سوارە محەمەد رۆژی ٥ی ئەم مانگە لەپەرلەمانی هەرێمی کوردستاندا کۆبوونەوەیەک رێکخرا، پەرلەمانتارەکانی کوردستان لەبارەى بارودۆخی باشووری کوردستانەوە پرسیاریان لەسەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان و جێگرەکەى کردو سەرۆک وەزیران و جێگرەکەشی هەوڵیاندەدا بەناوی حکومەتەوە وەڵامی پرسیارەکان بدەنەوە، بەڵام زۆر تەنگاوبوون، چونکە کێشەکان زۆربوون و چارەسەریش نەبوو. سەرۆک وەزیران و حکومەتەکەى بۆ ئەوەى ئەو کێشانە چارەسەربکەن هاتنەسەر کار، بەڵام سەرباری تێپەڕینی ئەو ماوە زۆرەش، کێشەکان چارەسەر نەبوون و پەرلەمانیش ناڕەزایەتیی خۆی نیشاندان. ئەگەر پەرلەمان ئەوەندە سوودی هەبێت، باشە لەبری پەرلەمان گەل بۆ خۆی بیتوانیایە پرسیاری لەسەرۆک وەزیران بکردایە، چ پرسیارێک و پرسیاریان لێدەکرد؟ دەیانوت بەڕێز سەرۆک وەزیر، ئەم کێشانەى ئێمە بۆ چارەسەر ناکرێن؟ سەرباری دەوڵەمەندیی زۆری سەرزەوی و ژێرزەویمان، باشە بۆ ئێمە بەهەژاری دەژیین؟ سەرباری ئەوەى نەوتمان هەیەو نەوتەکەش دەفرۆشرێت، بەڵام پارەی ئەو نەوتە بۆ کوێ دەڕوات، بۆ ئەو پارەیە بۆ خزمەتگوزاری لەکۆمەڵگەدا بەشێوەیەکى دادپەرەوەرانە خەرج ناکرێت؟ چۆن دەبێت هەندێک کەس لەهەرێمی کوردستاندا بەو رادەیە دەوڵەمەندبن، بەڵام زۆرینەى کۆمەڵگە بەو ئەندازەیە هەژار بن؟ باشە ئەو هەژارییەی، کە لەکۆمەڵگەدا هەیە، ئێوەو دەوروبەرەکەتان تیایدا دەژین؟ باشە جگە لەداوای پارەی زیادە لەعێراق ئێوە هیچ پرۆژەیەکی ترتان هەیە یان نا؟ باشە ئێمە وەک گەلی کورد ئەوەندە بێغیرەت و بەکەڵک نەهاتووین، کە بەو رادەیە لەهەژاریدا بژین؟ باشە ئێوە بۆ زیندووکردنەوەى کشتوکاڵ و ئاژەڵداری چیتان کردووەو پلانتان چییە؟ باشە ئێوە مووچەى ئەو هەموو کارمەندو کرێکارە چۆن دەدەن؟ باشە، ئێوە چ پرۆژەیەکتان هەیە، کەگەنجانی کورد چاو نەبڕنە وڵاتانی ترو بیانەوێت لەوڵاتی خۆیاندا بمێننەوەو خزمەتى وڵات و گەلی خۆیان بکەن؟ ئێوە چۆن گرەنتی و زەمانی داهاتووی ئەم گەلە دەکەن؟ وڵاتەکەمان لەلایەن داگیرکەرانەوە رۆژ بەڕۆژ داگیردەکرێت، ئێوە لەبەرامبەر ئەو داگیرکەرییەدا چی دەکەن؟ ئێوە بۆ ناڕەزایەتیی بەهێز نیشان نادەن و دەوڵەتی عێراق و هەموو وڵاتانی دونیا ناخەنە سەرپێ تاوەکو لەدژی داگیرکەریی تورکیا بوەستنەوە؟ دەوڵەتێک، کە لەباکووری کوردستان پاکتاوکردن، لەڕۆژئاوا و باشووری کوردستان داگیرکەری دەکات، چۆن دەکرێت ببێت بەدۆستی ئێوە؟ چ بەرژەوەندییەکتان لەگەڵ دەوڵەتی داگیرکەری تورکیادا هەیە؟ هەموو رۆژێک لەباکووری کوردستان سیاسەتمەداران دەستگیردەکرێن، مرۆڤ لەکۆپتەرەوە هەڵدەدرێنە خوارەوەو دەکوژرێن، ئێوە بۆ یەک رەخنەش لەدەوڵەتی تورک ناگرن؟ باشە ئێوە چۆن ئەو مافە بەخۆتان دەدەن، ئێمە وەک هاوبەشی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا نیشان بدەن؟ ئێوە چۆن دەتوانن ئەو شتە شومە بەناوی ئێمەوە ئەنجامبدەن؟ باشە ئێوە لەبارەی یەکێتیی کوردانەوە بیر لەچی دەکەنەوە؟ ئاشکرایە مرۆڤ دەتوانێت ئەو پرسیارانەو چەندین پرسیاری تریش بکات، هەر خۆی پەرلەمانیش لەبارەى کێشە کۆمەڵایەتییەکان، ئابووری، خزمەتگوزاری و ئاسایشەوە بەئەندازەی پێویست پرسیاریان کرد، بەڵام خاڵی سەرنجڕاکێش ئەوەیە، کە سەرۆک وەزیر خۆی بەبەرپرسیاری ئەو کێشانە نەزانی. ئێ کێ بەڕێوەی دەبات ئێوەن، بەڵام بەبڕوای ئەوان هۆکاری قەیرانی ئابووری، کۆرۆناو دابەزینی بەهای نەوتە. ئێ کێ بەڕێوەی دەبات ئێوەن، بەڵام بەبڕوای ئەوان هۆکاری نەدانی مووچەی فەرمانبەران و کارمەندان، حکومەتی فیدراڵی عێراقە، ئێ کێ بەڕێوەی دەبات ئێوەن، بەڵام هۆکاری نەبوونی خزمەتگوزارییەکان بۆ حکومەتەکانی پێشوو دەگەڕێننەوە. ئێ کێ بەڕێوەی دەبات ئێوەن، بەڵام بەپێی ئەوان هۆکاری هێرشەکانی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا پەکەکەیەو هێرشەکانیش رەوان... ئەوە درێژەى کێشاو درێژەى کێشا. باشە، مادام بەرپرسیاری هەموو ئەو شتانە حکومەتەکانی ترن، کەواتە ئێوە لەچی بەرپرسیارن؟ باشە مەگەر ئەرک و بەرپرسیاریی ئێوە ئەوە نییە، کەئەو شتانە چارەسەربکەن؟ ئەگەر ئێوە ئەو کێشانە چارەسەر ناکەن، ئەی ئەو کاتە ئەرکی ئێوە چییە؟ بەهەرحاڵ ئێوە ئەو ئەرکەتان بۆ گـلەیی و بۆڵەبۆڵ وەرنەگرتووە؟ هەر خۆی داوای دەست لەکارکێشانەوە لەسەرۆک وەزیران کرا، بەڵام سەرۆک وەزیران ئەوەی قبوڵ نەکردو باسی ئەو متمانەیەی کرد، کە لەگەلەوە بەدەستهاتووە، بۆ حکومەتی نوێش باسی ئەو هەڵبژاردنەى کرد، کەبڕیارە لەپێشەڕۆژدا بکرێت، بەداخەوە ئەگەر دۆخێکی نائاسایی روونەدات، ئەو قسەیەى سەرۆک وەزیران راستە، چونکە سیستمەکە بەو شێوەیەیە، ئەوەش نەخۆشیى سیستمی دیموکراسی نوێنەرایەتییە. لەسیستمی دیموکراسیی نوێنەرایەتیدا هەندێک کەس بەدەرفەت و توانای نایەکسانەوە دەچنە هەڵبژاردنەوەو لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن و تاوەکو چوار بۆ پێنج ساڵیش هیچ کەسێک ناتوانێت بیانگۆڕێت، بۆ گۆڕینیان دەبێت چوار بۆ پێنج ساڵ تێپەڕێت، رۆڵی گەل تەنها بەکارهێنانی دەنگە، کە چوار بۆ پێنج ساڵ جارێک بەکاردەهێنرێت. تەنانەت ئێمە ئەوەش دەزانین، ئەو هەڵبژاردنانەى بەڕێوەدەچن زۆر گوماناوین، چونکە هەم لەکاتی ئامادەکاریدا شەرت و مەرجی یەکسان بوونی نییەو هەمیش لەکاتی ژماردنی دەنگەکاندا گەندەڵی و ساختەکارییەکی زۆر هەیە، گوایە ئەوە ناوی دیموکراسییە، بەڵام ئێمە هەموومان دەزانین ئەوەى هەیە دیموکراسی نییەو شتێکی ترە، سەرباری ئەوەش، وەک کارێکی رۆتین ئەو هەڵبژاردنانە بەڕێوەدەچن، ئێمەش وەک گەل ئەو شتە ئەنجامدەدەین، کەدەکەوێتە سەرشانمان و دەنگی خۆمان بەکاردەهێنین و هەندێک کەس هەڵدەبژێرین و ئەرکیان پێدەدەین و چاوەڕێ دەکەین، کەکێشەکانمان چارەسەربکەن و خزمەتمان بکەن، بەڵام ئەمڕۆ زۆر باش ئەوە دەبینرێت، ئەو کەسانەى کە لەلایەن ئێمەوە هەڵدەبژێردرێن بەئەندازەی پێویست کێشەکان چارەسەر ناکەن، ناجوڵێنەوەو کارناکەن، ئەو ئەرکەى لەئێمە وەریانگرتووە بۆ خزمەتی ئێمە بەکاری ناهێنن. تەنها ئێمە دەبینین تاوەکو دێت ئەوان دەوڵەمەندتر دەبن. لەوکاتەدا دەبێت ئێمە چی بکەین؟ پێمان دەوترێت چەند ساڵی تر چاوەڕێ بن. باشە ئاخۆ لەتواناماندا ماوە؟ باشە ئاخۆ ئێمە دەتوانین ژیانمان بسوڕێنین و بژێویی ژیانمان دابین بکەین؟ روون و ئاشکرایە، کە بەو شێوەیە نابێت و بەڕێوەناچێت، مادام حکومەت متمانەى لەئێمەوە وەرگرتووە، لەوکاتەدا با بەپێی خواستی ئێمە بجوڵێتەوە، مادام دەسەڵات بناغەکەى گەلە، گەل فەرماندەی حکومەتەو حکومەتیش فەرمانبەرە، لەوکاتەدا دەبێت هەموو کەسێک ئەرکی خۆی جێبەجێ بکات، کاری ئێمە تەنها بەکارهێنانی دەنگ نییە. ئێمە گەلین، یانی ئێمە ئەمیرو ئەو حکومەتەش مەئمورە. ئێمە متمانەمان بەحکومەت داوەو ئەوانیش هەموو کارەکان بەناوی ئێمەوە دەکەن، بەڵام بەپێی خواستی ئێمە نایکەن، لەوکاتەدا دەبێت ئێمە پێیان بڵێین، خۆتان لادەن، ئەگەر ئەوان خۆیان لانەدەن دەبێت ئێمە لایان بدەین..
ھاوڵاتی پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی تورکیاو ئێران و ململانێکانییان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مایەی سەرنجی هەموو شارەزایەکی سیاسەت و تەنانەت کەسانی ئاساییەو ئەم دوو وڵاتە دەیان سەدەو سەردەم لەململانێی یەکتردا هەنگاویان ناوەو رێگایەکیان گرتووەتەبەر کە بۆ زیادکردنی دەسەڵات و حوکمڕانیی لەناوچەکەداو کورد بەشێکی بەرچاوی ئەو ململانێیە و تەنانەت لەو دۆستایەتیی ئەو دوو هێزەشدا هەر بەشی بووە بەمەینەتی و نەهامەتی کەنوێترینیان داگیرکردن و دروستکرنی زیاتر لە (36) بنکەی فەرمی تورکیا لەهەرێم و تۆپباران و موشەکبارانکردنی هەرێمی کوردستان بووە لەلایەن ئێرانەوە. دوو سەردەمی هاوشێوە لەمێژووی تورکیاو ئێران دوای کۆتایی یەکەم جەنگی جیهانی و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و هاتنەسەر دەسەڵاتی مستەفا کەمال لەساڵی (1923) تەخت و بەختی عوسمانی لەتورکیا کۆکرایەوەو مستەفا کەمال نازناوی ئەتاتورک ( باوکی تورک)ی پێبەخشراو لەو رۆژە هیچ کەسێک لەتورکیا بۆی نەبووە نازناوی (ئەتاتورک) بەکاربهێنێت و خۆی بەخاوەنی تورکیا یان باوکی رۆحیی تورک لەقەڵەم بدات، کەئەمەش ئاماژە بووە بەدیکتاتۆریەتێکی هاوچەرخ و نوێ لەو سەردەمەداو لەلایەکی دیکەوە کۆڵەکەکانی ئێرانی قاجاری لەتێکشکان نزیک دەبووەوەو لەساڵی (1926) رەزا پەهلەوی بەهاوکاریی بەریتانیا دژی قاجار کودەتای کردو بووە پاشای وڵاتێک کەتەمەنی سیستمی پاشایەتییەکەی دەگەیشتە دوو هەزارو (500) ساڵ. رەزاشا لەژێر کارگەریی ئەتاتورک ئەتاتورک لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەگۆڕینی ناوی وڵاتەکەیەوە لەعوسمانییەوە بۆ تورکیا هەوڵی گۆڕانکاریی لەسیستمی حوکمڕانی و دەسەڵاتی وڵاتەکەیداو شێوازی نووسینی وڵاتەکەی لەڕێنووسی عەرەبی بۆ لاتینی گۆڕی و مافی دەنگدانی بۆ ژنان مسۆگەر کردو هەوڵیدەدا دین و ئایین لەحوکمڕانیدا نەهێڵێت و لەو چوارچێوەیەشدا دژایەتیی پیاوانی ئاینی و پێشەنگەکانی موسوڵمانانی داو ئەمەش لەساڵی (1925) بووە هۆی سەرهەڵدانی شێخ سەعیدی پیران لەئامەد لە باکوری کوردستان و دواجار ئەو سەرهەڵدانە بەلەسێدارەدانی شێخ سەعید سەرکوتکراو ساڵی (1934) بەفەرمانی ئەتاتورک هەموو نازناوێکی ئیسلامی (شێخ و سەیدو مەلاو حاجی و بەڕێزو گەورە) لەدامودەزگا حکوییەکاندا قەدەغە کراو تەنانەت بۆ ئەوەی کۆتایی بەجەنگی نێوان مەسیحی و موسوڵمان لەوڵاتەکەی بهێنێت (بینای ئایاسۆفیا)ی کرد بەمۆزەخانە کە لەسەردەمی عوسمانییەکاندا ئەو کەنیسەیە کرابوو بەمزگەوت بەڵام ئەمساڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا هاوشێوەی سەردەمی عوسمانییەکان جارێکی دیکە ئەو کڵێسەیەی کردەوە بەمزگەوت و بەبڕوای زۆر کەس ئەم کارەی ئەردۆغان بۆ زیندوکردنەوەی ئامانجەکانی تورکیای عوسمانییە و دەیەوێت خۆی وەک رێبەرێکی موسوڵمانان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان دەربخات. لەلایەکی دیکەوە رەزاشای ئێران کەتازە شوێن پێی خۆی لەتەختی پاشایەتی وڵاتەکەی قایم کردبوو رایگەیاند ناوی رەسمی وڵاتەکەی لە(پارس)ەوە بۆ ئێران دەگۆڕێت و داوای لەوڵاتانی جیهان کرد لەجیاتی وشەی پێرسیا (Persia) وشەی (ئێران) بەکاربهێنن و هاوکات دەستی بەدژایەتیی کەسانی دەسەڵاتدارو ئایینی و ئاغاو دەرەبەگەکان کرد بۆ ئەوەی بیانخاتە ژێر هەیمەنەی سیستمی پاشایەتی وڵاتەکەی و ئەمەش سەرهەڵدانی سمکۆ شکاکی لەناوچەی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی کوردستان بەدوای خۆیدا هێناو ئەویش بەفەرمانی رەزاشا لەساڵی (1929) لەلایەن سوپای ئەوکاتی ئێرانەوە تیرۆر کراو کۆتایی بەسەرهەڵدانەکەی سمکۆ هێنرا. بەڕوانینێکی خێرا لەکارو پلانەکانی رەزاشا لەئێران و ئەتاتورک لەتورکیا دەردەکەوێت هەردووکیان ویستوویانە بەگۆڕانکاریی لەحوکمڕانیدا هەیمەنەی خۆیان زیادبکەن و بەشێک لەپلانەکانیان بەسودوەرگرتن لەسەرکوتکردنی سەرکردەکانی کورد جێبەجێ کردووە. جەنگی سەفەوی و عوسمانی یەخەی کورد دەگرێت لەسەدەی (16) تاسەدەی (19) ئیمپراتۆریەتی سەفەوی ئێران و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، (11) جەنگی دورودرێژو خوێناویی لەنێوانیاندا روودەدات کەزیاترینیان کورد تێیدا قوربانیی یەکەم بووەو هەر کورد بووەتە بیانوی جەنگ و ئاشتیی نێوان ئەو دوو ئیمپڕاتۆریەتەو ئەگەریش کورد بیانوی جەنگەکانیان نەبووبێت ئەوا ئەو دوو وڵاتە جەنگەکەیان هێناوەتە گۆڕەپانی کوردەوەو بەمە زیانێکی زۆریان بەکورد گەیاندووە، بۆ نموونە جەنگی (چاڵدێران) یەکەم جەنگی نێوان سەفەوی و عوسمانی بوو کە بەهۆیەوە خاکی کورد بەتەواوەتی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا دابەشکراو سوپاکەی شا ئیسماعیلی سەفەوی شکستێکی گەورەی مێژوویی هێنا لەسەر دەستی سوڵتان سولەیمانی عوسمانی و دووجاریش بە رێککەوتنی (قەسری شیرین) لەنێوان ئەو دوو ئیمپڕاتۆریەتەدا کۆتایی هات، بەشێکی بەرچاوی جەنگەکانی نێوان ئێران و عوسمانی بەڕێککەوتن کۆتاییان هاتووە کەتێیدا کورد دابەشکراوەو بەکورتی سازش لەسەر کورد کراوە لەبەرامبەر رێککەوتنی نێوانیاندا کە رێککەوتنی ( زەهاو)و رێککەوتنی (قەسری شیرین) و رێککەوتنی (ئەرزڕۆم)ی یەک و دوو، دوای جەنگێگی خوێناوی لە نموونەی ئەنجامی جەنگی ئەو دوو لایەنە بوون و تێیدا خاکی کورد پارچە پارچەو دابەشکراوە. تورکیا نەتەوەپەرەستی و ئیسلامیی بوون وەک چەک بەکاردەهێنێت رووخانی عوسمانییەکان و دروستکردنی کۆمارێکی بێ دین لەلایەن ئەتاتورکەوە وایکرد کەجارێکی دیکە ژمارەیەک پارتی ئیسلامی هەوڵی بوونیادنانەوەی دەسەڵاتێکی ئیسلامیی لەوڵاتەکەیان داو پارتی سەعادەت بەسەرکردایەتی نەجمەدین ئەربەکان و پارتی ئیسلامی (فەزیلەت) و دواتر پارتی دادو گەشەپێدان (ئەکەپە) بەسەرکردایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان، ئەحمەد دواود ئۆغڵو، عەبدوڵا گویل) کە بەخوێندکارو شاگردی نەجمەدین ئەربەکان دەناسرێن هەوڵەکانیان بخەنەگەڕو لەساڵی (2002) پارتی دادو گەشەپێدان (ئەکەپە) بووە دەسەڵاتداری تورکیاو خەونی عوسمانی و نەتەوەپەرستەکانی جارێکی دیکە بۆ فراوانکردنەوەی هەیمەنەی وڵاتەکەیان بەسەر ناوچەکدا زیندو کردەوەو هەر ئەم خەونەش بووە هۆی لەناوچوونی ستراتیژی گەیاندنی کێشەکانی تورکیا بەسفر کەئێستا بەهۆی کێشەکانی ئەنقەرە لەگەڵ وڵاتانی دراوسی بەسیاسەتی گەیاندنی کێشەکان بە (100) ناوزەد دەکرێت، چونکە ئەو وڵاتە لەئێستادا لەگەڵ زۆربەی دراوسێکانی کێشەو ململانێی هەیەو سوریاو عێراق و ئێران و ئەرمینیا کە دراوسێ سەرەکییەکانی ئەو وڵاتەن کێشەو ناکۆکییان هەیە، تورکیا لەئێستادا بەرگریی لەئۆپۆزسیۆنی توندڕەوی سوریا دەکات کەزۆرینەیان سوننەن و هاوکات بەرگریی لەتورکمانی عێراق دەکات وەک نەتەوە لەکاتێکدا زۆرینەیان شیعەن و لەلایەکی دیکەوە بەبیانوی بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) سنورەکانی هەرێم بۆردومان دەکات و ئەمەش نیگەرانیی حکومەتی ناوەندیی عێراقی لێکەوتووەتەوە، لەنوێترین پێشهاتدا لەجەنگی نێوان ئازبایجان و ئەرمینیا بەڕاشکاوی بەرگریی لەئازربایجان کرد کەزۆرینەیان شیعەن و بەبڕوای شارەزایان بەرگرییەکانی تورکیا لەچوارچێوەی بەهێزکردنەوە نەتەوەپەرستی لەنێوخۆی وڵاتەکەی و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیەتی لەگەڵ ئازربایجان و پەیامێکیشە بۆ روسیاو ئێران کەئەنقەرە خاوەنی پێگەیەکی بەهێزە لەو ناوچەیە. ئێران بەکەوانی شیعەوە گیرساوەتەوە دوای راپەڕینی گەلانی ئێران دژی ستەم و زۆرداریی تەختی پاشایەتی و رووخانی رژێمەکەی محەمەدڕەزا شا، کوڕی رەزا شای پەهلەوی، کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) بەستراتیژییەکی بەرگریی لەشیعەو بەدروشمی بەرگریی لەژێردەستەکان هەوڵی پشتیوانیی لەشیعەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات کە بەهیلالی شیعە ناودەهێنرێن و بریتین لە ( لوبنان، سوریا، عێراق، بەحرەین، ئێران، پاکستان، ئەفغانستان و هندستان)، ئەوەی لەو هیلالە زیاتر بەدیدەکرێت ئەوەیە کە ئێران هەوڵی بەنێونەتەوەیکردنی شیعە لەجیهاندا دەدات و ئەوەی روونە ستراتیژیی ئەو وڵاتەیە بۆ سوودوەرگرتن لەشیعەو دروستکردنی هاوپەیمانیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە نموونەی بەرچاوی لەپەیوەندییەکانی نێوان ئێران و عێراق و لوبنان و سوریا بەدیدەکرێت و تاران بەبەردەوامی حکومەت و گروپە شیعە باڵادەستەکانی ئێستای ئەو وڵاتانە بۆ ئامانجەکانی بەکاردەهێنێت و زۆرجار لەڕووی نێودەوڵەتییەوە تۆمەتبارکراوە بەدەستوەردان لەکاروباری ناوخۆیی ئەو وڵاتە عەرەبییانەی کەشیعەیان تێدا نیشتەجێیە. پەیمان و پەویوەندییە گرنگەکانی نێوان تورکیاو ئێران دوای رووخانی عوسمانی لەتورکیاو حکومەتی قاجارەکان لەئێران دەیان رێککەوتنی ستراتیژی و سەربازیی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا واژۆ کراوەو بە رواڵەت پەیوەندییەکانیان روو لەتوندوتۆڵی و گەرموگوڕیی بووە، بەڵام دواترو لەسەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێران، تاران چەند جارێک تورکیای تۆمەتبار کردووە بەوەی کەپەیوەندیی لەگەڵ ئیسرائیل هەیەو ئەمەش زیان بەئێران دەگەیەنێت و ئەمەش وای کردووە ئەو پەیوەندییانە لەسەردەمە جیاوازەکاندا ساردوسڕیی تێبکەوێت، بەڵام هیچ کاتێک نەگەیشتووەتە ئاستی توندبوونەوەو بەکارهێنانی راستەوخۆی هێز لەدژی یەکتر، چونکە ئەزموونی ئەو دوو وڵاتە لەڕووی سیاسی و ئابورییەوە دەریخستووە دەتوانن وەک هاوڕێیەک یارمەتیی یەکتر بکەن، بۆ نموونە لەکاتی سەپاندنی سزا نێودەوڵەتییەکان دژی ئێران تەنها وڵاتێک کە ئامادە نەبوو پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ ئێران بپچڕێت تورکیا بوو، ئەمەش بووەهۆی دەربازکردنی کۆماری ئیسلامیی ئێران لەقەیرانەکانی ئەو سزایانە، لەبەرامبەردا ئێران رێککەوتنی (25) ساڵەی فرۆشتنی غازی لەگەڵ تورکیا واژۆ کردووەو بەپێی رێککەوتنەکە لەساڵی (2001)ەوە دەبێت ساڵانە هەشت ملیارو (500) ملیۆن مەتری سێجا غاز رەوانەی تورکیا بکات و لەنوێترین پێشهاتیشدا ئەنقەرە داوای درێژکردنەوەی ئەو رێککەوتنەی لەتاران کردووە. هاوکات ئاستی هەناردەی کاڵاو شتومەکی ساڵانەی تورکیا بۆ ئێران دەگاتە زیاتر لەشەش ملیار دۆلار کە بەپێی هەواڵی میدیاکانی ئێران لەئێستادا هەناردەی تورکیا بۆ نزیکەی سێ ملیار دۆلار دابەزیوە، کەئەمەش بەهۆی دابەزینی بەهای تمەنەوە روویداوە. جگە لەو رێککەوتنە گەورە ئابورییەی لەنێوان ئەنقەرەو تاراندا هەیە، کۆمەڵێک رێککەوتنی سەربازیی مێژوویی لەنێوانیان هەیە کەبریتین لە رێککەوتنی سەعدئاباد کە بەپێی رێککەوتنەکە ئەو دوو وڵاتە نابێت هاوکاریی هیچ وڵاتێک بکەن بۆ داگیرکردنی وڵاتەکانیان و هاوکات لەڕووی ئەمنی و هەواڵگری و سەربازییەوە دژی نەیارانیان هاوکاریی یەکتری بکەن و لەنوێترین رێککەوتنیشیاندا، رۆژی سێشەممە (8/9/2020) حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران بەئۆنلاین لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا قسەی کردو دواتر بەیاننامەیەکی هاوبەشی (10) خاڵییان بڵاوکردەوە کە لەچەند خاڵێکیدا ئاماژە بەپاراستنی بەرژەوەندیی هەردوولا لەدژی نەیاران و گروپە چەکدارەکانی وڵاتەکەیان کردبوو ناوی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک) لەو رێککەوتنەدا وەک نەیاری تورکیا و ئێران هێنراوەو چەند سەعاتێک دوای ئەو رێککەوتنە بۆردومان و بۆمبارانی هاوبەشی سوپای ئەو دوو وڵاتە دژی ناوچە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان دەستی پێکرد و رۆژی دواتر سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی راگەیەنراوێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاشکرای کرد بۆردومانەکانی سوپاکەیان لەچوارچێوەی رێککەوتنی تورکیا و ئێران بووە بۆ لێدان لەنەیارانی ئەو دوو وڵاتە لەنزیک سنورەکانی هەرێمی کوردستان. تورکیا و ئێران یەک ستراتیژ رەفتارو هەڵسوکەوتە سیاسیی و سەربازیی و ئابورییەکانی تورکیا و ئێران لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژەن بۆ سەپاندنی هەیمەنەی ئەو دوو وڵاتە لەو بوارانەداو ئەمە وایکردوە کورد لەڕۆژئاواو باکورو باشورو رۆژهەڵاتی کوردستان گیرۆدەی ئەو هەڵسوکەوت و ستراتیژییەی ئەنقەرەو تاران بێت و هەندێکجار لایەنە دەسەڵاتدارەکانی کورد یەکتری تۆمەتبار بکەن بەوەی سەر بەیەکێک لەو دوو وڵاتەن و خزمەتی سیاسەت و ستراتیژی ئەوان دەکەن، بەڵام دواجار مێژوی نزیک سەلماندویەتی ستراتیژی ئەو دوو وڵاتە مایەی نەهامەتی و مەینەتی بووە بۆ کوردو لایەنگریی ستراتیژی ئەوان کێشەی گەورەی بۆ کورد لێدەکەوێتەوە .
سازدانی: شاناز حه‌سه‌ن مامۆستایه‌کى ئایینى ئاماژه به‌وه‌ده‌دات جنێودان بۆته واقعێکى خراپى کۆمه‌ڵایه‌تى و هیچ په‌یوه‌ندیى به‌دیینه‌وه نییه. جه‌عفه‌ر مامۆستاى زانکۆو وتاربێژى ئایینى، له‌م چاوپێکه‌وتنیدا له‌گه‌ڵ ھاوڵاتی ئاماژه به‌وه‌ده‌دات جنێودان له‌ئاینى ئیسلامدا رێپێنه‌دراوه‌و ده‌ڵێت «له‌ڕوانگه‌ى ئیسلامه‌وه موسوڵمان که‌سێکى به‌تانه‌و توانج و جنێوده‌ر نیه«. ھاوڵاتی: گیان له‌ده‌ستدانى دوو که‌سایه‌تى جیاواز له‌م ماوه‌یه‌دا کاردانه‌وه‌ى جیاوازى لێکه‌وته‌وه، بەتایبەتی ژنە نووسەر مەهاباد قەرەداغی و رابەری رۆحی یەزیدیەکان بابەشێخ، هەندێک کە جنێویان داوە پاساوی ئایینیان هێناوەتەوە، ئایا ئەمە لەئاییندا جێگەی دەبێتەوە؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: له‌ڕوانگه‌ى ئیسلامه‌وه که‌ته‌ماشاى ئه‌و بابه‌ته بکه‌ین، به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک رێ له‌وه‌گیراوه، به‌پێى کۆمه‌ڵێک به‌ڵگه‌و فه‌رمووده پێغه‌مبه‌رمان موسوڵمانانى وه‌ها په‌روەرده کردووه، جنێو به‌هیچ که‌س و شتێک نه‌ده‌ن، ئه‌و مرۆڤه زیندوو بێت یاخود مردوو، دوو فه‌رمووده هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته یه‌کێکیان تایبه‌ته به‌مردووان و یه‌کێکیش گشتییه، فه‌رمووده گشتیه‌که ده‌فه‌رموێت « یس المۆمن بالگعان، ولا اللعان، ولا الفاحش، ولا البژیو» واته که‌سێک به‌ڕاستى باوه‌ڕدار بێت له‌ڕوانگه‌ى ئیسلامه‌وه که‌سێکى به‌تانه‌و توانج و جوێنده‌ر نیه، بۆیه ئه‌و که‌سانه که به‌ڕاستى موسوڵمانن ده‌بێت زمانیان پاک بێت و دوو فه‌رموده‌ى دیکه هه‌یه‌و ده‌فه‌رموێت» جنێو به‌مردووان مه‌ده‌ن، جا مردووى جوله‌که بێت یان یه‌زیدى یان هه‌ر دینێکى دیکه بێت، ئه‌وانه‌ى مردوون تازه ئێوه جنێویان پێمه‌ده‌ن، چونکه گه‌یشتنه چاره‌نووسى ئه‌و کرده‌وانه‌ى پێشکه‌شیان کردن، که‌خۆیان گه‌یشتن به‌ئه‌نجامى کرده‌وه‌کانیان پێویست ناکات و نابێت جنێویان پێبده‌ن واته به‌نه‌هى باسی کردووه، له‌فه‌رمووده‌ى دووه‌مدا پێغه‌مبه‌ر (د.خ) له‌سه‌ربێت رێ له‌وه ده‌گرێت حساب بۆ شعورى زیندووه‌کان ده‌کات، بۆ نموونه که‌سێک باوکى مردووه یان براى مردووه، ئه‌وه که‌سوکاره‌که‌ى ئازار ده‌درێت، بۆیه ده‌فه‌رمووێت «ئێوه جنێو به مردووه‌کان مه‌ده‌ن، چونکه زیندووه‌کانیان، خزمه‌کانیان ئازار ده‌ده‌ن، بۆیه ئه‌وه به‌هیچ شێوه‌یه‌ک جێى نابێته‌وه. بۆیه زۆر که‌س هه‌یه له‌ئه‌وه‌دا به‌هه‌ڵه‌دا چووه، که‌سێک هه‌یه زۆر موجریمه، زۆر تاوانکاره، به‌ڵام دروست نیه قسه‌ى پێ بوترێت، به‌ڵام ده‌کرێت وه‌ک ئامۆژگارى بوترێت، خۆزگه ئه‌وه‌ى وا بوایه‌و ئاوا بوایه، ئه‌وه‌ش ته‌نیا وه‌ک په‌ندێک نه‌ک وه‌ک ئیهانه‌کردن. ھاوڵاتی: خه‌ڵکانێک هه‌ن به‌ناوى دینه‌وه جنێو ده‌ده‌ن و قسه‌ى ناشیرین ده‌که‌ن، ئه‌مانه له‌کێوه فێر ده‌بن؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: ئێستا واقعێک له‌ناو کۆمه‌ڵگه‌ى ئێمه دروستبووه، واقعێکى کۆمه‌ڵایه‌تى خراپ، که به‌داخه‌وه لایه‌نه سیاسییه‌کان ده‌وریان تێدا هه‌بووه و ناوه‌نده رۆشنبیریه‌کان، ده‌ورێکیان هه‌بووه، که‌خه‌ڵکیان وا په‌روه‌رده کردووه که‌ڕۆشنبیران جنێو به‌یه‌کترى ده‌ده‌ن، سیاسییه‌کان و تاده‌گاته ئاستى په‌رله‌مان و پله به‌رزه‌کانیش، بۆیه کاتێک کۆمه‌ڵگه فێرى جنێودان ده‌بێت ئه‌وه ده‌بێته به‌شێک لاى که‌سه‌کان و هیچ په‌یوه‌ندى به‌دینه‌وه نیه، چونکه له‌ڕوانگه‌ى دینه‌وه به‌فه‌رمووده‌و ده‌ق هاتووه، که به‌هیچ شێوه‌یه‌ک رێى پێنادرێت، به‌ڵام کۆمه‌ڵگا جۆره فه‌وزایه‌ک له‌په‌روه‌رده‌ى کۆمه‌ڵگه هه‌یه، ئه‌وه‌ش له‌وه‌دایه که هه‌ر که‌سێک ده‌یه‌وێت له‌ڕێگه‌ى جنێودان و قسه‌ى ناشیرینه‌وه ببێته پاڵه‌وان، جا ئه‌وه‌ش ته‌جاوزى کردووه بۆ خه‌ڵکى دیندار، ئه‌گینا هه‌ر که‌سێک له‌دین تێگه‌یشتبێت ئه‌و حاڵه‌تانه روونادات. ھاوڵاتی: پێتان وانیه ئه‌مه به‌شێکى په‌یوه‌ندى به‌مامۆستایانى ئایینیه‌وه هه‌یه؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: بڕوام وانیه زۆر په‌یوه‌ندى به‌مامۆستاى ئایینیه‌وه هه‌بێت، چونکه وتارى مامۆستایانى ئایینى به‌شێوه‌یه‌کى گشتى هه‌مووى په‌روه‌رده‌ییه، چونکه وتارى مزگه‌وت هه‌مووى په‌روه‌رده‌ییه، به‌ڵام هۆکاره‌کى ته‌نیا دوو خاڵه، یه‌که‌م دۆخه گشتیه‌که‌یه که دروستبووه که‌حکومه‌ت ئه‌رکیه‌تى هه‌وڵێکى گشتى بدات له‌نێوانى وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف و وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده‌و خوێندنى باڵاو رۆشنبیرى، رێکارێک بگیرێته‌به‌ر که‌خه‌ڵک لەڕووى په‌روه‌رده‌ییه‌وه موراجه‌عه‌یه‌ک بکرێته‌وه، تا له‌و فه‌وزایه رزگار بکرێ، خاڵى دووه‌م مامۆستایان له‌ڕێگه‌ى مینبه‌ره‌وه ده‌توانن رۆڵیان باشتر بکه‌ن و خه‌ڵک هۆشیار بکه‌نه‌وه که‌زمانى جنێو دان زمانى ئه‌هلى مزگه‌وت نیه. ھاوڵاتی: له‌ئیسلامدا تا چه‌ند بوار به‌لێبوورده‌یى دراوه؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: نموونه‌ى لێبورده‌یى کاتێک جوله‌که‌یه‌ک ده‌چێته ماڵى پێغه‌مبه‌ر هیواى مردن بۆ پێغه‌مبه‌ر ده‌خوازێت، هێشتا پێغه‌مبه‌ر رێزى لێگرتووه‌و حه‌زره‌تى ئایشه‌ى خێزانى ئاگادارکردۆته‌وه که‌ناکرێت به‌و شێوه‌یه قسه له‌گه‌ڵ جوله‌که‌که بکات و ده‌بێت لێبورده بێت، بۆیه لێبورده‌یى له‌ئایینى ئیسلامدا زۆر جه‌ختى لێکراوه‌ته‌وه‌و پێویسته دووباره خۆمان په‌روه‌رده بکه‌ینه‌وه‌و به‌ته‌ندروستانه تاک په‌روه‌رده بکرێته‌وه. ھاوڵاتی: کێشەی جنێودان لەناو گەنجە موسوڵمانەکاندا کەبەناوی دینەوە دەیکەن چۆن چارەسەر دەکرێت؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: ئه‌گه‌ر حزبه‌کان موراجه‌عه‌ى خۆیان بکه‌نه‌وه له‌ئاراسته‌کردنى گه‌نجه‌کان بۆ جنێودان و ته‌شهیرکردن، ئه‌م کێشه‌یه زۆر به‌ئاسانى چاره‌سه‌ر ده‌بێت، ئه‌وکات هه‌موو لایه‌نه‌کانى دیه‌کش پێکه‌وه رۆڵ ده‌بینن، بۆیه ئێمه پێویستمان به‌که‌شێکى ئاشتبوونه‌وه له‌گه‌ڵ یه‌کتر هه‌یه، بۆیه پێویسته ئێمه له‌یه‌کتر تێبگه‌ین، ئێمه جیاوازنین، ته‌نیا خاڵى هاوبه‌شمان هه‌یه، لێکجیاوازین، به‌ڵام ده‌توانین پێکه‌وه بژین، لێکجیاوازین به‌ڵام ده‌توانین رێز له‌یه‌کتر بگرین و زمانێکى ئه‌خلاقیانه‌و شارستانیانه‌مان هه‌بێت. ھاوڵاتی: پێویسته گه‌نجى موسوڵمان چۆن بێت؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: گه‌نجى موسوڵمان رێک ده‌بێت ئاوابێت، چۆن چرایه‌ک لەشوێنێکى تاریک دیاره‌و ده‌دره‌وشێته‌وه، خواى گه‌وره به‌پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رمووێت تۆمان ناردووه، تۆ ره‌حمه‌تیت بۆ هه‌موو لایه‌ک نه‌ک به‌جیاوازى زمان و نه‌ته‌وه، بۆیه گه‌نجى موسوڵمان که‌شوێنکه‌وته‌ى پێغه‌مبه‌ر محه‌مه‌د بێت، ده‌بێت به‌شێوازێک مامه‌ڵە بکات ببێته ره‌حمه‌ت بۆ هه‌موو خه‌ڵکێک. ھاوڵاتی: هەندێک لەمامۆستایانی ئایینی و بانگخوازەکان وتاری توندیان هەیە لەتۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئەمانە تاچەند کاریگەرییان هەیە لەسەر ئەو گەنجانەی کە جنێو دەدەن؟ م.جه‌عفه‌ر گوانى: بێگومان مامۆستایانى ئایینى وه‌ک یه‌ک نین، به‌ڵام له‌م یەک دوو ساڵانه‌دا وتاره تونده‌کان زۆر که‌مبۆته‌وه، به‌تایبه‌ت دواى ئه‌وه‌ى وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف ناونیشانى وتاره‌کان دیاریده‌کات، بۆیه وتاره توندڕه‌وه‌کان زۆر به‌ره‌و که‌مبوونه‌وه رۆیشتووه.. موسوڵمانە لێبوردەکانی کوردستان خۆیان بێبەری دەکەن لەجنێوی هاوئایینە دەمارگیرەکانیان
.jpg)
ھاوڵاتی، لاڤین مەحمود شوان عەبدوڵا گەنجێکی دینداری لێبوردەیە، هەفتەی رابردوو لەفەیسبوکی خۆی پۆستێکی کردو داوای لەهاوڕێ موسوڵمانەکانی کرد بلۆکی بکەن ئەگەر پۆستەکەیان بەدڵ نیە پێنج لەهاوئاینەکانی شوان بلۆکیان کردو چەندین نامەشی بۆ رۆیشت و لەسەر پۆستەکە رەخنەیان لێگرت. پۆستەکەی شوان سەرەخۆشی بوو لەکەسایەتیەکی رۆحی ئاینی ئێزیدیەکان کە بەشێک لەموسوڵمانە دەمارگیرەکان خۆشحاڵی خۆیان دەربڕیبوو بەمردنی. شوان نوسیبووی «هاوڕێیان و ئازیزانم لەئاینزای ئێزیدیان... پرسەو سەرەخۆشی خۆم ئاڕاستەی ئێوە دەکەم و هیوادارم دوا ناخۆشیتان بێت، هەر موسوڵمانێک منی قبوڵ نییە با بلۆکم بکات». رێبەری روحی ئێزیدییەکان بابەشێخ لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ لەنەخۆشخانەیەکی هەولێر کۆچی دوایی کرد، دواتر بەشێک لەموسوڵمانە دەمارگیرەکان خۆشحاڵی خۆیان بەمردنەکەی دەربڕی بوو، هەندێکیشیان سووکایەتیان پێکرد، ئەمە نیگەرانی ئەو موسوڵمانە لێبوردانەی لێکەوتەوە کەبڕوایان بەپێکەوە ژیان هەیە. شوان یەکیکە لەموسوڵمانە لیبوردەکان، دوای پۆستەکەی پێجن کەس لەهاوئایینەکانی بلۆکیان کرد، بەڵام ئەمە شوانی نیگەران نەکرد، چونکە دەڵێت حەز ناکات ئەو کەسانە لەفەیسبوک هاوڕێی بن کە بیروبۆچوونی جیاوازیان قبوڵ نیە. شوان بە ھاوڵاتی وت «من خۆم دەستم تێناچێت ئەوان بلۆک بکەم، چونکە بڕوام بەپێکەوەژیان هەیە، چوار پێنج کەس نامەشیان بۆ ناردووم و بلۆکیشیان کردم». شوان دەڵێت ئامانجی لەپۆستەکەی ئەوەبوو دەبێت هاوئایینەکانی بڕوایان بەپێکەوەژیانی ئاینی و مرۆڤایەتی هەبێت، وتی «نابێت ئایینەکان لەیەکتریمان جیابکەنەوە». هەروەها شوان وتیشی «ئێمە لەم گەردوونەدا لەبنەڕەتدا بۆ ئەوە دروستبووین، کە پێکەوەبژین، هەبوونی جیاوازی ویستێکی خودایە، خوا خۆی ئەگەر بیویستایە هەموومانی دەکرد بەیەک ئومەت، بەڵام خوا خۆی هەموو شتەکانی بەڕەگەزی جیاواز دروستکردووە، ژیانیش بەجیاوازییەکانیەوە جوانە، دواتر ئامانجەکە بۆ یەکتر ناسینە بۆ پێکەوەژیانە». شوان پێیوایە هەندێک لەموسوڵمانان لەئێستادا جیاوازی قبوڵ ناکەن، پەیوەندی بەئایینەوە نیە، وتی «ساڵانێکە لەگەڵ نەتەوەو ئایینەکانی تر پێکەوەدەژین هیچ کێشەیەکی ئایینیمان نەبووە، بەتایبەتی لەعێراق و کوردستان، «ئەوەی ئەمەی دروستکردووە لەئێستادا بیرو ئایدۆلۆژیای تەسکی ئایینیە دابەشبووە بەسەر حزبیەکان». بابەشێخ، رێبەری رۆحی ئێزدییەکانی جیهان بوو، هەموو پرسە ئایینیەکانی ئێزیدیەکان لای ئەو یەکلایی دەکرانەوە. پۆستی بابەشێخ، نزیکەی (10) سەدەیە لووتکەی هەرەمی ئایینی ئێزدییە، ئەو پۆستە پشتاوپشت دەمێنێتەوە. ئەو موسوڵمانانەی وەکو شوان سەرەخۆشییان لەئێزیدیەکان دەکرد، بیبەش نەبوون لەقسەی توندی هاوئایینە دەمارگیرەکانیان. ئەمینداری یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان پرسەو سەرەخۆشی لەئێزیدیەکان کرد. یەکگرتوو کە بەحزبێکی میانڕەو ناسراوە، لەسەر ئەم پیرۆزباییەی کەوتە بەر رەخنەی هەندێ لەموسڵمانەکان، بەڵام هاوخەمی موسوڵمانە لێبوردەکان ئێزیدیانی دڵخۆش کرد. رۆنی سەعید کچێکی ئێزیدیە کاتێک کۆمێنتی هەندێک لەو موسڵمانانەی بینوە کەجنێویان بە رابەرە رۆحییەکەیان داوە، نیگەران بووەو هەستی کردووە رەنگە چیتر کوردستان شوێنێکی پێکەوەژیان نەبێت بۆ ئێزیدیەکان، بەڵام کاتێک سەرەخۆشی موسوڵمانە لێبوردەکانی بینیوە، بۆی دەرکەوتووە هەموو موسوڵمانەکان جنێوفرۆش نین. رۆنی بە ھاوڵاتی وت «هەندێک لە کۆمێنتی موسوڵمانەکان ئێمەی زۆر نیگەران کرد، چونکە هەمان بیری داعشیان هەبوو، ئەوان داوای کوشتنی ئێمەیان دەکرد، دەیانوت ئێزیدی کافرن و دەبێ بکوژرێن، ئەوە هەمان بیرکردنەوەی داعشە». کاتێک رۆنی «پەیامی خراپ و سووکایەتی و هەڕەشەئامیز»ی بینیوە، هەستی کردووە کە لەعێراق و کوردستان ئیتر هەست بەئاسایش ناکەن و ژیانیان لەبەردەم مەترسیدایە. رۆنی وتی «کاتێ ئەو کۆمێنتانەمان دەبینی پێموانوابوو ئەگەر رۆژێ داعش بگەڕێتەوە شەنگال خاوەنی ئەو کۆمێنتانە دەچنە ریزیانەوە بۆ کوشتنی ئێزیدیەکان». بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بینینی کۆمێنتی موسوڵمانە لیبوردەکان ئیزیدیانی دڵخۆشکردووە، رۆنی وتی «کۆمێنتی باشی هەندێک لەموسوڵمانەکان بۆ ئێمە جێگەی دڵخۆشییەکی زۆر بوو، چونکە هەندێکیان پەیامی زۆر جوانیان نارد». وتیشی «هەندێک لەهاوڕێ موسوڵمانەکانمان پەیامی جوانی هاوئایینەکانیان پیشانی ئێمە دا، ئێمە هەستمان بەدڵخۆشی کرد، کاتێ ئەو پەیامە جوانەمان دەبینی، ئیتر هەستمان دەکرد بەڵێ ئێمە هاوڕێ و هاوکارمان هەیەو ئەگەر رۆژێ تووشی هەر ناڕەحەتیەک بین، ئەوان هاوکارمانن، بەپێچەوانەی ئەوانەی کە وەکو داعش بیردەکەنەوە، کە پیشتر کاتێ کۆمێنتی ئەوانەمان بینی هەستمان بەمەترسی دەکرد لەسەر ژیانمان». د.حەسەن موفتی، سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای فتوای هەرێمی کوردستان بە ھاوڵاتی وت «لەئایینی پیرۆزی ئیسلامدا دروست نیە سوکایەتی بەهیچ ئایین و ئاینزاو کەس و کەسایەتی، قورئان دەفەرموێت جوێن مەدەن بەو کەسانەی هەتا شەریکیش بڕیار دەدەن بۆ خودا، چونکە ئەوانیش لەبەرامبەر ئەوە جنێو ئەدەن بەخوای ئێوە کەخوای گەورە دەگرێتەوە، ئەمە قاعیدەی ئیسلام بەو شێوازەیە» د.حەسەن موفتی وتیشی «کەسێک کەمرد شەیتان وازی لێدێنێت ئەوا دەگەڕێتەوە لای خوا خۆی محاسەبەی دەکات، پێغەمبەریش (د.خ) دەفەرموێت مرۆڤی موسوڵمانی تەواو ئەو کەسەیە تانەو تەشەر نەدات، تەشهیر نەکات و جنێو نەدات. ئێمە پێمان باش نیەو ئیدانەی ئەو سوکایەتی و جنێوانە دەکەین». بەدرێژایی مێژوو ناوەندی پێکەوەژیانی ئایینەکان بووە لەوانە؛ ئایینەکانی یارسان، ئێزدی، زەردەشتی، مانی، جوو و کریستیان، موسڵمانی سوننی و شیعی و سۆفیگەری و هەموویان بەیەکەوە بەدرێژایی رۆژگار لەسەر ئەم خاکە ژیاون. د.حەسەن حوکمی ئەوکەسانەی سوکایەتی بەئاینێکی تر دەکەن رووندەکاتەوەو دەڵێت «بەپێی ئیسلام ئەم کەسانەی سوکایەتی بەئاینێکی تردەکەن پێی گوناهبار دەبن، بۆ تەبایی خەڵکی کوردستانیش کاریگەریەکی خراپی دەبێت، چونکە ئەم کوردستانەی ئێمە تەنها موسوڵمانی تیادا ناژیت، ئایینی تری تێدایە، پێویستە رێزیان لێبگیرێت». هەروەها وتی «کەسێک موسوڵمان بوو پێویستە خۆی بەئۆمەتی ئەو پێغەمبەرە بزانێت، پێغەمبەری ئێمەش کەحەزرەتی محەمەدە (د.خ) بەڕەحم و بەزەیی و بەسۆز بووە بۆ هەموو جیهانیان کافرو موسوڵمان، ئەگەر خۆمان بەئۆمەتی ئەو بزانین پێویستە بەسۆز بین بۆ موسوڵمان و غەیری موسوڵمان» . تووێژەرانی بواری ئایینی بڕوایانوایە ئەو دیاردەی جنێوو سوکایەتیانەی کە بەم دواییانە لەناو هەندێ لەموسوڵمانانی دەمارگیردا دروستبوون، پەیوەندییان هەیە بەپەیدابوونی هەندێک لەمەلاو بانگخوازی «جنێوفرۆشن» لەسەر مینبەرو توڕە کۆمەڵایەتییەکان. هیوا سیوەیلی، تووێژەرو شارەزای ئاینی وتی «جنێو ئەو پەرچەکردارەیە کەسی بێدەسەڵات و بێهێزو دۆڕاو بەرانبەر کەسی بەرانبەر بەکاریدەهێنێ وا هەستدەکات کەئازارێک بە بەرانبەرەکەی دەگەیەنێت، جنێو بەزۆری لەکەسانی چینی خوارەوەی کۆمەڵگادا دەبینرێت». هیوا سیوەیلی بەھاوڵاتی وت «بەداخەوە لەم دواییەدا جنێو لەنێوان دیندارەکان سەریهەڵداوە، جنێودەر وادەزانێ بەوە بەرگری لەدینەکەی دەکات، بەڵام نەزانی و بێ تفاقی و قبوڵنەکردنی بەرانبەر هۆی سەرەکی ئەم دیاردەیەیە، جنێودەر وادەزانێت بەجنێوەکەی بەرانبەر سوک دەکات و ناهێڵێ خەڵکی گوێی لێبگرێت». هیوا سیوەیلی پێیوایە هەندێ مەلاو بانگخواز کەخاوەن بڕوانامەشن بوونەتە چاوساغی ئەو جۆرە لەجنێوانە لەنێو گەنجەکاندا. وتی «کاتێک گەنجێک گوێی لەمانە دەبێت ئیتر دەتوانێ بەشەرعی مامۆستاکەی جنێو بدات و شانازیشی پێوە بکات، بێگومان کتێبە دیینیە کۆنەکان و بیروباوەڕی سەلەفی و فتوای کافرکردن و کوشتنیش کاریگەرییەکی گەورەی هەیە». سەرهەڵدانی دیاردەی جنێو بەتەنها لەنێو هەندێ لەو گروپانەدا نەماوەتەوە کەپێشتر لەبارەگای گروپەکانیان یان هەندێکیان مزگەوتیان بەکاردەهێنا بۆ ئاراستەکردنی بیرۆبۆچوونیان، بەڵکو ئێستا بەشێوەیەکی بەرفراوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیش بەکاردێنن. هیوا سیوەیلی وتی «پەیدابوونی کۆمەڵێ مەلاو بانگخوازی جنێوفرۆش کە لەمنبەرو مزگەوتەکانەوە جنێوو سووکایەتی بەکەسانی ناهاوڕایان دەدەین، کاتێک مەلا لەمینبەری مزگەوتەوە سووکایەتی بەکەسێک و لایەنێک دەکات ئیتر گوێگر شتێک زیادی پێوەدەنێت و دەبێتە جنێو لەسەر جادەو لەسۆشیال میدیادا».
ھاوڵاتی، لاڤین مەحمود ژمارەی ئەوانەی بەڤایرۆسی کۆرۆنا لەهەرێمی کوردستان گیانیان لەدەستداوە لەحەوت مانگی رابردوودا، زیاترن لەشەهیدانی شەڕی داعش لە رووبەڕووبوونەوەکانی شەش ساڵی رابردوودا. لەمانگی حوزەیرانی 2014دا کەداعش دەستیگرت بەسەر موسڵ و چەندین شاری عێراق و چەندین ناوچەی هاوسنووری هەرێمی کوردستان، هەتاوەکو هێرشەکانی ئەمدواییانەی ناوچەی کوڵەجۆی گەرمیان، هەزارو (742) پێشمەرگە شەهیدبوون، بەڵام ژمارەی قوربانیانی کۆرۆنا هەتا ئەمڕۆ دوو هەزار کەسی تێپەڕاندووە. جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە بە هاوڵاتی راگەیاند داعش لەمساڵدا (176) جار هێرشی کردۆتە سەر ناوچە کوردستانیە کێشە لەسەرەکان. روونیشیکردەوە کە لەسەرەتای شەڕی داعشەوە لە 2014 هەتا ئەمساڵ هەزارو (742) کەس شەهیدبوون. ماوەی چەند رۆژێکە ژمارەی توشبوون و گیانلەدەستدان بەکۆرۆنا لەشارەکانی هەرێمی کوردستان روو لەهەڵکشانەو بەرپرسانی تەندروستیش هۆشداری دەدەن لەهەڵکشانی زیاتر لەپایزو زستاندا ئەگەر خۆپاریزی هاوڵاتیان زیاتر نەبێت. د.ئاسۆ حەوێزی وتەبێژی تەندروستی هەرێم بە هاوڵاتی راگەیاند «راستە زیاتر کۆرۆنا هۆکار بووە بۆ مردن لەچاو هۆکارەکانی تر ئامارەکان زۆرە، یەکێک لەکێشەکان ئەوەیە خەڵک بڕوای بەکۆرۆنا نیە، ئێمە لەبەرچاومان ئازیزانمان لەدەست دەدەین، هەبووە بڕوای بەکۆرۆنا نەبووە ئازیزی خۆی لەدەستداوە، ئەوەندەی خۆپارێزی گرنگە چارەسەر گرنگ نیە». یەکەم تووشبووى کۆرۆنا لەھەرێمى کوردستان له 1ى ئازارى ئەمساڵ راگەیەنراو دواى تەنھا سێ رۆژو له 4ى ئازاردا مەلایەکی ئاینى بەڤایرۆسى کۆرۆنا گیانى لەدەستداو وەک یەکەم حاڵەت تۆمارکرا. تائەمڕۆ مردوانی کۆرۆنا دوو هەزار کەسی تێپەڕاندووە. د.ئاسۆ حەوێزی وتی «وەک وەزارەتی تەندروستی جەختمان لەسەر ئەوەیە چۆن خەڵک هەست بە بەرپرسیارێتی بکات، ئەگەر تاڕادەیەکی زۆریش نەتوانین کۆنترۆڵی بکەین، بەڵام وابکەین کەم بکرێتەوە رێژەکە». هەرێمی کوردستان هیچ گفتوگۆیەکی نەکردووە لەگەڵ هیچ وڵاتیک سەبارەت بەڤاکسینی کۆۆرۆنا، د.ئاسۆ وتی «مەسەلەی ڤاکسین پەیوەستە بەحکومەتی فیدڕاڵ، حکومەتی عێراقی لەحاڵەتی بوونی هەر شتێکی نوێ گرێبەستی هەیە، پەیوەندیمان لەگەڵ تەندروستی عێراق زۆر باشەو ئاگامان لەیەک هەیە بەتایبەت رەوشی کۆرۆنا پەیوەستە بەهەموو عێراق نەک تەنها هەرێم چ لەڕووی دەرمان چ لەڕووی چارەسەرو ئەو پڕۆتۆکۆلانەی کە دێن». باسی لەوەش کرد کە نیازیان نیە قەدەغەی هاتوچۆ رانگەیەنن، بەڵام هەر بەڕێوەبەرایەتیەک سەر بەوەزارەتی تەندروستی هەست بکات لەشوێنێک پێویستی بە قەدەغەی هاتوچۆ هەیە، دەتوانێت نووسراو بکات بۆ وەزیری تەندروستی و سەیری داواکەی دەکرێت و دەدرێتە لایەنی پەیوەندیدار. وتەبێژى تەندروستى هەرێمى کوردستان، ئەوەشى روونکردەوه لەئێستادا بەپێى ئامارەکان لەپارێزگاى دەۆک رێژەى گیانلەدهستدان و تووشبوانى کۆرۆنا زۆر زیادیکردووه بەراورد بەپارێزگاکانى سلێمانى و هەولێر. بەپێى ئاماره فەرمییەکانى وەزارەتى تەندروستى حکومەتى هەرێم رێژەى گیانلەدەستدان بەڤایرۆسى کۆرۆنا لەسەدا 3.7% -ە لەھەرێمى کوردستاندا. لەدواى بڵاوبوونەوەى ڤایرۆسى کۆرۆنا لەمانگى ئازارى 2020و زیادبوونى حاڵەتەکان زیاتر لەمانگێک کەرەنتین لەهەرێمى کوردستاندا راگەیەندرا. بەپێێ ئامارى بەڕێوەبەرایەتى گشتى هاتوچۆى هەرێم لەسەرەتاى ئەمساڵ تا 30ى حوزەیران، ژمارەى رووداوەکان هەزارو (301) رووداوى هاتوچۆ روویانداوهو دوو هەزارو (13) کەس برینداربوون و (198)کەس گیانیان لەدەستداوه. ئەسعەد مەلا کەریم، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتى هاتوچۆى هەرێم، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت »ئەمساڵ بەهۆى ڤایرۆسى کۆرۆناو کەرەنتینەکردن رووداوەکان زۆر کەمتر بوون لەساڵانى رابردوو، بەهۆى کەمى هاتوچۆو کەمى رووداوەکانەوه«
.jpg)
بەرھەم ساڵح سەرۆک کۆماری عێراق ئەمڕۆ دووشممە لەگەڵ ھەرسێ سەرۆکایەتیەکەی ھەرێم لە ھەولێر کۆبۆوە لەسەر دۆخی سیاسی، دارایی، تەندروستیی هەرێمی کوردستان.کۆبوونەوەکە لە دیوانی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو تێیدا بە بەشداری سەرۆک کۆمار و سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێمی کوردستان (نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیران و رێواز فایەق، سەرۆکی پەرلەمان)، ھەر لە کۆبوونەوەکەدا مستەفا سەید قادر، جێگری سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش بەشداربوو وەکو پشکی گۆڕان لەو کۆوونەوەیەدا. راگەیەندراوی کۆبوونەوەی سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێمی کوردستان و سەرۆککۆماری عێراق نيوه‌ڕۆى ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه 12/10/2020 له سه‌رۆكايه‌تيى هه‌رێمى كوردستان، هه‌رسێ سه‌رۆكايه‌تييه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و سه‌ركۆمارى عێراقى فيدراڵ كۆبوونه‌وه. كۆبوونه‌وه تايبه‌ت بوو به بارودۆخى عێراق به‌گشتى و هه‌رێمى كوردستان به‌تايبه‌تى. ده‌رباره‌ى دۆخى عێراق، كۆبوونه‌وه به په‌رۆشه‌وه ده‌ڕوانێته ئه‌و باره قورسه دارايى و ئه‌منى و ته‌ندروستييه‌ى له عێراق و هه‌رێمى كوردستان هاتووه‌ته ئاراوه و پشتيوانيى هه‌رێمى كوردستانى بۆ هه‌نگاوه‌كانى حكوومه‌ت و دامه‌زراوه ده‌ستوورييه فيدراڵييه‌كان دووپات كرده‌وه بۆ پاراستنى ئاسايش و سه‌قامگيريى وڵات، به‌تايبه‌تى ڕه‌خساندنى كه‌شێكى سه‌قامگير و له‌بار بۆ كار و ئه‌ركى نوێنه‌رايه‌تيى وڵاتانى دۆست و نێرده نێوده‌وڵه‌تييه‌كان له عێراق. كۆبوونه‌وه ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردنى پێشوه‌خته‌ى عێراقى تاوتوێ كرد و پشتيوانيى خۆى بۆ زه‌مينه‌سازى بۆ هه‌ڵبژاردنێكى سه‌ركه‌وتووانه له عێراق ده‌ربڕى. ناوچه كێشه له‌سه‌ره‌كان و جێبه‌جێكردنى مادده‌ى (140)ى ده‌ستوورى عێراق، به‌شێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌وه بوون و ئاماده‌بووان هاوهه‌ڵوێست بوون له‌سه‌ر به‌رده‌واميى گفتوگۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنى سه‌رجه‌م كێشه‌كانى ئه‌و ناوچانه و پاراستنى مافه‌كانى ته‌واوى پێكهاته‌كان و گه‌ره‌نتيكردنى كه‌شێكى له‌بارى پێكه‌وه‌ژيان له‌و ناوچانه. كۆبوونه‌وه پشتگيريى خۆى بۆ دوايين ڕێككه‌وتنى حكوومه‌تى فيدراڵى عێراق و حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان بۆ ئاساييكردنه‌وه‌ى دۆخى شه‌نگال و گه‌ڕانه‌وه‌ى ئاواره‌كان دووپات كرده‌وه، هه‌روه‌ها هه‌موو هه‌وڵێكى گۆڕينى ديموگرافى له ناوچه كێشه له‌سه‌ره‌كان ڕه‌تكرده‌وه و داواى كرد حكوومه‌تى فيدراڵى عێراق ميكانيزمى ئارامى و ئاسايشى ناوچه كێشه له‌سه‌ره‌كان ده‌سته‌به‌ر بكات. له به‌شێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌وه‌كه‌دا باسى هه‌نگاوه‌كانى گفتوگۆى نێوان حكوومه‌تى فيدراڵ و حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان كرا و كۆبوونه‌وه پشتيوانيى خۆى بۆ هه‌وڵ و هه‌نگاوه‌كانى هه‌ردوولا بۆ چاره‌سه‌رى يه‌كجاره‌كيى كێشه و بابه‌ته هه‌ڵواسراوه‌كان ده‌ربڕى به ئاراسته‌يه‌ك كه تيايدا ماف و شايسته ده‌ستوورييه‌كانى هاووڵاتيانى هه‌رێمى كوردستان و عێراق به‌گشتى پارێزراو بن. دۆخى ناوخۆى هه‌رێمى كوردستان ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌كه بوو، تيايدا باسى ئه‌و كێشه و گرفتانه كرا كه وه‌ك هه‌موو جيهان له ده‌ره‌نجامى بڵاوبوونه‌وه‌ى ڤايرۆسى كۆرۆنا و لێكه‌وته‌كانييه‌وه هاتوونه‌ته ئاراوه، به‌تايبه‌تى كێشه و قه‌يرانى دارايى. كۆبوونه‌وه جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه بۆ تێپه‌راندنى ئه‌م دۆخه سه‌خته و پاراستنى به‌رژوه‌ندييه‌كانى خه‌ڵكى كوردستان، پێويسته سه‌رجه‌م لايه‌ن و پێكهاته‌كانى كوردستان توانايان يه‌ك بخه‌ن و يه‌كرێز و يه‌كهه‌ڵوێست ڕووبه‌ڕووى ئه‌م دۆخه هه‌ستياره و ئه‌گه‌ره‌كانى داهاتوو ببنه‌وه. كۆبوونه‌وه شه‌هيدكردنى ئه‌فسه‌رى ئاسايش غازى ساڵخ ئاليخانى له سنوورى پارێزگاى دهۆك شه‌رمه‌زار كرد.
ڕاگەیاندراوی (٢٤) کاتژمێری تایبەت بە نەخۆشی ڤایرۆسی کۆڕۆنای نوێ COVID19 ژمارە (٢٢٩) ١. پشکنین: (٥٣٢٤ پشکنینی نوێ) (٢٠٢٣ هەولێر) (٧٦٤ سلێمانی، ١٤٢ گەرمیان) (٢٣٧٠ دهۆك) (٢٥ هەڵەبجە) ٢. تووشبوو: (٧٢٠ تووشبووی نوێ) (٢٩١ هەولێر) (١٤٢ سلێمانی، ٢٧ گەرمیان) (٢٤٦ دهۆك) (١٤ هەڵەبجە) ٣. چاکبوون: (٣٩٦ چاکبوون) (١٠٦ هەولێر) (٣٩ سلێمانی، ٣٩ گەرمیان) (٢٠٢ دهۆك) (١٠ هەڵەبجە) ٤. مردن: (٢٦ مردن) (٢ هەولێر) (٦ سلێمانی، ١ گەرمیان، ٥ راپەڕین) (١١ دهۆك) (١ هەڵەبجە) ئاماری گشتی: کەڕەنتین هاوڵاتی ٢١٨٧١ (٢١٨٧١ دەرچوو) پشکنین ٥٣٠٩١٨ (١٩١٨١٤ هەولێر، ١٢٧٤٦٥ سلێمانی، ٢٠٦٨٨٧ دهۆك، ٤٧٥٢ هەڵەبجە) تووشبوون ٥٦٤٦٥ (٢٠٦٩٦ هەولێر، ١٨١٦٥ سلێمانی، ١٥٦٠٣ دهۆك، ٢٠٠١ هەڵەبجە) چاکبوون ٣٥٢٧٦ (١٥٥٦٩ هەولێر، ١٠٨٠٠ سلێمانی، ٧٠٢٣ دهۆك، ١٨٨٤ هەڵەبجە) لەژێر چارەسەر ١٩١٧١ (٤٥٢٢ هەولێر، ٦٣٤٢ سلێمانی، ٨٢٤١ دهۆك، ٦٦ هەڵەبجە) مردن ٢٠١٨ (٦٠٥ هەولێر، ١٠٢٣ سلێمانی، ٣٣٩ دهۆك، ٥١ هەڵەبجە) بۆ زانیاری زیاتر سەردانی داشبۆردی حکومەتی هەرێمی کوردستان بکەن لەم لینکە (https://gov.krd/coronavirus/dashboard/). وێڕای دەستخۆشی بۆ پزیشکان و کارمەندانی تەندروستی و هەموو تیمەکانی پزیشکی کە لە ئەرکدان، جارێکی تر داوا دەکەین هاووڵاتیان پابەندبن بە ڕێنماییەکانی تەندروستی و دورکەوتنەوە لە شوێنی قەڵەبالغ و دانانی ماسك و دەستکێش، وە لەکاتی پێویستدا پەیوەندی بکەن بە هێڵی گەرمی ژمارە (١٢٢). وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ١٢ی تشرینی یەکەم ٢٠٢٠
کاکەلاو عەبدوڵڵا مووچەی ملیۆنەها عێراقی لەکەرتی گشتیدا بووەتە هەڕەشەیەکی گەورە کەترسی ئیفلاسبوونی بەدواوەیە لەکاتێکدا بازاڕی نەوت کەعێراق پشتی پێدەبەستێت لەقەیرانێکی گەورەدایە، ئەمە جگە لەترسی داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەغداد کە «کارەساتبار دەبێت» بۆ وڵاتەکە. بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەری ڤایرۆسی کۆرۆناوە، عێراق رووبەڕووی قەیرانێکی قووڵی دارایی بووەتەوە، ئەوەش بۆیەکەمجار بووەتەهۆی دواکەوتنی مووچە لەدوای رووخانی رژێمی سەدام حسێن لە 2003دا. تائێستا حکومەتی عێراقی ئامارێکی فەرمی بڵاونەکردووەتەوە لەسەر ژمارەی فەرمانبەران، بەڵام ئاماری نافەرمی ژمارەی فەرمانبەران بە شەش بۆ هەشت ملیۆن دەخەمڵێنێت – بەفەرمانبەری کارا و خانەنشینەوە - لەکۆی (٣٩) ملیۆن دانیشتوانی وڵاتەکە. لەئێستادا حکومەت و پەرلەمان لەکێشمەکێشمێکی گەورەدان سەبارەت بەچارەسەرکردنی قەیرانە داراییەکە بەوپێیەی حکومەت دەیەوێت یاسایەک تێپەڕێنێت بۆ قەرزکردنی ناوخۆیی، بەڵام پەرلەمان نایەوێت پرۆژەیاساکە پەسەند بکات، چونکە دەبێتە هۆی «ئیفلاسبوون لەماوەی شەش مانگدا». لەبەیاننامەیەکدا لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند کە «سەریان سوڕماوە» بەداواکردنی قەرزی نوێ لەلایەن حکومەتەوە. «وەزارەتی دارایی دەبوو راپۆرتیێکی چاکسازی لەماوەی (٦٠) رۆژدا پێشکەش بکات بەپەسەندکردنی یاسای قەرزی ناوخۆیی لە ٢٤ی حوزەیران، ئێمە سەرمان سوڕماوە بەداواکردنی قەرزی نوێ». عێراق پێویستی بەنزیکەی پێنج ملیارو (٥٠٠) ملیۆن دۆلارە بۆ پێدانی مووچە، بەڵام داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو لەمانگی ئەیلولدا گەیشتووەتە سێ ملیارو (١٠٠) ملیۆن دۆلار. لەسەدا ٦٠٪ی ئابوری وڵاتەکە پشت دەبەستێت بە نەوت و لەسەدا ٩٠٪ی بودجەی حکومەت لەداهاتی نەوتەوە دێت، بەڵام دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەرییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا وایکردووە کورتهێنان دروست ببێت. پێگەی راپۆرتی نەوت عێراقی لەدوایین راپۆرتیدا بڵاویکردەوە کەهەناردەی نەوتی عێراق گەیشتووەتە سێ ملیۆن لە رۆژێکدا بۆ مانگی ئەیلول، بەڵام فرۆشی نەوت لەکەمترین ئاستیدا لەشەش ساڵی رابردوودا. شەممەی رابردوو لیژنەی دارایی پەرلمانی عێراق لەڕاگەیاندراوێکدا ئاماژی بەچەند چارەسەرێک کرد بۆ دەربازبوون لەو قەیرانەی ئێستا، لەوانە بەخشینی عێراق لەکەمکردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێککەوتنی رێکخراوی ئۆپیک و رێکخستنی خاڵە گومرگییەکان. لەمانگی نیسانی ئەمساڵدا وڵاتانی رێکخراوی ئۆپیک و روسیا رێککەوتن لەسەر کرمکردنەوەی (٩.٧) ملیار بەرمیل نەوت بەمەبەستی جێگیرکردنی بازاڕی نەوت کە بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە زیانێکی گەورەی بەرکەوت. هەیسەم جبوری سەرۆکی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی عێراق یەکشەممەی رابردوو بەمیدیاکانی عێراقی راگەیاند، «عێراق بڕێکی زۆر قەرزدارە، هەربۆیە مانەوە لەسەر ئەم دۆخە ئەوا مانگی تشرینی یەکەم قورستردەکات بەبەراورد بەمانگی ئەیلول». «پێویستە هەنگاوی دروستتر بنرێت، پێویستە حکومەت جوڵەکانی خۆی دەستپێبکات و لەڕێی پەیوەندییەکانیەوە ملیۆنێک بەرمیل نەوت بگێڕێتەوە کە لەپشکی بەرهەمهێنانی عێراق بڕاوە کەڕێژەی ٣٠%ی موچە دابیندەکات»، جبوری وای وت بەئاماژەکردن بۆسەختتربوونی قەیرانەکە لەمانگەکانی داهاتوودا. بەپێی راپۆرتێکی ئەلعەرەبی جەدیدی بەریتانی کە لەزاری سەرچاوەیەکی نزیکی حکومەت وەریگرتووە، باس لەوە دەکات کە «قەیرانی دواکەوتنی مووچە بەردەوام دەبێت... ئەمەش مانای ئەوەیە حکومەت ناتوانێت مووچەی فەرمانبەران دابین بکات بۆ مانگی تشرینی یەکەم لەگەڵ ئەوەی قەیرانەکە قووڵتر دەبێت». «مووچەی تشرینی یەکەم دەبێتە تاقیکردنەوەو سەختترین ئەرک بۆ حکومەتی عێراقی. حکومەت زیاتر فشار دەخاتە سەر پەرلەمان بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەیاسای قەرزی ناوخۆ تا بتوانێت مووچە دابین بکات»، سەرچاوەکە وای وت. قەیرانی ئابووری عێراق تەنها فەرمانبەرانی نەگرتووەتەوە، بەڵکو کاریگەریی گشتی هەیە لەسەر تەواوی دانیشتوان، ئەویش بەشێوەیەکی بەرچاو بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوەیە. بەپێی راپۆرتێکی یونیسێف، «(٤.٥) ملیۆن (لەسەدا ١١.٧٪) عێراقی بەناچاری لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، ئەمەش دەرئەنجامی پەتای جیهانی کۆڤید-١٩و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییە ئابورییەکانن. لەدەستدانی کارو بەرزبوونەوەی نرخی شتومەکەکان دەبنەهۆی ئەوەی هەژاری لەوڵاتەکەدا بگاتە لەسەدا ٣١.٧٪ ، کە لە ٢٠١٨دا ئەو رێژەیە لەسەدا ٢٠٪ بوو». لەنوێترین راپۆرتیدا، پرۆگرامی گەشەپیدانی نەتەوەیەکگرتووەکان بڵاویکردەوە کەچاوەڕواندەکرێت گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی وڵاتەکە بە لەسەدا ١٠٪ کەم بکات لە ٢٠٢٠دا. هۆکاری سیاسیش رەنگە ببێتە هۆی زیاتر داڕمانی ئابوری عێراق لەگەڵ ئەوەی دەنگۆی داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغداد تا دێت زیاترو زیاتر دەبێت. مستەفا کازمی، سەرۆک وەزیرانی عێراق، هەفتەی رابردوو رایگەیاند کشانەوەی ئەمریکا ئابوری عێراق دادەڕووخێنێت. «لێکەوتەکانی کشانەوەی ئەمریکا، ئەگەر رووبدات، کارەساتبار دەبێت بۆ عێراق بەتایبەتی ئەنجامەکەی قەیرانێکی ئابوری وای لێدەکەوێتەوە کە پێشتر نەبینرابێت»، کازمی وای وت. تەنها لەماوەی دوو مانگی رابردوودا (٤٠) هێرشی مووشەکی کراوەتەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریکاو بنکە سەربازییەکانی. لە مانگی رابردوودا مایک پۆمپییۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، هەڕەشەی ئەوەی کرد باڵیۆزخانەی وڵاتەکەی لە بەغداد دادەخات ئەگەر عێراق کۆتایی بەهێرشەکانی میلیشیاکانی سەر بە ئێران نەهینێت بۆ سەر ناوچەی سەوزی بەغداد . هەڕەشەکەی پۆمپێیۆ ترس و دڵەراوکێی دروست کردووە لەبەغداد بەتایبەتی بۆ لایەنگرانی مستەفا کازمی، چونکە پێیانوایە داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا دەبێتەهۆی داڕووخانی سیاسی و ئابووری. بەرپرسێکی پلەباڵای عێراقی کە نەیویستووە ناوی بهێنرێت لەو بارەیەوە بە میدڵ ئیست ئای بەریتانی راگەیاندووە، «هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کەڕووبەڕووی زریانێکی توند دەبینەوە. کشانەوەی ئەمریکا مانای داڕووخانی ئابورییە لەماوەی دوو هەفتەدا دوابەدوای ئەوەیش داڕووخانی سیاسی لەماوەی دوو بۆ سێ مانگداو پاشانیش داڕمانی ئەمنی و هەڵوەشاندنەوەی حکومەت». بەپێی وتەی بەرپرسەکە، بەرپرسانی ئەمریکا نیگەرانن سەبارەت بەئەگەری هێرشێک بۆ سەر باڵیۆزخانەکەیان لەلایەن گروپێکی سەر بەئێرانەوە لەپێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ٣ی تشرینی دووەم بەمەبەستی «شەرمەزارکردنی ترەمپ». «ئەوان نەیانوتووە پلانێک لەئارادایە یان زانیارییان هەبێت بۆ پشتراستکردنەوەی ئەم نیگەرانییەیان. کێشەکە ئەوەیە ئەوان داوای گەرەنتی پاراستنی باڵیۆزخانەکە دەکەن کەئەمە زۆر قورسە بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستا»، بەرپرسەکە وای وت. هۆکاری داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەغداد بۆ ترسی ئەمنی دەگەڕێتەوە، بەڵام رۆبێرت فۆرد جێگری باڵیۆزی پێشووی باڵیۆزخانەی بەغداد، پێیوایە هۆکارەکەی ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ نایەوێت رووداوی هاوشێوەی کوشتنی باڵیۆزی ئەمریکی لە بەنغازی لیبیا دووبارە ببێتەوە لەپێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ٢٠٢٠. لەساڵی ٢٠١٢ گروپێکی چەکدار لەسەروبەندی شۆڕشی لیبیا هێرشیانکردەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەنغازی کەکوژرانی باڵیۆز کریستۆفەر ستیڤنس و سێ ئەمریکی تری لێکەوتەوە. «پارتی کۆمارییەکان ئەم کوشتەنیان وەک ئامرازێکی سیاسی بەکارهێنا بۆ لێدان لەوەزیری دەرەوەی ئەوکات، هیلاری کلینتۆن، پێش کەمپینی سەرۆکایەتییەکەی [لە ٢٠١٦]. وەزیری دەرەوەی ئێستا مایک پۆمپێیۆ، کە یەکێک بوو لەسەرکردەکان لەقۆستنەوەی ئەم رووداوەی بەنغازی... نایەوێت هیچ رووداوێکی ئەمنی یان قوربانی بکەوێتەوە لەبەغداد تا ببێتە بەنغازی نوێ و دیموکراتەکان لەداهاتوودا دژی بەکاری بهێننەوە»، فۆرد وای نوسیووە لەوتارێکیدا بۆ شەرقلئەوسەتی سعودی. فۆرد، کە باڵیۆزی پێشووی سوریاو جەزائیریش بووە، دەڵێت لەکاتی کردنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە ٢٠٠٩ دۆخی ئەمنی خراپتر بوو لەئێستا لەعێراق، بەڵام «سیاسەت لەواشنتن گۆڕاوە». «ئێستا زۆربەی کۆماری و دیموکراتەکان بڕوایان وایە جیهانی عەرەبی، بەعێراقیشەوە، کەمتر گرنگی هەیە بۆ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا. لەسەردەمی ڤایرۆس و قەیرانی ئابووری، تیرۆریزم هەڕەشەیەکی بچووکترە.... لە ٢٠٠٩ ئێمە دەمانویست پەیوەندییەکی فراوان پێکبهێنین لەگەڵ عێراق، بەڵام ئێستا واشنتن هەڕەشەی سەپاندنی سزای دارایی دەکات لەسەر عێراق ئەگەر بەغداد نەتوانێت هەنگاو بنێت بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستنی بەوزەی ئێران»
وەزارەتی دارایی هەرێم بە نیازە مووچەی مانگەکانی نیسان تا ئاب پاشکەوت بکات و مووچەی مانگی ئەیلول دابەشبکات و ئەو پێنج مانگە پاشکەوت بکات. میدیا فەرمی یەکێتی بڵاویکردەوە کە وەزاررتی دارایی داوایکردوە لیستی مووچەی مانگی نۆ بە لێبڕینی 18% ئامادەبکرێت و بڕیارە چوارشەممە دەست بە دابەشکردنی بکرێت. وەزارەتی دارایی هەرێم داوای لە گەنجینەكان كردووە فەرمانگەكان ئاگاداربكەنەوە لیستی مووچەی مانگی ٩ ئامادەبكەن و تەنھا 82% مووچەی فەرمانبەران دەدرێت.
ھاوڵاتی، شاناز حه‌سه‌ن پۆلیسى پارێزگاى سلێمانى، کوڕێکى (16) ساڵى ده‌ستگیرکردووه که له‌ڕێگه‌ى سناپ چاته‌وه، هه‌ڕه‌شه‌ى له‌کچێک کردووه‌و داواى پاره‌ى لێکردووه، دواى بڕیارى دادگا ئێستا به‌ندکراوه. سه‌رکه‌وت ئه‌حمه‌د، وته‌بێژى پۆلیسى سلێمانی، له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «کچەکە بڕێک پاره‌شى داوه‌تێ، بەڵام زانیویه‌تى هه‌ر به‌رده‌وامه، که‌سوکارى لێ ئاگادارکردۆته‌وه«. وته‌بێژى پۆلیس ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شکرد «پێشتریش حاڵه‌تى وامان هه‌بووه، ناو به‌ناو حاڵه‌تى ئاوا دووباره ده‌بێته‌وه«. خراپ به‌کارهێنانى تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و به‌تایبه‌ت له‌ناو ته‌مه‌نى خوار هه‌ژده ساڵ وه‌ک حاڵه‌ت به‌رده‌وام هه‌یه‌و پۆلیسى پارێزگاى سلێمانى ئاماژه بۆ ئه‌وه دەکات ناو به‌ناو حاڵه‌تى له‌و شێوه‌یه دووباره ده‌بێته‌وه. لەم حاڵەتانەدا کەسی تۆمەتبار بەدوو یاسا دادگایی دەکرێت، یەکێکیان یاسای خراپ به‌کارهێنانى ئامێره‌کانى په‌یوه‌ندىە، ئەوی تریا ن یاساى سزادانى عێراقى. له‌یاساى خراپ به‌کارهێنانى ئامێره‌کانى په‌یوه‌ندیى باس له‌ته‌مه‌نى ئه‌و که‌سه نه‌کراوه که‌تاوانباره، به‌ڵام له‌یاساى سزادانى عێراقى باس له‌وه‌کراوه هه‌رکه‌سێک له‌خوار ته‌مه‌نى (11) ساڵییه‌وه بێت به‌رپرسیارێتى نیه‌و وا هه‌ژمارده‌کرێت ئه‌و که‌سه به‌کارهێنراوه، به‌ڵام له‌ته‌مه‌نى (11) به‌ره‌و سه‌ره‌وه به‌رپرسیارێتى هه‌یه‌و یاسا مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌کات. ئه‌شواق نه‌جیب، پارێزه‌رى راوێژکار، له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «له‌ڕووى یاساییه‌وه ئه‌گه‌ر منداڵێک تاوانێک بکات، سزاکه‌ى بۆ ده‌کرێته نیوه‌و ئه‌و منداڵه له‌ژێر چاودێریدا داده‌نرێت و که‌سوکارى قسه‌یان لێوه‌رده‌گیرێت چونکه یاسا له‌وه ده‌کۆڵێته‌وه، که‌ئه‌مه منداڵه‌و پێده‌چێت که‌سێک هاوکارى بووبێت و وه‌ک هاوه‌ڵى تاوانباره‌که هه‌ژمارده‌کرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر تاوانه‌که زۆر گەوره بوو ئه‌و منداڵه ده‌کرێته ژێر چاودێریى کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه«. سەبارەت بەڕووداوەکەی سلێمانی، وتی «ئەو کەسە ته‌مه‌نى (16) ساڵه به‌ندده‌کرێت، چونکه وه‌ک حاڵه‌تى گه‌وره هه‌ژمار ده‌کرێت و که‌سێک به‌کارینه‌هێناوه‌و مه‌به‌ستێکى هه‌یه‌و خۆى ئه‌م کاره‌ى کردووه، به‌ڵام که‌سوکارى بانگ ده‌کرێت و به‌ئاماده‌بونى بەخێوکەر ئیفاده له‌منداڵه‌که وه‌رده‌گیرێت، به‌ڵام ته‌نیا جیاوازى ئه‌وه‌یه ده‌توانێت ئیفاده‌که‌ى بگۆڕێت، چونکه وا هه‌ژمار ده‌کرێت له‌ژێر ترسدا قسه‌ى کردووه«. ئه‌شواق نه‌جیب، ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد «له‌م که‌یسانه‌دا که پاره وه‌رگرتنه، به‌دواداچوونى ده‌وێت، بۆیه ئه‌و منداڵه به‌ندده‌کرێت، تا به‌دواداچوونى ته‌واو ده‌کرێت بزانرێت که‌سێکى دیکه‌ى له‌پشته‌وه نیه، ئه‌م منداڵه‌ى به‌کارهێنابێت، بۆیه تا ته‌حقیق حوکم نادرێت». لەیاسای سزادانی عێراقیدا، تاوانبار سزای بەندکرن دەدرێت له‌ساڵێک کەمه‌تر نەبێت و له‌سێ ساڵ زیاتر نەبێت، له‌گه‌ڵ بڕێک غرامه که به‌پێى که‌یسه‌که دیاریده‌کرێت و سکاڵاکاره‌که‌ش مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه داواى قه‌ره‌بوو بکاته‌وه. ئه‌شواق نه‌جیب وتی «بابه‌ته‌که پاره وه‌رگرتنه، ئه‌گه‌ر منداڵه‌که به‌ته‌نیا ئه‌م کاره‌ى کردبێت، ده‌چێته قاڵبى هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنه‌وه، بۆیه ده‌توانرێت داواى قه‌ره‌بوو بکرێت و منداڵه‌که به‌یه‌ک له‌سه‌ر سێى سزاکه سزاده‌درێت، واته ساڵێک به‌ندده‌کرێت، به‌ڵام زۆربه‌ى جار نیوه‌ى سزاکه ته‌واو ده‌کات و به‌ندده‌کرێت و ئه‌وه‌ى دیکه‌ى به‌شێوه‌ى چاودێرى بۆ ته‌واو ده‌کرێت». وتیشی «ئه‌م جۆره که‌یسانه له‌ناو دادگاکانداو له‌ده‌ره‌وه‌ش به‌رده‌وام هه‌ن، زۆربه‌ى له‌لایه‌ن که‌سێکى دیکەوه به‌کارده‌هێنرێت». توێژه‌رێکى کۆمه‌ڵایه‌تى، ئاماژه به‌وه‌ده‌دات هۆکارى سه‌ره‌کى ئه‌م کارانه په‌روه‌رده‌کردنى خێزانه له‌به‌کارهێنانى تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان. چۆمان ئه‌حمه‌د، توێژه‌رى کۆمه‌ڵایه‌تى له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «له‌کۆمه‌ڵگه‌ى ئێمه‌دا خه‌ته‌ریه‌که‌ى ئه‌وه‌یه فلته‌رێک نیه بۆ به‌کارهێنانى تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان له‌ڕووى ته‌مه‌ن و له‌ڕووى ئاستى مرۆڤایه‌تییه‌وه، که‌سایه‌تیه‌که‌ى چۆنه‌و تواناى به‌کارهێنانى چۆنه‌و چاودێریشى نیه بۆ به‌کارهێنانى، بۆیه ئه‌مه بووەته کێشه گه‌وره‌که«. وتیشى «له‌ڕووى په‌روه‌رده‌ییه‌وه، به‌داخه‌وه خێزانه‌کانى ئێمه ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ى لێى دووربکه‌وێته‌وه، کۆمه‌ڵێک ساتى بێده‌نگى دروستبکات، بۆیه منداڵه جێده‌هێڵێت و نازانێت له‌ڕێى ئامێره ته‌کنه‌لۆژیه‌که‌یه‌وه دنیایه‌ک کێشه دروستده‌کات و کێشه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى بۆ خۆى و بۆ چوارده‌ورى دروستده‌کات». ئه‌م تووێژه‌ره رێگاکانى چاره‌سه‌رى به‌دوو رێگه ده‌ستنیشان کردو وتى «په‌روه‌رده‌یه‌کى جوان و ئاگادارى و رێنمایى و چاودێریکردنى ناڕاسته‌وخۆ و هاوڕێیه‌تى منداڵ، چونکه ته‌نیا له‌و دوو رێگه‌یه‌وه ده‌توانرێت بزانرێت ئه‌و منداڵه سه‌رقاڵى چییه«. هەروەها وتی «بەتایبەتی بۆ په‌روه‌رده‌کردنى کوڕان ئه‌م رێگایه زۆر پێویسته چونکه له‌کۆمه‌ڵگه‌ى ئێمه‌دا وا باوه کوڕان کێشه‌یان که‌مه«. بوونى حاڵه‌تى له‌م جۆره به‌بڕواى ئه‌م توێژه‌ره کۆمه‌ڵایه‌تییه مه‌ترسییه بۆ کۆمه‌ڵگه، وتى «به‌داخه‌وه له‌و کاته‌وه بووەته کێشه که‌کۆمه‌ڵگه‌ى ئێمه هه‌م په‌روه‌رده‌ى ئایینى و په‌روه‌رده‌ى قوتابخانه‌شیان لاواز بووه، بۆیه ئه‌مه کێشه‌یه‌کى گه‌وره‌یه بۆ نه‌وه‌ى نوێ، چونکه تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان فه‌زاحه‌تێکن له‌کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکى جۆراوجۆرى ناپه‌روه‌رده‌یى و نائه‌خلاقى و مافیاو ته‌نیا له‌به‌ر ئاره‌زووه‌کانى خۆیان هه‌وڵده‌ده‌ن که‌مرۆڤه‌کانیش به‌و شێوه‌یه په‌روه‌رده ده‌کات».
ئارا ئیبراهیم رێککه‌وتنى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق له‌باره‌ى دۆخى شه‌نگاله‌وه کاردانه‌وه‌ى لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌و یه‌کێتى و گۆڕان که‌هاوبه‌شى پارتین له‌کابینه‌ى نۆیه‌مدا سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى پاڵپشتى ده‌که‌ن، ده‌ڵێن «هێنانى ده‌ستى ده‌ره‌کى و دروستکردنى توندوتیژى» له‌ناو شارەکە ره‌تده‌که‌نەوە. رۆژى 9ى تشرینى یه‌که‌مى 2020 رێبه‌ر ئه‌حمه‌د وه‌زیرى ناوخۆ گه‌یشته به‌غداو دواى چه‌ند کاتژمێرێک رێککه‌وتنى له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق راگه‌یاند له‌سه‌ر دۆخى شه‌نگال. یه‌کێک له‌خاڵه‌کانى داواى کۆتاییهێنان به‌په‌که‌که ده‌کات و ناشبێ له‌هێزى نوێى شه‌نگالدا هیچ که‌سێکى نزیک په‌که‌که‌ى تێدابێت. دوێنێ یه‌کشه‌ممه کۆما جڤاکێن کوردستان که‌جه‌که په‌یامێکى توندئامێزی له‌باره‌ى شه‌نگال بۆ پارتى ناردو ده‌ڵێت «جێگه‌ى قبوڵکردن نییه، ئه‌و که‌سانه‌ى ئێزدیه‌کانیان له‌ناو کۆمه‌ڵکوژیدا هێشته‌وه، بڕیاریان له‌سه‌ربده‌ن». حکومه‌تى عێراق و هه‌رێمى کوردستان ده‌قى رێککه‌وتنه‌که‌ى نێوانیان له‌باره‌ى شنگال بڵاوکرده‌وه‌و تێیدا هاتووه، حکومه‌تى فیدراڵى ئیداره‌ى پرسى ئه‌منى شاره‌که ده‌کات و ده‌بێت کۆتایى به‌بوونى په‌که‌که‌و هه‌موو ئه‌و گروپانه بێت که‌په‌یوه‌ندییان پێوه‌یه‌تی. بڕیارەکانیش بریتین لەهه‌ڵبژاردنى قایمقامى نوێ، حکومه‌تى فیدراڵى ئیداره‌ى پرسى ئه‌منى ده‌کات. هەروەها دامه‌زراندنى دوو هەزارو (500) که‌س له‌خه‌ڵکى شنگال و ئاواره‌کان و دروستکردنى هێزێکى نوێ، کۆتاییهێنان به په‌که‌که‌و هه‌موو ئه‌و گروپانه‌ى په‌یوه‌ندییان پێوه‌یه‌تی. لەخاڵێکی تردا هاتووە؛ هیچ که‌سێکى سه‌ر به‌په‌که‌که نابێت له‌و هێزه ئه‌منییه نوێیه دابمه‌زرێت. هەروەها دەڵێت هه‌ولێرو به‌غدا هه‌ماهه‌نگى بۆ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ى شنگال و ئیداره‌کردنى ده‌که‌ن. بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان و یه‌کێتى له‌باره‌ى رێکه‌وتنه‌که‌ى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق به‌پێویستى داده‌نێن لایه‌نه‌کانى به‌شدار له‌کابینه‌ى نۆیه‌م ئاگادارى ورده‌کاریی رێکه‌وتنه‌که بن. محه‌مه‌د شوانی، ئه‌ندامی جڤاتی نیشتیمانی بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان و رێکخه‌رى ژوورى ناوچه کوردستانییه دابڕێنراوه‌کان ده‌ڵێت «هه‌موو رێککه‌وتنێکمان پێباشه که‌ناوچه‌ى شه‌نگال له‌کاره‌سات و دووباره ئاواره‌بوونى خه‌ڵکه‌که‌ى بپارێزێت». محه‌مه‌د شوانى، رێکخه‌رى ژوورى ناوچه کوردستانییه دابڕێنراوه‌کان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «ئه‌گه‌ر هه‌موو لایه‌نه‌کانى نێو حکومه‌تى هه‌رێم به‌شداربن له‌و رێکه‌وتنه‌داو ئاگادارى ورده‌کارییه‌کان بن زۆرباشه‌و هه‌نگاوێکه بۆ جێبه‌جێکردنى مادده‌ى 140 «. هه‌روه‌ها له‌باره‌ى گومانکردن له‌ڕێکه‌وتنه‌که‌و به‌شدارى کردنى تورکیا بۆ ده‌رکردنى هێزه‌کانى نزیک له‌پارتى کرێکارانى کوردستان (په‌که‌که) وتى «ئه‌وه زۆر خراپه، مادام ئه‌و که‌سانه خه‌ڵکى ناوچه‌که‌ن پێویسته ئازادى موماره‌سه‌ى سیاسى بکه‌ن، به‌کارهێنانى به‌زۆر سه‌پاندن و توندوتیژى و ده‌رکردنیان له‌و ناوچه‌یه ده‌بێته سیاسه‌تى پیلانگێران». رێکخه‌رى ژوورى ناوچه کوردستانییه دابڕێنراوه‌کان پێشیوابوو پێویسته کورد خۆشه‌ویستى له‌و ناوچه‌یه دروستبکات له‌نێوان ئێزیدى و موسوڵمان و عه‌ره‌ب و هه‌موو پێکهاته‌کانى دیکه‌دا له‌ناو شه‌نگالدا. له‌ڕێککه‌وتنه‌که‌ى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و عێراقدا له‌به‌غدا، خالید شوانى، وه‌زیرى هه‌ماهه‌نگى و په‌یوه‌ندییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق به‌شداربوو که له‌سه‌ر ئیستحقاقى یه‌کێتى ئه‌و پۆسته‌ى وه‌رگرتووه. هاوڵاتى چه‌ند جارێک په‌یوه‌ندى به خالید شوانى کرد، به‌ڵام وه‌ڵامى په‌یوه‌ندییه‌کانى نه‌دایه‌وه. زیاد جه‌بار، سه‌رۆکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى کوردستان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «یه‌کێتى له‌گه‌ڵ ئاساییکردنه‌وه‌ى هه‌موو ناوچه دابڕێندراوه‌کانى هه‌رێمى کوردستاندایه‌و شه‌نگال خاکى کوردستانه‌و یه‌کێتى خۆى به‌خاوه‌نى جه‌ماوه‌رو خه‌ڵکى ئه‌وێ ده‌زانێت و چه‌ندین شه‌هیدو قوربانى له‌پێناویدا داوه«. ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى گومان ده‌کرێت له‌پشت ئه‌م رێککه‌وتنه‌وه تورکیا بهێندرێته ناو شه‌نگاله‌وه، سه‌رۆکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى کوردستان وتى «به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک ئه‌وه ره‌تده‌که‌ینه‌وه ده‌ستى ده‌ره‌کى ته‌ده‌خولى رێکه‌وتنى حکومه‌تى عێراق و هه‌رێمى کوردستان بکرێت».
ھاوڵاتی - لاڤین مەحمود رێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی ناسراو بە «داعش» لە نۆ مانگدا (١٧٦) جار ھێرشی کردۆتەسەر ناوچە کوردستانییە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ھەرێم، بەھۆی بوونی بۆشایی ئاسایشەوە لەنێوان ھێزەکانی پێشمەرگەی ھەرێم و سوپای عێراق، ئەوەش بەپێی وتەی بەرپرسێکی باڵای پێشمەرگە. ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لەحکومەتی هەرێمی کوردستان، فەریق جەبار یاوەر بە ھاوڵاتی وت «ئەمساڵیش داعش نزیکەی (١٧٦) ھێرشی کردووە بۆ ناوچە جێناکۆکەکان، لەنێویاندا مەندەلی، خانەقین، مەخمور، دەشتی نەینەوا، شەنگال و کەرکوک، ئەم هێرشانە بوونەتە هۆی دەیان قوربانی. لەسەرەتای شەڕی داعشەوە لەحوزەیرانی 2014 ھەتاوەکو ھێرشەکانی ئەم دواییانەی گروپەکە بۆ سەر سەنگەرەکانی پێشمەرگە، هەزارو (٧٤٢) پێشمەرگە شەھیدبوون. ئەگەرچی ماوەی نزیکەی سێ ساڵە رێکخراوەکە ئیفلیج بووەو زۆرینەی ئەمیرو شەڕکەرەکانی لەدەستداوە، بەڵام ھەوڵی خۆڕێکخستنەوە دەدات و ناوبەناو ھێرش دەکاتەسەر سەنگەرەکانی پێشمەرگەو سوپای عێراق، بەتایبەتی لەناوچە جێناکۆکەکان. رێکخراوەکە بەم دواییانە چەندین ھێرشی بۆسەر گەندەکانی جەلەولاو خانەقین ئەنجامدا، جەبار یاوەر وتی «ئێستا دۆخی خانەقین و کەرکوک و جەلەولا لەڕووی ئەمنییەوە ئاساییە، بەڵام جار جار کردەی تێدا روودەدات». دوای هەڵکشانی چالاکییەکانی داعش لەو هێڵە بەرفراوانەی هێزەکانی سوپای عێراق و پێشمەرگە لێک جیادەکاتەوە، ئەو دوولایەنە لەئێستادا گفتوگۆی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی هاوبەش دەکەن. سوپای عێراق و پێشمەرگەی کورد بەمدواییانە گفتوگۆیان کردووە بۆ دامەزراندنی چوار ناوەندی هەماهەنگیی بۆ جێبەجێکردنی هەنگاوه‌کانی رووبەڕووبوونەوەی هەڵکشانی چالاکییەکانی پاشماوەکانی داعش لەو ناوچانەی ئەو دوو لایەنە لێک جیادەکەنەوە. لیژنەی باڵای ھەماھەنگی ئەمنی لەوەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ لیژنەی باڵای سەربازیی وھەماھەنگی سەربازیی لەفەرماندەیی ھێزە ھاوبەشەکانی عێراق، ئەمساڵ دوو کۆبوونەوەیان ئەنجامداوە. جەبار یاوەر وتی «گەیشتوونەتە لێکتێگەشتنێکی ھاوبەش، بەڵام نەگەیشتووینەتە رێکەوتن لەسەر سێ خاڵ». ئەو خاڵانەی کە تائێستا لەسەری رێکنەکەوتوون بریتین لەدروستکردنی ناوەندی ھەماھەنگی لەنێوان ھێزەکانی ئەفسەرانی ھێزی پێشمەرگەو ھێزەکانی سوپای عێراق. ھەروەھا دامەزراندنی ھێڵێکی سەربازیی و ئەمنی ھاوبەش لەو ناوچانەی داعش جموجۆڵی زیادی کردووە. لەگەڵ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن دژی داعش بەھاوبەشی. جەبار یاوەر وتی «ھێشتا رێکەوتنەکە جێگیر نەبووە، یانی بەعەمەلی نەگەیشتوونەتە کۆتایی، ھێشتا تەنھا لێکتێگەیشتنێک ھەیەو دوو کۆبوونەوەمان کردووەو رەنگە لەم رۆژانە کۆبوونەوەی سێیەم بکەین». بەپێی دەستوور هێزەکانی پێشمەرگە بەشێکن لەسیستمی بەرگری نیشتمانیی لەشەڕی دژی داعشیشدا هاوبەشێکی سەرەکیی سوپای عێراق بوون. ئەندامانی داعش هەوڵدەدەن خۆیان رێکبخەنەوە لەو ناوچەیەی هێڵەکانی جێگیرکردنی سوپای عێراق و پێشمەرگە لێکجیادەکاتەوە، ئەو ناوچەیە شارە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌خۆده‌گرێت. ماجد قەیسی لیوای خانەنشینکراو وتی «ناوەندەکانی هەماهەنگی عێراق-پێشمەرگە، کە بەپشتیوانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پێکهاتوون، پێویستن بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنیەی تیرۆریستان هەوڵی قۆستنەوەی داوە. وتیشی «تیرۆریستان لەکەنارەکانی ناوچە جێناکۆکەکان جێگیرن و هێواش هێواش ناوچەکەیان فراوانتر دەکەن بۆ نزیکی شارۆچکەکان و گوندەکان». قەیسی ھەروەھا وتی «هەڵکشانی کردە تیرۆریستییەکان ئاماژەن بەوەی هەڕەشەکە زیاددەکات و هەماهەنگی ئەمنی پێویستییەکی هەنوکەییە... داعش گەشەدەکات لەنێو قەیران و دووبەرەکی سیاسییداو عێراق پێویستی بەسەقامگیرییە، کە ناکرێت بەبێ هاوکاری و هەماهەنگی لەئاستە هەرە باڵاکاندا بەدەستبهێنرێت». بەرپرسانی عێراق و پێشمەرگە بەردەوامن لەگفتوگۆکردن بۆ دامەزراندنی ژوورێکی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش و هێزێکی ئەمنیی هاوبەش کە بەقوڵایی هێڵی جیاکردنەوەی نێوان ئەو دوو لایەنە جێگیربکرێت. چەند پلانێک هەیە بۆ دامەزراندنی بازگه‌ی هاوبەش لەدەروازەی شارەکاندا کاتیع نەجمان ریکابی ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەپەرلەمانی عێراق، وتی «ئه‌وه زۆر پێویسته تەرکیز بخەینەسەر ئه‌منییه‌ت و هەموو هەنگاوە پێویستەکان بنێین بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیریی». ھەروەھا وتی «بەرپرسان لەحکومەتەکانی ناوەندو هەرێم دەبێت دەستبکەنەوە بەهاریکاری بۆ شکستهێنان بەداعش، لەبەرئەوەی تیرۆریستان سوودیان لەبارگرژییەکان بینیوە بۆ کردنەوەی جێپێی خۆیان لەو ناوچانەی بێ ئامادەیی سەربازیی بەهێزن». ریکابی وتی «ئۆپەراسیۆنە هەماهەنگیکراوو هاوبەشەکان تیرۆریستان دەوەستێنێت لەوه‌ی بگۆڕێن بۆ مەترسییەکی گەورەتر». جگە لەو جموجوڵانەی کە رێکخراوەکە دەیانکات لەناوچە جیناکۆکەکان، ھەندێ جاریش ھەندێک لەئەندامەکانی بۆ خۆحەشاردان یان ئەنجامدانی کاری سیخوڕی دزە دەکەنە ناوچەکانی ھەرێمەوە. کۆتایی مانگی رابردوو نۆ ئەندامی شانەیەکی داعش دەستگیرکران لەپارێزگای سلێمانی لەئۆپەراسیۆنێکدا لەلایەن دەزگای دژە تیرۆری عێراقەوە، ئەوەش بەپێی وتەبێژی سوپای عێراق، یەحیا رەسوڵ سێشەممە (29ی ئەیلول) لەبەیاننامەیەکدا رایگەیاند. یەحیا رەسوڵ وتی دەزگای دژەتیرۆر، بەهەماهەنگی له‌گه‌ڵ یەکەی دژە تیرۆری سلێمانی، چەکدارەکانیان دەستگیرکرد، کە سەر بەویلایەتی عێراق - بەشی باشوری؟؟؟؟؟؟ گروپەکە بوون. وتیشی «دەستبەسەرکراوان فەرمانی دەستگیرکردنیان بەگوێرەی ماددەی (4) یاسای دژە تیرۆر هەبوو.» عەمیدی خانەنشین، عەدنان کەنعانی کەئەفسەرێکی پێشتری دەزگای دژەتیرۆرە، وتی دەستگیرکردنەکانی 29ی ئەیلول لەسلێمانی نمونەی «دەستکەوتێکی گرنگن و پەیامێکی دڵنیاکەرەوە دەدەن بەخەڵکی عێراق کەهێزە ئەمنیەکانیان وریان». وتیشی «ئۆپەراسیۆنەکە رەنگدانەوەی کاری پێشکەوتووی هەواڵگریی دەزگای دژەتیرۆرو تەواوی دەزگا ئەمنیەکانی دیکەیە». لەوکاتەوەی سێ ساڵ لەمەوبەر شکستی پێهێنرا، داعش هەوڵیداوە شانەی نوستوو لەنێو شارەکاندا دروستبکات وەک بەشێک لەستراتیژێکی دوورمەودا بۆ هەڕەشەکردن لەئاسایش. گروپەکە پشتیش دەبەستێت بەو پشتیوانانەی لەشەڕ هەڵاتن و پەنایان برد بۆ ئەو ناوچانه‌ی ئاسایشیان لاواز بوو. ئۆپەراسیۆنەکەی سلێمانی لەئەنجامی هەماهەنگیشدا بوو لەنێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستاندا. هەردوولا لەم چەند مانگەی دواییدا هەماهەنگییان زیادکردووەو گفتوگۆیان کردووە بۆ دروستکردنی چوار ناوەندی هاوبەشیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی چالاکی داعش لەو ناوچانەی ئەو دوو لایەنە لێکجیادەکەنەوە. کەنعانی وتی «هاریکاری و ئاڵوگۆڕی زانیاری هەواڵگری پێویستە بۆ هێشتنەوەی فشار لەسەر تیرۆریستان و بەرگرتن لە خۆڕێکخستنەوەیان.»
سازدانى: ئارا ئیبراهیم حه‌سۆ ئیبراهیم، جێگرى هاوسه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى دیموکراتى شه‌نگال رێکەوتنی حکومەتی هەرێم و عێراق لەسەر شنەنگال بە دەستی تورکیا دەزانێت و دەڵێت ده‌یانه‌وێت له رێگه‌ى رێککه‌وتنه‌کەوه شه‌نگال رادەستی تورکیا بکه‌ن. حه‌سۆ ئیبراهیم، لەچاوپێکوتنێکیدا لەگەڵ ھاوڵاتی وتی «ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت هێزه‌کانى یه‌به‌شه دووربخه‌نه‌وه له‌شه‌نگال و بیانه‌وێت ئیستفزازمان بکه‌ن و شه‌ڕمان له‌گه‌ڵ بکه‌ن ئاماده‌ین به‌رگرى له‌خاکى شه‌نگال و گه‌لى شه‌نگال بکه‌ین». هەروەها وتی کە رێککەوتنەکە «پیلانێکى سیاسییه دژى یه‌به‌شه که له‌ڕێگه‌ى پێشمه‌رگه‌ى پارتییه‌وه هێزى تورکیا ده‌ربازى شه‌نگال بکه‌ن و خه‌ڵکى شه‌نگال دووباره‌و جارێکى تر تووشى کۆچ و ده‌رده‌سه‌رى بکه‌ن، دیاره ئه‌و پیلانه وه‌کو پیلانه‌کانى داگیرکردنى سه‌رێکانى و گرێ سپییه‌و تورکیا ده‌یه‌وێت له‌ڕێگه‌ى پێشمه‌رگه‌وه داخڵى شه‌نگال ببێت». ھاوڵاتی: ئه‌و رێککه‌وتنه‌ى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق کرا وه‌ک خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى شه‌نگال خوێندنه‌وه‌تان بۆى چییه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ئێمه وه‌کو خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى دیموکراتى شه‌نگال هه‌ڵوێستمان دیاره، ئه‌و رێککه‌وتنه‌ى نێوان حکومه‌تى عێراق و هه‌رێم ره‌تده‌که‌ینه‌وه، هیچ که‌سێکى شه‌نگالى له‌و رێککه‌وتنه‌دا ئاماده نه‌بووه‌و ئه‌وان به‌بێ خه‌ڵکى شه‌نگال ناتوانن بڕیارى له‌سه‌ر بده‌ن، قبوڵ ناکه‌ین شه‌نگال بگه‌ڕێته‌وه بۆ پێش ساڵى 2014، شه‌نگال خۆسه‌رى و دیموکراتى ده‌وێت و ئیدارەدانى شه‌نگال پێویسته خه‌ڵکى شه‌نگال به‌ڕێوه‌ى ببه‌ن و بڕیار له‌چاره‌نووسى خۆیان بده‌ن، ئه‌مریکا بێت یا عێراق و تورکیا و پارتى و حکومه‌تى هه‌رێم رێککه‌وتن بکه‌ن خه‌ڵکى شه‌نگال به‌شدار نه‌بێت تێیدا ئێمه قبوڵى ناکه‌ین. ھاوڵاتی: خۆپیشاندانى شه‌نگالییه‌کان په‌یوه‌ندى به‌ڕێککه‌وتنه‌که‌وه هه‌یه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: گه‌ل و خه‌ڵکى شه‌نگال قه‌بوڵ ناکه‌ن بڕیار له‌سه‌ریان بدرێت به‌بێ به‌شدارى خه‌ڵکه‌که‌ى، چونکه گه‌ڕانه‌وه‌ى ئیداره‌ى شه‌نگال به‌و شێوه‌یه‌ى باس ده‌کرێت قبوڵکراو نییه، وه‌کو ئه‌نجومه‌نى خۆسه‌رى دیموکراتى به‌شدارى ئه‌و خۆپیشاندانه ده‌که‌ین و پشتیوانى خه‌ڵکى شه‌نگال ده‌که‌ین. ھاوڵاتی: هێزه‌کانى یه‌به‌شه له‌سه‌ر سنورى سوریاو شه‌نگالدان، یان پۆلیسى عێراقى تێدایه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: وه‌کو هێزێکى عه‌سکه‌رى یه‌به‌شه زارۆکى شه‌نگالن و زارۆکى یه‌زیدیانه، ناتوانن هێزى یه‌به‌شه له‌شه‌نگال ده‌ربکه‌ن، ئه‌وانه خه‌ڵکى شه‌نگالن، هه‌تا یه‌ک ئینسان نییه باسى شتێکى وابکا، هێزى یه‌به‌شه بۆ پاراستنى شه‌نگاله، به‌شێک له‌هێزى یه‌به‌شه موچه له‌حکومه‌تى عێراق وه‌رده‌گرن، ئه‌گه‌ر داواى ئه‌وه بکه‌ن حه‌ره‌س حدود یان سوپاى عێراق بێته شه‌نگال، حه‌ره‌س حدودو پۆلیسى عێراقى له‌ناو شه‌نگالدا هه‌یه، به‌ڵام دیاره ئه‌وە پیلانێکى سیاسییه دژى یه‌به‌شه که له‌ڕێگه‌ى پێشمه‌رگه‌ى پارتییه‌وه هێزى تورکیا ده‌ربازى شه‌نگال بکه‌ن و خه‌ڵکى شه‌نگال دووباره‌و جارێکى تر تووشى کۆچ و ده‌رده‌سه‌رى بکه‌ن، دیاره ئه‌و پیلانه وه‌کو پیلانه‌کانى داگیرکردنى سه‌رێکانى و گرێ سپییه‌و تورکیا ده‌یه‌وێت له‌ڕێگه‌ى پێشمه‌رگه‌وه داخڵى شه‌نگال ببێت، وه‌کو خه‌ڵکى شه‌نگال ئه‌مه قبوڵ ناکه‌ین و چى پێویست بکات ده‌یگرینه‌به‌ر بۆ پاراستنى گه‌ل و خه‌ڵکى شه‌نگال. ھاوڵاتی: واتا پێتانوایه پارتى له‌ڕێگه‌ى ئه‌م رێککه‌وتنه‌وه ده‌یه‌وێت تورکیا بهێنێته ناو شه‌نگاله‌وه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: دیاره پیلانی ئه‌وان ئه‌وه‌یه له رێگه‌ى ئه‌م رێککه‌وتنه‌وه پارتى میت بهێنێته ناو شه‌نگال و ده‌وڵه‌تى تورکیا داخڵى شه‌نگال بکه‌ن و به‌بڕواى ئه‌وان وایه که‌ئێمه له‌شه‌نگال بکه‌نه ده‌ره‌وه، له‌کاتێکدا هه‌موو که‌س ده‌زانێت داعش له‌ڕێگه‌ى تورکیاوه داخڵى سوریاو عێراق بووه. پێشمه‌رگه به‌ناوى پێشمه‌رگه‌ى رۆژ ببه‌نه‌وه بۆ رۆئاواى کوردستان نه‌یانتوانى سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ستبهێنن، ئێستا ده‌یانه‌وێت له‌ڕێگه‌ى ئه‌م رێککه‌وتنه‌وه شه‌نگال ته‌سلیمى تورکیا بکه‌ن و پێشمه‌رگه‌ى رۆژ له‌ڕێگه‌ى شه‌نگاله‌وه ده‌ربازى رۆژئاوا بکه‌ن و سنورى شه‌نگال- سوریا ته‌سلیمیان بکه‌ن، خه‌ڵکى شه‌نگال ئه‌مه قبوڵ ناکه‌ن. ھاوڵاتی: هێزه‌کانى یه‌به‌شه که خه‌ڵکى یه‌زیدى و شه‌نگالین چه‌ندن له‌شه‌نگالدا؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ژماره‌ى یه‌به‌شه باشن، ئاسایشى یه‌زیدان یه‌به‌شه یه‌ده‌شه، ژماره‌یه‌کى ئه‌وان له‌ده‌وڵه‌تى عێراق موچه وه‌ردگرن و چه‌کى پێداون و ژماره‌ى هێزه‌کان نزیکه‌ى پێنج هه‌زار که‌سه‌و حکومه‌تى عێراق موچه‌و چه‌کى داوه‌ته هه‌زارو (500) که‌س. ھاوڵاتی: له‌سه‌ر سنورى سوریاو شه‌نگال که‌درێژییه‌که‌ى نزیکه‌ى 200 کیلۆمه‌تره چ هێزێکى لێیه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: له‌سه‌ر سنورى سوریاو شه‌نگال هێزى عێراقى لێیه‌و جارجار رێککه‌وتن له‌نێوان یه‌به‌شه‌و هێزى عێراقى ده‌کرێت، نوقته‌ى هاوبه‌شیان پێکه‌وه له‌سه‌ر سنور هه‌یه بۆ پاراستنى شه‌نگال. ھاوڵاتی: به‌پێى رێککه‌وتنه‌که رازى ده‌بن پێشمه‌رگه به‌ناوى پاسه‌وانى سنور بچێته سه‌ر سنورى سوریاو شه‌نگال؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ئێمه نابینه ئه‌وه‌ى که شه‌ڕ دروست ببێت و خواستى شه‌ڕ ناکه‌ین، گه‌لى یه‌زیدى و خه‌ڵکى شه‌نگال شه‌ڕ ناخوازن، وه‌کو باوه‌ڕى ئێمه ئاوه‌دانى و خۆشگوزه‌رانى خه‌ڵکى شه‌نگالمان ده‌وێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت هێزه‌کانى یه‌به‌شه دووربخه‌نه‌وه له‌شه‌نگال و بیانه‌وێت ئیستفزازمان بکه‌ن و شه‌ڕمان له‌گه‌ڵ بکه‌ن ئاماده‌ین به‌رگرى له‌خاکى شه‌نگال و گه‌لى شه‌نگال بکه‌ین. ھاوڵاتی: دواى ئه‌م رێککه‌وتنه په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراقى کردووه که رۆڵى ئێوه چی ده‌بێت له‌م رێککه‌وتنه‌دا؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ئاسایشی نیشتیمانی بڕیاره بێته شه‌نگال و ئه‌مریکییه‌کانیش هاتوون و هێزى عێراقیش هاتوون و گفتوگۆمان کردووه‌و پێمان راگه‌یاندوون قبوڵ ناکه‌ین کێشه‌ى شه‌نگال چاره‌سه‌ر نه‌کرێت و خه‌ڵکه‌که‌ى دووباره ئاواره بکرێته‌وه، ئه‌گه‌ر حکومه‌تى باشورى کوردستان ده‌یه‌وێت دۆخى شه‌نگال ئاسایى بکاته‌وه با جارێ بێت هه‌موو ئه‌وانه‌ى به‌رپرسیاربوون له‌و دۆخه‌ى به‌سه‌ر شه‌نگال و گه‌لى ئێزیدیدا هاتووه مه‌حکه‌مه بکرێت و به‌سزاى خۆیان بگه‌یه‌ندرێن، ئه‌وانه‌ى خیانه‌تیان له‌گه‌ل و خه‌ڵکى شه‌نگال کرد ده‌بێت دادگایى بکرێن، ئه‌گه‌رنا ئێمه قبوڵ ناکه‌ین ئه‌و که‌سانه بهێندرێنه‌وه ناو شه‌نگال که‌گه‌لى شه‌نگالیان به‌کوشتداو به‌هه‌زاران که‌سیان ئاواره‌و بێسه‌روشوێن کردووه‌و زارۆک و ژنى شه‌نگالیان به‌کوشتدا، ئه‌وانه‌ى خیانه‌تیان کرد بۆیان نییه بێن ئیداره‌ى شه‌نگال بکه‌ن و سیاسه‌تى خۆیان جێبه‌جێ بکه‌ن له‌ناو شه‌نگالدا. ھاوڵاتی: ئاواره‌کانى شه‌نگال له رێککه‌وتنه‌که‌دا باس کراوه، ئایا پێشتر رێگه دراوه ئاواره‌کان بگه‌ڕێندرێنه‌وه شه‌نگال؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: پارتى نه‌یهێشتووه ئاواره‌کان بگه‌ڕێنه‌وه بۆ شه‌نگال له‌به‌رئه‌وه‌ى هێزى یه‌به‌شه‌و یه‌ده‌شه‌ى لێیه، پارتى نه‌یویستووه ئاواره‌کان بگه‌ڕێنه‌وه شه‌نگال، ئێمه وه‌ک ئه‌نجومه‌نى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى شه‌نگال چه‌ندین جار داخوازیى ئه‌وه‌مان کردووه که ئاواره‌کان بگه‌ڕێندرێنه‌وه، به‌ڵام رێگه‌یان نه‌داوه. ھاوڵاتی: ئه‌و داواکارییه چۆن ده‌خوێننه‌وه که نابێت هێزه‌کانى سه‌ر به په‌که‌که له‌شه‌نگالدا بمێنن؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ئه‌و داواکارییه گاڵته‌جارییه، زارۆک و خه‌ڵکى شه‌نگال له‌ناو هێزه‌کانى یه‌به‌شه‌و خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى دیموکراتى شه‌نگالدان، بۆ کوێ بچنه ده‌رێ، ئه‌وانه‌ى وا ده‌ڵێن به‌زمانى دوژمن قسه ده‌که‌ن. ھاوڵاتی: بۆ ده‌رکردنى چه‌کدارانى داعش، یه‌به‌شه چه‌ند شه‌هیدو بریندارى هه‌بووه بۆ رزگارکردنى شه‌نگال؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: زیاتر له (309) شه‌هیدمان هه‌یه‌و برینداره‌کانى یه‌به‌شه زیاتر له‌هه‌زارو (500) بووه، یه‌به‌شه قوربانى داوه بۆ پاراستنى گه‌ل و خه‌ڵکى ئێزیدى، ئێمه شه‌نگالمان پاراست، زارۆک و ژنمان پاراست، خاک و گه‌لى شه‌نگالمان پاراست، ئێمه خیانه‌تمان له‌شه‌نگال نه‌کردووه‌و قوربانیمان داوه له‌پێناو ژیان و ئازادى شه‌نگال، ئێستا قه‌بوڵ ناکه‌ین به‌ناوى ئیداره‌دانه‌وه میتى تورکیا بهێننه ناو شه‌نگاله‌وه. ھاوڵاتی: ئایا ئاماده‌ن له‌گه‌ڵ پارتى دیموکراتى کوردستاندا رێککه‌وتن بکه‌ن له‌سه‌ر ئیداره‌دانى شه‌نگال؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: ئێمه حازرین له‌گه‌ڵ پارتى یا عێراق و ئه‌مریکاو هەر حزبێک بێت دیالۆگ له‌سه‌ر مێزى گفتوگۆ بکه‌ین، له‌سه‌ر مافى خه‌ڵکى ئێزدى و خه‌ڵکى شه‌نگال که له‌به‌رژه‌وه‌ندى گه‌لى ئێزدیدا بێت، به‌ڵام ئێمه رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سانه‌دا ناکه‌ین که‌ده‌ستیان به‌خوێنى ئێزدى سور بووه‌و خیانه‌تیان لێکردووه. ھاوڵاتی: پارتى له‌کوێی شه‌نگالدا هێزى سه‌ربازیى و رێکخستنى هه‌یه؟ ئایا په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵیاندا هه‌یه؟ حه‌سۆ ئیبراهیم: پارتى له‌ڕێگه‌ى قاسم شه‌شۆ که (100) پێشمه‌رگه‌یه‌کى له‌گه‌ڵدایه له‌مه‌زارگه‌ى شه‌ره‌فه‌دنین هه‌یه‌و پاراستنى ئه‌و مه‌زراگه‌یه ده‌که‌ن، هێزى حه‌یده‌ر شه‌شۆ که گرێدراوه به‌وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه ئه‌ویش هێزى هه‌یه. په‌یوه‌ندیمان هه‌بوو، به‌ڵام پارتى چى بخوازێت ئه‌وان ئه‌وه جێبه‌جێ ده‌که‌ن، قاسم شه‌شۆ مامى حه‌یده‌ر شه‌شۆیه، قاسم شه‌شۆ چى ببێژێت، حه‌یده‌ر شه‌شۆ قسه‌ى مامى ده‌کات، ئه‌وان ره‌نگه نه‌خوازن په‌یوه‌ندیمان هه‌بێت پێکه‌وه ئه‌وه‌ش پارتى بڕیارى له‌سه‌ر ده‌دات.
ھاوڵاتی، ماردین نورەدەین حکومەتی هەرێم تائێستا هیچ بڕە نەوتێکی سپی بۆ ماڵان دابین نەکردووەو تەنها حکومەتی عێراق بڕی (50) ملیۆن لیتری دابین کردووە، لەکاتێکدا هەرێم پیوێستی بە (253) ملیۆن لیترە بۆ ئەوەی هەر خێزانێک یەک بەرمیلی بەربکەوێت، بەوەش تەنها 19%ی دابینکراوەو دەدرێتە ناوچە شاخاوییەکان. وەزارەتی نەوتی عێراق رەزامەندیی دەربڕیوە بڕی (50) ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان دابینبکات، بۆ هەر بەرمیلێک بڕی تەنها بە (31) هەزار و (500) دینار. بەڵام حکومەتی هەرێم گرەنتی هیچ بڕە نەوتێکی نەکردووە بیداتە هاووڵاتیان پیش هاتنی زستان. سەرکۆ ئازاد ئەندامی لیژنه‌ى وزه‌و سامانە سروشتییه‌کان و پیشه‌سازى و بازرگانی لەپەرلەمانی کوردستان بە هاوڵاتی راگەیاند «هیچ گرەنتیەک نییە» حکومەتی هەرێم نەوتی سپی بداتە ماڵان. ئەگەربێتو هەر ماڵێک یەک بەرمیلی بدرێتێ، هەرێمی کوردستان پێویستی بە (253) ملیۆن لیترە، بەغدا رەزامەندیی داوە لەسەر ناردنی پەنجا هەزار لیتر ، بەڵێنی داوە (50) ملیۆن لیتری دیکەش بنێرێت پێش هاتنی وەرزی زستان. سەرکۆ ئازاد وتی «حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ هەنگاوێکی نەناوە جگە لەدابەشکردنی ئەوەی عێراق ناردویەتی، بۆیە هیچ گرنتیەک نیە». هۆکاری دابیننەکردنی نەوتی سپی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە ئەوەیە ئەرکی پاڵاوتنی سووتەمەنی داوە بەکۆمپانیاکان، بەتایبەتی کۆمپانیاکانی کار گروپ و قەیوان گروپ لەهەولیرو سلێمانی. هەرێمی کوردستان (203) ملیۆن و (200) هەزار لیتر نەوتی کەمە لەو بڕەی کە پێویستە بۆ ئەوەی هەر ماڵێک یەک بەرمیل نەوتی بەربکەوێت و بۆ پڕکردنەوەی ئەو بڕەش حکومەتی هەرێم هیچ هەنگاوێکی تائیستا نەناوە. بڕیارە سبەینێ سێشممە ئەندامی لیژنه‌ى وزه‌و سامانە سروشتیه‌کان و پیشه‌سازى و بازرگانی لەپەرلەمانی کوردستان کۆببێتەوە سەبارەت بەنەوتی سپی. سەرکۆ ئازاد وتی «جارێ دیاریکراو نیە کەی نەوتی سپی دابەشدەکرێت، نە خۆیان دەزانن، نە ئێمەش دەزانین، بەڵام دابەشکردنی نەوت بەپێی پارێزگا نییە، بەڵکو بەپێی خێزانە، هەر خێزانێک بەرمیلێکی پێدەدرێت و ئەولەویەت بۆ ناوچە شاخاوییەکانە». بەپێی نووسراوێکی وەزارەتی نەوتی عێراق کەکۆپیەکەی دەست هاوڵاتی کەوتووە، رەزامەندیی نیشانداوە بەدابینکردنی بڕی (50) ملیۆن لیتر بۆ هەرێمی کوردستان. لەنووسراوەکەدا هاتووە؛ پارێزگای سلێمانی بەئیدارەی گەرمیان و راپەڕینەوە بڕی (21) ملیۆن و (500) هەزار لیتری بەردەکەوێت کە لەیەک رۆژدا زیاتر لە (216) هەزار لیتر نەوتی سپی دەنێردرێت بۆ ئەو سێ شوێنە. هەروەها پارێزگای هەولێر زیاتر لە (16) ملیۆن و (800) هەزار لیتر، رۆژانە (144) هەزار لیتر رەوانە دەکرێت. پارێزگای هەڵەبجە پێنج ملیۆن و (250) هەزار، رۆژانە دەکاتە (36) هەزار لیتر. پارێزگای دهۆک حەوت ملیۆن و (900) هەزار لیتر، کە رۆژانە دەکاتە دابەشکردنی (72) هەزار لیتر. محەمەد حەسیب، بەڕێوبەری نەوت و کانزاکانی سلێمانی ئاماژەی بەوەکردووە، لەئێستادا بەغدا دەستی بەناردنی نەوتی سپی بۆ پارێزگای سلێمانی کردووەو لەدوای عەمبارکردنی بڕی پێویستی نەوت، لەماوەیەکی نزیکدا دەست بەدابەشکردنی دەکەین بەسەر ماڵاندا. هەروەها ئاری کاکەشین، بەڕێوەبەری سووتەمەنیی هەولێر رایگەیاند کە لەکاتی گەیشتنی بڕە نەوتەکەی بەغدا بەهەمان ئەو نرخە دابەشدەکرێت کە لەبەغداوە دێت، ئەویش (31) هەزار و (500) دینارە بۆ هەر بەرمیلێک. ئاری کاکە شین وتیشی «لەمانگی داهاتووشدا دەست بەدابەشکردنی نەوت دەکەین.» پارێزگاری سلێمانی (10) رێگای خستووەتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران بۆ ئەوەی لەو رێگایانەوە نەوتی سپی بۆ هاووڵاتیان دابینبکرێت، بژاردەی سەرەکیی ئەو نەوتەیە کەحکومەتی فیدراڵی بەپێی دەستور دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان و پارێزگای سلێمانی دابین بکات. هەڤاڵ ئەبوبەکر پاریزگاری سلێمانی وتی «لەدوای ئەو گفتوگۆیانەی لەگەڵ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەکانی ناوخۆو سامانە سروشتییەکان و وەزیری کاروباری پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا، هەروەها لەگەڵ سەرۆک وەزیران و وەزیری نەوتی عێراقیشدا ئەنجامیانداوە، حکومەتی فیدراڵ رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ناردنی بڕێک لەنەوتی سپی». ئاشکراشیکرد کەحکومەتی فیدراڵی و وەزارەتی نەوت رەزامەندییان نیشانداوە لەقۆناغی یەکەمدا (50) ملیۆن لیتر نەوت بۆ هەموو هەرێمی کوردستان دابین بکەن، لەقۆناغی دووەمدا (50) ملیۆن لیتری دیکە دابین بکەن. هەڤاڵ ئەبوبەکر وتی «بەڵام ئێمە وەڵاممان داونەتەوە کە ئەوە داخوازی و پێداویستی هاووڵاتیان لەهەرێمی کوردستان و پارێزگای سلێمانییش دابین ناکات، ئومێد دەکەین رەزامەندی نیشان بدەن بەدابینکردنی کۆی ئەو پێداویستییانەی کە لەساڵێکدا بۆ پارێزگاکەمان و هەرێمی کوردستان بۆ پێدانی یەک بەرمیل نەوت هەمانە».
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى دارایى لیستى موچه‌ى سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌کانى راگه‌یاند و رۆژى سێشه‌ممه 13ى مانگ ده‌ست ده‌کات به دابه‌شکردنى و یه‌که‌م وه‌زاره‌ت ته‌ندروستى ده‌بێت.
