجێبوونە لەناوچەی شاخی حاجی حەسنو، بەڕوبەری (100) مەتر دووجا بۆ هەر یەكەیەك". پێشتریش ئۆردوگایەكی لەسنوری چیای گوندی بافلیۆنی ئێزدی بەناوی ئۆردوگای تەعاون دروستكرد بۆ نیشتەجێكردنی (70) خێزانی ئۆردوگانشین و خێزانی چەكدارەكان. ئەوەش دوای ئەوەی تەواوی دانیشتوانی گوندە ئێزدیەكەی بەزۆر ئاوارەكردو بەهاوكاری رێكخراوە ئیخوانییەكان كە قەتەرو كوەیت پاڵپشتییان دەكەن، بڕی (200) دۆلاری دایە هەر خێزانێكی نیشتەجێكراو. هاوكات لەڕێگای رێكخراوی (ولیت هنكر هیلف) هەستاوە بە كەمكردنەوەیەك بۆ نۆژەنكردنەوەی (400) خانو لەناوچەكانی ئەعزاز و عەفرین، تا بدرێتە خێزانی چەكدارەكان كەبریتین لەماڵی ئەو كوردانەی بەزۆر دەركراون، بەڵام دوای ناڕەزایی (28) رێكخراوی جیهانیی، كەمكردنەوەكە راگیرا. لەدوای داگیركردنی عەفرینەوە لەمانگی ئازاری 2018دا تائێستا توركیا (300) هەزار دانیشتوی رەسەنی ناوچەكەی بەزۆر ئاوارەكردووەو لەهەوڵی ئەوەدایە خێزانی چەكدارەكان و تورك و توركمان بخاتە جێیان. سەرچاوەیەك لەشاری جەرابلوسی سنورییەوە رایگەیاندووە، توركیا شارێكی نوێی لەدەشتی شاری جەرابلوسی رۆژئاوا دروستكردووە تاخێزانی ئەو چەكدارانەی تێدا نیشتەجێ بكات كە لەڕۆژهەڵاتی فوراتەوە هەڵاتوون، لەگەڵ هەندێك خێزانی چەكدارانی داعش و موسوڵمانە ئیگۆرەكانی چین. هەر لەچوارچێوەی سیاسەتی بە تورككردندا، بەهاوكاریی سەنتەری (یونس ئەمرە) هەستاوە بەكردنەوەی خولی فێركردن و بەهێزكردنی زمانی توركی بۆ مامۆستاكانی ناوچەكەو هەواڵدان بۆ گۆڕینی مەنهەجی خوێندن و قەدەغەكردنی خوێندنی زمانی كوردی لەخوێندنگاكاندا. بڕینەوەی درەخت درەختی زەیتون ناسنامەیەكی دیارو سەرچاوەیەكی سەرەكیی داهاتنی دانیشتوانی عەفرینەو سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكان بەردەوام لەهەوڵی داگیركردنی باغەكانی زەیتون و بڕینەوەی درەختەكانیدان. لەماوەی ئامادەكردنی راپۆرتەكەدا توركیاو گروپەكانی (810) درەختی زەیتون و (40) درەختی هەناریان لەناوچەكەدا بڕیوەتەوە و بەرو خەرمانی هەندێكی تریشیان دزیوە. راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوەش دەكات، لەسەرەتای داگیركاریی توركیاوە تائێستا نزیكەی نیو ملیۆن درەخت لەناوچەكەدا بڕدراونەتەوەو مەترسیی لەناوچونی زۆرێك لەدارستانەكان لەئارادایەو ژینگەی ناوچەكەش بەرەو تێكچوون دەچێت. سەرانە چەكدارەكانی گروپی سوڵتان موراد هەستاون بەسەپاندنی سەرانە بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی شەقامی (الملعب البلدی) بەبیانوی پاراستنیان بەبڕی (100) لیرەی توركی بۆ هەر دوكان یان كلینیكێك. چەكدارەكانی (ئەحرار ئەلشەرقیە)ش هەمان سەرانەیان بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی ناوچەی نەخۆشخانەی دێرسیمدا سەپاندووە بەبیانوی هەڵواسینی كامێرای چاودێری، بەمەرجێك پێشتر دەزگای هەواڵگریی توركیا كامێرای لەناوچەكەدا داناوە.
شاناز حه‌سه‌ن ئه‌ندامێکى ڕابه‌رى حزبى کۆمۆنیسى کرێکاراى حیکمه ده‌ڵێت:"سه‌له‌فیه‌کانى ناو شارى مه‌ریوان به‌ناوى دینه‌وه به چه‌قۆ و شمشێر هێرش ده‌که‌نه سه‌ر خه‌ڵکانى کوردانى ڕۆژهه‌ڵاتى کوردستان". عبدڵاى دارابى، ئه‌ندامى ڕابه‌رى حزبى کۆمۆنیسى کرێکاراى حیکمه، له لێوانێکدا به‌هاوڵاتى وت" ئه‌و سه‌له‌فیانه، شه‌و به قه‌مه و شمشێره‌وه هه‌ڵیان کوتایه سه‌ر گه‌ڕه‌کى دارسێران له شارى مه‌ریوان بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و کوڕه بدۆزنه‌وه که ئێواره‌که‌ى رێگه‌یان پێ گرتبوو هاتنه سه‌رى و ده‌ستى و سه‌ریان شکاندبوو و ویستبویان هه‌ڵبێن، بۆیه ژنان و کچانى ئه‌و ناوچه‌یه به به‌رد و دار راویان نانن". زیاتر رونیکردوه و وتى" ئه‌و سه‌له‌فیانه ئێستا بۆنى ئه‌وه‌یان کردووه که جمورى ئێران به هێرشى خه‌ڵکى ئێران ئه‌مساڵ بێت یان سالێکى تر ده‌ڕوخێت ده‌یانه‌وێت له‌ئێستاوه جێگه و پێگه‌یه‌ک بۆ خۆیان بگرن و کۆشک و ته‌لار و سامانه‌که‌یان له‌ده‌ست نه‌چێت بۆیه به‌هانه به‌م خه‌ڵکانه ده‌گرن". عبدڵاى دارابى ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد ئه‌و سه‌له‌فیانه به‌ناوى دینه‌وه دێن و ئه‌و کاره نامرۆڤانه‌یه به‌رامبه‌ر خه‌ڵک ده‌که‌ن و وتیشى" ده‌ڵێن ئه‌م شه‌ڕانه شه‌ڕى دینیه، به‌ڵام خۆى وانیه هه‌ر که‌س ئازاده له‌دواى هه‌ژده ساڵى". عبدڵاى دارایى جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه ئه‌م کاره‌ى سه‌له‌فیه‌کان کاردانه‌وه‌ى ناوخۆى هه‌موو شاره‌کان لێ که‌وته‌وه و خه‌ڵک له‌زۆر لاوه پشتگیرى خه‌ڵکى (دارسێران) ى کردووه بۆ ئه‌و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌یه و وتى" خه‌ڵک له‌هه‌موو شاره کوردیه‌کانه‌وه پشگرى خۆیان بۆ خه‌ڵکى دارسێران ده‌ربڕیوه و کۆده‌نگى ناوخۆیى دروست بوو". عبدڵاى دارابى ئه‌وه‌شى وت" ئه‌و هیچ راست نیه به بیانوى دروست کردنى مادده کهولیه‌کان هێرش بکرێته سه‌ر خه‌ڵکى ئه‌م ناوچانه، چونکه ئه‌وه هچ بنبه‌مایه‌کى نیه، به‌ڵام خه‌ڵکى ئه‌و ناوچه‌یه کۆڵبه‌رن ڕه‌نگه مادده کهولیه‌کانیان هێنابێته ماڵه‌وه به‌ڵام نه‌ک ئه‌وه‌ى دروستى بکه‌ن". ئه‌ندامه‌که‌ى رابه‌رى حزبى حیکمه، وتیشى" ئه‌و سه‌له‌فیانه خۆیان و که‌سوکاریان زیاتر مه‌شروب ده‌خۆنه‌وه و به‌کاریده‌هێنن بۆیه ئه‌وانه ته‌نیا بیانوون، ده‌یانه‌وێت خه‌ڵک کۆت و به‌ند بکه‌ن و جێگه‌ى خۆیان بکه‌نه‌وه له ناوچه‌کاندا". ئه‌م گروپه سه‌له‌فیانه‌ى ناو شاره کوردیه‌کانى ئێران زۆربه‌یان له مه‌ریوان و سنه و زۆربه‌ى ناوچه‌کانى دیکه بوونیان هه‌یه، چه‌ند ڕۆژێک له‌مه‌وپێش له شاری مه‌ریوان، ژماره‌یه‌ک له سه‌له‌فییه‌کان، هه‌وڵیانداوه که‌سێک به (چه‌قۆ) له پێشچاوی خه‌ڵکه‌وه سه‌رببڕن، به‌ڵام خه‌ڵکی ئاماده‌بووی ڕووداوه‌که ڕێگه‌یان پێناده‌ن، دوای ڕاوه‌ستانه‌وه و په‌لاماربردنیان بۆ سه‌ر سه‌له‌فییه‌کان که‌سه‌که ئازاد ده‌که‌ن له ده‌ستییان. بوته‌ى ئه‌و به‌رپرسه‌ى حزبى کۆمه‌نیستى کرێکارى به‌ره‌ى سه‌له‌فیه‌کان له‌ئێران دا 42 ساڵه بوونیان هه‌یه و به‌ره‌ى ئیخوانیه‌کانن، زۆر جارى دیکه هێرشیان کردۆته سه‌ر خه‌ڵکى ناوچه کوردیه‌کان و به‌تایبه‌تى دژى ژنان.
هاوڵاتى که‌نه‌دا له‌سه‌ر که‌یسى زیندانیکراوانى بادینان هاته ده‌نگ و باڵوێزخانه‌ى وڵاته‌که‌ى له‌عێراق تویتێکى له‌وباره‌یه‌وه کردوه و نیگه‌رانى خۆیان ده‌ربڕیووه. باڵیۆزخانه‌ى که‌نه‌دا له به‌غداد له‌پێگه‌ى تایبه‌تى خۆى له‌تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تى تویته‌ر، به زمانى کوردى تویتێکى بڵاوکرده‌وه و تێیدا هاتووه:"که‌نه‌دا زۆر نیگه‌رانه له سزادانى ڕۆژنامه‌نوس‌و چاڵاکوانان له هه‌رێمى کوردستان". له‌به‌شێکى دیکه‌ى تویته‌که‌دا، بالیۆزخانه‌ى که‌نه‌دا له‌به‌غدا ئه‌وه ده‌خاته‌روو که "ڕاگه‌یاندنى ئازادو سه‌ربه‌خۆ بناغه‌ى دیموکراسیه." هه‌روه‌ها راشیده‌گه‌یه‌نن که ڕاگه‌یاندنکاران‌و بیروڕاى جیاواز وه‌کو ئۆکسجین گرنگه بۆ کۆمه‌ڵگایه‌کى ئازادو هۆشیارو گشتگیر. رۆژى پێنجشه‌ممه‌ى هه‌فته‌ى رابردوو دادگاى پێداچونه‌وه‌ى هه‌رێم به‌بیانووى سیخوڕیکردن بۆ ولاتانى دیکه و کۆبونه‌وه و وه‌رگرتنى زانیارى له‌باڵیۆزخانه‌ى ئه‌مریکا و ئه‌ڵمانیا، بڕیارى زیندانیکردنى پێنج رۆژنامه‌نوس و چالاکوانى په‌سه‌ندکرد، ئه‌و هه‌نگاوه‌ش کاردانه‌وه‌ى زۆرى ناوخۆیى و نێوده‌وڵه‌تى به‌دوادا هات، تائێستا چه‌ندین وڵات هه‌ڵوێستى توندیان له‌وباره‌یه‌وه هه‌بووه.
هاوڵاتى سه‌رۆکى لیژنه‌ى جێبه‌جێکارى ئه‌نجوومه‌نى سوریاى دیموکرات ڕایده‌گه‌یه‌نێت: له به‌رژه‌وه‌ندیى ئه‌مریکادایه، یارمه‌تى هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات(هه‌سه‌ده) بدات و هیوایش ده‌خوازێت، "ئه‌مریکا جارێکى تر، پلانى کشانه‌وه له رۆژئاڤاى کوردستان دانه‌نێت". ئه‌مڕۆ هه‌ینى 7ى ئایارى 2021، ئیلهام ئه‌حمه‌د، سه‌رۆکى لیژنه‌ى جێبه‌جێکارى ئه‌نجوومه‌نى سوریاى دیموکرات، به‌شداریى له گفتوگۆیه‌کى په‌یمانگاى (نیولاینز) کرد که له به ئۆنلاین ڕێک خرابوو. ئیلهام ئه‌حمه‌د له به‌رنامه‌که‌دا،ئاماژه‌ى به بارودۆخى باکوور و ڕۆژهه‌ڵاتى سووریا کرد‌و وتی:" سه‌ره‌ڕاى بوونێکى سنووردارى حکومه‌تى دیمه‌شق، ئیداره‌ى خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری، تاڕاده‌یه‌کى باش، سه‌ربه‌خۆیى خۆى هه‌یه و گه‌لانى کورد، عه‌ره‌ب، مه‌سیحى و ئه‌وانى تریش، له‌سایه‌یدا به یه‌کسانى ده‌ژی". سه‌رۆکى لیژنه‌ى جێبه‌جێکارى ئه‌نجوومه‌نى سوریاى دیموکرات، باسى له‌وه‌شکرد ، هێزى سه‌ره‌کى له ناوچه‌که (هه‌سه‌ده)یه که له هه‌موو پێکهاته‌کان پێکهاتووه و وتیشی:" “هیوادارین ئه‌مریکا بۆ پاراستنى ئاسایشى ناوخۆى وڵاته‌که‌ی، درێژه به شه‌ڕى دژى تیرۆر بدات و بۆ ئه‌وه‌یش یارمه‌تى کورد و هێزه‌کانى سووریاى دیموکرات (هه‌سه‌ده) بدات". له‌باره‌ى کشانه‌وه‌ى ئه‌مریکاوه له ڕۆژئاڤاى کوردستان، ئیلهام ئه‌حمه‌د ئه‌وه‌ى بیرهێنایه‌وه کاتێک تره‌مپ له ساڵى 2019 بڕیارى کشانه‌وه‌ى دا له باکوور و ڕۆژهه‌ڵاتى سووریا، ئه‌وه بوارى دا به ده‌وڵه‌تى تورک بۆ هێرشى داگیرکاری، وتیشى:"هیوا ده‌خوازم، ئه‌مریکا جارێکى تر، پلانى کشانه‌وه‌ى هێزه‌کانى له ناوچه‌که دانه‌نێت و پشت له هاوپه‌یمانه‌کانى نه‌کات، چونکه مانه‌وه‌ى له‌و ناوچه‌که، له به‌رژه‌وه‌ندیى ئه‌مریکایشدایه".
هاوڵاتى میدیا ئێرانیه‌کان له زارى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى ئێرانه‌وه بڵاویانکرده‌وه، ڤاکسینى په‌ره‌پێدراوى فه‌خریزاده له تاقیکردنه‌وه‌ى یه‌که‌مدا سه‌رکه‌وتنى به‌ده‌ستهێناوه. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 5ى ئایارى 2021، میدیاکانى ئێران سه‌رکه‌وتنى ڤاکسینى وڵاته‌که‌یان راگه‌یاند و ئاماژه‌یان به‌وه‌کردووه، له ناوه‌ڕاستى مانگى ئازارى ئه‌مساڵدا یه‌که‌م تاقیکردنه‌وه‌ى ڤاکسینى په‌ره‌پێدراوى فه‌خریزاده ده‌ستیپێکرد. ماڵپه‌ڕى ته‌سنیم بڵاویکرده‌وه، کوڕه‌که‌ى فه‌خریزاده وه‌کو یه‌که‌م خۆبه‌خش له‌سه‌رى تاقیده‌کرێته‌وه، هاوکات، کیانوش جه‌هانپه‌روه‌ر وه‌زیرى ته‌ندروستى ئێران له تویته‌ر رایگه‌یاند، ڤاکسینى فه‌خریزاده له‌لایه‌ن دامه‌زراوه‌ى سیپاند بۆ توێژینه‌وه‌ى زانستى په‌ره‌ى پێدراوه. تا ئێستا 120 ملیۆن توشبوو و زیاتر له دوو ملیۆن و 66 هه‌زار گیانله‌ده‌ستدان تۆمارکراوه. رۆژى 27ى 11ى 2020، موحسین فه‌خریزاده زاناى ئه‌تۆمى ئێران لە ناوچەی ئابسەردی دەماوەند لە تاران رووبەڕووی ھێرشێکی تیرۆریستی و لە ئاکامی هێرشەکەدا کوژرا.
هاوڵاتى بەبڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی وەزیری دەرەوەی ئێران رۆڵی قاسم سولەیمانی لەپێناو بەهێزبوونی پێگەی روسیا دژی ئەمەریكا ئاشكرا دەبێت و ئەمە مۆسكۆ دێنێتە دەنگ و لیژنەی ئاسایشی پەرلەمانی ئێران داوای لێكۆڵینەوە دەكات و نزیكەی (20) بەرپرس و كارمەندی وەزارەتی دەرەوەی ئێران بەبڕیاری دەزگای دادوەریی گەشتیان لێ قەدەغە دەكرێت. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران ئەوەی دركاندوە كە حكومەت دەسەڵاتی بەسەر جموجۆڵ و هەوڵەكانی قاسم سولەیمانیی بەتایبەت لەعێراق و سوریا نەبووەو نەیتوانیوە كۆنتڕۆڵی بكات و ئەوەی سولەیمانی ویستبێتی بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێگەی ئێران لە رووی نێودەوڵەتیی لەسوریا و عێراق ئەنجامی داوەو تەنانەت بەخواستی روسیا هەوڵی تێكدانی رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1)ی داوە. بڵاوبوونەوەی ئەو تۆمارە دەنگییە نهێنییەی زەریف بووەتە هۆی قوڵبوونەوەی ململانێ و ناكۆكییە ناوخۆییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، بەو هۆیەوە سوپای پاسداران بەیاننامەیەكی دژی وەزارەتی دەرەوە بڵاوكردەوەو حكومەتی بە ناكارامەو رێگر لەبەردەم هەوڵ و جموجۆڵەكانی قاسم سولەیمانی تۆمەتبار كردووەو لەلایەكی دیكەوە سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە سەرەڕای تۆمەتباركردنی سعودیە، دەزگای هەواڵگریی ئێرانی كە بەوەزارەتی (ئیتلاعات) ناسراوە راسپاردووە بۆ ئاشكراكردنی ئەو دەستانەی لەپشت بڵاوكردنەوەی تۆمارەكەوە بوون و هاوكات لیژنەی ئاسایشی پەرلەمانیش داوای روونكردنەوە لەزەریف دەكات. تۆمارێكی حەوت كاتژمێری كۆماری ئیسلامی ئێران دەهەژێنێت تۆمارە دەنگییەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران كەدیدارێكی رۆژنامەوانیی حەوت كاتژمێرییە لەگەڵ سەعید لیلاز، پسپۆڕی ئابوریی و رۆژنامەوان كە زستانی ساڵی (2020) ئەنجامدراوە، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا سێ كاتژمێری ئەو تۆمارە دەنگییە لەتەلەفیزتۆنێكی نزیك لەنەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئێران ئینتەرناشناڵ) كە ناوەندەكەی لەلەندەنی پایتەختی بەریتانیایە بڵاوكرایەوەو كاردانەوەی بەرفراوانی لەئاستی ناوخۆو دەرەوەی ئێرانی بەدوای خۆیدا هێناوەو رەنگە شەرمەزارییەكی گەورەی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران لێبكەوێتەوە. زەیف لەبەشێكی ئەو تۆمارە دەنگییەدا كەداوای لە لیلاز كردووە هیچ كات بڵاونەبێتەوە، ئاشكرای دەكات قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی هێزەكانی فەیلەقی (قودس)ی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبێ گوێدانە دیپلۆماسی و سیاسەتی نێودەوەڵەتی بڕیارەكانی خۆی بەسەر وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا سەپاندووەو تەنانەت لەكاتی گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی (2015) سولەیمانی لەژێر گاریگەریی ڤلادیمیر پوتن ، سەرۆكی روسیا ویستوویەتیی ببێتە هۆی تێكدان و سەرنەگرتنی ئەو رێككەوتنە نێودەوڵەتییە چونكە مۆسكۆ پێی وابووە رێككەوتنی ئەتۆمیی پێگەی واشنتۆن لەئاستی جیهان و ناوچەكەدا بەهێزتر دەكات. زەریف دەشڵێت:» گەشتە سیاسی و سەربازییەكانی قاسم سولەیمانی لەسەر خواست و لەژێر دەسەڵات و كۆنتڕۆڵی ئێمەدا نەبووە بەتایبەت لەسوریا و عێراق، گەشتەكەشی بۆ روسیا لەساڵی (2015) لەسەر داوای مۆسكۆ بوو خواستی روسیا ئەوەبوو كە سوپاو هێزە سەربازییە رەسمییەكانی ئێران دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی راستەوخۆ پەلكێشی جەنگی سوریا بكات. هەروەها زەریف لەتۆمارە دەنگییەكەدا دەشڵێت:» لەكاتێكدا پێشتر ئێمە هیچ هێزێكی رەسمیمان لەو جەنگەدا بەشدار نەبوو، ئەوەی هەبوو تەنها هێزە خۆبەخشە (عەرەب و ئەفغانی، سوری) بوون». بەپێی وتەكانی زەریف، روسیا هەوڵیداوە لەڕێگەی قاسم سولەیمانییەوە سیاسەتەكانی خۆی لەناوچەكدا بسەپێنێت و ئێران لەئەمەریكا دوربخاتەوە و بەواتایەكی دیكە سولەیمانی بووەتە داردەستی روسیا لەناوچەكەدا. وەزیری دەرەوەی ئێران ئاشكرای كردووە كە دوای رێككەوتنەكە لەكاتێكدا روسیا دەیتوانی لەدەریای سپی-یەوە هێرش بكاتەسەر پێگەی نەیارانی سوریا، بەڵام لەئێرانەوە ئەو كارەی كردو فڕۆكە جەنگییەكانی لەئێرانەوە هەڵدەستان بۆ لێدان لەخاكی سوریا كەئەمەش پەیوەندیی بە رێككەوتنی ئەتۆمییەوە هەبوو روسیا لەهەفتەی كۆتایی واژۆكردنی رێككەوتنەكەی ئێران وڵاتانی (5+1) هەموو هەوڵەكانی خستەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو رێككەوتنە واژۆ نەكرێت و سەرنەگرێت. لەبەشێكی دیكەدا زەریف ئاماژە بەوە دەكات كەدوای رێككەوتنی ئەتۆمیی بڕیاربوو فڕۆكەكانی جۆری بۆینگ و ئەیرباس-ی ئێران لەلیستی سزاكانی ئەمەریكا دەربهێنرێن، بەڵام «قاسم سولەیمانی فشاری خستەسەر كۆمپانیا گەشتیارییەكانی بەكارهێنەری ئەو جۆرە فڕۆكانە لەئێران كە گەشتەكانیان بۆ سوریا دەستپێبكەنەوە و تەنانەت جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمەریكا بە زەریفی وتووە:» من هەوڵمداوە فڕۆكەكانتان لە لیستی سزاكاندا نەهێڵمەوە، بەڵام گەشتی فڕۆكەكانتان بۆ سوریا گەیشتووەتە شەش هێندەی رابردوو. لەو تۆمارەدا زەریف بەئاشكرا دەڵێت: لەكۆماری ئیسلامی ئێراندا سیاسەتی (دوو لایەنەی دیپلۆماسی و سەربازیی) بوونی نییە، چونكە «گۆڕەپانی سەربازیی بەبنەما وەردەگیرێت و سیاسەت لەسەر بنەمای هەوڵە سەربازییەكانە و تاران هێز و ئابورییەكی زۆری بۆ ئەو بوارە تەرخان كردووەو بڕیار لەگۆڕەپانەوە»ئیتڵاعات» دێت نەوەك لەدیپلۆماسییەتەوە، بۆیە قاسم سولەیمانیش لەچوارچێوەی ئەو تێڕوانینەدا پێی وابووە دەبێت دیپلۆماسی لەخزمەتی گۆڕەپانەكەدا بێت و بەر بەردەوامیی وەزارەتی دەرەوەی ئێرانی رادەسپارد كە چی بڵێن و چی بكەن. سەبارەت بەكەوتنەخوارەوەی فڕۆكەیەكی گشتیاریی ئۆكرانیا لەساڵی (2020) لەتاران بەهۆی دوو موشەكی سوپای پاسداران كە بڕیاربوو بنكەی سەربازیی ئەمەریكا لە (عەین ئەسەد)ی عێراق بكەنە ئامانج، بەڵام بووە هۆی گیانلەدەستانی (176) كەس، زەریف ئاشكرای كردووە كە رۆژی دوای تێكشكاندنی فڕۆكەكە، بەشداریی كۆبوونەوەی تایبەت و بەپەلەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی سەبارەت بە رووداوەكە كردووە و داوای كردووە كە ئەگەر ئێران هۆكاری تێكشكاندنی ئەو فڕۆكە ئۆكرانیە بووە، دەبێت راگەیاندن بڵاوبكرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت چارەسەری كاردانەوەكان بكرێت، بەڵام بەوتەی زەریف ئامادەبووانی ئەو كۆبوونەوەیە زۆر بە توندی وەڵامیان داوەتەوەو هێرشیان كردووەتە سەری بەشێوەیەك وەك ئەوەی ئەو (كفری شەیتان)ی وتبێت. جەواد زەریف لەدژایەتیی قاسم سولەیمانی پاشگەز دەبێتەوە لەنوێترین لێدوانی زەریف سەبارەت بەبڵاوبوونەوەی تۆمارە دەنگییەكەی، رایگەیاندووە كە ئەو مەبەستی بووە بڵێت گۆڕەپانی سەربازیی و دیپلۆماسیی تەواوكەرو بەهێزكەری یەكترن و قاسم سولەیمانی رۆڵی بەرچاوی هەبووە لەئاشتیی لەئەفغانستان و عێراق هەروەها هەوڵەكانی مایەی شكستی داعش بووە. زەریف لەتویتەرو ئینیستاگرام نووسیویەتی:» قاسم سولەیمانی شەهیدێكی جێی شانازییە و پەیوەندییەكانی نێوانمان بە بەردەوامیی بەرەو قوڵبوونەوە رۆیشتووەو جێگەی سەڕسوڕمانە كە تێڕوانینێكی تایبەت و نهێنیی من بۆچی دەبێتە هۆی ململانێی ناوخۆییەكان لەكاتێكدا دەكرێت ئەو ئەزموونە هەشت ساڵەی من و قاسم سولەیمانی سوودی لێوەربگیرێت». سعودیە تۆمەتبار دەكرێت تۆمارەكەی زەریف لە رۆژی یەكشەممە (25/4/2021) لەلایەن تەلەفیزیۆنی (ئێران ئینتەرناشناڵ) كە بەتەلەفیزیۆنێكی نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدەدرێت بڵاو كرایەوە. رۆژنامەی (گاردیان)ی بەریتانی و (وۆڵستریت جۆرناڵ)ی ئەمەریكی سەبارەت بەو تەلەفیزیۆنە كەناوەندەكەی لە بەریتانیایە نووسیویانە ئەگەرچی داهات و سەرچاوەی داراییەكانی شەفاف نییە، بەڵام بەپێی سەرچاوەكانی ئەوان لەلایەن سعودیەوە پارە بۆ (ئێران ئینتەرناشناڵ) تەرخان دەكرێت بەمەبەستی دژایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری ئێران لە كۆبوونەوەی لەگەڵ كابینەی حكومەت لەسەر بڵاوبوونەوەی تۆماری دەنگیی محەمەد جەواد زەریف دژی هەنگاوو جموجۆڵەكانی رابردووی قاسم سولەیمانی وتوویەتی: من (32) ساڵە لەئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێران كارم كردووە و (16) ساڵ سەرۆكی ئەو ئەنجومەنە بووم و لانیكەم (36) ساڵ لە قۆناغە جیاوازەكاندا لەگەڵ سولەیمانی كاری هاوبەشم كردووە سەرەڕای ئەوەی لەكاتی زۆر هەستیاردا ئەركم سیاسەت و دیپلۆماسی و دانوستان بووە لەوە تێدەگەم هەوڵ لەگۆڕەپانی سەربازیی تا چ ئاستێك بۆ دەستكەوتی دیپلۆماسیی گرنگە، چونكە ئەو دوو بوارە دژی یەكتر نین و تەواوكەری یەكترن. رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە كە تۆمارە دەنگییەكەی زەریف لەلایەن كەناڵێكی تەلەفیزیۆنی (ئیران ئینتەرناشناڵ) بڵاوكراوەتەوە كە بەپارەی سعودیە بۆ دروستكردنی ناكۆكیی لەنێوان خەڵكی ئێران بەڕێودەچێت و مەبەستیان لەم كارە لێدان لەپێگەی بەهێزی زەریف و دروستكردنی ناكۆكیی بووە. زەریف هێڵی سوری كۆماری ئیسلامی ئێران دەبەزێنێت رۆژێك دوای بڵاوبوونەوەی تۆمارە دەنگییەكە ئاژانسی هەواڵی (فارس) سەر بەتوندڕەوەكانی محافزكاران بەناونیشانی (كاردانەوە بەتۆماری دەنگیی؛ زەریف لەبیری چووەتەوە كە وەزیری دەرەوەی ئێرانە) بڵاوی كردەوە كە ئاشكرابوون و بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بەهەوڵ و جموجۆڵەكانی قاسم سولەیمانی لەبواری سیاسەتی نێودەوڵەتیی ئێران كاردانەوەی ژمارەیەك پەرلەمانتاری ئێرانی لێكەوتووەتەوە و ئەم تۆمارەیان بە بەزاندنی هێڵی سوری كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمداوەو وتوویانە «پێدەچێت زەریف لەبیری چووبێتەوە كە وەزیری دەرەوەیە». لەلایەكی دیكەوە سەعید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە رایگەیاند كەئەو تۆمارە دەنگییە بەشێكی جیاكراوەو دەستكاریكراوی وتووێژێكی رۆژنامەوانیی حەوت كاتژمێری زەریفەو پێدەچێت بەمەبەستی دژایەتی زەریف بۆ هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران ئەو تۆمارە بەو شێوەیە بڵاوكرابێتەوە یان دزەی پێكرابێت، چونكە ئەو تۆمارە رەنگدانەوەی راستەقینەی ئاستی رێزو خۆشەویستیی وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ قاسم سولەیمانی نییە. هاوكات رۆژنامەی (شەرق) كە رۆژنامەیەكی نیمچە ئەهلی و نزیك لە ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (كێ بڵاوی كردەوە ؟ كێ قازانجی كرد؟) نووسیویەتی بڵاوبونەوەی تۆمارە دەنگییەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بووەتە هۆی قوڵبوونەوەی ململانێكانی یارو نەیاری زەریف و گۆڤارێكی سەر بەسوپای پاسداران بەبڵاوكردنەوەی بەیاننامەیەك دژی وەزارەرتی دەرەوە، حكومەت تۆمەتبار دەكات بەدزەپێكردنی هەواڵگریی و بەوەی كە رێگریی لەجێبەجێكردنی پلانەكانی قاسم سولەیمانی كردووە. سوپای پاسداران رایگەیاندووە ئەگەر قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس هەموو بوارەكان و گۆڕەپانەكەی بۆ بەرپرسانی حكومەت ئاوەڵا بكردایەتەوە بێگومان ئەوەی ئەمڕۆ بەدی دەكرا هاوشێوەی زیان و بەئەنجام نەگەیشتی دانوستان و رێككەوتنی ئەتۆمیی بوو بۆ ئێران كە لەسایەی ناكارامەیی بەرپرسانی حكومەتەوە خوڵقاوە. سەرەداوەكان ئاشكرا دەبێت دەزگای دادوەریی ئێران بەبێ ناوهێنان رایگەیاندووە؛ نزیكەی (20) بەرپرس و كارمەندی حكومەت كە گومانیان لەسەرە دەستیان هەبووبێت لە دزەپێكردنی تۆمارە دەنگییەكەی زەریف، گەشتی دەرەوەی ئێرانیان لێ قەدەغەكراوە تا ئەوكاتەی دۆسیەكە بەتەواوەتی دادەخرێت. دەزگای دادوەریی روونیكردووەتەوە تۆمەتبارەكان تەنها گەشتیان لێ قەدەغە كراوە و هیچ كەسێكیان دەستگیرنەكراون. لەلایەكی دیكەوە میدیاو رۆژنامەكانی سەر بەباڵی محافزكاران رایانگەیاندووە ئەو تۆمارە دەنگییە لەلایەن حیسامەدین ئاشنا، راوێژكاری سەرۆك كۆماری ئێران بڵاوكراوەتەوە، چونكە دوای بڵاوبوونەوەی تۆمارەكە دەستی لەكار كێشاوەتەوەو حەسەن رۆحانی كەسێكی دیكەی لەجێگەكەی داناوە. سەعید لیلاز، پسپۆڕی ئابوریی و مامۆستای زانكۆ كە دیدارو چاوپێكەوتنە حەوت كاتژمێرییەكەی لەگەڵ زەریف ئەنجامداوە وتوویەتی؛ هیوادارم دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) بتوانێت ئەو كەسە ئاشكرا بكات كەدەستی هەبووە لەبڵاوكردنەوەی تۆمارە دەنگییەكی دیدارەكەی من لەگەڵ زەریف، بەڵام ئەم دەزگایە تەنها چاودێریی تەلەفۆنەكانی من دەكات و چاوەڕوانییەكی دیكەم لێیان نییە. بوومەلەرزەكەی زەریف بڵاوبوونەوەی لێدوانەكانی زەریف لەو تۆمارە دەنگییەدا كە بڕیاربوو هیچ كات بڵاونەكرێتەوە وەك بوومەلەرزەیەك دەسەڵاتی ئێرانی لەناوخۆ هەژاندو كاردانەوەی روسیای لێكەوتەوەو رۆژی شەممە ( 1/5/2021) ماریا زاخارۆڤا، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاند؛ كۆشكی كرملین تەنها گرنگیی بەهەڵوێستی رەسمیی كۆماری ئیسلامی ئێران دەدات و دەزانین چ كەسانێك دەیانەوێت لە رێگەی لێدوانی نابەرپرسیارانە و نەگونجاو پەیوەندیی سەدان ساڵەی نێوان مۆسكۆو تاران بكەنە ئامانج. هەروەها راشیگەیاند:» روسیا تێدەگات كە ئێران لەئێستادا لەدۆخێكی باشدا نییەو هەڵوێستەكانی ئێمەش بەپێی ئەو دۆخەی ئێران وردبینانە دەبێت». ئەو تۆمارە دەنگییە لە میدیاكانی دەرەوەی ئێران بە بوومەلەرزە و لەناوخۆشدا بەئابڕوچوون و شەرمەزاریی ناودەهێنرێت، بەڵام رەنگە گەورەترین ئامانجی بڵاوكردنەوەی ئەم تۆمارە لەكارخستن یان دورخستنەوەی زەریف لەوەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و هاوكات رێگریی بكرێت لەوەی كە زەریف بتوانێت خۆی وەك كاندیدی ریفۆرمخوازان بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریی لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی ئێران بپاڵێوێت. «تەنها كەسێك كە شانسی مسۆگەركردنی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ریفۆرمخوازان هەبێت محەمەد جەواد زەریفەو ئەگەر پلانی دورخستنەوەی ئەو سەربگرێت بێگومان ئەمە تیری كۆتایی مەرگی ریفۆرمخوازان و لەگۆڕنانی ئامانجەكانیانە»، بەپێی وتەی بەرپرسانی ریفۆرمخوازان.
هێمن حەسەن لەسایەی ئەردۆغان و باغچەلی پێشێلكردنی مافی مرۆڤ لەتوركیادا گەیشتووەتە ئاستی مەترسیدارو زیاتر لە (16) هەزار بەرپرس و ئەندام و لایەنگرانی هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان و رۆژانە دەیانی دیكەیان لێ دەستگیردەكرێت. تا دێت فشارەكان و دەستگیركردنی بەرپرس و پەرلەمانتارو ئەندامانی پارتی ئاشتی و دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەتوركیا فراوانتر دەبێت، ئەردۆغان بەپۆلیس و دادگا رووبەڕووی ئەو پارتە بووەتەوە، بەڵام هەدەپە رووبەڕووی ئەو هەوڵانە دەبێتەوە. لەدوای پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیاو بەدیاریكراویش لەدوای كوژرانی دیلەكانی توركیا لەچیای گارە لەسەرەتای ئەمساڵدا حكومەتی توركیا بەبڕیاری رەجەب تەیب ئەردۆغان هەڵمەتێكی فراوانی دەستگیركردنی بەرپرس و پەرلەمانتارو ئەندامانی هەدەپەی دەستپێكردووە. لەئێستادا هەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپەییەكان گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی خۆی و رۆژ بە رۆژیش ئەو فشارانە فراوانتر دەبێت و دۆسییەكی (٦٠٠) لاپەڕەیی لەدادگای دەستوری توركیا لەدژی ئەو پارتە كراوەتەوە. لەیەك هەفتەی رابردوودا تائێستا (١٢٣) بەرپرس و ئەندامی هەدەپە لەلایەن هێزە ئەمنییەكانەوە دەستگیركراوە كە لەناویان پەرلەمانتار»فاروق گەرگەرلی ئۆغڵو» هەیە، ئەمە تازەترین هەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپەییەكانە. فەلەكناس ئۆجای كە پەرلەمانتاری هەدەپەیە لەپەرلەمانی توركیا باس لەوە دەكات كەهەڵمەتی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی هەدەپە بڕیاری سیاسییەو لەلایەن ئەردۆغانەوە دەردەچن و دادگاكانیش بۆ دژایەتی گەلی كورد بەكاردەهێنێت، پێشیوایە تەنیا كورد لەژێر ئەو هەڵمەتەدا نییە، بەڵكو هەموو لایەنە كۆمەڵایەتییەكان و سیاسییەكانی دەرەوەی ئەكەپە لەژێر هێرشدان. فەلەكناس ئۆجا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لایەنگرانی هەدەپە لە لایەنگرانی هەموو پارتەكانی تر بەرپرسیار و هۆشیارترن، زیندان گەلی ئێمەی نەترساندوەو ناشی ترسێنێت، ئێوە بینیتان نەورۆزی ئەمساڵ بەملیۆنان كەس لە هەموو توركیا لەگۆڕەپانەكاندا دژایەتی سیاسەتەكانی زوڵم و ستەمیان كردو پشتگیرییان لەهەدەپە كرد.» بەپێی ئامارێك كە هاوڵاتى لەژووری ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی هەدەپە وەریگرتووە لەدوای كۆتایی هاتنی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیاو لەساڵی 2015ەوە لەباكوری كوردستان (16) هەزار و (600) بەرپرس و پەرلەمانتارو سەرۆك شارەوانی و ئەندامی پارتەكە دەستگیركراون. لەو ژمارەیە سێ هەزار و (٦٩٥) ئەندامی پارتەكە لەزینداندان كەتێیاندا (٩٣) سەرۆك بەشی ویلایەت و (١٩٤) سەرۆك بەشی بەڕێوەبەرایەتییەكان، (١٩) ئەندام پەرلەمانتاری ئێستاو پێشووی و (٢٣) ئەندامی كۆمەڵەی جێبەجێكردن، (٢٥) ئەندام لە ئەنجومەنی پارتەكەو زیاتر لەهەزارو (١٥٠) سەركردە لەلقەكانی هەدەپە لەشارو شارۆچكەكان و كەسانی دیكەی ئەو پارتەی تێدایە. لەئێستادا بە بڕیاری حكومەت و پەرلەمانی توركیا حەوت پەرلەمانتار و (١٥) ئەندامی لیژنەی جێبەجێكردنی هەدەپەی وەك بارمتە گرتووەو كارەكانیان راگیراوە، ئەوانیش لەژێر هەڕەشەی دەستگیركردن و دوورخستنەوەدان. وەزارەتی ناوخۆی توركیا زیاتر لە (100) ئەندامی پارتەكەیان لەئەنجومەنی شارەوانیەكان لەپۆستەكانیان دوورخستووەتەوە و (١١٩) ئەندامی دیكەشیان لەشارەوانییەكان دەستگیركردووە و دووانیشیان لێ زیندانی كردوون. رەمزیە یاشار سەرۆك شارەوانی یوكسەكۆڤا بووەو ئێستا لەكارەكەی دوورخراوەتەوە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت» هەدەپە سەركەوتنی مەزنی لە شارەوانیەكان بەدەستهێنا، بەڵام ئەكەپە شارەوانییەكانی داگیركردو كوتادەی بەسەر دەنگی گەل و دیموكراسیدا كرد، هەموو ئەمانە داگیركارین و ترسە لەهەپەدەپە». هەروەها یاشار پێشیوابوو دوورخستنەوەی سەدان سەرۆك شارەوانی و دەستگیركردنیان گەلی كورد لەهەڵبژاردنی داهاتوو سارد ناكاتەوەو ناشی ترسێنێت، بۆیە پێشبینی دەكات كە ئەمجارە هەدەپە سەركەوتنی زیاتر تۆمار دەكات و هاوپەیمانیەتی ئەپەكەو مەهەپە تووشی شكستی گەورە دەبنەوە. سەرەتای مانگی رابردوو داواكاری گشتی كۆماری داوای دۆسییەكی دیكەی لەدژی هەدەپە كردەوە كە رێگە بەچالاكی سیاسیی (600) كەس نەدرێت كە پەروین بوڵدان و میتحەت سانجار هاوسەرۆكانی هەدەپەشی تێدایە. لەدۆسییەكەدا داوا كراوە ماوەی پێنج ساڵی تەواو چالاكی و كاری سیاسی لە (600) سیاسی كورد قەدەغە بكرێت كە لەنێویاندا ئەم كەسانە هەن، سەڵاحەدین دەمیرتاش، سڕی سورەیا ئۆندەر، سەباحات تونجەل، فیگەن یوكسەكداغ شەنئۆغڵو، پەروین بوڵدان، سەزای تەمەللی، میتحەت سانجار، مەرال دانش بەشتاش، نورسەل ئایدۆغان، سەلما ئرماك، ئەرتوغرول كویركچو، ئایهان بیلگەن، لەیلا زانا و ئەحمەد تورك. هەر بەپێی ئەو ئامارەی كە لەهەدەپەوە دەست هاوڵاتى كەوتووە لەدوای ساڵی ٢٠١٥وە نزیكەی (300) هەزار گەنجی كورد لەباكوری كوردستان بەهۆی هەڕەشەو فشارەكانەوە روویان لەئەوروپاو هەرێمی كوردستان كردووە كە لەناویاندا (170) هەزاریان ئەندامی هەدەپە بوون و پەرلەمانتاریشیان تێدایە كە ناسراوترینیان» عوسمان بایدەمیر»ە. رۆژنامەی حوڕیەتی توركی مانگی شوباتی ئەمساڵ بڵاویكردەوە كە وەزارەتی ناوخۆی توركیا دەستیكردوە بەدروستكردنی دوو زیندانی گەورە، یەكێك لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان و ئەوی تریش لە ئەستامبوڵ كە جێگای سەدان هەزار زیندانی دەبێتەوەو دەبنە گەورەترین زیندانی توركیا. عومەر چەلیك ئەندامی رێكخراوی مافی مرۆڤ لەشاری ئامەد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت» پێشێلكردنی مافی مرۆڤ لەتوركیادا گەیشتووەتە ئاستی مەترسیدار، خەڵكانێكی زۆر بەتایبەت گەلی كورد بەناڕەواو بەیاسایەكی سیاسی دەخرێنە زیندانەوە، كاتێكیش زیندانی دەكرێن و نادادپەروەرانە حكوم دەدرێن، لەزینداندا لە هەموو مافێك بێبەشە». چەلیك جەختی لەوەكردەوە لەزیندانەكاندا كە زۆرینەیان كوردن لەهەر ژوورێكدا سێ ئەوەندەی رێژەی ئاسایی خۆی زیندانی تێكراوەو زیندانییەكان لەبارودۆخێكی خراپ ژیان بەسەردەبەن بەهۆی نەبوونی جێگاوە. تەنیا لەمانگی رابردوودا پەرلەمانی ئەوروپا سێ جار داوای لەتوركیا كرد كەهەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپە رابگرێت و سەڵاحەدین دەمیرتاش و پەرلەمانتارەكانی دیكە ئازاد بكات، هاوكات دادگای یەكێتی ئەوروپا مانگی رابردوو دووجار بڕیاری بێتاوانی دەمیرتاشی دەركرد، بەڵام توركیا رەتیكردەوە ئازاد بكرێت. هەفتەی رابردوو جارێكی دیكە دادگای سزا قورسەكانی ئەدەنە سزای چوار ساڵ و شەش مانگ زیندانی بۆ سەڵاحەدین دەمیرتاش پەسند كرد، هاوكات داواكاری گشتی توركیا داوای سەپاندنی شەش ساڵ و هەشت مانگ زیندانی بۆ پەرلەمانتاری هەدەپە «فاروق گەرگەرلی ئۆغڵو» دەكات كەهەفتەی رابردوو دەستگیركرا. ئیبرو جونای وتەبێژی هەدەپە ئاماژە بەوە دەكات كە هەڵمەتێكی دەستگیركردن و توندوتیژی ناڕەوا لەسەر پارتەكەی هەیە و زیندانەكانی توركیا پڕكراون لەئەندامانی هەدەپەو ئازادیخوازانی كورد. ئیبرۆ جونای لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»دەسەڵاتی ئەكەپەو مەهەپە دەیەوێت سیاسەت و هەڵبژاردنەكانی داهاتووی توركیا بێ هەدەپە دیزاین بكات، چونكە ئەوان دەزانن ئەگەر هەدەپە هەبێت ناتوانن لە هەڵبژاردنی داهاتوو سەركەون، بۆیە ئەوان هەڵمەتی دەستگیركردن و داخستنی هەدەپە بەڕێوە دەبەن». هاوكات وتەبێژەكەی هەدەپە ئەوەشی دووپاتكردەوە كەچەند هەڵمەتی دەستگیركردن و زیندانیكردن لەسەر هەدەپە بێت دەستبەرداری پارتەكەو مافەكانی گەلی كورد نابن و ئامادەن تادوا ئەندامیان بچنە زیندان بۆ بەرگریكردن لەمافی گەلی كوردو رووبەڕووبوونەوەی سیاسەتەكانی ئەردۆغان و باخچەلی. هەڵمەتی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی هەدەپە بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو لەدوای كودەتاكەی 2016وە دەستیپێكرد، سەرجەمی بیانووی ئەو هەموو دەستگیكردن و دورخستنەوەو زیندانیكردنەش تۆمەتی هاوكاریكردن و بانگەشەكردن و ئەندام بوونە لەپارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) كە توركیا لەدژی بەرپرسانی هەدەپە لەپۆستە حكومییەكاندا بەكاریدەهێنێت
هاوڵاتى . دهۆك زیاتر لەشەش مانگە بەدەل بەرواری دەستگیركراوەو تائێستا دادگایی نەكراوەو پەڕاوی لێكۆڵینەوەی لەلایەن دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایشەوە جارێكی دیكە ڕەوانەی دادگای تاوانەكانی دووی هەولێر كراوە تا رۆژی دادگایی كردنی بۆ دیاری بكرێت. رێڤینگ یاسین، پارێزەری بەدەل بەرواری لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»ناردنی پەڕاوەكەی بۆ دادگای تاوانەكانی دووی هەولێر راستە، لە رێكەوتی 24ی مانگی رابردوو رەوانە كراوەو تەنیا ئەوە ماوە رۆژی دادگاییكردنەكەی دیاری بكرێت». ناوبراو جەختی لەوەكردەوە كە پەڕاوەكە هیچ شتێكی نوێی تێدا نییە. «تۆمەتەكە هەر ئەوەیە كە مامۆستا بەدەل ویستوویەتی ئاسایشی هەرێمی كوردستان تێكبدات». رێڤینگ یاسین وتیشی:» ئێمە كۆمەڵێك داواكاریمان پێشكەشی دادگا كردووە، لەوانە داخستنی دۆسیەكەی مامۆستا بەدەل، چونكە نابێت كەسێك دووجار لەسەر كەیسێك دادگایی بكرێت». پێشتر بەدەل بەرواری لەدهۆك تاوانبار كرابوو بەیاسای خراب بەكارهێنانی مۆبایل، لەسەر ئەم دۆسەیە ماوەی (27) رۆژ لەزیندان راگیرابوو بڕی دوو ملیۆن دینار غەرامە كرا. «تۆمەتەكەی ئێستاش هەمان شتە لەڕووی ناوەڕۆكەوە، مامۆستا بەدەل تائێستا هیچ دانپێدانانێكی نییە، دانی بەو تۆمەتەدا نەناوە كە درواتە پاڵی و رەتیكردووەتەوە»، پارێزەرەكەی بەرواری وا دەڵێت. كوڕێكی بەدەل بەرواری ئاماژە بەوە دەدات تائێستاش چارەنووسی دیارنیە كەئایا ئازاد دەكرێت یا وەكو ئەو رۆژنامەنووسانەی دیكە دادگایی دەكرێت. ئاری بەدەل ، كوڕی مامۆستا بەدەل بەرواری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»هەر لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 باوكم لەهەولێر زیندانیكراوەو لەهەمووی ناخۆشتر نازانین باوكم لەسەر چ تاوانێک دەستگیركراوەو بۆچی ئەوەندە مانگە راگیراوە». كوڕەكەی ئەوەی خستەڕوو لەم ماوەیەدا سەردانی هەموو بەرپرسانی ئەمنی و حزبییان لەسنوری پارێزگای دهۆك كردووە كەهەوڵ بۆ ئازادكردنی باوكی بدرێت. ئاری ئەوەی روونكردەوە كە هەر دوو هەفتە جارێك قسە لەگەڵ باوكی دەكات « كاتێك قسەی لەگەڵ دەكەین گلەیی لەشوێنی خۆیان دەكات و دەڵێت شوێنمان تەنگە، دۆخی تەندروستی ئەوەندە خراپ نیە وەك ئەوەی هەندێك میدیا باسی لێوە دەكەن، زەعیف بووە ، دەڵێت دكتۆر هەیە لەو شوێنەیە، بەڵام خۆی حەب ناخوات». هاوكات داوای لەهەموو لایەنە سیاسییەكان و بەرپرسان كرد باوكی بۆ ئازادبكەن «زۆر بیری باوكم دەكەم دەمانەوێت پێش جەژنی رەمەزان بێتەوە بۆ ماڵ و هەموومان دڵخۆش بكات». رۆژی 15-2-2021 دادگای تاوانەكانی دووی هەولێر یەكەم دانیشتنی سەبارەت بەدۆسیەی حەوت چالاكوان و رۆژنامەوانی دەستگیركراوی بادینان ئەنجامدا، تێیدا پێنج كەسیان بەتۆمەتی «سیخوڕی و هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی هەرێمی كوردستان» یەكی بەشەش ساڵ زیندانیكردن سزادا. ئەوكات دۆسیەكانی هەریەك لەبەدەل بەرواری و ئومێد حاجی لەلایەن دادگای تاوانەكانی دووی هەولێرەوە گەڕێندرایەوە بۆ ئاسایشی گشتی و دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش، چونكە وەك باسكرا دۆسیەكانیان كەموكوڕیی لێكۆڵینەوەی هەبووە.
هاوڵاتى ئەنجوومەنی باڵای دادوەریی عێراق رایدەگەیەنێت، ئەفسەرێکی سوپای عێراقی مەلا (پێشنوێژ)ی مزگەوتێک ئەشکەنجە دەدات و دەیکوژێت. ئەنجوومەنی باڵای دادوەریی عێراق ئەمڕۆ دووشەممە 3 ی ئایاری 2021،لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاندووە: دادگای تاوانەکان لە نەینەوا ئەفسەرێکی سوپای عێراقی بە زیندانیکردن بۆ ماوەی پێنج ساڵ و یەک مانگ و دوورخستنەوەی لە ریزەکانی سوپا، سزا دا. ئەنجوومەنی باڵای دادوەریی عێراق ئەو دەنگۆیانەی باس لەوە دەکەن، کە ئەو ئەفسەرە بەهۆی کوشتنی ئەندامێکی رێکخرای تیرۆریستی داعش سزا دراوە، رەت کردووەتەوە و رایگەیاندووە: ئەو ئەفسەرە بەبێ فەرمانی دەستگیرکردن و بەبێ ئاگاداریی دادوەر، مەلای مزگەوتێکی مووسڵی راپێچی بارەگای سوپا کردووە و تا مردن، ئەشکەنجەی داوە.
هاوڵاتى به‌ره‌به‌یانى ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه 20 زیندانى له به‌ندیخانه‌یه‌کى عێراق، که تایبه‌ته به بازرگانانى مادده‌ى هۆشبه‌ر، هه‌ڵاتن، به‌ڵام به‌شێکیان ده‌ستگیرکراونه‌ته‌وه. ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه دووى ئایارى 2021 ئه‌حمه‌د مه‌نفی، پارێزگارى موسه‌ننا، له راگه‌یێندراوێکدا ئاماژه‌ى به‌وه‌کردووه که "ژماره‌ى زیندانییه هه‌ڵاتووه‌کان له به‌ندیخانه‌ى ناوه‌ندیى شارۆچکه‌ى هیلال له 20 زیندانى تێناپه‌ڕێت". ئه‌و که‌سانه‌ى له به‌ندیخانه‌که هه‌ڵاتوون، به تۆمه‌تى بازرگانیکردن به ماده‌ى هۆشبه‌ر به‌ندکراون، پارێزگارى موسه‌ننا راشیگه‌یاند: "بڕیارماندا به‌ڕێوه‌به‌رى به‌شى ماده هۆشبه‌ره‌کان و چه‌ند ئه‌فسه‌رێک ده‌ستبه‌سه‌ر بکه‌ین بۆ ئه‌وه‌ى لێکۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بکرێت، چونکه ئه‌وان ئه‌رکى خۆیان پشتگوێخستووه". پارێزگارى موسه‌ننا له گرته ڤیدیۆیه‌کدا، ده‌ڵێت: "هه‌ر کارمه‌ندێکى هێزه ئه‌منییه‌کان یان هاووڵاتییه‌ک ئاگادارمان بکاته‌وه یان هه‌ر کام له هه‌ڵاتووه‌کانى به‌ندیخانه‌ى هیلال له موسه‌ننا ده‌ستگیر بکات، خه‌ڵاتى دارایى ده‌که‌ین". هاوکات لیوا روکن جه‌واد عه‌باس، فه‌رمانده‌ى ئۆپه‌راسیۆنه‌کانى سۆمه‌ر به میدیاکانى عێراقى راگه‌یاندووه که 21 زیندانى که بازرگانى ماده‌ى هۆشبه‌رن به‌ره‌به‌یانى ئه‌مڕۆ دواى ئه‌وه‌ى هێرشیانکرده سه‌ر پاسه‌وانه‌کانى ده‌رگاى سه‌ره‌کى به‌ندیخانه‌ى هیلال له موسه‌ننا هه‌ڵاتن" تائێستاش 10 له‌و زیندانییه هه‌ڵاتووانه ده‌ستگیرکراونه‌ته‌وه".
