ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

شاناز حه‌سه‌ن پاریزگای سلێمانی لەخواردنی گۆشتدا به‌هه‌موو جۆره‌کانیه‌وه‌ لەپلەی یەکەمدا دێت به‌به‌راورد به‌پارێزگاکانى دیکه‌ى عێراق و هه‌رێمى کوردستان، بەتێکڕا هەر هاووڵاتیەک مانگانە یەک کیلۆ گۆشتی سورو کیلۆو نیوێک گۆشتی مریشک دەخوات. پارێزگاى سلێمانى مانگانه‌ به‌تێکڕا (70) ته‌ن گۆشتى سور به‌کارده‌هێنێت، که‌ ساڵانه‌ ده‌کاته‌  (22) بۆ (25) هه‌زار ته‌ن گۆشتى سور. به‌ڵام گۆشتى سپى  سێ هه‌زار و (50) بۆ چوار هه‌زار ته‌ن له‌مانگێکدا  به‌کارده‌هێنرێت، که‌ساڵانه‌ ده‌کاته‌ (40) هه‌زار تۆن. ‌به‌پێى کۆى ژماره‌ى دانیشتوانى هه‌رێمی که‌پێنج ملیۆن و (309) هه‌زارو (592) که‌سه‌، ژماره‌ى دانیشتوانى پارێزگاى سلێمانى، دوو ملیۆن و (162) هه‌زارو (279) که‌سه‌. بەو پێیەش بەتێکڕای هەر کەسێک لەپاریزگای سلێمانی بەگەورەو بچووکەوە مانگانە کیلۆیک گۆشتی سورو کیلۆو نیوێک گۆشتی مریشکی بەردەکەوێت، کەهەرتاکێک لەساڵەکەدا (12) کیلۆ گۆشتی سورو (18) کیلۆ مریشکی بەردەکەوێت. ئاوات ئه‌حمه‌د سه‌رۆکى ئه‌ندازیارى کشتوکاڵى پێشکه‌وتوو ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد که‌مى هاتنى گه‌شتیارو نه‌بوونى موچه‌ و بارى دارایى هاووڵاتیانیش کاریگه‌رى له‌سه‌ر زۆرى و که‌مى به‌کارهێنانى ده‌بێت و وتى «ئێمه‌ پێشبینى ده‌که‌ین ئه‌مساڵ به‌هۆى ئه‌و هۆکارانه‌وه‌ که‌متر به‌کارهێنرابێت». ئاوات ئه‌حمه‌د سه‌رۆکى ئه‌ندازیارى کشتوکاڵى پێشکه‌وتوو له‌پارێزگاى سلێمانى، باسی له‌وه‌کرد ئه‌و گۆشته‌ى له‌سنورى پارێزگاى سلێمانى له‌قه‌سابخانه‌کان به‌شێوه‌یه‌کى  یاسایى سه‌رده‌بڕدرێت و به‌پێى پلانى عێراق، بەڵام له‌سه‌دا (30)ى مه‌ڕو بزن لەدەرەوەی سەربڕینخانەکان سه‌رده‌بڕدرێن و له‌سه‌دا (20) ی ره‌شه‌وڵاخیش بەهەمان شێوە، کە 4%ی ئەوانە بە گۆشتی هاوردە ئەژماردەکرێن.  ئاوات ئه‌حمه‌د وتی»سلێمانى یه‌کێکه‌ له‌و شوێنانه‌ى که‌ گۆشت خۆره‌ و زۆر به‌کاریده‌هێنن، به‌تایبه‌تیش گۆشتى سور». «ده‌بێت له‌به‌کارهێنانى هه‌ر که‌ره‌سته‌و خوارده‌مه‌نى و به‌رهه‌مێکدا ئه‌وه‌ ره‌چاوبکرێت که‌ ئایا به‌رهه‌مه‌که‌ هى ناوخۆى وڵاته‌ که‌سوده‌که‌ى له‌داهات و دابینکردنى هه‌لى کار زیادده‌کات و بازاڕه‌که‌ ده‌بوژێنێته‌وه‌ بۆ ناوخۆیه‌ یاخود به‌رهه‌مى هاورده‌یه‌و داهاته‌که‌ ده‌چێته‌ ده‌ره‌وه‌، چونکه‌ ئێستا وایلێهاتووە به‌رهه‌مه‌ خوارده‌مه‌نیه‌کانیش به‌شێکى له‌ده‌ره‌وه‌ دێت، بۆیه‌ ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ به‌هه‌ده‌ردانى داهاتى هه‌رێمى کوردستان دووباره‌«. نه‌به‌رد که‌ریم، پسپۆرى دارایى وای وت. نەبەرد کەریم به ‌هاوڵاتى وت «به‌هۆى بابه‌تى سۆشیال میدیاوه‌ وایلێهاتووه‌ بابه‌تى بازاڕکردن  فراوانبووه‌و له‌ڕێگه‌ى ریکلامکردنه‌وه‌، واده‌کات سه‌رنجى ‌ ‌هاوڵاتى بۆ خۆى رابکێشێت». وتیشى «به‌شێکى زۆرى موچه‌خۆرانى هه‌رێم که‌وتۆته‌ پارێزگاى سلێمانیه‌وه‌، بۆیه‌ داهاتى تاک که‌متره‌، به‌ڵام بابه‌تى به‌کارهێنانى به‌رهه‌مه‌ خۆراکییه‌کان زیاتر په‌یوه‌ندى به‌که‌ڵچه‌رى ژیانکردنه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌پارێزگاى سلێمانى که‌جۆرى ژیانکردنه‌که‌ جیاوازتره‌ وه‌ک له‌پارێزگاکانى دیکه‌«. هەروەها وتی «ئه‌مه‌ ده‌کرێت خاڵێکى ئیجابى بێت ژیان بۆ خۆشگوزه‌رانى خۆیان ده‌که‌ن و سلبیه‌که‌شى ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و که‌سانه‌ داهاته‌که‌یان زیادناکات». له‌هه‌رێمى کوردستاندا ساڵانه‌ (144) هه‌زار ته‌ن به‌رهه‌مى گۆشتى مریشک به‌رهه‌مده‌هێنرێت و به‌رهه‌مى گۆشتى سور (87) هه‌زار ته‌ن به‌رهه‌م ده‌هێنرێت. هاوکات فیراز سه‌عید، به‌ڕێوبه‌رى سامانى ئاژه‌ڵى هه‌رێم، له‌ لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت"له‌هه‌رێمى کوردستاندا ساڵانه‌ 144هه‌زار ته‌ن به‌رهه‌مى گۆشتى مریشک به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و به‌رهه‌مى گۆشتى سور 87هه‌زار ته‌ن به‌رهه‌م ده‌هێنرێت". ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد هه‌ر تاکێک له‌ گۆشتى مریشک 23کیلۆ و 9غرامى بۆ دانراوه‌ به‌پێى ستاندارى جیهانى و وتى" ئه‌و ڕێژه‌ییه‌ ستاندارى جیهانییه‌ و تاک هه‌یه‌ زیاتر یان که‌متر به‌کارده‌هێنێت". هه‌روه‌ها وتیشى"به‌پێى ستاندارى جیهانى، گۆشتى سور بۆ هه‌ر تاکێک 14کیلۆ و 4غرام دانراوه‌".   گۆشتى سور واته‌ گۆشتى ره‌شه‌وڵاخ و مه‌ڕو بزن و گاو گۆشتى سپى، واته‌ گۆشتى باڵنده‌ و په‌له‌وه‌ره‌کان و گۆشتى ماسى.  د. دارا محه‌مه‌د جه‌میل، پسپۆر له‌ بوارى شیکارى و کۆنتڕۆڵى جۆرى خۆراک، راوێژکار له‌ سه‌رۆکایه‌تى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌سه‌ر خواردنى گۆشت و گرنگى و سوده‌ ته‌ندروستیه‌کان و لێکه‌وته‌کانى زۆرخواردنى گۆشت له‌لێدوانێکدا بۆ ‌هاوڵاتى وتی:"گۆشت به‌ هه‌ر سێ جۆره‌که‌یه‌وه‌ (گۆشتى ئاژه‌ڵ، باڵنده‌ و ماسی) سه‌رچاوه‌ى پرۆتینه‌کانن، به‌پێى جۆرى گۆشته‌که‌ جیاوازى له‌ نیوان پرۆتینه‌کانیشدا هه‌یه‌". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد یه‌که‌ى بنچینه‌یى پرۆتینه‌کانیش، پێیان ده‌وترێت ترشه‌ ئه‌مینیه‌کان Amino acids، ئه‌و ئه‌منۆئه‌سیدانه‌ى که‌ جه‌سته‌ى هه‌مو که‌سێک پێویستى پێیه‌تى بۆ جێبه‌جێکردنى تێکڕاى چالاکیه‌‌کانى رۆژانه‌، ‌‌دروستبونى خانه‌کان و شانه‌کان و ماسولکه‌و ئۆرگانه‌کان وهه‌موو به‌شه‌کانى ترى مرۆڤ. دکتۆر دارا هێماى بۆ ئه‌وه‌کرد که‌  پێکهاته‌ى سه‌ره‌کى هۆرمۆنه‌کان و ئه‌نزیمه‌کانیش هه‌ر ئه‌مینۆئه‌سیده‌کانن. گرنگه‌ بزانرێت که‌ نۆله‌م ئه‌مینوئه‌سیدانه‌ بنچینه‌یین و‌ جه‌سته‌ى مرۆڤ خۆى ناتوانێت دروستیان بکات، وتیشى:" له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بێت له‌ سه‌رچاوه‌ى ‌ده‌ره‌وه‌ وه‌ریبگرێت، ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌رچاوه‌ى ئه‌م ئه‌مینۆئه‌سیده‌ بنچینه‌ییانه‌ش سه‌رچاوه‌کانى پرۆتینى ئاژه‌ڵین که‌ ‌گۆشت سه‌ره‌کیترینیانه‌‌".  پسپۆر له‌ بوارى شیکارى و کۆنتڕۆڵى جۆرى خۆراک، باسى له‌وه‌شکرد به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌کانى پرۆتینى روه‌ک هه‌موو ئه‌مینۆئه‌سیده‌ بنچینه‌ییه‌کانى تیا نیه‌ و لانى که‌م یه‌کێک یان زیاتریان تیا ونه‌. "ره‌نگه‌ هه‌مومان ئاشنا بین به‌و ڕاستیه‌ى که‌ خواردنى گۆشت ده‌ورێکى گرنگى هه‌بوه‌ له‌ گه‌شه‌کردنى مێشکى مرۆڤدا له‌ کۆرسى مێژوییدا. هه‌روه‌ها گۆشتى سور ده‌وله‌مه‌نترین سه‌رچاوه‌یه‌ به‌ ئاسن، به‌هۆى ئاسنه‌وه‌ ئۆکسجینى هه‌ڵمژراوى ناو هه‌وا، له‌ ڕێى خوێنه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ تێکڕاى خانه‌کانى جه‌سته‌ و به‌وه‌ش پرۆسه‌ى ژیان به‌رده‌وام ده‌بێت". "گۆشتى سور ده‌وڵه‌مه‌ندیشه‌ به‌ ڤیتامینێکى گرنگ ڤیتامین B12، که‌ ده‌ورێکى گرنگى هه‌یه‌ له‌ ته‌ندروستى خانه‌کانى هه‌سته‌ ده‌مارو پاراستنى فرمانه‌کانى مێشک و گه‌شه‌پێدانى خرۆکه‌سوره‌کانى خوێن، که‌مى ئه‌م ڤیتامینه‌ ئه‌بێته‌ هۆى لاوازى و نه‌خۆشى که‌مخوێنی، که‌ زۆرجار له‌ روه‌کیه‌کاندا ده‌بینرێت، هه‌ر بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر روه‌کیه‌کان که‌ ئه‌م ڤیتامینه‌ به‌ شێوه‌ى سه‌پلیمێنت (حه‌ب) بخۆن"، دکتۆر دارا وا ده‌ڵێت. هاوکات زیاتر روونکردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر گۆشت داو وتى:" گۆشت سه‌رچاوه‌یه‌کى ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ زینک و فسفۆر و ڤیتامینه‌کانى گروپى B ، هه‌رچه‌نده‌ هه‌ندێک له‌ ڤیتامین و کانزاکان ده‌توانێت له‌ڕێگه‌ى سه‌وزه‌کانه‌وه‌ ده‌ست بکه‌وێت،‌ به‌ڵام هیچ سه‌رچاوه‌یه‌کى سه‌وزه‌ جێگه‌ى گۆشتى سور له‌ ئاسن و ڤیتامین B12 ناگرێته‌وه‌". دکتۆر دارا ده‌شڵێت، سه‌ره‌ڕاى ئه‌م ڕستیانه‌ش، نابێت زێده‌خۆرى له‌ گۆشتى سوردا بکرێت، چونکه‌ بڕێکى زۆر له‌ چه‌وریه‌ تێره‌کانى تێدایه‌و ئه‌وانیش سه‌رچاوه‌ى ده‌وڵه‌مه‌ندن به‌ کۆلسترۆڵ" گه‌رچى کۆلسترۆڵ پێکهاته‌یه‌کى پێویسته‌ بۆ خانه‌کانى جه‌سته‌ى مرۆڤ و هۆرمۆنه‌کانى نێرینه‌ (Testosterone)، له‌به‌ر ئه‌وه‌ گه‌ر که‌سێک که‌ چالاکى رۆژانه‌و وه‌رزشى ته‌واو بکات، دڵنیا بێت له‌وه‌ى کێشه‌ى دڵ و بۆریه‌کانى خوێنى نیه‌، له‌گه‌ڵ له‌به‌رچاوگرتنى ته‌مه‌ن و مێژوى خانه‌واده‌یی، ئه‌توانێت زیاتر چێژ له‌ خواردنى گۆشت وه‌ربگرێت وه‌ک له‌وانه‌ى کێشه‌یان هه‌یه‌ به‌ یه‌کێک یان زیاتر له‌و فاکته‌رانه‌". " به‌پێى راسپارده‌ى سیستمه‌ جیهانیه‌کان بۆ خۆراک، گۆشتى سور له‌ هه‌فته‌یه‌کدا له‌ سێ جار زیاتر نه‌خورێت و هه‌ر جاره‌ش بڕى 80 غرام زیاتر نه‌بێت، که‌ ده‌کاته‌ یه‌ک شیش گۆشت یان که‌باب، دکتۆ دارا واى وت. له‌باره‌ى زۆر به‌کارهێنانیه‌وه‌ دکتۆر دارا ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد په‌یوه‌ندى به‌ کلتورى شاره‌که‌وه‌ هه‌یه‌، به‌تایبه‌ت له‌وه‌رزى چونه‌ده‌ره‌وه‌دا  که‌وه‌رزى هاوینه‌ له‌دێر زه‌مانه‌وه‌ وابوه‌، چونه‌ده‌ره‌وه‌و سه‌یران و گه‌شت به‌رده‌وام بووه‌، که‌ تیایدا گۆشت برژاندن و یاپراخى پر له‌گۆشت زیاتر به‌کارهێنراون ته‌نانه‌ت له‌هه‌لومه‌رجه‌ ناهه‌مواره‌کانیشدا هه‌ندێک له‌ خه‌ڵک هه‌ر ده‌چنه‌ ده‌ره‌وه‌ و مقه‌ڵى ده‌گه‌شێننه‌وه‌و گۆشتى برژانى خۆیان ده‌که‌ن. وه‌ک پسپۆرێکى خۆراک وتیشى"زۆر خواردنى گۆشت یه‌کێکه‌ له‌هۆکاره‌کانى شێرپه‌نجه‌ى کۆلۆن، به‌ تایبه‌ت گۆشتى زۆر برژاو (که‌مێک سوتاو) و گۆشتى پرۆسه‌کراو، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى زۆر خواردنى گۆشت ده‌بێته‌ هۆى زۆربونى یۆریک ئه‌سید و ئازارو سوربونه‌وه‌ى جومگه‌کان  به‌ تایبه‌ت له‌ ئێسکه‌کانى پێدا، که‌ پێى ئه‌وترێت نه‌خۆشى جومگه‌کان یان النقرس (Gout).  دکتۆر دارا جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌ باشترین شێوه‌ى خواردنى گۆشت کوڵاندنه‌، ئنجا به‌ فڕنکراو، برژاو به‌ڵام نه‌سوتاو. وتیشى:"باشتر وایه‌ گۆشتى سوره‌وه‌کراو تا بکرێت خۆتى لێ بپارێزیت". به‌ شێوه‌یه‌کى گشتى گۆشتى سور نزیکه‌ى  68 ‌ % ئاوه‌، له‌ 20 % پرۆتین، 9 % ى چه‌ورییه‌ و که‌ زیاتر چه‌ورى تێر و که‌مێکیشى ناتێره‌ و ئه‌وه‌شى ئه‌مێنێته‌وه‌ کانزاکانه‌ به‌ شێوه‌ى خوێ کانزاییه‌کان. پێشى وابوو باشتره‌ خه‌ڵکى روبکه‌نه‌ خواردنى گۆشتى باڵنده‌ و په‌له‌وه‌ره‌کان وه‌ک له‌ خواردنى گۆشتى سور، به‌ڵام پێستى په‌له‌وه‌ره‌کان نه‌خۆن به‌ تایبه‌ت که‌سانى به‌ته‌مه‌ن و ئه‌وانه‌ى کێشه‌ى نه‌خۆشیه‌کانى دڵ و بۆریه‌کانى خوێنیان هه‌یه‌. به‌ڵام  به‌دڵنیاییه‌وه‌ خواردنى گۆشتى ماسى ده‌ریا له‌هه‌ردو جۆره‌که‌ى گۆشت سودبه‌خشتره‌، به‌ڵام تامیان جیاوازه‌، گه‌رچى ماسى سه‌رچاوه‌یه‌کى باشه‌ به‌ کانزاى یۆد، به‌ڵام ئاسنى که‌متر تیایه‌. ده‌رباره‌ى ئه‌و هاوڵاتیانه‌ى سیستمى کیتۆ به‌کارده‌هێنن، دکتۆر دارا روونکردنه‌وه‌ى داو وتى:" به‌ پێویستى ده‌زانم ئه‌وه‌ بڵێم ده‌رباره‌ى ئه‌و که‌سانه‌ى ده‌چنه‌ سه‌ر سیستمى کیتۆ Keto بۆ دابه‌زینى کێش، پێشتر پشکنینى ته‌واویان بۆ خوێن کردبێت، نابێت که‌سێک کۆلسترۆڵى به‌رز بێت و بچێته‌ سه‌ر کیتۆ، یان که‌سێک کێشه‌ى دڵ و بۆریه‌کانى خوێنى هه‌بێت ئه‌و سیستمه‌ په‌یڕه‌و بکات، ڕه‌نگه‌ زیان به‌ ته‌ندروستى و ژیانى خۆى بگه‌یه‌نێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ پێش ده‌ستپێکردنى به‌و سیستمه‌ پێویسته‌ پزیشکى پسپۆرى خۆى لێ ئاگادار بکاته‌وه‌". تووێژینەوە زانستییەکان دەریدەخەن زۆر خواردنی گۆشتی سور ئەگەری مردن بەڕێژەی ٢٦٪ زیاد دەکات و هۆکارێکی سەرەکییە بۆ دروستبوونی گرێی شێرپەنجەیی.

ماردین نورەدین وەزارەتی دارایی حەکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی دەدزێتەوە لەپێدانی زانیاریی سەبارەت بەمووچەی مانگی چواری فەرمانبەران کەبڕیارە لەمانگی نۆدا دابەشبکرێت، بەڵام بەشێوەیەکی نافەرمی زانیاری بڵاودەکاتەوە کەئەو مووچەیە بۆ مانگی هەشت هەژماردەکرێت و چوار مانگی رابردوو پاشەکەوت دەکات. رۆژنامەی ‌هاوڵاتى بۆ چەندین جار پەیوەندی کرد بە ئەحمەد عەبدولڕەحمان وتەبێژی وەزارەتی دارایی سەبارەت بە وردەکاریەکانی مووچەی مانگی چواری فەرمانبەران، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەکانی نەدایەوە. ئەوە یەکەمین جار نیە کەوتەبێژی وەزارەتی دارایی وەڵام ناداتەوە، ئەوەش لەکاتێکدایە بەپێی یاسای پێدانی مافی زانیاریی هەموو وەزارەت و فەرمانگەیەک پابەندکراون بەپێدانی زانیاریی. هەندێ میدیاکار واناسراون نزیکن لەحکومەت و وەزارەتی دارایی، هەندێ زانیارییان بڵاوکردۆتەوە باس لەوە دەکەن مووچەی داهاتوو بەمووچەی مانگی هەشت هەژماردەکرێت و مووچەی مانگەکانی (4.5.6.7) پاشکەوت دەکرێت. زیاد جەبار سەرۆکی لیژنەی دارایی و ئابوری لەپەرلەمانی کوردستان لەوبارەیەوە بە ‌هاوڵاتى وت «هیچ شتێکی رەسمی لەو بارەیەوە نییە، مووچەکە هی مانگی چوارە، بەڵام وەزارەتی دارایی و حکومەت ئەگەر شتێکی وا هەبێت شتی رەسمی بڵاو دەکەنەوە، بەڵام ئەمە دەنگۆیە هیچ شتێکی رەسمی نییە لەو بارەیەوە، دەبێ وەزارەتی دارایی خۆی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە». وەزارەتی دارایی دەیەوێت ئەم مانگەش بە لێبڕینی 21% مووچەی فەرمانبەران دابەش بکات، زیاد جەبار وتی «لێبڕینی موچە لێبڕینێکی نایاساییە ئێمە لەپەرلەمان ئەوەمان وتووە ئەم لێبڕینە نایاساییە پشتی بەهیچ یاسایەک نەبەستوەو رای پەرلەمانیش وەرنەگیراوە بۆ ئەم لێبڕینە نایاساییە، بۆ ئەم مانگەش ئەکید دەیکەن، ئەمە سێیەم مانگە کەحکومەتی هەرێم بەنایاسایی موچە دەدات». ماوەی چەند ساڵێکە حکومەتی هەرێمی کوردستان پڕۆژە یاسای بودجەی ئامادە نەکردووەو نەیناردووەتە پەرلەمان و هێشتا هیچ ئاسۆیەکی روون دیار نیە کە بۆ ساڵی داهاتووش حکومەت یاسای بودجەی هەبێت. سەرۆکی لیژنەی دارایی و ئابوری لەپەرلەمانی کوردستان وتی «حکومەت بوجەی نەناردۆتە پەرلەمانی کوردستان، لەڕووی یاساییەوە حکومەتێ ئەگەر خاوەنی یەک دۆلار بێت پێویستە ئەم دۆلارە سەرچاوەی داهاتەکەی و خەرجییەکەشی بنێرێتە پەرلەمان، بۆ ئەوەی ببێتە یاسا». وتیشی «ئێستا ئێمە فشارێکمان هەیە، هەموو لایەکمان هەوڵدەدەین، بۆ ئەم وەرزەی یاسادانان فشارێکی جددی بکەینە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی پڕۆژەی بودجە بنێرێتە پەرلەمانی کوردستان، لەکاتێکدا لەئێستادا بەرەو ئەوە ئەچێت رێکەوتن بکرێت لەگەڵ ناوەند و پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی 2021 دیاری بکرێت، هیچ بیانویەک نامێنێت بۆ حکومەت تا کۆتایی ساڵ پڕۆژەی بودجە نەنێرێتە پەرلەمان». هەفتەی رابردوو شاندێکی حکومەتی هەرێمی کوردستان چوو بۆ بەغدا بۆ ریکەوتن لەسەر پرسی بودجەو نەوت، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن لە رێکەوتن نزیکبوونەتەوە بەبێ ئەوەی وردەکاریەکەی ئاشکرابکەن. لەدوای سەردانەکەی هەرێمیش مستەفا کازمی سەرۆکوەزیرانی عێراق سەردانی هەرێمی کوردستان و دوو دەروازەی نێودەوڵەتی لەسنوری هەرێم کرد. مەرجی حکومەتی عێراق بۆ پێدانی بەشە بودجە کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنورییەکانە. زیاد جەبار وتی «ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگ بووە پشکی هەرێمی کوردستانە لە بودجەی 2021ی عێراق جێگە بکرێتەوە و پشکی هەرێمی کوردستان پارێزراو بێت، بەڵام لەسەردانەکەی کازمی بڕواناکەم ئاوا بەوردی چوبێتە تەفاسیلی ئەو مەوزوعە». وتیشی «کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراقە، هەرێمی کوردستان بەپێی دەستور لەچوارچێوەی حکومەتی فیدراڵییەو مەرزەکان و خاڵە سنورییەکانیش هەر دیسان لەڕووی دەستورییەوە هەر مەرزی سنوورین و سەر بەناوەندن، سەردانکردنی ئەو شتێکی نا ئاسایی نییە بۆ خاڵە سنورییەکان، ئەمە تەنیا سوودیکی ئابووری نیە، رەنگە پەیامێکی سیاسیش بێت بۆ شەخسی کازمی. هەروەها پەیامێک بێت بۆ هەموو عێراقیەکان و کوردستانیش». «هەتا ئەوکاتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان چاکسازییەکی راستەقینە لەسەرچاوەکانی داهات ئەنجامنەدات، بارودۆخی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەم جۆرە دەبێت کەهەیە، مەگەر ئەوەی لەدوای سەری ساڵ لە بودجەی عێراق ئەو پارەیەی کە دێت، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەوەی کەئێستا هەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم وەزعەی کەئێستا هەیەتی موچەی پێ دابین ناکرێت»، سەرۆکی لیژنەی دارایی وا دەڵێت.

  ‌هاوڵاتى   چاوەڕوان دەکریت ئەمریکا گەڕی چوارەمی سزاکانی «قەیسەر بەسەر ئەو کەسانەدا بسەپێنیت کە لەدەرەوەی سوریاوە هاوکاری سەربازیی یان ئابوری و بازرگانی بەشار ئەسەدیان کردووە، پێشبینیش دەکرێت چەندین کەسایەتی لوبنانی و عێراقی و ئێرانی بگرێتەوە. یاسای قه‌یسه‌ری 2019 بۆ پاراستنی مەدەنییە سورییەکان، رێخۆشکەری دەکات بۆ سزادانی سەرۆکی سوریاو هاوکاران و پشتیوانانی له‌سه‌ر ئەو تاوانانەی ئەنجامیانداوە دژی خەڵکی سوریا، پسپۆڕانی کاروباری سوریا وتیان. جێبەجێکردنی ئەم یاسایه‌ی ئەمریکا، کەخراوەتە نێو یاسای ده‌سه‌ڵاتی بەرگری نیشتمانی بۆ ساڵی دارایی 2020، رێگریش ده‌کات لەدەستتێوەردانی بیانی، بەتایبەتی لەلایەن ئێران و روسیاوە. به‌گوێره‌ی ئاژانسی فرانس پرێس، یاسای قەیسەر، سزای ئەو کۆمپانیایانە دەدات کەمامەڵە لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد دەکەن لەتەواوی جیهانداو رێدەگرێت لەکۆمەکی بنیاتنانەوەی ئەمریکا تائەوکاتەی تاوانکارانی شەڕی سوریا دەبرێنە بەردەم دادگا. یاساکە ناونراوە بەناوی وێنەگرێکی سەربازیی پێشووی سوریا، به‌ناوی خوازراوی قەیسەرەوه‌. لەساڵی 2013 لەسوریا هەڵهات بە (55) هەزار وێنەوە کەدڕندەیی زیندانەکانی سوریا ده‌رده‌خه‌ن و لەبەردەم کۆنگرێسی ئەمریکادا لە 2014 نیشاندران. دوایین ئامادەبوونی «قەیسەر» لەکۆنگرێس لەمانگی ئازاردا بوو، کە فشاری خستەسەر ئەمریکاو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا رژێمی ئەسەد بەرپرسیار رابگرن. ئەوکاته‌ وتی «ئەم یاسایە پەیامێکی بەهێزە بۆ هەموو ئەوانەی پشتیوانی رژێمەکەی ئەسەد دەکەن بەوەی کاتی بەرپرسیارێتی و دادپه‌روه‌ری هاتووە.» یاسای قەیسەر لەناوەڕاستی حوزەیراندا که‌وته‌ جێبه‌جێکردن و ئەو لایەنانه‌ی خستۆتە نێو لیستی سزاکانەوە کەپەیوەندییان بەڕژێمەکەی ئەسەدەوە هەیە -- لەنێویاندا لیوای فاتیمیونی سەر بەئێران -- لەسێ گەڕی جیاوازدا تائێستا. حافز ئەسەد لەگەڕی دووەمدا، لەگەڵ (13) کەسی دیکە، ناوی خرایە لیستی سزاکانەوە لە 20ی ئاب کە سیاسەتمەداری باڵا، کەسایەتی سەربازیی و ئاووریی نزیک لەبازنەی ناوەوەی رژێمەکە لەخۆدەگرێت. بەپێی رۆژنامەی «المدن»ی لوبنانی پێشبینی دەکرێت لەگەڕی چوارەمی سزاکاندا کەسانێکی دەرەوەی سوریا بگرێتەوە کەپەیوەندییان لەگەڵ ئەسەددا هەبووە، لەوانە پێشبینی دەکرێت (30) کەسایەتی لوبنانی نزیک لەبەشار ئەسەدو ئێران لەناو سزاکاندا بن، هەروەها ئەو بانکانەی کەهەژماری کەسە نزیکەکانی ئەسەدیان تێدایە. ئەمریکا سزا دەسەپێنێت بەسەر کوڕە هه‌رزه‌کاره‌که‌ی ئەسەددا سزاکان مەبەستیانە رێگربن لەوەی حافز ئەسەدی کوڕ ببێتە که‌ناڵێک بۆ خێزانەکەی لەدەرەوە، کارێک کە رژێمی سوریا ناسراوە بەوەی ئەنجامی دەدات تا بەردەوامبێت لەکارەکانی تەنانەت دوای سزادانیش. ئەمریکا چەند سزایەکی سەپاند بەسەر کوڕە (18) ساڵەکەی سەرۆکی سوریاداو بەڵێنیدا بەوەی هەرگیز رێنەدات بەڕژێمەکەی ئەو وڵاتە بەشەڕو وێرانە تاخۆی دەوڵەمەند بکات. حافز ئەسەد کوڕە هەرزەکارەکەی ئەسەد کە بەناوی باپیریەوە ناونراوە، ئەو پیاوەی کە بۆ ماوەی سێ دەیە فەرمانڕەوایی سوریای کرد بەمشتێکی ئاسنینەوە، بەپێی سزاکە کوڕەزاکەی رێیپێنادرێت گەشت بکات یان موڵک و ماڵه‌که‌ی لەئەمریکا بپارێزێت. لەڕاگەیاندنی سزاکاندا هاتووە «نۆ ساڵ پێش ئێستا، سەربازانی بەشار ئەسەد ئابڵوقەیەکی دڕندانەیان خستە سەر شاری حەما، لەئەنجامدا بووە هۆی کوشتنی چەندین خۆپیشاندەری ئاشتیخوازو هێمایه‌کی هه‌ژێنه‌ر بوو بۆ ئەوەی به‌دوایدا هات. ساڵێک پێش ئێستا، رژێمەکەی ئەسەدو هاوپەیمانانی بازاڕێکی قەرەباڵغی مەعرەت نوعمانیان بۆردومانکردو بووە هۆی کوشتنی (42) سوریی بێتاوان.» سزادانەکە بەشێک بوو لەدووەمین گروپی سزاکان بەناوی یاسای قەیسەر، کەیاسایەکی ئەمریکایەو لەحوزەیران کەوتەگەڕ بەمەبەستی رێگرتن لەئاساییکردنەوەی ئەسەد تەنانەت دوای ده‌ستگرتنه‌وه‌ به‌سه‌ر زۆرینەی خاکی سوریادا دوای شەڕێکی نۆ ساڵەی خوێناوی. مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوە، لەبەیاننامەیەکدا وتی «بەردەوامدەبین لەوەی بەشار ئەسەدو رژێمەکەی بەرپرس رابگرین بەرامبەر تاوانه‌کانیان، لەکاتێکدا یادەوەری قوربانییەکانیان بەزیندوویی دەهێڵینەوە.» هەروەها وتی «کاتی ئەوەیە شەڕە ناپێویست و دڕندانه‌که‌ی ئەسەد کۆتایی بێت.» ئەمریکا پێشتر سزای بەسەر بەشار ئەسەدو ژنەکەیدا، ئەسما، سەپاندبوو. بەرپرسان وتیان سزاکان دژی تاکە منداڵی پێگەیشتوویان بەمەبەستی ئەوەیە رێبگرن لە حافز تاببێتە که‌ناڵێک بۆ خێزانەکەی لەدەرەوە. بەرپرسێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری سوریا، جۆێڵ رایبێرن وتی «ئەوە مۆدێلێکی باوە لەنێو کاراکتەرەکانی رژێمی سوریادا کەئەندامانی پێگەیشتووی خێزانەکانیان بەکاردەهێنن، جا خوشک و برایان بن یان منداڵانیان، تاهەوڵبدەن بەردەوامبن لەکارەکانیان دوای ئەوەی کەوتنە بەر سزا.» رایبێرن هۆشداریدا لەوەی ئەسەدەکان و خێزانە بەناوبانگەکەیان توانای ئابوری خۆیان زیاد دەکرد لەکاتێکدا سوریا پێویستی بە بنیاتنانەوە بوو. رایبێرن وتیشی «بۆ ئێمە، مەبەستی سزاکان هەوڵدانە بۆ رێگرتن لەوەی رژێمی ئەسەد کۆنترۆڵی ئابوری خۆی بەهێزبکات و دواتر بەکاریبهێنێت بۆ ئەنجامدانی جەنگ و بەردەوامیدان بە ماشێنی کوشتار دژی خەڵکی سوریا.» بەئامانجکردنی بزنسه‌کان و ئەفسەران ئەمریکا سزای سەپاند بەسەر خاوەنکاری سوریشدا، وەسیم ئەنوەر قەتانی، کە چەندین پرۆژەی بیناسازیی گەورەی لەدیمەشق هەیە. بەگوێرەی وەزارەتی دارایی، دەسەڵاتدارانی سوریا گرێبەستێکیان پێبەخشیوە بۆ گەشەدان بەمۆڵێکی نوێ، بەلادانی وەبەرهێنه‌رێکی پێش خۆی، دوای ئەوەی قەتان قایلبوو بەوەی ساڵانە (2.7) ملیۆن دۆلار بداته‌ حکو‌مه‌ت. کەسێکی دیکە کەسزای بەسەردا سەپێنرا، لیوا زوهەیر تۆفیق ئەسەد بوو، ئەندامێکی دیکەی خێزانی دەسەڵاتدار لەگەڵ کوڕە پێگەیشتووەکەی. ئەو ئەفسەرە فه‌رمانده‌یی فیرقەی یەکی سوپای سوریای ده‌کرد کە لەدەستپێکی شەڕەوە لە 2011 تۆمەتبارکراوە بەکوشتاری بەکۆمەڵ و دەستگیرکردن لەناوچەکانی نزیک بەدیمەشق. بەرپرسانی ئەمریکا وتیان دوایین سزاکان سه‌پێندران له‌یادەوەری قوربانیانی گەمارۆ کوشندەکه‌ی حەممادا له‌ 2011، لەگەڵ بۆمبارانی ساڵی رابردوو، کەگومانده‌کرێت روسیا به‌رپرس بووبێت لێی، بۆ سه‌ر بازاڕێکی شارۆچکەی مەعرەت نوعمان لەپارێزگای ئیدلیب کەزیاد لە (40) مەدەنی تێدا کوژرا. سزا نوێیەکان فشار بۆ سه‌ر ئەو کەسانەی نزیکن لەسەرۆکە سورییەکەوه‌، تووندتردەکه‌نەوە کە ژنەکەی ئەسەد، ئەسما، لەگەڕی یەکەمی سزاکاندا ناوی هەبوو، لەگەڵ ژمارەیەک لەخزمەکانی ئەسەد. ئەو کەسانە ئێستا بەتەواوەتی سنووردارکراون و ناتوانن وەک پێشتر بجووڵێنەوە لەڕووی گواستنەوەی پارەو قازانجکردن لەکۆمپانیا بیانییەکان بۆ یارمەتیدانی دارایی رژێمی سوریا. ئەسەد کۆتاییدێنێت بەگرێبەستە بێباجەکانی خاڵۆزا خاوەنکارەکەی حکومەتی سوریا گرێبەستە بێ باجەکانی کۆمپانیاکانی خاڵۆزا ملیاردێرەکەی بەشار ئەسەد، رامی مەخلوف رادەگرێت، وەک بەشێک لەناکۆکییه‌کی بەردەوامی نێوان ئەو دوو پیاوە. وەزیری ئابوری وتی گرێبەستەکان هەڵوەشێنراونەتەوە دەربارەی بەڕێوەبردن و بازاڕه‌ بێ باجه‌کان لەتەواوی سوریادا، لەنێویاندا لەفڕۆکەخانەی دیمەشق و بازگە سنورییەکان لەگەڵ لوبنان و ئەردەن. کۆمپانیاکان زۆربەیان هی مەخلوفن کەسەرکردایەتی ئیمپراتۆریەتێک لەبزنس دەکات، لەنێویاندا گەورەترین کۆمپانیای مۆبابیل له‌سوریا بەناوی سیریاتێل. بەڵگەنامەیەک کە لەلایەن رێکخراوی گشتی فریزۆنی سەر بەدەوڵەتەوە واژۆکراوە، تێیدا هاتووە گرێبەستەکان لەکارخراون لەبەرئەوەی بەڵگەی ئەوە هەیە وەبەرهێنەری سەرەکی «تێوەگلاوە له‌قاچاخچێتی کاڵاو پارە». ئەوە دوایین هەنگاوی رژێمی سوریایە دژی ئەو خاوەنکارە کەتێوەگلاوە لەشەڕی دەسەڵاتدا لەگەڵ دەوڵەت لە 2019وە، کاتێک دەسەڵاتداران دەستیانگرت بەسەر رێکخراوە خێرخوازییەکەیدا بەناوی بوستان، ئەو میلیشیایانەشیان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ کە سەر بەو بوون. کاتێک وەزارەتی دارایی لەکانونی یەکەم تەواوی دارایی چەند خاوەنکارێکی هەڵپەسارد بەپاساوی خۆلادان لەباج و خۆدەوڵەمەندکردنی چاوچنۆکانە، میدیای سوریا رایانگەیاند که‌ مەخلوف و ژنەکەی و کۆمپانیاکانیشی تێدابوون. لەهەوڵێکدا بۆ پڕکردنەوەی گەنجینەی دەوڵەت، مانگی رابردوو رژێم فەرمانیکرد دەست بەسەر سامانی مەخلوف و خێزانەکەیدا بگیرێت. چەند رۆژێک دواتر، وەزارەتی دادی سوریا رایگەیاند قەدەغەی گەشت لەسەر ئەو گەورە خاوەنکارە هەیە، کەباوەڕ وایە لەنێو وڵاتەکەدا بێت. ناکۆکیی بەرفراوان حکومەت پاساوی دوایین هەنگاوەکانی خۆی بەوە داوە که‌گوایە سیریاتێل پارە قەرزارە، لەنێویاندا کرێی بەردەوامیدان و کارکردن بەمۆڵەتەکەی. بەڵام لەزنجیرەیەک ڤیدیۆی مشتومڕهه‌ڵگردا کەمانگی رابردوو بڵاویکردنەوە، مەخلوف گومانی لەسەر ئەو بانگەشانە دەربڕی و وتی هەندێک لەدەسەڵاتدا هەوڵیانداوە لەکار لایبدەن و سوود لەقازانجی کۆمپانیاکە ببینن. مەخلوف، (51) ساڵ، کە خۆی لەژێر سزاکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەورپادایە، دانرابوو بەکۆڵەکەیەکی رژێمەکەی ئەسەد لەوکاتەوەی سەرۆک دەسەڵاتی لەباوکییەوە بۆ مایه‌وه‌ لە 2000. ئیمپراتۆریەتی بزنسەکەی مەخلوف، کەدەخەمڵێنرێت بە ملیاران دۆلار، پشکی کۆمپانیاکانی پەیوەندیگرتن و کارەبا و نشینگەی تێدایە. ناکۆکییه‌که‌ی لەگەڵ حکومەتدا لەکاتێکدایه‌ که‌ رژێمی سوریا تووشی داکشانێکی ئابوری تووند بووە دوای نۆ ساڵ لەشەڕ. بەهای لیرەی سوری بەشێوەیەکی بێوێنە دابەزیوە به‌رامبه‌ر دۆلار لەبازاڕی رەشدا، کە وایکردووە نرخ بەرزببێتەوەو زۆربەی دانیشتوانی سوریا تووشی هەژاری بکات. هاوکات بەم قەیرانە، سزا نوێکانی ئەمریکا دژی سوریا لەم مانگەدا کەوتنەگەڕ، بەجۆرێک یەکەمین سزاکان (39) کەس و کیان دەکەنە ئامانج، لەنێویاندا ئەسەدو ژنەکەی، ئەسماو دوو کۆمپانیا کەهی مەخلوف بوون. داڕووخانی ئابوری له‌سوریا بارگرژی ده‌رده‌خات لەنێو ده‌سته‌ی فەرمانڕەوایاندا بارگرژییه‌کانی ئەمدواییە لەسەر دارایی ناکۆکییه‌کانی له‌نێوجه‌رگه‌ی رژێمدا ده‌رخستووه‌و تیشکدەخاتە سەر ئەو فشارە به‌رده‌وامه‌ی رووبەڕووی دەبێتەوە. داڕووخانی ئابوریی رژێمی سوریا تەنیا بەهۆی دەیەیەک لەشەڕەوە نییە، بەڵکو چەند دەیەیەک لەگەندەڵی بەربڵاویش کەمانای وایە تەنیا چەند کەسێک کۆنترۆڵی هه‌موو سامانه‌کانی وڵاتەکە دەکەن. رۆژنامەوانی سوری، محەمەد عەبدوڵا وتی «گەندەڵی بەربڵاوو خزمخزمێنە هۆکاری سەرەکی ئەو راپەڕینە بوو کە 2011 دەستیپێکرد». خەڵکی سوریا دەستیانکرد به‌و راپه‌ڕینه‌ چونکە ویستیان گۆڕانکاری بهێننه‌ کایه‌وه‌، له‌وانه‌ دابەشکردنی دادوەرانەتری سامانه‌کان. محەمەد عەبدوڵا وتی «بەڵام هێشتا بەشار ئەسەد ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر سامانی دەوڵەت و خەڵکی سوریادا هه‌یه‌، کە بۆتەهۆی دروستبوونی جیاوازییەکی کۆمەڵایەتی گەورە». گروپی فەرمانڕەوا پێکدێت لەخێزانی فەرمانڕەوا، خەڵکی نزیک لێیان و هەندێک لەئەفسەرانی سەربازیی کەسامانێکی زەبەلاحیان هەیە، لەکاتێکدا له‌سه‌دا (80)ی خەڵکی سوریا لەژێر هێڵی هەژارییەوەن. بەڵام بارگرژییه‌کانی ئەمدواییە لەسەر دارایی ناکۆکییه‌کانی له‌نێوجه‌رگه‌ی رژێمدا ده‌رخستووه‌و تیشکدەخاتە سەر ئەو فشارە به‌رده‌وامه‌ی رووبەڕووی دەبێتەوە. بەمدواییانە بەڵگەی حاشاهەڵنەگر لەسەر ناڕه‌زایی ناوخۆیی ئاشکرابوو دوای ئەوەی خاڵۆزاکەی ئەسەد رامی مەخلوف، گەورە بزنسمانی سوریا، بەشێوەیەکی جەماوەری نیگەرانی خۆی دەربڕی دەربارەی رژێم لەدوو پۆستی ڤیدیۆیی فەیسبوکدا. شیکاروانان بەئاژانسی فرانس پرێسیان وت ئەمە ناکۆکی لەسەر دەسەڵات دەردەخات لەنێو خێزانی دەسەڵاتداردا، لەکاتێکدا هەوڵدەدات دەسەڵاتی خۆی بەهێزبکات دوای نۆ ساڵ لەشەڕ. ناکۆکیی خێزانی لەڤیدیۆیەکدا کە 1ی ئایار بڵاوکرایەوە، مەخلوف تکای لەئەسەد کرد فەرمان بدات بە «دووباره‌ رێکخستنەوەی» بڕی (185) ملیۆن دۆلار باج له‌سه‌ر سیریاتێل، کەگەورەترین تۆڕی مۆبایلی سوریایە. مەخلوف، کەسه‌رۆکی سیریاتێلە، بەرپرسی ئیمپراتۆریه‌تێکه‌ له‌بزنسی دیکەش. لەڤیدیۆیەکی دیکەدا له‌ 3ی ئایار، دەزگا ئەمنییەکانی تۆمەتبارکرد بەدەستگیرکردنی کارمەنده‌کانی بۆ ترساندنی تا لەبزنسەکانی دووربکەوێتەوە. پرسیاری کرد «کەس بیری لەوە دەکردەوە کەهێزە ئەمنییەکان بەدووی کۆمپانیاکانی رامی مەخلوف بکەون، لەکاتێکدا گەورەترین... سپۆنسەریان بووە لەتەواوی کاتی شەڕەکەدا»؟ عەبدوڵا وتی «جیا لەوەی ئەمە رەنگدانەوەی پەرتەوازەبوونی گروپی فەرمانڕەوایە، کارەکانی مەخلوف ئەوە دەردەخات ئەوەی وەک هاوپەیمانێتیەکی بەهێز دەردەکەوت هیچ نییە جگە لەپەیوەندییەکی کاتی». وتی «ئه‌م پەیوەندییە لەسەر بەرژەوەندی ئابوری راوەستابوو، هه‌ر ئه‌وه‌ندی که‌وته‌ لەرزین ده‌ستیکرد به‌لێکهەڵوه‌شان. عەبدوڵا وتی «ناکۆکی نێوان مەخلوف و ئەسەد کاردانەوەی گەورەی دەبێت لەسەر داهاتووی نزیکی سوریاو ئاماژەیکرد بەوەی ئەسەد بێگومان پشتیوانییەکی زۆر لەدەستدەدات». وتیشی «ڤیدیۆکانی مەخلوف بێوێنەن لەمێژووی رژێمی سوریاداو ئاماژەیه‌کی روونن بەو ناکۆکییه‌ی لەنێویدا گەشەی سه‌ندووه‌.» وتی «لە رابردوودا دەنگۆ لەسەر ناکۆکی ناوخۆیی هەبووە، بەڵام ئێستا له‌ناو خه‌ڵکدا ئاشکرا بووه و ئا‌شکرایە و دەکرێت بتەقێتەوە بەڕووی ئەسەدا.» کێشەکان پەنگ دەخۆنەوە ئاژانسی فرانس پرێس رایگەیاند لەوکاتەوەی سەرۆکی سوریا دەسەڵاتی لەباوکی گرتەدەست لەساڵی 2000ەوە، مەخلوف بەپایەیەکی رژێمەکەی ئەسەد دادەنرا. بەڵام لەهاوینی رابردووەوە کێشەکان پەنگ دەخۆنەوە، کاتێک دەسەڵات دەستیانگرت بەسەر رێکخراوە خێرخوازییەکەیدا به‌ناوی بوستان و میلیشیاکانی هه‌واداریشیان هەڵوەشاندەوە. لەتشرینی یەکەم، ئەسەد وتی که‌ «داوای کردووە لەهه‌ر که‌سێک له‌کەرتی تایبەتدا کەسامانی دەوڵەتی وەرگرتووە پارەکە بگەڕێنێتەوە» له‌هه‌نگاوێکدا بۆ بوژاندنه‌وه‌ی داراییه‌کانی دەوڵەت. کاتێکیش رژێم دواتر سامانی زۆر بزنسمانی سڕکرد لەسەر خۆلادان لەباج و خراپ خۆدەوڵەمەندکردن، مەخلوف و ژنەکەی و کۆمپانیاکانیشی تێدابوون. ئابوریناسی سوری، محەمەد مستەفا  وتی «ئەو بیرۆکەیەی گوایە رژێمی سوریا هەڵمەت دژی گەندەڵی سازده‌کات شتێکی گاڵته‌جاڕییه‌، هەرچەند به‌هێزیش رژێم هه‌وڵبدات پڕوپاگه‌نده‌ بکات بۆ ئه‌م تێڕوانینه‌ له‌کرده‌کانی ئه‌مدواییه‌ی». وتی «هەمووان دەزانن رژێم دەستدەگرێت بەسەر سامانی سیریاتێل و چەند کۆمپانیایەکی گەورەی دیکەدا، چونکە سیستمه‌ داراییه‌ داڕوخاوەکه‌ی هه‌رچی قوڵتر ده‌که‌وێته‌ قه‌رزه‌وه‌.» وتیشی «ئەو بزنسمانانه‌ی پارەکانیان دەستیان بەسەردا گیراوە زۆربەیان دڵسۆزانی رژێمن و بەشێک بوون لەتۆڕی گەندەڵی بۆ ماوەی چەندین دەیە. ئاماژەیکرد بەوەش که‌ئەگەری ئەنجامدانی مامەڵەی بازرگانی و دارایی لەدەرەوەی ئەوان ئەستەم بوو». رۆڵی روسیا مستەفا وتی «هیچ زانیاریەکی پشتڕاستکراوە نییە دەربارەی ژمارە یان شوناسی ئەوانەی زیانیان بەرکەوتووە بەهۆی دەستگرتن بەسەر موڵک و ماڵیاندا، بەڵام به‌گوێره‌ی دەنگۆکان لانیکەم (150) کەس ده‌بن.» وتی «هەموویان نزیکن لەڕژێمی سوریاوەو دادەنرێن بەکەسانی پارێزراوو ئاماژەیکرد بەوەی تۆڕەکە ئاڵۆزەو بزنسمان و بەرپرسانی حکومی و ئەفسەرانی سەربازیی به‌پله‌ی جیاوازه‌وه‌ له‌خۆده‌گرێت». وتیشی «کەسە هەرە بەناوبانگەکان کە پارەو موڵکیان دەستی بەسەردا گیراوە بریتین له‌مەخلوف، هەزوان وەز، سامر دبس، ئەیمەن جابر، تەریف ئەخرەس و حوسام قاترجی. توێژەرێکی سیاسی، عەبدولنەبی بەکار وتی رۆڵی روسیا لەشەڕی سوریادا فاکتەرێکی سەرەکی بوو لەدروستکردنی ئەو دۆخەی ئەمڕۆ سوریا خۆی تێدا دەبینێتەوە. روسیا پشتیوانی له‌ڕژێمی سوریا کردووە لەدەستپێکی شەڕەکەوەو هۆی ئەوەشه‌ کەهێشتا لەدەسەڵاتدایە. بەکار وتی «روسیا گرنگی بەو قەیرانە ئابورییانه‌ نادات که‌ رژێمی سوریا یان خەڵکی سوریا رووبەڕووی دەبنەوەو ئاماژەیکرد بەوەی تەنیا شتێک کەگرنگی پێدەدات مانه‌وه‌ی رژێمەکەی ئەسەدە». وتی «ئەمە لەبەرئەوەی رژێمی سوریا دڵنیایی دەدات لەوەی روسیا ئامادەییەکی سەربازیی یاسایی هەبێت لەژمارەیەک بنکه‌ی زەمینی و دەریایی و ئاسمانی له‌سوریا، کە لەڕێیەوە هێزەکانی روسیا دەتوانن پلانه‌ ستراتیژییه‌کانیان لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست جێبەجێبکەن.» ددانپێدانانی نێودەوڵەتی گرنگترین رەهەندی یاسای قەیسەر دانپێدانانی نێودەوڵەتییە به‌ئازاردانی جەستەیی و سێدارەو ئەشکەنجەدانه‌کان که‌هێشتا لەزیندانەکانی رژێمی سوریادا روودەدەن. بەشیر بەسام، پارێزەری سوری وتی «تاوانەکان، لەگەڵ شکستی گشتیی رژێم له‌پاراستنی مافەکانی هاوڵاتیانی سوریادا، هۆکار بوو بۆ شۆڕشی خەڵکی سوریا دژی رژێم لە 2011، رژێم هێشتا لەهەڵەکانیەوە فێرنەبووە.» وتیشی «یاساکە گرنگە چونکە دەرگا دەکاتەوە لەبەردەم بەرپرسیار راگرتنی ئەو کەسانەدا که‌تاوان دژی مەدەنییەکان ئەنجامدەدەن و چەند بڕگەیەکی تێدایە بۆ پشتیوانیکردنی ئەو کەسانەی بەڵگە دەربارەی ئەو جۆرە تاوانانە پێشکەشدەکەن». بەسام وتی دانپێدانان دەبەخشێتە دەیان هەزار سوری کە لەناوەندەکانی دەستبەسەرکردندا تا مەرگ ئەشکەنجە دراون، لەگەڵ ئەوانەی مەرگیان دەکرێت وەک تاوانی جەنگ دابنرێت چونکە لەکاتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکاندا ئەنجامدراون». دەیان چالاکوانی مافەکانی مرۆڤ له‌سوریا چەند بەڵگەنامەیەک ئامادەدەکەن دەربارەی ئەو جۆرە تاوانانە، لەپێش ئه‌نجامدانی پرۆسه‌ یاساییەکانەوە. رۆژنامەوان ئالا‌و مەحمود کەتایبەتمەندە لەیاساو سیاسه‌ته‌ نێودەوڵەتییه‌کاندا، وتی جێبەجێکردنی ئەم بڕیارەی ئەمریکا دەبێتە دەستپێکی کۆتایی بۆ قەیرانی سوریاو لەسەرکارلادانی رژێمی فەرمانڕەوا. هەروەها وتی «ئەمە لەبەرئەوەی یاساکە بۆشاییەکی تێدانییە کە رژێم بتوانێت بەکاریبهێنێت بۆ هەڵاتن لەبەرپرسیارێتی، جا لەڕێی ئەوانەوە بێت کە لەڕووی سەربازییەوە پشتیوانی لێدەکەن یان ئەوەی چۆن پشتیوانی لۆجستی و دارایی پێدەگات.» ئاماژەی بەوەش کرد که‌وڵاتانی وەک ئێران و روسیا دەبینن رۆڵی خۆیان لەسوریا لەبایەخی کەمکراوەتەوە، بەتایبەتی چونکە هەردوو وڵات هەوڵدەدەن پرۆژەکانی بنیاتنانەوە ببەنەوەو پشتیوانی دارایی ئەو پرۆژانەش بکەن کە بەهۆی شەڕەوە راگیراون. هەردوو وڵات دەستتێوەردانیان لەشەڕەکەدا کرد بەپاساوی ساختەوەو وتیان گوایە پشتیوانی له‌خەڵکی سوریا دەکەن و دەزگا ئایینیەکان دەپارێزن. ئالا‌و وتی هەروەها بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان کرد که‌ ئەوان تەنیا «پسپۆڕ» دەنێرن نەک چەکدار بۆ سوریا، کە سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران هێشتا جەخت لەوە دەکاتەوە، سەرەڕای ئەوەی بەڵگەی پێچەوانەی ئەوە هەیە. رێخۆشکردن بۆ بەرپرسیار راگرتن بۆ وائیل شەریمی، کەیاسای تاوانی نێودەوڵەتی دەڵێتەوە لەزانکۆی قاهیرە، یاسای قەیسەر ئاماژەیەکه‌ بەدەستپێکی کۆتایی رژێمی سوریاو رێخۆشدەکات بۆ سزادانی سەرۆکی سوریا، لەگەڵ هاوکارە سوری و بیانییەکان و هاوبەشەکانی. شەریمی جەختیکردەوە لەوەی هیچ یەک لەهێزە نێودەوڵەتیەکانی پشتیوانی ئەسەد لەمکاتەدا ئامادە نین خۆیان بخەنە تەونی ئاڵۆزی بەرپرسیارێتیەوە، گەر دەرکەوت پێشێلکاریی یاساکەیان کردووە. ئاماژەیکرد بەوەی ئەمە رێک مانای روسیا و ئێرانە، چونکە یاساکە کۆتایی دەهێنێت بەدەستتێوەردان و پشتیوانیکردنی رژێمی سوریاو بەو کارنامەیەی لەلایەن پاسدارانەوە جێبەجێکراوە. وتیشی «ئێران تەواو دەناڵێنێت به‌ده‌ست فشارێکی ته‌واوه‌وه‌ کەهەڵمەتێکی سزادانی ئەمریکایە، لەئێستادا پێویستی بەکێشەی زیاتر نیە». وتیشی «ئەوانەی دیکە کەیاساکه‌ کاریگەریی دەبێت بۆیان لایەنەکانی سەر بەپاسدارانن لەلوبنان و عێراق و وڵاتانی دیکە، لەگەڵ ئەوانەش کە لەلایەن روسیاوە پشتیوانی دارایی دەکرێن و پشتیوانی هێزەکانی رژێمی سوریا دەکەن لەچەند ناوچەیەکی دیاریکراو، بەتایبەتی لەبەشی باشوری سوریا». .  

سازدانى: ‌ھاوڵاتی   به‌رپرسى لقى 4ى پارتى له‌سلێمانى ده‌ڵێت:» ئێمه‌ له‌گه‌ڵ هیچ پرۆژه‌یه‌ک نین که‌په‌یوه‌ندى به‌دابه‌شکردنى هه‌رێمى کوردستانه‌وه‌ هه‌بێت»، جه‌خت له‌وه‌شده‌کاته‌وه‌ که‌ له‌هه‌ڵبژاردنه‌کاندا به‌ڕێژه‌یى ته‌زویریان ئه‌نجامدراوه‌. سه‌عید سه‌لیم پشده‌رى، به‌رپرسى لقى 4ى پارتى له‌سلێمانى، له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ ‌ھاوڵاتی ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌دات که‌ «سیاسه‌تى پارتى ئاشکرایه‌ به‌رانبه‌ر به‌تورکیاو باکورى کوردستان و هه‌موو پارچه‌کانى ترى کوردستانیش، ئێمه‌ هه‌موو جارێک ئه‌گه‌ر پێمان کرابێت ئامۆژگاریمانداوه‌ به‌لایه‌نه‌کانى ترو وتوومانه‌ ئه‌زموون پێى وتووین شه‌ڕ چاره‌سه‌رى ئه‌م بابه‌تانه‌ ناکات، هێزیش ناتوانێت ده‌نگى زوڵاڵى کورد له‌هیچ یه‌کێک له‌و پارچانه‌ سه‌رکوت بکات». هه‌روه‌ها ده‌شڵێت:» نامانه‌وێ رۆژێک له‌ڕۆژان له‌دوو سه‌نگه‌رى جیاوازدا بین له‌گه‌ڵ پارتى کرێکارانى کوردستان(په‌که‌که‌)دا، پێمانخۆشه‌ ته‌واوکه‌رى یه‌کتربین، ئه‌گه‌ر ئه‌وان بیانه‌وێت». هاوکات، پێشیوایه‌ که‌دۆخى پارتى له‌سلێمانى «شازه‌«، وتى:» دۆخى پارتى له‌سلێمانى شازه‌، بێ نمونه‌یه‌ له‌سه‌ر ئاستى کوردستان له‌لوتکه‌ى ده‌سه‌ڵاتین له‌ڕووى حوکمڕانییه‌وه‌ پارتى لێره‌ بێده‌سه‌ڵاته‌«. ‌ھاوڵاتی: دۆخى سیاسى هه‌رێمى کوردستان چۆن ده‌بینیت؟ سه‌عید پشده‌رى: مێژوو وانه‌یه‌کى فێرکردووین وه‌کو هێڵه‌ گشتییه‌کانى سیاسه‌تکردن هه‌رکاتێک ئێمه‌ هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌کانى کوردستان به‌یه‌که‌وه‌ یه‌کده‌نگ و یه‌کهه‌ڵوێست بین باشتر توانیومانه‌ ده‌ستکه‌وتى زیاتر بچنینه‌وه‌، به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ له‌ماوه‌ى رابردوو ئێمه‌ بینیمان له‌ناوماڵى خۆمان تاڕاده‌یه‌ک په‌رته‌وازه‌بین یه‌کهه‌ڵوێست نه‌بین، بۆیه‌ زۆرێک له‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ش پێویست بوو به‌ده‌ستى بهێنین تاڕاده‌یه‌ک لێى بێبه‌شبووین ئه‌گه‌ر قۆناغبه‌ندى بکه‌ین ئه‌وه‌ى ئێستا باسمکرد بۆ قۆناغى پێشووتر بووبێت، هه‌ست ده‌که‌ین ئێستا ورده‌ ورده‌ خه‌ریکه‌ وه‌رچه‌رخانێکى ئه‌رێنى رووده‌دات و له‌خزمه‌تى به‌ده‌ستهێنانى زیاترى ده‌ستکه‌وته‌ باڵاکانى خه‌ڵکى کوردستان بێت، ئه‌ویش به‌وه‌ى که‌ لایه‌نه‌ سیاسییه‌کان خه‌ریکه‌ له‌سه‌ر ستراتیژى کارکردن بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان نزیکتر ببنه‌وه‌ له‌سه‌ر هێڵه‌ گشتییه‌کان باشتر رێکبکه‌ون، بۆیه‌ ئومێدمانوایه‌ داهاتوومان له‌ئێستاو رابردووشمان باشتر ببێت. ھاوڵاتی: ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌ به‌رنامه‌و پلانى پارتییه‌، بۆ ئه‌وه‌ى هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌کان یه‌کبخرێت؟ سه‌عید پشده‌رى: به‌دڵنیاییه‌وه‌ هه‌میشه‌ پێمانوایه‌ به‌شێک بووین له‌چاره‌سه‌ر، هه‌میشه‌ حه‌زمان کردووه‌ له‌ناو ماڵى خۆمان تۆکمه‌بین، به‌هێزبین و یه‌کپارچه‌بین بۆ به‌ده‌ستهێنانى به‌رژه‌وه‌ندییه‌ باڵاکان، به‌ڵام به‌دڵنیاییه‌وه‌ به‌ته‌نها چه‌پڵه‌ به‌ده‌ستێک لێنادرێت به‌ته‌نها پارتى ناتوانێت ئه‌م ده‌ستکه‌وتانه‌ بچنێته‌وه‌، بێگومان خۆشبه‌ختانه‌ هه‌مان دیدو بۆچوون له‌ناو لایه‌نه‌ سیاسییه‌کانیش هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر له‌ناو هه‌ندێ لایه‌نى سیاسى بۆچوونى سیاسى جیاوازیش هه‌بووبێت، ئێستا ره‌وته‌که‌ به‌و ئاراسته‌یه‌یه‌ بۆ به‌دیهێنانى ده‌ستکه‌وته‌کان بێت. ھاوڵاتی: دۆخى پارتى له‌سلێمانى چۆنه‌؟ سه‌عید پشده‌رى: دۆخى پارتى له‌سلێمانى شازه‌، بێ نمونه‌یه‌، ئێمه‌ له‌سه‌ر ئاستى کوردستان له‌لوتکه‌ى ده‌سه‌ڵاتین و حزبى ژماره‌ یه‌کین، پارتى له‌سلێمانى نه‌ له‌ده‌سه‌ڵاته‌ نه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌ له‌ڕووى حوکمڕانییه‌وه‌ پارتى لێره‌ بێده‌سه‌ڵاته‌، بۆیه‌ نمونه‌یه‌کى تۆزێ شازه‌ له‌کاتێکدا ئێمه‌ زۆرینه‌ى کورسیه‌کانى په‌رله‌مانمان به‌ده‌ستهێناوه‌، به‌شێک له‌پێگه‌ گرنگه‌کانى حکومه‌ت هى ئێمه‌یه‌، به‌ڵام له‌سلێمانى به‌هیچ جۆرێک به‌شدارنین له‌حوکمڕانى. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ مێژوو پارتى و سلێمانى لێک جیانه‌کراونه‌ته‌وه‌، ئێستاش لێک جیانابێته‌وه‌و له‌داهاتووش، خه‌ون و ئومێدو ستراتیژیشمان ئه‌وه‌یه‌ پێگه‌ى پارتى له‌سلێمانى به‌هێزتربێت، به‌ڵام واقیعى ئێستامان له‌ڕووى حوکمڕانى به‌دڵنیاییه‌وه‌ ئێمه‌ به‌شێک نین له‌ئیداره‌ى خۆجێیی سلێمانى، به‌ڵام به‌رده‌وام هاوکارو پاڵپشت بووین وه‌کو هێزێکى ئۆپۆزسیۆن نه‌هاتووین رۆڵ ببینین، ئه‌گه‌ر بمانویستایه‌ له‌و بواره‌دا رۆڵ ببینین یه‌ک دنیا دۆسیه‌ى تایبه‌ت هه‌بوو که‌ئێمه‌ له‌خه‌ڵکى تر باشتر ده‌مانتوانى ئیشى له‌سه‌ر بکه‌ین، چونکه‌ داتاکان لای ئێمه‌یه‌. ھاوڵاتی: ئایا سلێمانى پارتى ناوێ یان پارتى نایه‌وێ گه‌شه‌بکات له‌سلێمانى؟ بۆچوونى ئێوه‌ چیه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌؟ سه‌عید پشده‌رى: هیچیان نیه‌ به‌بۆچوونى من سلێمانى گۆڕه‌پانێکى زۆر کراوه‌یه‌ بۆ پارتى، به‌ڵام ئه‌گه‌ر قۆناغبه‌ندى بکه‌ین له‌ڕابردوو تائێستا قۆناغى نائاسایی بوون، قۆناغێک نه‌بووه‌ بتوانیت به‌شێوه‌یه‌کى زۆر ئاسایی و یاسایی هه‌ر پارتێکى سیاسى لێره‌و له‌م ژینگه‌یه‌ رۆڵى خۆى ببینێت. له‌دواى راپه‌ڕینه‌وه‌ به‌قۆناغى شه‌ڕى ناوخۆو دواتر دوو ئیداره‌یی و هاتووین تائێره‌، پێموایه‌ ژینگه‌ زۆر له‌بار نه‌بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ى که‌ئێمه‌ رۆڵى خۆمان ببینین. دووه‌م، ئه‌و مۆدیله‌ سه‌یره‌ى که‌باسمکرد پارتى له‌کوردستان حزبى ره‌قه‌م یه‌که‌و له‌لوتکه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌، که‌چى ئێمه‌ له‌سلێمانى به‌شدارنین له‌ئیداره‌ى خۆجێیی، هه‌موو ئه‌وانه‌ ئاینده‌ نیشانمان ده‌دات ئایا ستراتیژى پارتى بۆ سلێمانى چۆن ده‌بێت و به‌ده‌مه‌وه‌هاتنى خه‌ڵکیش بۆ لقى سلێمانى چۆن ده‌بێت. ھاوڵاتی: ئێستا حکومه‌تى عێراق خه‌ریکى ده‌ستکاریکردنى یاسای هه‌ڵبژاردنه‌کانه‌، پێشتر سلێمانى یه‌ک بازنه‌ بووه‌ دوو یا سێ کورسیتان هێناوه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م پرۆژه‌یه‌ سه‌ربگرێ و بازنه‌کان بکرێته‌ قه‌زا پارتى کورسى به‌ده‌ستده‌هێنێت؟ سه‌عید پشده‌رى: خۆى هه‌موو ئه‌و هه‌موارانه‌ى له‌یاساى هه‌ڵبژاردنى عێراقى کراون له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئێمه‌و خه‌ڵکى کوردستان نه‌بووه‌، یه‌که‌مجار عێراق یه‌ک بازنه‌بوو بۆ ئێمه‌ى خه‌ڵکى کوردستان باشتربوو، دواتر گۆڕدرا بۆ ئه‌وه‌ى (18) بازنه‌بێت و له‌سه‌ر ئاستى پارێزگاکان و ئێستاش خه‌ریکه‌ ده‌گۆڕێت بۆ سه‌ر ئاستى قه‌زاکان، ئه‌وه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى خه‌ڵکى کوردستان نیه‌و له‌ناو خه‌ڵکیش له‌به‌رژه‌وه‌ندى هێزه‌ بچوکه‌کان نییه‌، له‌گه‌ڵ رێزى زۆرم مه‌به‌ستم له‌ڕووى رێژه‌ى ده‌نگه‌وه‌ بچووکى و گه‌وره‌یی، ئه‌گه‌ر جاران یه‌کگرتووى و یه‌کده‌نگى ئێمه‌ پێویست بووبێت، ئه‌وا ئێستا زۆر زۆر پێویستره‌ ئه‌گه‌ر هاتوو یاساکه‌ به‌مشێوه‌یه‌ بچه‌سپێت. به‌تایبه‌تى بۆ ئه‌و قه‌زایانه‌ى که‌تێکه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ به‌شى عه‌ره‌بى عێراقى و سوننه‌ نشینه‌کان، زۆر گرنگه‌ ئێمه‌ یه‌کده‌نگ بین، له‌وانه‌یه‌ له‌هه‌ندێک شوێن کورد خۆى به‌رانبه‌ر به‌هێزه‌کانى تربێت، جا ئه‌گه‌ر بێت و یه‌کده‌نگ نه‌بین به‌دڵنیاییه‌وه‌ له‌م یاسایه‌ زه‌ره‌رده‌که‌ین. ئه‌گه‌ر ئێمه‌و لایه‌نه‌کان بڕیاربده‌ین له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندى کوردو خه‌ڵکى کوردستان گه‌مه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م یاسایه‌ بکه‌ین و به‌یه‌که‌وه‌و به‌ستراتیژێک بچینه‌ ناو هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌کى گشتى کورد قازانج ده‌کات، لایه‌نه‌کانى تریش له‌وانه‌یه‌ کورسییان به‌ربکه‌وێت، ئه‌وکات ده‌بێته‌ دابه‌شکارى، ئێمه‌ چۆن رێکده‌که‌وین له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌کانى تر، به‌ته‌ئکید سلێمانیش به‌شێک ده‌بێت له‌م پرسه‌ى که‌ رێککه‌وتنى له‌سه‌ر ده‌کرێت. ھاوڵاتی: به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌جیابوو پارتى ده‌توانێت له‌سلێمانى کورسى بهێنێت؟ سه‌عید پشده‌رى: ئه‌وه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن، ناتوانین ئێستا هیچ بڵێین، چونکه‌ داتایه‌کمان له‌به‌رده‌ست نییه‌. ھاوڵاتی: هه‌ندێک له‌کادیرانى پارتى گله‌یی ئه‌وه‌ده‌که‌ن له‌دواى 2005وه‌ که‌ هه‌ڵبژاردن کراوه‌ تائێستا ده‌نگى پارتى له‌سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌ تاڕاده‌یه‌ک نه‌گۆڕه‌ هه‌رچه‌نده‌ ژماره‌ى ده‌نگده‌ر زیادیکردووه‌؟ سه‌عید پشده‌رى: ئه‌وه‌ خوێندنه‌وه‌یه‌کى وردى ژماره‌یی پێویسته‌ له‌دواى راپه‌ڕینه‌وه‌ چه‌ند که‌س به‌شدارى هه‌ڵبژاردنى کردووه‌و رێژه‌ى ده‌نگه‌کان چۆن بووه‌و چۆن دابه‌شکراوه‌، هه‌ڵبژاردن به‌هه‌ڵبژاردن حسابى بۆ بکه‌یت دووباره‌ رێژه‌ى به‌شدارى و ژماره‌یى ده‌نگى هه‌موو لایه‌نه‌کان، ئه‌گه‌ر ئه‌و هاوکێشه‌یه‌ به‌ژماره‌ لێکبده‌ینه‌وه‌ ته‌ماشاده‌که‌یت هاوکێشه‌کان به‌جۆرێکى تر گۆڕانکارى به‌سه‌ردێت. مه‌سه‌له‌ى به‌ده‌ستهێنانى ده‌نگ په‌یوه‌ندى به‌شه‌فافیه‌تى هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هه‌یه‌، پرۆسه‌که‌ تاچه‌نده‌ شه‌فاف بووه‌، تاچه‌نده‌ یه‌کسانى له‌ده‌رفه‌ت هه‌بووه‌ بۆ ده‌نگدان و ئه‌و پرۆسه‌یه‌ى که‌په‌یوه‌ندى به‌دۆزینه‌وه‌ى ناوو گواستنه‌وه‌ى هه‌یه‌، ئێمه‌ له‌قۆناغه‌کانى رابردوو له‌هه‌ڵبژاردنه‌کانى پێشوو ده‌زانین چه‌ند گرفت بۆ خه‌ڵکى ئێمه‌ دروستبووه‌، زۆرجار تێبینیمان هه‌بووه‌ له‌سه‌ر ژماره‌ى ده‌نگه‌کان له‌هه‌ندێ وێستگه‌ى ده‌نگدان یان بنکه‌ى هه‌ڵبژاردن، که‌ئێمه‌ زانیومانه‌ ده‌نگى زۆرینه‌ هى ئێمه‌یه‌، له‌وانه‌یه‌ به‌جۆرێک له‌جۆره‌کان ئیشکالى یاسایی بۆ دروستکرابێت بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و وێستگه‌یه‌ داخڵى کۆى گشتى ده‌نگه‌کان نه‌کرێت. ئه‌و گه‌مه‌یه‌ى که‌ له‌هه‌ڵبژاردن ده‌کرێت له‌کاتى هه‌ڵبژاردن، پێموایه‌ وایکردووه‌ رێژه‌ى راسته‌قینه‌ى لایه‌نه‌کان ده‌رنه‌که‌وێت. ھاوڵاتی: گه‌مه‌ یان ئه‌نجامدانى ته‌زویرات؟ سه‌عید پشده‌رى: به‌ته‌ئکید یانى که‌ تۆ له‌بواره‌ یاساییه‌که‌ لاتداو ده‌رفه‌تت نه‌هێشت بۆ خه‌ڵکى تر، ده‌چێته‌ خانه‌ى ته‌زویره‌وه‌. ھاوڵاتی: یه‌کێتیش هه‌قى ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ به‌هه‌مانشێوه‌ گله‌یی بکات له‌هه‌ولێرو دهۆک ته‌زویرى له‌به‌رانبه‌ردا لێکراوه‌؟ سه‌عید پشده‌رى: ده‌کرێت بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ راپۆرته‌کانى هه‌ڵبژاردن و ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنانه‌ى تیمه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان، چاودێره‌کان کردوویانه‌و بۆ ئه‌و راپۆرتانه‌ى که‌ له‌کۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌، بزانین هه‌ڵسه‌نگاندنه‌کان چۆن کراوه‌. ھاوڵاتی: واتا ته‌زویرات هه‌بووه‌ له‌هه‌ڵبژاردنه‌کاندا؟ سه‌عید پشده‌رى: به‌بۆچوونى من هه‌بووه‌ به‌ڵێ. ھاوڵاتی: گروپێک پرۆژه‌یه‌کیان راگه‌یاندووه‌ بۆ به‌هه‌رێمکردنى سلێمانى، پرۆژه‌که‌یان هاوشێوه‌ى کانتۆنه‌کانى رۆژئاڤاى کوردستانه‌، پێتوایه‌ ئه‌مه‌ کارێکى باشه‌ هه‌رێمى کوردستان ببێت به‌چه‌ند هه‌رێمێک؟ سه‌عید پشده‌رى: جارێ خۆمان هه‌رێمێکى به‌هێزنین که‌یه‌کگرتووین، ئه‌گه‌ر بێتو پارچه‌ پارچه‌ ببین چۆن ده‌توانین به‌هێزبین، هه‌رێمى کوردستان به‌هه‌موویه‌وه‌ به‌رانبه‌ر به‌به‌شى عه‌ره‌بى عێراقى ئێمه‌ که‌مینه‌ین، ئه‌گه‌ر پارچه‌ پارچه‌ بین له‌که‌مینه‌ش که‌متر ده‌بینه‌وه‌، یانى ده‌بینه‌ که‌مینه‌یه‌کى لاواز، بۆیه‌ هه‌ر دابه‌شکارییه‌ک له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئێمه‌و خه‌ڵکى کوردستانیش نابێت. ھاوڵاتی: وه‌کو پارتى مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌سته‌و خه‌ڵکانه‌ ده‌که‌ن که‌ده‌یانه‌وێت هه‌رێمى پارێزگاى سلێمانى ئه‌نجامبده‌ن؟ سه‌عید پشده‌رى: ئێمه‌ له‌گه‌ڵ هیچ پرۆژه‌یه‌ک نین که‌په‌یوه‌ندى به‌دابه‌شکردنى هه‌رێمى کوردستانه‌وه‌ هه‌بێت. ھاوڵاتی: قسه‌تان چییه‌ له‌سه‌ر لامه‌رکه‌زى؟ سه‌عید پشده‌رى: ئێمه‌ هه‌مووکات له‌گه‌ڵ لامه‌رکه‌زیی بووین، نموونه‌یه‌کتان بۆ باسبکه‌م، ئێمه‌ له‌ناو حزبى خۆشمان و پێموایه‌ یه‌که‌مین حزبیش بووین بڕوامان به‌وه‌بوو، ته‌نانه‌ت له‌ناو حزبیش جۆرێک له‌لامه‌رکه‌زیه‌ت پیاده‌بکه‌ین، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش بۆ زیاتر له‌ (15) ساڵ ده‌بێت ئه‌نجومه‌نى سه‌رکردایه‌تى پارێزگاى سلێمانى لێره‌ دامه‌زراوه‌. بۆ ئه‌وه‌ى پارتیه‌کانى پارێزگاى سلێمانى جۆرێک له‌لامه‌رکه‌زیه‌تمان هه‌بێت، پێویست نه‌کات بۆ هه‌موو شتێک بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ سه‌ره‌وه‌. له‌ڕووى پرانسیپه‌وه‌ ئێمه‌ بڕوامان به‌لامه‌رکه‌زییه‌ت هه‌یه‌، که‌واته‌ به‌مۆدیلێکى باش و سیستمێکى باشى خۆبه‌ڕێوه‌بردنمان زانیوه‌، به‌هه‌مان شێوه‌ش بۆ حکومه‌تیش هه‌روایه‌، هه‌رشتێک که‌خزمه‌تى باشترى هاوڵاتیان بکات په‌یوه‌ندى به‌خۆشگوزه‌رانى و گه‌شانه‌وه‌و به‌ره‌وپێشچوونى که‌رته‌ جیاجیاکانى ژیانه‌وه‌ هه‌بێت، ئه‌وه‌مان پێ باشه‌، به‌نیسبه‌ت لامه‌رکه‌زیشه‌وه‌ له‌کارنامه‌ى حکومه‌تى خۆمان وازحه‌و باسکراوه‌و ئیشى له‌سه‌رکراوه‌و بڕوامان پێیه‌تى. ھاوڵاتی: ساڵێک تێپه‌ڕبووه‌ به‌سه‌ر کابینه‌ى نۆى حکومه‌تى هه‌رێم، پێتوایه‌ ئه‌م کابینه‌یه‌ جیاوازبێت له‌کابینه‌کانى پێش خۆى؟ سه‌عید پشده‌رى: ره‌نگه‌ ئاسان نه‌بێت به‌و دۆخه‌ ناسروشتیه‌ى که‌کابینه‌ى نۆیه‌م پیایدا تێپه‌ڕبووه‌، ئێمه‌ بتوانین هه‌ڵسه‌نگاندنێکى زۆر وردى بابه‌تى بکه‌ین، چونکه‌ دۆخێک بووه‌ ساڵێکى زۆر نائاسایی بووه‌، پێموایه‌ ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌ ره‌نگه‌ بۆ تێپه‌ڕبوونى دوو ساڵ یان ته‌واوبوونى کابینه‌که‌، ئه‌وکات مرۆڤ ده‌توانێت بابه‌تیانه‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بکات. ھاوڵاتی: که‌سوکارى شه‌هیدانی پارتى گله‌یی ئه‌وه‌ده‌که‌ن پرۆژه‌یه‌کى نیشته‌جێبوونیان بۆکراوه‌و چه‌ند ساڵه‌ هێشتا ته‌واونه‌کراوه‌؟ بۆچى له‌هه‌ولێرو دهۆک پارتى ئیشه‌کانى زووترو باشتر به‌راورد به‌سلێمانى ته‌واوده‌کات؟ سه‌عید پشده‌ری: جارێ ئێمه‌ قه‌رزارى بنه‌ماڵه‌و که‌سوکارى سه‌ربه‌رزى شه‌هیدانین، هه‌رشتێک بۆ ئه‌وان بکرێت نه‌ک ته‌نها یه‌که‌یه‌کى نیشته‌جێبوون قه‌ره‌بووى دڵۆپێک خوێنى شه‌هیده‌کانیان ناکاته‌وه‌، قه‌ره‌بووى یه‌ک ساته‌وه‌ختى مناڵێک که‌ بێ باوک بووه‌ نایکاته‌وه‌. یه‌کێک له‌ئه‌رکه‌ له‌پێشینه‌کانى خۆمان و به‌ڵێنێکى شه‌خسى جه‌نابى سه‌رۆک بارزانییه‌ که‌پێمان وایه‌ ئه‌و ره‌مزى وه‌فایه‌ بۆ هه‌موو خه‌ڵکى کوردستان، به‌ڵام به‌تایبه‌تى بۆ بنه‌ماڵه‌ى سه‌ربه‌رزى شه‌هیدان، له‌ستراتیژى ئێمه‌دا هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ده‌بێ خزمه‌تێکى بێشومار بۆ که‌سوکارى سه‌ربه‌رزى شه‌هیدان بکرێت. ئه‌وه‌ى که‌په‌یوه‌سته‌ به‌ئه‌م پرۆسه‌یه‌وه‌ دووخاڵ هه‌یه‌، یه‌که‌م به‌داخه‌وه‌ ئه‌و گرفته‌ کارگێڕیانه‌ى لێره‌ بۆمان دروستکراوه‌ له‌سه‌ره‌تاى پرۆژه‌که‌وه‌، دووه‌م ئه‌و قه‌یرانه‌ داراییه‌ى که‌هه‌موو سێکته‌ره‌کانى ژیانى گرتووه‌ته‌وه‌ یان رایگرتووه‌، یان سستى کردووه‌، یان دوای خستوه‌، بۆیه‌ به‌ته‌ئکید کار له‌و پرۆژه‌یه‌دا ده‌کرێت. ھاوڵاتی:  نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان ئیمانیۆڵ ماکرۆن، سه‌رۆکى فه‌ره‌نساى له‌به‌غدا بینى و دواتریش سه‌ردانى تورکیاى کرد، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا ده‌ڵێت گفتوگۆکانمان بۆ شه‌ڕى هاوبه‌ش بووه‌ به‌رانبه‌ر پارتى کرێکارانى کوردستان(په‌که‌که‌)، ئایا پارتى ده‌چێته‌ ژێر بارى شه‌ڕى کورد به‌رانبه‌ر کورده‌وه‌؟ سه‌عید پشده‌رى: ئه‌وه‌نده‌ى ئێمه‌ ئاگاداربین سه‌ردانه‌که‌ى جه‌نابى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان بۆ به‌غدا سه‌ردانێکى سه‌رکه‌وتوو بووه‌، هه‌م له‌گه‌ڵ حکومه‌تى ناوه‌ندى یه‌کتر بینراوه‌، هه‌م له‌گه‌ڵ ماکرۆن کۆمه‌ڵێک شتى ئاینده‌یی زۆرباشى له‌سه‌ر هه‌ڵچنراوه‌، پێموایه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى عێراق و هه‌رێمێکى کوردستانى به‌هێزیش ده‌بێ، به‌هه‌مان شێوه‌ش سه‌ردانه‌که‌ى تورکیاش دیدارى نێوان سه‌رۆک نێچیرڤان بارزانى و ئه‌ردۆغان پێمانوایه‌ پێداچوونه‌وه‌یه‌کى جددی بووه‌ به‌پرسى دراوسێیه‌تى، به‌و پرسه‌ دیبلۆماسی و ئیداریی و ئابورییانه‌ کراوه‌ که‌په‌یوه‌ندى به‌هه‌ردوولاوه‌ هه‌یه‌. ئه‌وه‌ى که‌په‌یوه‌ندى به‌ڕۆژئاواى کوردستانه‌وه‌ هه‌بێت، قسه‌ له‌سه‌ر شه‌ڕ نییه‌ به‌رانبه‌ر به‌په‌که‌که‌، قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ چۆن هه‌وڵبدرێت رۆژئاواى کوردستان به‌جۆرێک له‌جۆره‌کان ببوژێته‌وه‌و ده‌ربازى ببێت له‌هه‌موو ئه‌و نه‌هامه‌تیانه‌ى تووشى بووه‌. پارتى به‌رانبه‌ر به‌تورکیاو به‌رانبه‌ر به‌باکورى کوردستان و هه‌موو پارچه‌کانى ترى کوردستانیش سیاسه‌تى پارتى ئاشکرایه‌، ئێمه‌ هه‌موو جارێک ئه‌گه‌ر پێمان کرابێت ئامۆژگاریمان داوه‌ به‌لایه‌نه‌کانى ترو وتوومانه‌ ئه‌زموون پێى وتووین شه‌ڕ چاره‌سه‌رى ئه‌م بابه‌تانه‌ ناکات، هێزیش ناتوانێت ده‌نگى زوڵاڵى کورد له‌هیچ یه‌کێک له‌و پارچانه‌ سه‌رکوت بکات، بۆیه‌ باشترین رێگا رێگاى ئاشتیانه‌یه‌ به‌دیالۆگ، به‌لێک تێگه‌یشتن چاره‌سه‌رى ئه‌م کێشانه‌ بکات، بۆ ئه‌وه‌ى چى دیکه‌ خوێنى کوردو لایه‌نه‌کانى تریش به‌هه‌ده‌ر نه‌ڕوات. ھاوڵاتی: پێتوایه‌ ده‌بێت نێچیرڤان بارزانى سه‌رمه‌شقى دیالۆگى ئاشتیانه‌ى نێوان تورکیاو پارتى کرێکاران بێ بۆ ئه‌وه‌ى شه‌ڕ بوه‌ستێنرێت؟ سه‌عید پشده‌رى: ئێمه‌ هه‌موو کاتێک به‌رانبه‌ر به‌تورکیاو پارتى کرێکارانى کوردستانیش ئه‌وه‌ وێنه‌ى سیاسه‌تى ئێمه‌ بووه‌، که‌ تکایه‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ مێزى دانوستان و بۆ گفتوگۆو به‌ئاشتیانه‌ چاره‌سه‌رى کێشه‌کانتان بکه‌ن. ھاوڵاتی: ئه‌و وته‌یه‌ى مه‌ولود چاوش ئۆغلۆ چۆن لێکده‌ده‌یته‌وه‌ که‌ده‌ڵێت گفتوگۆمان هه‌بووه‌ له‌سه‌ر شه‌ڕى هاوبه‌ش به‌رانبه‌ر په‌که‌که‌؟ سه‌عید پشده‌ری: ئه‌وه‌ى من ئاگاداربم گفتوگۆ له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌یان نه‌کراوه‌. ھاوڵاتی: کۆنگره‌ى پارتى زۆر دواکه‌وت، که‌ى ده‌کرێت؟ سه‌عید پشده‌ری: کۆنگره‌ى پارتى ئه‌مجاره‌یان که‌دواکه‌وتووه‌ په‌یوه‌ندى به‌ کۆڤید 19و کۆرۆناوه‌ هه‌یه‌، رێنماییه‌کان خۆتان ده‌زانن پێمان ده‌ڵێن هه‌موو جۆره‌ گردبوونه‌وه‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌ک ره‌نگه‌ مه‌ترسى ئه‌م په‌تایه‌ زیاتر بکات، کۆنگره‌ش خۆى مه‌رکه‌زى کۆبوونه‌وه‌یه‌، بۆیه‌ ره‌نگه‌ به‌جۆرێک چاوه‌ڕوانبکرێت تابزانرێت ئاینده‌ى ئه‌م نه‌خۆشیه‌ چى لێ به‌سه‌ردێ و چاره‌نووسى ئه‌و هه‌وڵه‌ زانستیانه‌ى که‌کراویشه‌ وه‌ک ڤاکسین که‌ى ده‌گاته‌ ئێره‌، به‌و هیوایه‌ین ئه‌م په‌تایه‌ زوو درێژه‌ نه‌کێشێت و له‌ئاینده‌یه‌کى نزیکدا کۆنگره‌که‌ بکرێت. ھاوڵاتی: په‌یوه‌ندیه‌کانى نێوان هه‌رێم و به‌غدا گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ى بڕێک پاره‌ بنێرێت، پێت وایه‌ هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکبکه‌وێت باشتره‌ یان نه‌وت به‌سه‌ربه‌خۆیی بفرۆشێت باشتره‌؟ سه‌عید پشده‌ری: وه‌کو خۆم سه‌عید پێموایه‌ ئه‌گه‌ر بمانتوانیایه‌و ئێستاش بتوانین ئابورى سه‌ربه‌خۆى خۆمان بونیات بنێین، زۆرباشتره‌ ئێمه‌ ئیعتیمادمان له‌سه‌ر داهاتى هه‌رێمى کوردستان بێت، به‌ڵام ئایا تائێستا چه‌ند توانیومانه‌ له‌م پرۆسه‌یه‌ سه‌رکه‌وتووبین، ئه‌وه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ئابوریناسه‌کان زیاتر قسه‌ى له‌سه‌ر بکه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێمه‌ له‌م پرۆسه‌یه‌ش سه‌رکه‌توو نه‌بین، ئێمه‌ هه‌رێمێکى فیدڕاڵین له‌ناو وڵاتێک که‌پێى ده‌وترێت عێراق، ئه‌رک و مافمان هه‌یه‌و پێویسته‌ به‌پێى ده‌ستور مافه‌کانمان پارێزراوبێت. ھاوڵاتی: پارتى کرێکاران پارتى به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌که‌ن نزیکه‌ى 40 کیلۆمه‌تر کوردستان له‌لایه‌ن تورکیاوه‌ داگیرکراوه‌و به‌زمانى ئه‌وان ئه‌وترێت پارتى هاوکارى تورکیاو میته‌؟ ئایا پارتى نایه‌وێت له‌گه‌ڵ په‌که‌که‌ رێکبکه‌وێت و چاره‌سه‌رى کێشه‌کانى نێوانیان بکات؟ سه‌عید پشده‌رى: پارتى بۆ نایه‌وێ، نا پارتى ده‌یه‌وێت و هه‌میشه‌ هه‌وڵیداوه‌و ویستویه‌تى به‌شێک بێت له‌برایه‌تى و له‌ئاشتى و چاره‌سه‌رو پێکه‌وه‌ژیان و له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌نه‌ سیاسییه‌کانى هه‌ر چوار پارچه‌که‌ى کوردستان، ستراتیژى پارتى نه‌ته‌وه‌ییه‌. فکرو فه‌لسه‌فه‌ى پارتى له‌سه‌ر دوو پایه‌ى ئه‌ساسییه‌، یه‌کێکیان دیموکراسییه‌، ئه‌ویتریان ناسیۆنالیستیه‌، بۆیه‌ حزبێک که‌بنه‌ما فکرى و فه‌لسه‌فیه‌که‌ى بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ حزبى ناسیۆنالیستى، ناکرێت به‌شێک بێت له‌توندڕه‌وی و کێشه‌، ئێمه‌ نه‌مانشاردووه‌ته‌وه‌و ناشیشارینه‌وه‌، ئێمه‌ پێمانخۆشه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موولایه‌نه‌ کوردستانیه‌کانى هه‌ر چوارپارچه‌ى کوردستان رێک و ته‌باو برابین، به‌مه‌رجێک ئه‌وانیش وابن. ئێمه‌ پێمان وایه‌ هه‌موولایه‌کمان ده‌بێت بگه‌رێینه‌وه‌ بۆ مێزى ئاشتى و گفتوگۆ، به‌ئاشتیانه‌ چارسه‌رى ئه‌و کێشانه‌ بکه‌ین، هه‌رگیز نامانه‌وێ رۆژێک له‌ڕۆژان له‌دوو سه‌نگه‌رى جیاوازدا  بین له‌گه‌ڵ پارتى کرێکارانى کوردستان (په‌که‌که‌)دا، پێمانخۆشه‌ ته‌واوکه‌رى یه‌کتربین. تۆمه‌تبارکردنیش ئاسانه‌و له‌مێژووى رابردووى په‌که‌که‌ که‌سه‌نگه‌رى له‌پارتى گرتووه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى زۆر وێستگه‌و قۆناغ به‌رگرى له‌په‌که‌که‌ کردووه‌، به‌ڵام ئه‌وان رۆژێک له‌ڕۆژان دانیان به‌لایه‌نه‌ ئه‌رێنیه‌کانى پارتى نه‌ناوه‌، وه‌کو ئه‌وه‌ى بڕیارى کۆتایی ئه‌وه‌یان دابێت له‌و سه‌نگه‌ره‌ بمێننه‌وه‌. با له‌بیرمان نه‌چێت کاتێک سه‌رۆک بارزانى له‌تورکیا بوو چه‌ند ئیحراجیان کرد بۆ ئه‌وه‌ى ناوى په‌که‌که‌ وه‌کو هێزێکى تیرۆریست بهێنرێت، به‌ڵام جه‌نابى سه‌رۆک به‌هیچ جۆرێک رازى نه‌بوو وه‌کو هێزێکى شۆڕشگێرى نیشتیمانپه‌روه‌ر ناوى هێناون.

    ئارا ئیبراهیم   ئه‌ندامێکى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌دات که‌ئه‌و ماوه‌یه‌ى وه‌ک سه‌قفى زه‌مه‌نى دیارییان کردووه‌ بۆ چاکسازى له‌کابینه‌ى نۆیه‌مدا، به‌هۆى هاتنى ڤایرۆسى کۆرۆناو دابه‌زینى نرخى نه‌وت درێژیان کردووه‌ته‌وه‌و ده‌شڵێت:» ئه‌گه‌ر تا (10) مانگى دیکه‌ چاکسازى نه‌کرا ئاماده‌ین بکشێینه‌وه‌ له‌حکومه‌ت». رۆژى شه‌ممه‌ 5ى ئه‌یلولى 2020 له‌کۆبوونه‌وه‌ى جڤاتى نیشتمانى گۆڕاندا له‌نێوان نوێنه‌رى فراکسیۆنى گۆڕان له‌به‌غداو تیمى گۆڕان له‌کابینه‌ى نۆیه‌م، ده‌نگه‌ ده‌نگ دروستبووه‌و به‌و هۆیه‌وه‌ نیو کاتژمێر کۆبوونه‌وه‌که‌ راگیرا. هه‌ر رۆژى شه‌ممه‌ فراکسیۆنى گۆڕان له‌په‌رله‌مانى عێراق به‌یاننامه‌یه‌کى ده‌رکردو به‌توندى ره‌خنه‌ى له‌سه‌رکردایه‌تى بزوتنه‌وه‌که‌ گرتووه‌و ده‌ڵێن «که‌مینه‌یه‌ک له‌ناو گۆڕاندا بڕیار به‌سه‌ر زۆرینه‌ى گۆڕاندا ده‌دات». یه‌کێک له‌ئه‌ندامانى فراکسیۆنى گۆڕان له‌په‌رله‌مانى عێراق جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌فراکسیۆنى گۆڕان له‌عێراق له‌گه‌ڵ ئه‌م به‌شدارییه‌ى گۆڕان نییه‌ له‌ناو کابینه‌ى نۆیه‌مدا که‌دۆخى خه‌ڵک زۆر خراپه‌و موچه‌ بڕین هه‌یه‌، ناکرێت بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌مانه‌ بێده‌نگ بێت. ئه‌و ئه‌ندامه‌ى فراکسیۆنى گۆڕان که‌نه‌یویست ناوى بهێندرێت، جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ به‌شێک له‌ئه‌ندامانى خانه‌ى راپه‌ڕاندن ده‌یانه‌وێت ئه‌ندامانى فراکسیۆنى گۆڕان ئه‌ڵقه‌ له‌گوێى ئه‌وان بن،»ئێمه‌ به‌رژه‌وه‌ندى خه‌ڵک له‌وه‌دا نابینین بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌ناو حکومه‌تدا بێت و چاکسازى نه‌کرێت و گه‌نده‌ڵى له‌دۆسیه‌ى نه‌وتى هه‌رێمدا هه‌بێت و داهاته‌کان ناشه‌فاف بن و ئێمه‌ بێده‌نگ بین». هاوکات باسى له‌وه‌شکرد، هه‌موو ئه‌گه‌ره‌کان له‌به‌رده‌میاندا کراوه‌ ده‌بێت به‌تایبه‌ت که‌کاره‌کانیان له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ى خانه‌ى راپه‌ڕاندندا هه‌ڵبپه‌سێرن، وتیشى:» ئه‌وانه‌ى که‌پێشتر له‌ناو یه‌کێتیدا بوون و ئێستا گۆڕانن به‌هه‌مان عه‌قڵییه‌ت ده‌یانه‌وێت ئه‌ندامه‌کانى فراکسیۆن گوێڕایه‌ڵى ئه‌وان بن، له‌کاتێکدا ئێمه‌ ده‌چینه‌ ناو خه‌ڵکه‌وه‌و ده‌زانین دۆخى خه‌ڵک چۆنه‌«. ده‌رباره‌ى ده‌رئه‌نجامى ئه‌و جیاوازییه‌و به‌رده‌وامى گۆڕان له‌ناو حکومه‌تدا، جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ «بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌لێوارى لێکترازان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کى قوڵدایه‌و جه‌ماوه‌ره‌که‌ى زیاتر له‌خۆى توڕه‌و نیگه‌رانتر ده‌کات ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێت له‌ناو حکومه‌تدا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر بکشێته‌وه‌ به‌هاوڵاتیان ده‌ڵێت وه‌عدى چاکسازى و نه‌هێشتنى گه‌نده‌ڵیمانداو پێمان نه‌کراو پارتى به‌ڕێکه‌وتنه‌که‌یه‌وه‌ پابه‌ند نه‌بووه‌«. ئه‌ندامێکى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ده‌ڵێت فراکسیۆنى گۆڕان لایانداوه‌ له‌ده‌ستورى گۆڕان، ئه‌وه‌ دووپاتده‌کاته‌وه‌ ئه‌گه‌ر تا (10) مانگى دیکه‌ کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم چاکسازییه‌کان جێبه‌جێ نه‌کات، ئاماده‌ن ده‌نگ بۆ کشانه‌وه‌ بده‌ن له‌ناو جڤاتى نیشتمانیدا. نزار محه‌مه‌د، ئه‌ندامى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:» له‌کۆبوونه‌وه‌ى جڤاتى نیشتمانیدا که‌مێک موناقه‌شه‌ دروست بوو، نه‌ ده‌نگه‌ ده‌نگ هه‌بوو، نه‌ هیچ، به‌ڵام دواتر هه‌ندێ له‌براده‌رانى فراکسیۆنى گۆڕان له‌ده‌ره‌وه‌ شته‌که‌یان گه‌وره‌ کرد، چونکه‌ تیمى گۆڕان له‌حکومه‌تى هه‌رێم باسیان له‌وه‌کرد له‌وه‌ ئاسانتر نییه‌، ئه‌گه‌ر جڤاتى نیشتمانى گۆڕان ده‌نگ به‌کشانه‌وه‌ بدات، ئه‌وانیش ناچنه‌وه‌ بۆ حکومه‌ت، به‌ڵام باسى دۆخه‌که‌یان کرد به‌هۆى کۆرۆناو دابه‌زینى نرخى نه‌وته‌وه‌«. ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، فراکسیۆنى گۆڕان له‌په‌رله‌مانى عێراق ده‌یانه‌وێت بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان له‌حکومه‌تى هه‌رێم بکشێته‌وه‌، به‌ڵام» سه‌رکردایه‌تى گۆڕان و جڤاتى نیشتمانى به‌قسه‌ى ئه‌وان ناکات، به‌ڵکو واقعبینیانه‌و سیاسییانه‌ ده‌ڕوانێته‌ دۆخه‌که‌ به‌هۆى بوونى کۆرۆناو دابه‌زینى نرخى نه‌وته‌وه‌ نه‌توانراوه‌ چاکسازییه‌کان هه‌نگاوى زیاتر بنرێت، ئه‌و سه‌قفه‌ زه‌مه‌نییه‌ى گۆڕان دایناوه‌ گۆڕانکارى به‌سه‌ردا هاتووه‌، ئه‌گه‌ر تا (10) مانگى دیکه‌ یان دوو ساڵى ته‌واوى کابینه‌ى نۆیه‌م چاکسازى نه‌کرێت، ئاماده‌ین ده‌نگ به‌کشانه‌وه‌ بده‌ین له‌حکومه‌تدا». ئه‌و ئه‌ندامه‌ى جڤاتى نیشتمانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان ره‌خنه‌ى توندى له‌تیمى فراکسیۆنى گۆڕان له‌په‌رله‌مانى عێراق گرت و وتى:» به‌شێک له‌وانه‌ى بوونه‌ته‌ په‌رله‌مان له‌عێراق و هه‌رێمى کوردستانیش، خه‌ڵکانى سه‌ربه‌خۆ بوون و گۆڕان پێی باش بووه‌ کاندیدیان بکات، ناکرێت بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان ئیعتماد بکاته‌سه‌ر بۆچوونى ئه‌وان بۆ کشانه‌وه‌و مانه‌وه‌ له‌حکومه‌تدا، ته‌نانه‌ت سه‌رۆکى فراکسیۆنى گۆڕان له‌به‌غدا ده‌نگى به‌به‌شداریکردن له‌حکومه‌تدا داوه‌«. نزار محه‌مه‌د، ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ده‌زانن دۆخى هاووڵاتیان خراپه‌و موچه‌ لێى بڕدراوه‌، به‌ڵام به‌هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌ى گۆڕان له‌حکومه‌ت هیچ له‌دۆخه‌که‌ ناگۆڕن که‌خاوه‌نى (12) کورسى په‌رله‌مانن له‌هه‌رێمى کوردستاندا. هاوکات، ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو دسپلین له‌ناو گۆڕاندا لاوازه‌و وتى:» ناکرێت هه‌ر که‌سێک هه‌ستێت له‌خۆیه‌وه‌ قسه‌ بکات، بۆچوونى جیاوازو راى جیاواز هه‌یه‌، به‌ڵام فراکسیۆنى گۆڕان له‌به‌غدا ده‌یانه‌وێت فه‌رزى بکه‌ن به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌که‌دا که‌ له‌حکومه‌ت بکشێنه‌وه‌«. ئه‌ندامه‌که‌ى جڤاتى نیشتمانى گۆڕان ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه‌، فراکسیۆنى گۆڕان ده‌بێت کارى خۆیان بکه‌ن له‌په‌رله‌مانداو دوو مانگ جارێک کاره‌کانیان به‌ڕاپۆرت بده‌نه‌ ژوورى حکومه‌ت و په‌رله‌مان، به‌ڵام تائێستا نه‌یانکردووه‌و هیچ که‌سێک لێپرسینه‌وه‌یان لێناکات، که‌ ده‌بێت»ژوورى حکومه‌ت و په‌رله‌مان لێیان بپرسێته‌وه‌، چونکه‌ ئه‌وان هیچیان نه‌کردووه‌ له‌په‌رله‌ماندا، هاتوون فشار ده‌که‌ن له‌بزوتنه‌وه‌که‌ که‌بکشێنه‌وه‌ له‌حکومه‌تدا، که‌ئه‌وه‌ بڕیارى جڤاتى نیشتمانى ده‌وێت».

‌ھاوڵاتی، دیمەن ئیسماعیل دەیان کارگەی چەوو لم لەسەر رووباری سیروان لەناوچەی گەرمیان بوونەتە هۆکارى وێرانبوونى رووبارەکە، ئەگەرچی بەرپرسانی ناوچەکە وەکو سەرچاوەیەکی داھات سەیری دەکەن، بەڵام ژینگەپارێزی دەڵێت بەشێوەی «نازانستی» دەردەھێنرێن. بەرپرسانی ناوچەکە ھۆکاری مانەوەی کانەکان لەسەر رووبارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە بەلابردنى غەسالەکان یان دوورخستنەوەیان، زیانى ئابورى هەیە، دەڵین ئەو کارە دەبێتەهۆى گرانبوونى چەوو لم. ماوەی چەند رۆژێکە دەنگی ناڕەزایەتی لەناوچەکە دروستبووە لەسەر شێوازی دەرھێنانی کانزاکانی چەوو لم لەسەر رووبارەکە کەبوونەتە ھۆی گۆڕینی ئاڕاستەی ئاوی رووبارەکەو بڕینەوەی دارو کۆچکردنی باڵندەکان. دەنگە ناڕەزایەتیەکان داوادەکەن ناوچەکە بکرێت بەگەشتوگوزارو ژینەگەکەی بپاریزرێت و سەوزاییەکانی تێکنەدرێت. بۆ ئەم مەبەستە کەمپینێک لەناوچەکە راگەیانراوە. چالاکوان ئەیاد محەمەد دانیشتووى کەلارەو لەو کەمپینەدا بەشدارە بە هاوڵاتى وت «غەسالەکان رووباری سیروانیان وێرانکردووە، پابەندى رێنماییەکان نابن، ئەمە لەلایەک، لەلایەکى تریشەوە دارەکان بڕاونەتەوە کاریگەرى خراپى دروستکردووە، رووبارى سیروانیان بەرەو لەناوچوون بردووە». وتیشى «داوامان لەلایەنى پەیوەندیدار کردووە بۆ لابردنى غەسالەکان، دووربخرێنەوە بۆ شوێنێکى تر، ئەگەر زیادەڕەوى دەکەن سزاى قورس بدرێن، هەروەها یاساکان توندتر بکرێتەوە». ھەروەھا وتی «ئەمە زۆرى تێناچێت بۆ حکومەت، نازانین بۆ سزایەکى ئەوتۆ نادرێن، یاسا رێگەنادات یان بەرپرس و کەسى گەورە لەپشتیانەوەیە؟». سەرچاوەکانی رووبارى سیروان لە باشورو رۆژھەڵاتی کوردستانەوە ھەڵدەقوڵێن، ئەو بەشەى لەعێراقە درێژییەکەى نزیکەى (٤٢٠) کیلۆمەترەو بەناوچەی گەرمیاندا تێدەپەڕێت و لەخواروی بەغدا دەڕژێتە رووبارى دیجلە. عەبدولموتەلیب رەفعەت، بەڕێوەبەر لەبەڕێوەبەرایەتى ژینگەو سەرچاوەکانى ئاو لەگەرمیان بۆ هاوڵاتى وتى «ئەگەر ئەم رووبارە لەشوێنێکى تر بوایە دەکرایە شوێنێکى گەشتوگوزار، زۆرى غەسالەکان لەو شوێنە بوونەتە هۆى کۆچکردنى بەشێکى زۆرى زیندەوەران، جۆرى ئاوەکەشى تێکداوەو کاریگەرى لەسەر تەندروستى مرۆڤ هەیە، کەمى سەوزاییش لەلایەکەوە کەڕێژەى سەوزایى زۆر کەمە 5%ە» بەپێى ئامارى بەڕێوەبەرایەتى نەوت و کانزاکانى گەرمیان لەدەربەندیخانەوە تاوەکو باشوری کەلار (٢٧) کارگەى چەوو لم لەسەر رووبارەکە هەیە، مۆڵەتى یاساییان هەیەو کاردەکەن. یادگار فەتاح، بەڕێوەبەرى نەوت و کانزاکانى گەرمیان بۆ هاوڵاتى وتى «بەهەموو شێوەیەک پشتگیرى هەموو جۆرە کەمپینێک دەکەین بۆ پاراستنى رووبارى سیروان، ئەگەر لەدەرەوەى سنوورى خۆیان کاربکەن یان بڕێکى زۆر مەواد هەڵگرن، بەپێى یاساى رێکخستنى وەبەرهێنانى کانزایى، سزا دەدرێن». ھەموو کانێک مۆڵەتى یاسایى پێدەدرێت بەو مەرجەی چەند فەرمانگەیەک رەزامەندی لەسەر دەربڕن، کەئەوانیش بریتین لەبەڕێوەبەرایەتیەکانی دارستان و پاوان، ئیدارەى گەرمیان، قایمقامیەت، ژینگەو سەرچاوەکانى ئاو، شارەوانى، نەوت و کانزاکان. ھەندێک لەوانەی مۆڵەتیان وەرگرتووە دارەکان دەبڕنەوە یان گڕی تیبەردەدەن، بۆ ئەوەی رووبەرێکی زۆر چەوو لم دەربێنێت. یادگار فەتاح وتى «ئێمە وەکو بەڕێوەبەرایەتیەکەمان لەساڵى رابردووەوە لیژنەکەمان (٣٢) کانى چەوو لمیان سزاداوە، بەپێى یاسا کاریان نەکردووە، کارى بڕینەوەى دارو تێکدانى ژینگەى رووبارى سیروانیش لایەنى تر هەریەکەو یاساى خۆیان بەسەردا جێبەجێ بکەن». بەپێى یاساکان لەنەوت و کانزاکاندا ئەو چاڵانەى هەڵدەکەندرێت، دەبێت بەڕێژەى 50% پڕبکرێنەوە، ئەگەرچى رووبارەکە چاڵى زۆرى تێدایەو بەشێکیان کۆنن تاوەکو ئێستا پڕ نەکراونەتەوە. بەوتەى ئەو بەڕێوەبەرە لابردنى غەسالەکان یان دوورخستنەوەیان، زیانى ئابورى هەیە، دەبێتەهۆى گرانبوونى چەوو لم لەشوێنەکانى تر چوار قات دەفرۆشرێت. دورەید سەلیم، وتەبێژى ژینگەپارێزى گەرمیان بۆ هاوڵاتى وتى «ئێمە سەرچاوەیەکى سروشتیمان هەیە، خۆى لەچەوو لم دەبینێتەوە، بەشێوەیەکى نازانستى دەردەهێندرێت، ئەم میکانیزمە مەترسى هەیە، پەیوەندى بەلایەنى پەیوەندیدار هەیە، دەبێت هەر کەسەو لەلایەن خۆیەوە، هەوڵى بۆبدات تاوەکو ئەم تێکدانە راگرێن». وتیشى «ئەم زیادەڕەوییە بەردەوامە تاوەکو ئێستاش، نووسراوى فەرمیمان ئاراستەى ئیدارەى گەرمیان کردووە، هەندێک خاڵمان خستۆتە بەرچاو، بەشێکى تاوەکو ئێستا جێبەجێ نەکراوە، لە ١٤/٦ەوە لایەنى پەیوەندیدار بەم بابەتە ئاگادارکردۆتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا کۆبوونەوە نەکراوە». بەپێى ئامارى دەستەى ژینگە لەگەرمیان رێژەى سەوزایى  5%ە کە بەپێى ستانداردى جیهان پێویستە ١٥% کەمتر نەبێت. بەڕێوەبەری نەوت و کانزاکانی گەرمیان وتی «سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان دەسەڵاتی تەواوەتی پێبەخشیوین تاڕێوشوێنی پێویست بگرینەبەر لەگەڵ ئەو شوێن و کەسانە کەزیادەڕۆیی دەکەن». یادگار فەتاح باسی لەوەشکرد لەسەر راسپاردەی سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان، سەردانی مەیدانییان بۆ سەر رووباری سیروان کردووەو دوو کارگەی چەوولم-یان سزاداوە. وتیشی «بڕیاریشمانداوە بەتوندترین شێوە سزای دارایی بۆ ئەو زیادەڕۆکارانە بنووسین، بەجۆرێک لەبەرامبەر هەر مەترێک زیادەڕۆییدا پارەی سێ مەتریان لەسەر بژمێرین». بڕیارە کۆبوونەوەی لایەنە پەیوەندیدارەکانی گەرمیان «لەنزیکترین» کاتدا ئەنجامبدرێت سەبارەت بەو کێشەیە، ئەوەش بەپێی وتەی هونەر مەحمود عەزیز بەڕێوەبەری دارستان و پاوانی گەرمیان. هونەر مەحمود وتی «گرنگە شێوازو میکانیزمی پێدانی مۆڵەت و کارکردن بگۆڕدرێت، بەشێوەیەک بێت لەبەرژەوەندی خەڵک و رووبارەکە بێت». رووباری سیروان لەزنجیرە چیاکانی زاگرۆس لەڕۆژھەڵاتی کوردستانەوە لەنزیک شاری سنەوە ھەڵدەقوڵێت، پاشان لەنێوان ھەورامانەوە دێتە باشووری کوردستان، چەند جۆگەیەکی تریش لەناو ھەرێمی کوردستانەوە دەڕژێنە رووبارەکە، دواتر لەباشووری شاری بەغدادی پایتەختی عێراقەوە دەڕژێتە رووباری دیجلەوە. سیروان درێژییەکەی لەھەردوو دیوی کوردستان و عێراقدا دەگاتە (٤٤٥) کم. چەندین شاری دەکەونە سەر لەوانە دەربەندیخان، کەلار، باعقوبە. دوو بەنداوی لەسەر دروستکراوە کە بەو هۆیەشەوە دوو دەریاچەی دروستکردووە دەریاچەی دەربەندیخان و دەریاچەی حەمرینن. ئاوی رووبارەکە بۆ ئاودێری و راوەماسی بەکاردەھێنرێت سەرەڕای دەرھێنانی چەوو لم تێیدا، بەڵام وەکو گەشتوگوزار تائێستا سوودی لێ نەبینراوە.

‌ھاوڵاتی نزیکەی سێ ساڵە قسەو باسێکی زۆر هەیە لەسەر دیارنەمانی (27) ملیارو هەندێک جار (36) ملیار دۆلار لەخەزێنەی کۆماری ئیسلامی ئێران، بەشێک لەبەرپرسانی ئەو وڵاتە رایانگەیاندووە؛ زۆربەی ئەو دۆلارانەی لەخەزێنەی حکومەتەوە بەبەهای (4200) تمەن بۆ هەر دۆلارێک، بەناوی بازرگانی و هاوردەکردنەوە بەکارهێنراوە بەقاچاخ لەبازاڕەکانی سلێمانی لەهەرێمی کوردستان کڕین و فرۆشتنی پێوەکراوە. جەواد کەریمی قدوسی، پەرلەمانتاری سەر بەفراکسیۆنی محافزکاران لەپەرلەمانی ئێران لەدانیشتنێکی تایبەت بەدۆخی ئابوریی وڵاتەکەی رایگەیاند؛ ساڵێ (2017) بەبڕیاری حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران (36) ملیار و یەک ملیۆن دۆلار لەخەزێنەی حکومەت کەوتووەتە دەست چەند باندێکی قاچاخچی و ماددە هۆشبەرەکان و لەڕێگەی ئەوانەوە ئەو پارەیە گەیەنراوەتە شاری سلێمانی لەهەرێمی کوردستان کە لەژێر دەسەڵاتی ئەمەریکاو سعودیەدایەو دوای ئەوەش نزیکەی (80) تۆن زێڕی ئێران بەهەمانشێوە رەوانەی چەند وڵاتێک لەناوچەکە کرا کەزۆربەی چووەتە هەرێمی کوردستان. جەواد کەریمی قدوسی پەرلەمانتارەکەی کۆماری ئیسلامی ئێران جەختی لەوەکردووەتە دوای بەقاچاخبردنی دۆلارەکانی ئێران بۆ سلێمانی و زۆربەی زێڕەکەشی بۆهەرێمی کوردستان و چەند وڵاتێکی دراوسێ، کتوپڕ بەهای هەر دۆلارێک لەئێران گەیشتە (18) هەزار تمەن لەو سەردەمەداو ئێستاش بووە بە (23) هەزار تمەن و رۆحانیش بەو کارەی کەهەرەسی بەبەهای دراوی وڵاتەکەی هێنا، خۆی کردە پاڵەوانی چارەسەری قەیرانەکان لەکاتێکدا ئەو پاڵەوانی هەرەسی ئابوری و ماڵوێرانکردنی خەڵکی ئێران بوو. بۆچی زێڕی ئێران بەقاچاخ دێتە هەرێمی کورستان جگە لەو پەرلەمانتارە، میدیاکانی ئێران زۆر جار هەواڵی باقاچاخبردنی زێرو ئاڵتونیان لەوڵاتەکەیانەوە بۆ هەرێمی کوردستان بڵاوکردووەتەوەو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) لەئێران لەبابەتێکی تایبەت بە بەقاچاخبردنی زێڕی وڵاتەکەی روونیکردووەتەوە فرۆشتنی زێڕی ئێران لەوڵاتانی دەوروبەرو دراوسێ بەراورد بەفرۆشتنی لەناوخۆی وڵاتەکەدا (10%) سودی زیاترە، بۆیە هەندێک بازرگان پەنا بۆ بەقاچاخبردنی زێڕی ئێران بۆ هەرێمی کوردستان دەبەن.  دۆلارە دیارنەماوەکان بوونەتە بابەتی سەرەکیی رۆژنامەوانی لەئێران رۆژنامەی (مەردۆم سالاری) سەر بە ریفۆرمخوازان لەژمارەی (5201)ی رۆژی پێنجشەممە (26/7/2020) لەمانشێتی سەرەکیی لاپەڕەی یەکەمدا نووسیویەتی گومان هەیە لەسەر بەقاچاخبردنی (27) ملیار دۆلار بۆ شاری سلێمانی  کەحکومەت بۆ مەبەستی هەناردەکردنی بازرگان و کۆمپانیاکان بەنرخی هەر دۆلارێک (4200) تمەن تەرخانی کردبوو. رۆژنامەی (مەردۆم ساڵاری) سەر بەحزبی مەردۆم سالاری و باڵی ریفۆرمخواز لەئێران لەمانشێتی سەرەکیی لاپەڕەی یەکەمدا نوسیویەتی (گومان هەیە لە بەقاچاخبردنی دۆلار لەئێرانەوە بۆ سلێمانی لەعێراق)و لەدرێژەی راپۆرتەکەیدا هاتووە؛ بەهای هەر دۆلارێک لەئێران گەیشتووەتە (24) هەزار تمەن و ئەمەش چەند هۆکارێکی سەرەکیی هەیە کە بەوتەی زۆربەی دۆلار فرۆشەکانی تاران و بازاڕی (فیردەوسی )، بڕێکی زۆری دراوی دۆلاری ئێران بەقاچاخ رەوانەی بازاڕەکانی دۆلار لەشاری سلێمانی دەکرێت، چونکە فرۆشتنی ئەو دۆلارانە بەراورد بەبازاڕی ناوخۆی ئێران قازانجێکی زیاتر دەکات و ئەمەش وایکردووە بازرگانە ئێرانییەکان کەدۆلاری هەرزانتری حکومیی بۆ مەبەستی بازرگانیی وەردەگرن، رەوانەی ئەو بازاڕانە بکەن و بەشێکیش لەو دۆلارانە بۆ ئێران و حکومەت ناگەڕێنرێتەوە. رۆژنامەکە روونیکردووەتەوە رەوانەکردنی دۆلاری ئێران بۆ سلێمانی کاریگەریی زۆری لەسەر بەرزبوونەوەی نرخ و کەمبوونەوەی رێژەی دۆلار لەبازاڕەکانی تاراندا هەبووە، بەڵام هەموو هۆکاری بەرزبوونەوەی دۆلار بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە، چونکە لەلایەکی دیکەوە حکومەت داوای گەڕانەوەی نزیکەی (20) ملیار دۆلاری خەزێنەی وڵاتەکەی لەسەرمایەداران و کۆمپانیاکان دەکات کەپێشتر بەنرخێکی هەرزان رادەستی کردبوون و ئەوانیش بەناچاری پەنا بۆ بازاڕەکان دەبەن بۆ کڕینی دۆلارو گەڕاندنەوەی قەرزەکانیان بەحکومەت. وەڵامی حکومەت بۆ دیارنەمانی دۆلارەکانی عەبدولناسر هیمەتی، بەڕێوەبەری بانکی ناوەندیی ئێران بەبێ ئاماژەدان بەبڕی دیارنەمانی دۆلارەکە بەمیدیای وڵاتەکەی راگەیاندووە؛ حکومەت بەمەبەستی ئاسانکاریی و بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی کاڵا بۆ بازرگان و خاوەن کۆمپانیاکان، دۆلاری بەنرخی (4200) تمەن دیاری کردووەو لەو چوارچێوەیەدا (27) ملیار دۆلار رادەستی ژمارەیەک خاوەن کۆمپانیاو بازرگانەکان کراوە بەڵام بەهۆی بەرزبوونەوەی دۆلار ئەو کەس و کۆمپانیایانە نەیانتوانیوە پارەکان لەکاتی دیاریکراودا بگەڕێننەوە خەزێنەی حکومەت و لەبەرامبەردا دەزگای داد دۆسیەی بۆ هەزارو (200) سەرپێچیکار کردووەتەوە و نزیکەی (420) کەس فەرمانی دەستگیرکردنیان بۆ دەرچووە و لەئێستادا (250) کەسیان دەستگیرکراون کە تەنها (70) کەسیان بازرگانن و تەنانەت تۆماتبار هەیە تەنها کارتی بازرگانیی بەناوی ئەوەوە دەرکراوەو دۆلاری حکومی پێوەرگیراوە، بەڵام بۆ خۆی بێماڵ و حاڵەو لەسەر شەقامەکان دەخەوێت. هیمەتی روونیکردووەتەوە ژمارەیەک کەس و لایەن هەستاون بەتۆمارکردنی ناوی کەسانی نزیک و ناسراوی خۆیان وەک بازرگان و لەبەرامبەر بڕێک پارەدا کارت و پێناسەی بازرگانییان بۆ دەرکردوون، بەو ناوەوە دۆلاری (4200) تمەنیی حکومەتیان وەرگرتووەو روونیش نەبووەتەوە کە ئەو پارەو دۆلارەیان بەچ مەبەستیک بەکارهێناوە. محافزکاران بیانو بۆ دیارنەمانی ئەو پارانە دەدۆزنەوە رۆژنامەی (کەیهان) کە سەر بەباڵی توندڕەوی محافزکارانە لەچەند هەواڵ و راپۆرتی رۆژنامەوانیدا نووسیویەتی: لەڕاستیدا ئەو بڕە پارەو دۆلارەی کەچارەنووسی نادیارە تەنها (7) ملیار دۆلارە لەکاتێکدا حکومەت دەڵێت (27) ملیار دۆلاری بۆ بازرگان و کۆمپانیاکانی تایبەت بەهەناردەکردن تەرخان کردووە. هاوکات عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی لە کۆبوونەوەیەکی ئۆنلاین لەگەڵ کابینەی حکومەت بەسەرۆکایەتی حەسەن رۆحانی رایگەیاند؛ دیارنەمانی ئەو پارانە رەنگە هۆکارو پاساوێکی لۆژیکی لەپشتەوە بێت، بەڵام دەبێت حکومەت رێگریی بکات لەخەرجکردنی ئەو پارانە بەمەبەستی کڕینی خانوو زەوی لەوڵاتانی دەرەوە، ئەم قسەیەی خامنەیی بەجۆرێک هاوسەنگیی راگرتن لەنێوان حکومەت و ئەو لایەنانە لەقەڵەم دەدرێت کە رەخنە لەیەکتر دەگرن سەبارەت بەدیارنەمانی پارەکانی حکومەت. خامنەیی پێشتریش رایگەیاندبوو، بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە رەنگە بازرگانەکان نەیانتوانی بێت ئەو دۆلارانەی کە بەنرخێکی هەرزان لەحکومەتیان وەرگرتووە بەگەڕێننەوەو بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بۆ زیاتر لە (20) هەزار تمەن بۆ هەر دۆلارێک هۆکارێکی سەرەکیی ئەو بابەتە بووە. ئێرانییەکان زۆرترین زەوی و خانوو لەتورکیا دەکڕن گومان دەکرێت بەشێک لەو پارانە بەمەبەستی کڕینی خانوو زەوی لەتورکیا بەکارهاتبێت  و رۆژنامەی (شەرق) کە رۆژنامەیەکی نیمچە ئەهلی و نزیک لەڕیفۆرمخوازانە بەناونیشانی (پارەکانی ئێران بەرەو تورکیا) راپۆرتێکی سەبارەت بەکڕینی (13) هەزارو (35) زەوی و خانوو لەلایەن خەڵکی ئێرانەوە لەتورکیا بڵاوکردووەتەوەو ئاماژەی بەوە کردووە کەتەنها لەماوەی چوارساڵدا ئەو ژمارەیە لەکڕینی زەوی لەتورکیا روویداوەو هاوکات لەو ماوەیەدا ئێرانییەکان دوو هەزارو (721) کۆمپانیایان لەو وڵاتە دامەزراندووە، بەتۆمارکردنی ئەم ژمارانە پێش عێراقییەکان کەوتوونەتەوە لەکڕینی ماڵ و موڵک و دامەزراندنی کۆمپانیا لەتورکیا. رەزا کازمی، بەڕێوەبەری ژووری بازرگانیی پارێزگای تەورێز لەئێران بە رۆژنامەکەی راگەیاندووە؛ تورکیا کۆمەڵێک یاساو رێسای بۆ وەرگرتنی ناسنامەی ئەو وڵاتە داناوە، کەهەر کەسێک دەتوانێ بە(250) هەزار دۆلار ببێتە هاوڵاتیی ئەو وڵاتە، ئەمەش وایکردووە سەرمایەکانی ئێران بەلێشاو بەرەو تورکیا بڕۆن. بازرگانە قەرزارەکان بوونە هۆی بەرزبوونەوەی دۆلار زۆربەی میدیاکانی ئێران لەکاتی بەرزبوونەوەی هەر دۆلارێکی ئەمەریکی بۆ (25) هەزار تمەن بڵاویانکردووەتەوە، چونکە بانکی ناوەندیی دوا مۆڵەتی بۆ گەڕاندنەوەی دۆلارەکانی حکومەت بۆ بازرگانە قەرزارەکان دەستنیشان کردووە، ئەو بازرگانانە بەناچاری پەنایان بۆ کڕینی دۆلار لەبازاری ئازاد بردووەو کڕینی دۆلارێکی زۆر لەلایەن ئەوانە بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی دۆلار لەئێران. هەواڵی دژبەیەک و ناڕون لەدەزگاو دامەزراوەکانی حکومەت حەمید زادبوم، جێگری وەزیرو سەرۆکی گشتی دامەزراوەی گەشەی بازرگانیی کۆماری ئیسلامی ئێران لەلێدوانێکدا بۆ ئاژانسی هەواڵی رەسمی ئیران (ئیرنا) رایگەیاند؛ تەنها نزیکەی (9.5%)ی بازرگانە هەناردەکارەکانی وڵاتەکە پابەندی بەڵێنەکانیان بوون بۆ گەڕانەوەی دۆلارەکانی حکومەت و لەماوەی ساڵێکدا نزیکەی (15) ملیارو (500) ملیۆن دۆلار گەڕێنراوەتەوە خەزێنەی حکومەت، کە بەپێی لێدوانی ئەو بەرپرسەی کۆماری ئیسلامی ئێران نزیکەی (21) هەزارو (184) بازرگان و کۆمپانیا لەماوەی ساڵێکدا لەئێران تۆمار کراوەو ژمارەی پێناسەی بازرگانیی لەوڵاتەکەی زۆر زیاتر لەژمارەی قەرزارەکان و تەنها (14)هەزارو (900) بازرگان و کۆمپانیا کەخاوەنی پێناسی بازرگانین پابەندی بەڵێنەکانیان بوون و نزیکەی (12) هەزار کەسیش کە هەریەکەیان کەمتر لە (150) هەزار دۆلاری حکومییان وەرگرتووە پابەندی بەڵێنەکانیان نەبوون و پارەکانیان نەگەڕاندووەتەوەو بەئەگەری زۆر پێناس و کارتی بازرگانییەکانیان بۆ هەمیشە بەتاڵ دەکرێتەوە. لەلایەکی دیکەوە محەمەد رەزا یەزدی، فەرماندەی سوپای (محەمەد رەسوڵەڵا)ی تاران سەر بەسوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران کە بەکەسێکی توندڕەوی باڵی محافزکار دەناسرێت رایگەیاندووە؛ لەماوەی (10) ساڵی رابردوودا (80) هەزار ملیار تمەن لەسیستمی حکومیدا دزی کراوە کەدەکاتە سێ ملیارو (500) ملیۆن دۆلار، ئەمەش بەراورد بەبودجەی وڵاتەکەو بوونی (120) هەزار بەڕێوەبەرو چەند ملیۆن کارمەند ژمارەکە زۆر نییە، ئەگەرچی دزینی ریاڵێکیش لەخەزێنەی حکومەت و خەڵک زۆرە. لێدوانی بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران گومان لەسەر بڕی قەرزەکان دروستدەکات، پێدەچێت بڕی ئەو دۆلارەی نەگەڕێندراوەتەوە بۆ حکومەت زۆر زیاتر بێت لەو دوو ژمارەیەی کەزیاترین جار لەلایەن حکومەت و میدیاکانەوە وەک پارەی دیارنەماو یان پارەی بەقاچاخبراو بڵاوکراونەتەوە ئەویش بریتین لە(36) ملیارو (27) ملیار دۆلار، واتە دەتوانرێت بەپشتبەستن بەو لێدوانانە پارە دیارنەماوەکانی کۆماری ئیسلامی ئیران بەزیاتر لە (63) ملیار دۆلار بخەمڵێنرێت. برامان برایی کیسەمان جیایی هەندێک لەمیدیای ئۆپۆزسیۆن و نەیاری کۆماری ئیسلامی بڵاویانکردووەتەوە دوو باڵی محافزکارو ریفۆرمخواز هەریەکەو بەجۆرێک دەیەوێت قەیرانە ئابورییەکەی وڵاتەکەیان لەبەرژەوندیی خۆیان بقۆزنەوەو بەکەمترین زیان سەرکەوتن بۆ خۆیان و بەناوی خۆیانەوە تۆماربکەن، بۆیە سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێگەی سیستمی بانکی و دامەزراوەکانی خۆیەوە دوور لەچاوی حکومەت و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان خەریکی بەقاچاخبردن و فرۆشتنی بەرهەم و داهاتەو ئەمەش وایکردووە زۆر جار هەرێمی کوردستان و عێراق و ئەفغانستان و تورکیا بۆ ئەو مەبەستە بەکاربهێنێت لەبەرامبەردا تیمی حکومەت بەسەرۆکایەتی رۆحانی دەیەوێت بەبەرزبوونەوەی بەهای دۆلارو زیادکردنی هەناردەکردنی بەرهەمە نانەوتییەکان قەرەبووی کورتهینانی بودجەی وڵاتەکەی بکات کەبەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە بەرۆکی ئەو وڵاتەی گرتووە، کەهەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی ئەو دوو باڵە سەرەکییەی کۆماری ئیسلامی ئێران هەریەکەیان بە رێ و رێبازی خۆیان و بەسیستیمی برامان برایی و کیسەمان جیایی شێوازی خۆیان بۆ تێپەڕاندن و دەربازبوونی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و زیادکردنی داهاتەکانیان گرتووەتەبەر.

‌ھاوڵاتی وەزارەتی خوێندنی باڵاو تووێژینەوەی زانستی بڕیار لەسەر خوێندنی ئاوێتە دەدات بۆ ساڵی نوێی خوێندن، بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە، بەجۆرێک هەندێک لەڕۆژەکان بەئۆنلاین بێت و هەندێک رۆژیش خوێندکار ئامادەبێت لەزانکۆکان. دوای هاتنی شەپۆلی ڤایرۆسی کۆرۆناو داخستنی دەوامی فەرمی لەگشت دامودەزگا حکومییەکان و شوێنە گشتی و تایبەتەکان  لەهەرێمی کوردستان، بەهۆی مەترسی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا پرۆسەی خوێندن وەستێندرا، پاشان بەسیستەمی ئەلیکترۆنی بەردەوامی بەخوێندنی ساڵی ٢٠١٩-٢٠٢٠ درا، وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ ساڵی نوێ سیستمی ئاوێتە پەیڕەودەکات. ئەم سیستمە جێگەی خۆشحاڵی هەندێ لەخوێندکارانە، بەوپێیە بەدەرفەتیکی دەزانن سوود لەکاتەکانیان وەرگرن بۆ کاری دیکە، بەڵام هەندێکیان سیستمەکەیان پی باش نیە، چونکە لەلایەک پێی رانەهاتوون، لەلایەکی تریشەوە پێویستیان بەئینتەرنێتی خێراو بەردەوامە کە رەنگە بۆ هەموویان دەستنەدات بەهۆی قەیرانی داراییەوە، لەکاتیکدا هەندێک شوینی دوورە دەست ئینتەرنێتی پێنەگەیشتووە. سۆلاف گۆران، خوێندکاری زانکۆیە بە ‌ھاوڵاتی وت «خوێندنی ئۆنڵاینم ‏١٠٠% پێ باشە، چونکە دەتوانم کاریش بکەم، نزیکەی دوو ساڵ دەبێت لەبەر خوێندنەکەم نەمتوانیوە کاربکەم و هیچ جێگایەک کارم پێنادات کەدەزانێت خوێندکارم، هەمووان دەزانین بارودۆخی ئابوری وڵاتەکەمان باش نیە، بۆیە نابێت پشت بەو موچەیە ببەسترێت کە چەند مانگ جارێک دێت، دەبێت خۆمان هەوڵبدەین کاربکەین». سۆلاف پێیوایە خوێندنی ئۆنلاین دەبێتە دەرفەتێک بۆ کارکردنی و دەڵێت «گەنجان زیاتر دەرفەتی کارکردنیان دەبێت لەتەنیشتی خوێندنەکەیان، چونکە رۆژانە کاتژمێرێک یان دوو کاتژمێر خوێندن بەئۆنلاین هیچ لەکاتی من ناگرێت گەر کارێکی قورسیشم هەبێت». وتیشی «رەنگە بەتەواوی تێنەگەم، بەڵام خراپیش نابێت گەر مامۆستاکان بەهەمان شێوەی ناو کڵاس وانە بڵێنەوەو گرنگی بەبابەتەکان بدەن». بەپێچەوانەی سۆلاف، سارا ئەحمەد پێیوایە ئەم سیستەمە «زیانی» دەبێت و ناتوانێت بەباشی وانەکان تێبگات، سارا وتی «من هەرگیز ناتوانم بەم سیستەمە خوێندن بکەم چونکە رانەهاتووم، هەموو کاتێک هێڵی ئینتەرنێتم نیەو لەڕووشم نایات بچمە ماڵی کەسێک داوای ئینتەرنێت بکەم «. وتیشی «بارودۆخی خێزانەکەم باش نیە تابتوانن ئینتەرنێت بۆ من دابین بکەن، هەروەها ناتوانم لەکاتی پێویستدا پرسیار لەمامۆستاکەم بکەم». بەرپرسانی خوێندنی باڵاو زانکۆکان دەڵێن پێویستە خۆیان بگونجێنن لەگەڵ بارودۆخە تەندروستیەکەداو رێگایەک بدۆزنەوە هەم لەگەڵ خوێندکارو هەم لەگەڵ توانای زانکۆکانی کوردستان بگونجێت، بۆیە سیستمی ئاوێتەیان هەڵبژاژدوە. رەزا حەسەن، سەرۆکی زانکۆی سلێمانی لەلێدوانێکیدا بە ‌ھاوڵاتی وت «ئێمە تووشی حاڵەتێکی نائاسایی بووین لەجیهان و کوردستانیش بەتایبەتی وە لەناویاندا زانکۆکان کەتووشی حاڵەتێک بوون پێویستە خۆیان بگونجێنن لەگەڵ ئەم بارودۆخەدا، بۆ ئەم مەبەستە  پێویستە ئێمە رێگایەک بدۆزینەوە هەم لەگەڵ خوێندکار، هەم لەگەڵ توانای زانکۆکانی کوردستان بگونجێت، ئێمە بۆ ساڵی داهاتوو لەبەرنامەماندایە لەماوەیەکی کەمدا کە رێگەیەک بێت ئۆنلاین بێت و خوێندکار وانەکانی بەئۆنلاین بخوێنێت». وتیشی «چەند سیستەمێکی جیهانی هەیە کەزۆربەی زانکۆکانی کوردستان لەسەر ئەو سیستەمە دەڕۆن، پێمان وایە ئەو خوێندنە سەرکەوتوو دەبێت، چونکە تەجروبەی پێشترمان هەیەو پێشتر کردوومانە بەئەلیکترۆنی، هەموو خوێندکارێک لەگەڵ مامۆستاکەی و بەشەکەیدا ئیمەیلی هەیە، دەتوانین بەشێوەی ئەلیکترۆنی بخوێنین، بەڵام کێشەمان لەگەڵ وانە پڕاکتیکییەکاندایە، ئەو وانانەی پێویستە لەتاقیگەدا بخوێندرێت». سەرۆکی زانکۆی سلێمانی ئاماژەی بەوەشکرد هەوڵدەدەین بەرنامەیەک دابنێین بەئەلیکترۆنی وانە بەخوێندکار بدرێت و لەهەمان کاتیشدا وانە پراکتیکییەکان بخوێندرێت لەهەفتەیەکدا، بەلایەنی کەمەوە جارێک وانەی پراکتیکی بخوێنن بەپێی رێنماییە تەندروستیەکان. وتیشی «رەنگە خۆشمان لەم رێگایە رازی نەبین، بەڵام ناچارین رێگەیەک هەڵبژێرین کە لەهەموو رێگاکانی تر باشتر بێت، راستە لەوانەیە هەندێ خوێندکار کێشەی هەبێت، بەڵام هیوادارین ئەم بارودۆخە بەزوویی تێپەڕێنین». لەم بارەیەوە وتەبێژی خوێندنی باڵا عەباس ئەکرەم بە ‌ھاوڵاتی وت «هەتا ئێستا هیچ بڕیارێکمان نەداوە بۆ دەستپێکردنەوەی خوێندنی ساڵی تازەو هێشتا لەگفتوگۆداین». ئەگەرچی سیستمی ئۆنلاین سیستمێکی تازەیە بۆ خوێندکار، بەڵام بەشێک لەخوێندکارەکان بەسیستمێکی گونجاوی دەزانن. بەڵام هەندێک مامۆستا پێیان وایە هیچ شتیک ناتوانێ ببێتە جیێگرەوەی ناو پۆل. ئاشتی حەمە ساڵح، مامۆستای زانکۆی سلێمانی سەبارەت بەسیستمی ئۆنلاین بە ‌ھاوڵاتی وت «هیچ شتێک ناتوانێت جێگرەوەی ناوپۆل بێت، چونکە لەپۆلدا داتاشۆ هەیە، پەیوەندی راستەوخۆت هەیە لەگەڵ خوێندکاردا، دەزانیت کاردانەوەیان چیە بۆ وانەکە، بەتایبەتی لەوانە پڕاکتیکییەکاندا، تەعاروف یەکێکە لەبنەما سەرەکییەکان بۆ ئەوەی بەرامبەر گوێت لێبگرێت و لێت تێبگات». وتیشی «لە سیستمی ئۆنلاین ئەم شتانە زەحمەتە و بۆ کۆمەڵگای ئێمە قورسە، چونکە رانەهاتوین، من بەڕێگایەکی ناچاری دادەنێم بۆ زانست، چونکە پڕۆسەیەکە زۆر قورسە بەئۆنلاین بکرێت، هیوادارم بتوانرێت سەرکەوتوو بێت، ئەگەر بەدەرەجەیەکی بەرزیش نەبێت با لە ‏١٠٠% نەبێت، لە ‏٥٠% بێت، بەڵام چارەنووسی خوێندکار بە فیڕۆ نەڕوات». وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی شەممەی رابردوو رایگەیاند بەڕەچاوکردنى بارودۆخى تەندروستى هەرێمى کوردستان، لەکۆبوونەوەکەدا چەندین پێشنیاز بۆ ئەنجومەنى وەزیران بەرزکرایەوە بەمەبەستى پەسەندکردنیان، کەبریتین لە:  یەکەم: خوێندنى ساڵى نوێى ئەکادیمى لە 1/9 دەستپێدەکات و پێویستە ساڵى ئەکادیمى لە 30/6 کۆتایی پێبێت.  دووەم: لەنێوان 20/9 تاوەکو 4/10 پرۆسەى خوێندن لەزانکۆو پەیمانگەکانی هەرێمى کوردستان دەستپێدەکات، بەشێوەیەک زانکۆکان سەرپشکن و دەسەڵاتیان پێدەدرێت لەنێوان ئەم دوو رێکەوتە رۆژێک بۆ دەستپێکردنى خوێندنى ساڵى 2020-2021 دەستنیشان بکەن. سێیەم: سیستمى خوێندن بۆ ساڵى خوێندنى 2020-2021 بریتییە لەخوێندنى ئاوێتە واتە لەیەک کاتدا لەڕێگەی ئۆنلاین و هەروەها ئامادەبوونی خویندکار لە هۆڵەکانی خوێندن ئەنجامدەدرێت. چوارەم: خوێندنى وانە پراکتیکییەکان و تاقیکردنەوەى کۆرسەکان و کۆتایى ساڵ و تەتبیقاتى ناو نەخۆشخانەو تاقیگەکان و وانە تیۆرییە سەرەکییەکان لەناو کامپەس دەخوێنرێت، بەو واتایەى زۆربەى خوێندنى ساڵى نوێ لەناو کامپەس دەبێت.  پێنجەم: ماوەى نێوان 1/9 تاوەکو 4/10 ئەو ماوەیە بۆ راهێنانى مامۆستایان بەکاردەهێنرێت، یاخود رێکخستنەوەى ساڵنامەى زانکۆو قەرەبووکردنەوەى وانە فەوتاوەکان.  شەشەم: هیچ کۆرسێکى خوێندن لەزانکۆو پەیمانگەکان نابێت لە (15) هەفتە کەمتربێت.  حەوتەم: بەهۆى بارودۆخى تەندروستى و بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆنا، تەنها بۆ ئەمساڵى خوێندنى (2020-2021) لەنێوان زانکۆکانى هەرێمی کوردستان سیستمى میواندارى دەکرێتەوە، ئەویش لەنێوان بەش و سیستمى هاوشێوەدا دەبێت.  هەشتەم: بۆ خوێندنى ئاوێتە، هەر زانکۆیەک ئەو پلاتفۆرمە ستانداردانەى خوێندن بەکاردەهێنێت کەیونسکۆ راسپاردەى دەکات.  نۆیەم: لە 11/10/2020 پرۆسەى خوێندنى باڵا/ ماستەرو دکتۆرا دەستپێدەکات. وەزارەتی خوێندنی باڵا ئاماژە بەوەدەدات، کۆى ئەم پێشنیازانەو چەندین پێشنیازى دیکەى پەیوەست بەپرۆسەى ساڵى نوێى خوێندن تاووتوێکران و دەخرێـتە بەردەم ئەنجومەنى وەزیران بەمەبەستى تاووتوێکردن و پەسەندکردنیان

    ‌هاوڵاتى   پرۆژەیاسای هەڵبژاردنەکانی عێراق کەهێشتا سەرۆک کۆمار پەسەندی نەکردووە؛ بووەتە جێگەی مشتومڕێکی زۆر لای هێزە سیاسییەکان چونکە ئەو شێوازەی پێشتر پارتەکان دەیانگرتەبەر بۆ بەدەستهێنانی کورسی ئێستا گۆڕاوە. رۆژی ٢٤ی کانوونی یەکەمی ساڵی رابردوو، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەکەشێکی پڕگرژیدا دەنگی لەسەر پڕۆژەیاسای نوێی هەڵبژاردنەکاندا، پڕۆژەکە هەنێک گۆڕانکاری گەورەی کردووە، ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی لە (329) کورسییەوە کەمکردووەتەوە بۆ (٢٥١) کورسی، بازنەی هەڵبژاردنەکانیشی لەئاستی پارێزگاوە بۆ ئاستی قەزا بچووک کردووەتەوە. بەڵام حزبەکان ناکۆن لەسەری و بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتوودا شێوازی هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراق یەکلابکرێتەوە، هەر ئەمەش وایکرد دوێنێ هەریەکە لەیەکێتی و پارتی کۆبوونەوەیەک لەسەر ئەم باسە سازبکەن، لەکاتێکدا لەسەر چەنین کێشەو قەیرانی نێوانیاندا نەیانتوانیوە کۆبوونەوە سازبکەن بەهۆی قوڵبوونەوەی ناکۆکییەکانیان لەمساڵدا. خەسرەو گۆران، ئەندامی سەرکردایەتیی پارتی دیموکراتی لەبارەی کۆبوونەوەکەوە وتی «لەگەڵ یەکێتی لەسەر ئاستی دەزگای هەڵبژاردنەکان کۆبوونەوەیەکمان ئەنجامدا بۆ هەماهەنگیی زیاتر لەبارەی یاسای نوێی هەڵبژاردنی عێراق، بڕیاردرا لەداهاتوودا دانیشتنی خولیمان هەبێت و هەماهەنگیشمان هەبێت، تا لەبارەی کۆمسیۆن و یاساکانی تایبەت بەهەڵبژاردن لەعێراق هەماهەنگ بین». راشیگەیاند لەگەڵ لایەنەکانی دیکەش کۆبوونەوە ئەنجامدەدەن بۆ ئەوەی یەکهەڵوێست بن و زەرەر بە دەنگدەری کورد نەدرێت لەناوچە کوردستانییەکان. گۆڕانکارییە گەورەکە چیە؟ بەپێی پڕۆژەیاساکە، بازنەی هەڵبژاردن لەپارێزگاوە بچووک دەکرێتەوە بۆ قەزاکان و هەر پارێزگایەک کەپێشتر یەک بازنەی هەڵبژاردن بوو، ئێستا دەبێتە چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن، لەنێو هەر بازنەیەکیشدا هەر کاندیدێک زۆرترین دەنگی هێنا دەبێتە براوە. بەپێی پرۆژەیاساکە هەر قەزایەک (100) هەزارکەسی تێدابێت دەبێتە بازنەیەکی سەربەخۆ، ئەگەر لەوەش کەمتربێ دەخرێتە سەر قەزایەکی تر، ئەوکات هیچ پارێزگایەک بەیەک بازنە هەژمار ناکرێت. ئەگەری هەیە لەناوچە کوردستانییە کێشە لەسەرەکان ژمارەیەک دەنگی کورد لەقەزاکاندا بفەوتێت و نەگاتە کورسی، چونکە دەنگی تەواوی پارێزگاکە کۆناکرێتەوە بۆ لیستەکان، بەڵکو دەنگی  هەر بازنەیەک حساب دەکرێت و کاندیدی بەهێزیش رۆڵی دەبێت، ئەمەش لەکەرکوک ئەگەری هەیە کورد کورسییەکانی کەم بکات، ئەمەش چەند رێگەیەک هەیە بۆ چارەسەرکردن و قەرەبوکردنەوەی. ئەو کاندیدەی زۆرترین دەنگی قەزاکەی بەدەستهێناوە کورسی دەبات و بەپێی ریزبەندی دێتە خوارەوە، لەیاسای پێشتردا لیست دەنگەکانی حساب دەکران و بەپێی دەنگەکانی کورسی بەردەکەوت و بەپێی زۆرترین دەنگی نێو لیستەکەی خۆی کاندیدی دەردەچوو، بەڵام بەپێی ئەم یاسایە بەهێزی کاندید رۆڵێکی جددی هەیە و ئەمەش هەلێک دەڕەخسێنێ تا لیستی نوێ و کەسایەتی بەهێز چانسی بردنەوەی کورسییان هەبێ، ئەم جۆرە سیستەمەی هەڵبژاردن زۆر وردەو سەلیقەیەکی زۆری دەوێ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵیدا. حزبە بچوکەکان دەبنە ژێر پێوە ئەو حزبانەی لەپارێزگایەکدا لاوازن و بەتەواوی پارێزگاکە جا توانیویانە کورسییەک یان دوو کورسی ببەنەوە، ئێستا ناتوانن چونکە دەنگی پارێزگاکە کۆنابنەوە بۆ لیستەکەی و لەهەر قەزایەکدا کەبازنەیەکی ئینتیخابیە، دەنگەکان دەفەوتێن و ناگەنە بەدەستهێنانی کورسی،  بۆ نموونە پارتی لەپارێزگای سلێمانی گەر دوو کورسی پەرلەمانی عێراقی هەبووبێ بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ٢٠١٨، لەئەنجامی کۆبوونەوەی دەنگەکانی هەڵەبجە و پێنجوێن و شارەزوورو راپەڕین و گەرمیان کە یەک بازنە بووە بەشاری سلێمانیشەوە، ئێستا دەنگی قەزاکان ناگەڕێنەوە بۆ مەرکەزی سلێمانی کەبازنەیەکەو بەمەش ئەگەری بەدەستهێنانی کورسی لاوازدەبێت، ئەمە بۆ یەکێتیش تەواوەو ناتوانێت لەسنوری زەرد هیچ کورسییەک بەدەستبهێنێت، مەگەر بەدروستکردنی هاوپەیمانێتی. ئەگەرچی لەناو هەرێمی کوردستاندا زیان بەپارتە بچووکەکان دەکەوێت بەهۆی پڕۆژەکەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەریەکە لەیەکێتی و پارتی دەترسن دەنگیان لەناوچە کوردستانییە کێشە لەسەرەکان بفەوتێت. ئەوان دەڵێن یاساکه‌ زیانی بۆ کورد زۆره‌و چه‌ندین کورسی په‌رله‌مانیی له‌ده‌ستده‌دەن. کورد تێبینی له‌سه‌ر مادده‌کانی 41 و 42ی یاساکه‌ هه‌یه‌ که‌باس له‌پاککردنه‌وه‌ی تۆماری ده‌نگده‌ران ده‌کات به‌تایبه‌تی له‌دوای ساڵی 2003وه،‌ که‌ئه‌مه‌ش زیان له‌و ده‌نگده‌رانه‌ ده‌دات که‌ له‌ناوچه‌ دابڕێنراوه‌کان راگوێزراون‌و دواتر گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ سه‌ر زێدی خۆیان. بۆ حزبە بچوکەکان مەترسییەکە قورسترە،  چونکە بەهۆی بچوکی قەبارەیانەوە لەهیچ بازنەیەکی بچوکی قەزاییدا ناتوانن دەنگ بهێنن کەبگاتە کورسیەک و دەنگی قەزاکانیشیان بۆ کۆنابێتەوە، تەنها ئەو لیستانە زیانمەند نابن کە چڕی دەنگدەرانیان لەناوچەیەکدا زۆر بەهێزە، بۆ نموونە هێزێک لەناو مەرکەزی سلێمانی بەهێزبێت و چڕی دەنگدەرانی لەو بازنەیەن یان هێزێکی تر رەنگە لەهەڵەبجە ژمارەیەکی باش دەنگی هەبێت، ئەمە وادەکات هەندیک هێز بتوانن دەنگی وەرگرتنی کورسی  بەدەستبهێنن، بەڵام یەکێکی تر لەفلتەرەکان و کێشەکانی بەردەم هێزەکان، ماددەی شانزەیە، کە لەنێو بازنەکانیدا تاک رۆڵی تێدا هەیە، واتە کاندیدی تێدا کردۆتە سەنتەر. هێزە بچوکەکان ناچارن هاوپەیمانی پێکبێنن پڕۆژەکە پشتی بەبازنەی بچوک بەستووە، ئەگەر کادنیدێک بەهێز نەبێت ناتوانێت سەرکەوێت، بۆیە ئەو حزبانەی جەماوەریان لاوازە کاندیدەکانیان لەبازنەیەکی بچوکی (100) هەزاز کەسیدا ناتوانن سەرکەون بەهۆی لاوازی حزبەکانیانەوە لەڕووی جەماوەرییەوە، بۆیە رەنگە بیرۆکەی هاوپەیمانێتی بێتە ئاراوە. بۆ نموونە دەکرێت حزبە ئیسلامییەکان (یەکگرتوو، کۆمەڵ، بزوتنەوە هاوپەیمانیی پێکبێنن و رێکبکەون و هەر کەسەو لەقەزایەک کاندیدێک دابنێن پێکەوەودەنگی پێبدەن، چونکە رەنگە لەقەزایەکی (100) هەزار کەسیدا کەسیان نەتوانن دەنگی پێویست بەدەستبێن، بۆیە دەتوانن قەزاکان لەنێوان کاندیدەکانی خۆیاندا دابەش بکەن. بۆ نموونە لەقەزایەکی پارێزگای سلێمانی بۆئەوەی هێزەکانی تری دەرەوەی یەکێتی دەنگ بهێنن دەبێت پێکەوە رێکبکەون لەسەر چەند کاندیدێک و دەنگەکانی هەموویانی بۆ کۆبکەنەوە تابتوانن بگەنە کورسی پەرلەمانی، بەهەمان شێوە لەقەزایەکی سنوری هەولێر یان دهۆک دەبێت هێزەکانی دەرەوەی پارتی ببنە تیمێک بۆ ئەوەی لەسەر کاندید رێککەون و دەنگی بدەنێ تاهەموو کورسییەکان نەچنەوە گیرفانی پارتی. بۆیە ئەم یاسای هەڵبژاردنە گۆڕانکاری لەداڕشتنەوەی پەیوەندی هێزەکان دەکات و جارێکیتر هێزەکان رێکدەخاتەوە و هاوەپەیمانی نوێ دروستدەبێت و کێبڕکێکاری بەهێز دەبێت، جگە لەوەی چانسی دەرچوونی خەڵکی بەهێز زۆر دەکات و وادەکات هێزەکان ناچاربن کەسە بەهێزو خاوەن پێگەکان کاندید بکەن. جا ئەگەر کاندیدەکە کەسێکی کۆمەڵایەتی بێ یان سیاسی هەر کەسێکی گشتی بێت. کێشەی گەورەی ئەم جۆرە سیستەمانە ئەوەیە کەئاستی رۆشنبیری دەنگدەر زۆر رۆڵی تێدا دەبینێت و رۆڵی ناوچەگەری و عەشیرەت تێیدا زەق دەبێتەوەو حزب تێیدا لاواز دەبێت. پارتی: ئێمە لەگەڵ یەک بازنەیین بۆ هەموو عێراق خەسرەو گۆران، بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لەبارەی کۆبوونەوەکەی دوێنێیان لەگەڵ یەکێتی رایگەیاند هەوڵدەدەن بۆ دەستکاریکردنی پرۆژەکە بەجۆرێک ببێتە یەک بازنەیی. خەسرەو گۆران وتی «بەگوێرەی یاسای نوێی هەڵبژاردن هەر پارێزگایەک بەسەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردندا دابەشدەکرێت، بەڵام بۆ ئێمەی کورد هەڵبژاردن یەک بازنەبێت باشترە نەک فرەبازنەیی، واتە عێراق هەمووی یەک بازنە بێت هاوشێوەی یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان، ئەگەر بۆمان بکرێت ئێمە یەکبازنەیی جێبەجێ دەکەین». وتیشی «لەیەکەم هەڵبژاردنی عێراقدا لەساڵی ٢٠٠٥ سیستەمی یەکبازنەیی جێبەجێکرا، هۆکارەکەیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دەنگی کورد پەرت نابێت بەتایبەتی دەنگی کورد لەناوچەکانی کۆت و عەمارەو بەغداو دیالە بەفیڕۆناچێت، بەپێچەوانەوە فرەبازنەیی کاریگەری لەسەر دەنگی کورد دەبێت». روونیشیکردەوە، لەیەکەم هەڵبژاردندا لەبەرئەوەی یەک بازنە بوو، دەنگی کورد هەموو گەڕایەوە بۆ لیستە کوردییەکان و توانیمان (٨٠) کورسی بەدەستبهێنین، بەڵام ئێستا کەمتر لە (٦٠) کورسیمان هەیە، واتە (٢٠) کورسی کەمیان کردووە، جیاوازییەکەش بۆ یاسای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە. «فرەبازنەیی چەسپاوە و ناتوانرێت گۆڕانکاری تێدابکرێت» پەرلەمانتارێکی هاوپەیمانی فەتح رایگەیاند، بڕگەی فرەبازنەیی لەناو یاسای نوێی هەڵبژاردنەکاندا چەسپاوەو ناتوانرێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت. فازڵ فەتلاوی لەلێدوانێکی رۆژنامەوانیدا وتی کە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە، پارتە سیاسییەکان پابەندن بەوەی بەخێرایی پاشکۆی یاسای هەڵبژاردنەکان تێپەڕێنن، کە پەیوەستە بەبازنەکانی هەڵبژاردنەوە، بۆ ئەوەش یەکەمین دانیشتنەکانی ئەنجومەنی نوینەران تایبەت دەکرێت بەتێپەڕاندنی ئەو پاشکۆیەی یاسای هەڵبژاردنەکان. بەقسەی فەتلاوی بڕگەی فرەبازنەیی لەناو یاسای نوێی هەڵبژاردنەکاندا چەسپاوەو گەڕانەوەی بۆ نییەو ئەوەشی راگەیاند، ناشکرێت هەر پارێزگایەک بکرێتە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەوپێیەی پەرلەمان دەنگی لەسەر ئەوە داوە، کە دەبێت بازنەی هەڵبژاردن لە ئاستی پارێزگا کەمتر بێت. تائێستا کوتلە سیاسییەکان لەسەر تێپەڕاندنی یاسای دادگای فیدراڵی رێکنەکەوتوون، کەئەویش یەکێکە لەپێویستییەکانی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکان، بەوپێیەی دادگای فیدراڵی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن پەسەند دەکات. کەمکردنەوەی رۆڵی ئافرەت، کێشەی سەرژمێری و مەترسییەکانی ساختەکاریی شێوازی دابەشکردن بەگوێرەی ژمارەی دانیشتوانی ئەو قەزایە دیاری دەکرێت کەسەرژمێرییان تیدانەکراوە، لەکاتێکدا پشت بەژمارەی دانیشتوانی پارێزگایەک بەشێوەیەکی هەڕەمەکی دەبەسترێت. هەروەها بەپێی ئەم پڕۆژەیاسایە زۆربەی قەزاکان بێ نوێنەری ئافرەت دەبن، تەنیا لەسەر ئاستی پارێزگا نوێنەری ئافرەت دەبێت ئەمەش پێچەوانەی مادەی (٤٩)، بەندی چوارەم لەدەستور دەکات، کەدەڵێت (یاسای هەڵبژاردن رێژەی ٢٥% بۆ بەشداریکردنی ئافرەتان دیاریکردووە. دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن بەم شێوازەی کەئێستا هەیە کە لەسەر بنەمای قەزا دابەشکراوە، ئەمەش دەرفەتی گەورەی ساختەکاری تێدا ئەنجامدەدرێت بەتایبەتی ئەو شوێنانەی هەژموونی حزب و گروپ و مەزهەب زاڵە. چونکە لەناو بازنەی بچوکدا ساختەکاری زۆر ئاسانترە لەبازنەی فراوان، بەتایبەتی ئەو ناوچانەی هەژموونی حزب و مەزهب زاڵە. گرفتە یاساییەکان لەلایەکی ترەوە سنووری قەزاو ناحیەکان یەکلایی نەبووەتەوە، بۆ نموونە هەندێک ناوچە لەوەزارەتی پلانداناندا ناحیەیە، بەڵام لەوەزارەتی بازرگانیدا لەلیستی قەزادایە، ئەمەش گرفتی زۆر بۆ خودی یاساکە دروستدەکات و ئەستەمە لەم قۆناغەدا سەرکەوتووبێت. حزبە شیعە دەستەڵاتدارەکان لەڕێگەی یاسایەکی لەم جۆرە دەیانەوێت بازنەکان کۆنترۆڵ بکەن، بەتایبەتی ئەگەر هەر کاندیدێک سەربەچینێکی مامناوەندو خوارتر بێت چۆن دەتوانێت بچێتە نێو ئەم پرۆسەیە (هەڵبژاردن)، جگە لەوە ئەمە کوژاندنەوەی حزبە بچوکەکانە، بەگشتی گەورەترین زیان بەکیانە سیاسییە بچوکەکان دەکەوێت، لەبەرئەوەی ئەو کیانە بچوکانە ناتوانن لەسەر ئاستی فرەبازنەیی و قەزاکان دەنگ کۆبکەنەوەو ناتوانن یەک کورسی پەرلەمانیش بەدەستبهێنن، چونکە جەماوەرو دەنگەکانیان پەرشوبڵاوە. ئەگەر قەزایەک لە (١٠٠) هەزار دەنگدەر کەمتر بوو، ئەوە دەخرێتە سەر قەزایەکی دیکە کەدەنگەکانیان لە (١٠٠) هەزارو پتر بێت، ئینجا بازنەی هەڵبژاردنەکە دیاریدەکرێت. ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تەنیا سێ بژاردەی لەبەردەمدایە بۆ چارەسەکردنی کەموکوڕییەکانی یاسایەکە، لەوانە کۆکردنەوەی قەزاو ناحیەکان لەفەرمانگەی هەڵبژاردنێک واتە چەند قەزاو ناحیەیەک بکرێنە یەک فەرمانگە، بەمەرجێک رەچاوی کورسی کۆتا بۆ ئافرەتان بکرێت، بژاردەی دووەم ئەوەیە کە کار بۆ لکاندنی بازنەی هەڵبژاردن بکرێت تاڕادەی نزمترین ئاست بۆ هەر بازنەیەک چوار کاندید هەبن کە سێ کاندید رەگەزی نێر بێت و یەک کاندیدیش رەگەزی مێ بێت . بژاردەی کۆتایی گەڕانەوەیە بۆ سیستمی بازنەیی پارێزگاکان کێبڕکێ لەنێوان کاندیدەکان لەسەر بنەمای بەرزترین ئاستی رێژەی دەنگەکان، کە ئەمەیان گونجاوترینە بۆ ئێستای رەوشی عێراق . ململانێکان لەسەر زیاتر لە (80) قەزاو ناحیە لەسنوری پارێزگا جیاوازەکان بوونی هەیە و تائێستا یەکلایی نەکراوەتەوە، کەچۆن دەکرێن بەبازنەی هەڵبژاردن. ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم ئەگەر سیستمی فرەبازنەیی بێت لەسەر ئاستی قەزاکان پەیڕەو بکرێت، ئەوە کورد لەناوچە کێشەلەسەرەکان زیانێکی گەورەی بەردەکەوێت و لەهەندێ شوێن و ناوچەدا کورسی پەرلەمانی لەدەستدەدات. بەشی زۆری سنووری چەندین قەزا لەناوچە کێشەلەسەرەکان دیاری نەکراوەو قەزا هەیە بەشێکی لەسەر هەرێمی کوردستانە و بەشێکیان کەوتوونەتە سنووری پارێزگای دیکە. بۆ نموونە قەزای دوز لێکێندراوە بەپارێزگای سەڵاحەدین لەکاتێکدا زۆربەی ناحیەکانی سەر بەپارێزگای کەرکوکن، مەخموریش بەهەمان شێوە لەڕووی کارگێرییەوە دابەشبووە. بەپێی ماددەی (١٥) هەموارکراو لەیاسای هەڵبژاردنەکانی عێراق، پارێزگاکان لەیەک بازنەییەوە کرانە فرەبازنە، ئەویش بەپێی ژمارەی دانیشتوانی ئەو پارێزگایە و قەزاکانی دەبێت. بۆ نموونە شاری کەرکوک وەربگرین بەم شێوەیەی لای خوارەوەیە: (١٢) کورسی دیاری کراوە ژمارەی دانیشتوانی: ١,٦٣٩,٩٥٣ پێکدێت لە ٤ قەزا هەریەک لە: ١- قەزای ناوەند (کەرکوک) ژمارەی دانیشتوانی (١,١٦٨,٦٩١) ٢- قەزای حەویجە ژماری دانیشتوانی (٣٠١,٠١٠) ٣-قەزای داقوق ژمارەی دانیشتوانی (٩٧,٦١٥) ٤-قەزای دبس ژمارەی دانیشتوانی (٧٢,٦٣٧) وەک لەیاساکەدا هاتووە دەبێت ژمارەی دانیشتوانی هەر قەزایەک سەرووی (١٠٠) هەزار کەس بێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر ئەو رێژەیە تەواو نەکات دەچێتە سەر قەزایەکی دیکە، چونکە بۆ پڕکرنەوەی هەر کورسییەک پێوستی بە (١٣٦,٦٦٣) دەنگدەرە، ئەمەش لەحاڵەتی دەنگدانی ١٠٠٪‏ بەپێچەانەوە رێژەکە دادەبەزێ بەپێی ژمارەی دەنگدەر . کەواتە رێژەی کورسییەکان بەم شێوەیەی خوارەوە دەبێت بۆ هەر قەزایەک: قەزای ناوەند (کەرکوک) : (٨,٥٥) قەزای حەویجە : (٢,٢٠) قەزای داقوق : (٠,٧١) قەزای دبس : (٠,٥٣) هەروەها ماددەی (15و 16)ی پرۆژەیاساکە زیان بەکورد دەگەیەنێت لەناوچە کێشەلەسەرەکان و هەروەها زیان بەهێزە بچوکەکانی ناوخۆی هەریم دەگەیەنێت، چونکە ماددەکە باس لەفرە بازنەیی بچوک دەکات، بەجۆرێک هەر قەزایەک (100) هەزارکەسی تێدابێت دەبێتە بازنەیەکی سەربەخۆ، ئەگەر لەوەش کەمتربێ دەخرێتە سەر قەزایەکی تر، ئەوکات هیچ پارێزگایەک بەیەک بازنە هەژمار ناکرێت. دەقی ماددەی 15 لەیاسای هەڵبژاردنی عێراق کەزۆرترین مشتومڕی لەسەرە ١- بازنەکانی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای فرەیی دابەشدەکرێن، لەهەر بازنەیەکدا بچوکترین بازنەی هەڵبژاردن قەزا دەبێت. ٢-ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی قەزا کەمتر بوو لە (100000) سەد هەزار کەس ، ئەوا لەگەڵ نزیکتر قەزای هاوسێی دەکرێت بە یەک بازنەی هەڵبژاردن. ٣- پاڵێوراوەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای کەسی (فەردی) پێشکەش دەکرێن ، نەک لەسەر بنەمای لیست. ٤- لەهەر بازنەیەکی هەڵبژاردن پاڵێوراو کەسێکە کەزۆرترین دەنگی بەدەستهێناوە.

  ‌هاوڵاتى، فرانس پرێس   کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی داوای لەئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان کردووه‌ بۆ کردنەوەی دەروازەی سنووریی یه‌عروبییەو رێدان بەهاوکاری پزیشکیی پێویست.   (رێکخراوه‌ی کۆمه‌کی مرۆیی کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی) داوای لەنەتەوەیەکگرتووەکان کرد بۆ کردنەوەی دەروازەیەکی سنووری بەرەو باکوری خۆرهەڵاتی سوریا (رۆژاڤا) بۆ زیادکردنی ئه‌و پێداویستییە پزیشکیانه‌ی له‌که‌مبوونه‌وه‌دان لەمیانه‌ی زیادبوونی حاڵەتەکانی تووشبووندا بەڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (کۆڤید-19). دەروازەی سنووریی یەعروبییە، کەدەکەوێتە نێوان سوریاو عێراق، لەکانونی دووەمدا داخرا دوای ئەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان لەژێر فشاری روسیادا دەنگیدا، ئەمەش بووەهۆی کورتهێنانی هاوکاری بۆ ئه‌و هه‌رێمه‌ سورییەی ژێردەسەڵاتی کوردەکان. رژێمی سوریا بەپشتیوانی روسیا  ئەو هاوکاریانەی دابەشدەکرێن لەڕێی دەروازە سنوورییەکانەوە بەبێ رەزامەندی ئەوان؛ وەک «پێشێلکاریی» بۆ سەر سەروەرییەکەی دەبینێت. کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی رایگەیاند «کۆمیتەکە داوای لەئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان کرد بۆ کردنەوەی دەروازەی سنووریی یەعروبییە به‌ڕووی هاوکارییەکاندا بۆ رێگریکردن لەبڵاوبوونەوەی پەتای کۆڤید-19.» سەرۆکی کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی، دەیڤد میلیباند وتی راگرتنەکە، لەتەمموزدا نوێکرایەوە، «کە ملیۆنان کەسی به‌بێ دەرمانی پێویست و کەرەستە تەندروستییەکان هێشتۆتەوە‌ لەناوەڕاستی ئەو پەتایەدا». دەسەڵاتە کوردییەکە (478) حاڵەتی تووشبوونی بە کۆڤید-19 لەناوچەکە تۆمارکرد، له‌نێویاندا (28) حاڵەتی گیانلەدەستدان، بەڵام کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی رایگه‌یاند که‌ ژمارەکان لەبەرزبوونەوەدان بەهۆی کەمیی رێژەی پشکنینه‌وه‌ بۆ ڤایرۆسەکە. گروپە مرۆییەکە رایگه‌یاند که‌ راگرتنە چەند مانگییەکەی دەروازەی یەعروبییە بۆته‌ هۆی بەربەستدانان بۆ خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان لەناوچەکە، کەتەنیا (13) هەناسەدەری دەستکردو رێژەیەکی کەمی کەرەستەی خۆپارێزیی لێیە. کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی بەتایبەتی نیگەرانی دۆخی کەمپی هۆل بوو له‌پارێزگای حەسەکە. کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی رایگه‌یاند که‌ناوەندی جیاکردنەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەکەمپەکە دووچاری کەمیی کەرەستەی خۆپارێزی و «ژمارەیەکی کەم وێستگەی دەستشووشتن، قەرەباڵغیی قەرەوێڵەکان و سنوورداربوونی توانای ستافەکە» بووەوە. نەتەوەیەکگرتووەکان لەم مانگەدا رایگەیاند کە سێ کارمەندی تەندروستی لەهۆل تووشی ڤایرۆسەکە بوون، دەسەڵاتی کوردیش پێنجشەممە حاڵەتێکی دیکەی تووشبوونی لەوێ راگەیاند. سەرچاوەیەکی پزیشکی لە هۆل وتی دواهەمین حاڵەتی تووشبوون یەکەمین بوو لەنێو دانیشتوانه‌که‌دا. گروپە مرۆییەکان هۆشدارییاندا لەبڵاوبوونەوەیەکی بەرفراوانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەباکوری خۆرهەڵاتی سوریا کە ئه‌و قەیرانه‌ مرۆییه‌ی هه‌یه‌ هێنده‌ی دی سه‌ختتر ده‌کات، له‌نێویاندا کورتهێنانی ئاوو خواردن و دەرمان. چوار هەفتە لەمەوبەر بەڕێوەبەرییە خۆسەرییەکەی باکورو خۆرهەڵاتی سوریا قەدەغەکردنی هاتوچۆی تەواوی لەناوچەی جەزیرە راگەیاند بۆ رێگریکردن و هێواشکردنەوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (کۆڤید-19) دوای ئەوەی ژمارەیەکی زۆری تووشبوون تۆمارکران. بەڕێوەبەرییەکە داخستنی تەواوی دامەزراوەکانی راگەیاند، جگە لەوانەی خزمەتگوزاری پزیشکی و لۆجستی دابیندەکەن. جەمیل عەبد چالاکوانێکی دێرەزوور، وتی رێوشوێنەکان پێویستن بەوپێیەی ناوچەی جەزیرە پەیوەندیی راستەوخۆی هەیە بەناوچەکانی دێرەزووره‌وه‌ کە لەژێر کۆنتڕۆڵی رژێمدان. عەبد وتی «رژێم شەفاف نەبووە سەبارەت بەبڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە لەناوچەکانی ژێردەسەڵاتیدا، کە بەرزبوونەوەیەکی بەرچاویان لە رێژەی حاڵەتەکانی تووشبووندا بەخۆوە بینیوە، بەتایبەتی لەو ناوچانەی میلیشیاکانی سەر بەسوپای پاسدارانیان لێ جێگیرن». وتیشی «ئەندامانی ئەو میلیشیایانە دێنە ناوەوەو دەچنە دەرەوەی خاکی سوریا بەبێ ئەوەی بەپشکنینی تەندروستیدا تێپەڕببن.»  ئاماژەی کرد بۆ ئەوەش کە چەند حاڵەتێکی تووشبوون لەمدواییەدا لەڕیزەکانیاندا تۆمارکراوه‌. وتیشی «هێشتا هەر بەردەوامن لەتێکەڵبوونیان بەمەدەنییەکان لەبازاڕو بۆنە ئایینیەکاندا، کەبه‌رده‌وام بەڕێوەدەچن.» عەبد وتی ئەمە بۆتەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە لای مەدەنییەکان کەئەوانیش تێکه‌ڵ به‌خێزان و ناسیاوەکانیان ده‌بن لەو ناوچانەی لەژێر کۆنتڕۆڵی بەڕێوەبەرییە خۆسەرییەکەدان. وتی داخستن و تووندکردنی چاودێری له‌دەروازە سنوورییەکان بڕیارێکی دروستە بۆ پاراستنی مەدەنییەکان. عەبد وتی چاوەڕواندەکات «لەداهاتوودا کارەساتێک ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی رژێم بگرێتەوە بەهۆی گوێپێنەدانی رژێم و رێگری له‌ئاشکرابوونی زانیارییەکان». بەرپرسانی ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی حکومەت، (999) حاڵەتی توشبوونیان راگەیاندووە کە (48) له‌وانه‌ مردوون،  بەڵام وەزارەتی تەندروستی ئەم هەفتەیە دانی بەوەدا نا کە «توانای پشکنینی بەرفراوانیان لەپارێزگاکان» نییە. لە 30ی تەمموز تا 6ی ئاب، وەزارەتی تەندروستی سوریا زیاتر لە (260) حاڵەتی تووشبوونی بەڤایرۆسی کۆرۆنا تۆمارکرد. وەزارەتەکە دانی پێدانا «ڤایرۆسەکە بەشێوەیەکی بەرچاو بڵاوبۆتەوە»و رایگەیاند کەتەنیا (25) هەزار قەرەوێڵەی نەخۆشخانە لەناوچەکانی ژێردەسەڵاتی حکومەت له‌بەردەستدان. بەگوێرەی ئاژانسی فرانس پرێس، لەدیمەشق دکتۆرەکان رایانگەیاند کە دامەزراوە گشتییەکان پڕبوون و ناتوانن نەخۆشی دیکە وەربگرن. سەرۆکی خوێندنگه‌ی پزیشکی له‌زانکۆی دیمەشق، دکتۆر نبوغ عەوا وتی «ئەمە زۆر ترسناکە.» عه‌وا بەپه‌یجێکی فەیسبووکی تایبه‌ت به‌تەندروستی، که‌گۆڕانکارییەکان لەسەر حاڵەتەکانی تووشبوون بەڤایرۆسی کۆرۆنا لەوڵاتەکەیاندا بڵاودەکاته‌وه‌، وت «زۆربەی خەڵک دەچنە نەخۆشخانە حکومییەکان بەڵام بەداخەوە هەموو شوێنەکان پڕن.» وتی «ئەو نەخۆشانەی لەدۆخێکی خراپدان ناخرێنە بەشی چاودێریی چڕەوە تا لانیکه‌م نەخۆشێکی تر نەمرێت.» لەحوزەیراندا، رێکخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند کە «نیگەرانە» له‌بڵاوبوونەوەی کۆڤید-19 لەسوریاو ئاماژەیکرد بە «خراپی ژێرخان و لاوازی سیستمی تەندروستی کە بەهۆی بارگرژییەکانەوە زیانێکی زۆری بەرکەوتووە».

شاناز حه‌سه‌ن فه‌رمانبه‌رانى هه‌رێمى کوردستان مه‌رجى قورس بۆ حکومه‌تى هه‌رێم داده‌نێن له‌باره‌ى موچه‌ پاشه‌که‌وتکراوه‌کان و موچه‌ى مانگانه‌ى ئێستایان که‌ (30) رۆژ جارێک پێیان بدرێت به‌بێ لێبڕین. له‌ماوه‌ى ساڵانى 2015 چوار موچه‌و 2016 موچه‌ به‌پاشه‌که‌وته‌وه‌ دراوه‌، له‌ساڵى 2017دا (11) مانگى به‌پاشکه‌وت موچه‌ دابه‌شکراوه‌و یه‌ک مانگى به‌ته‌واوى نه‌دراوه‌ته‌ فه‌رمانبه‌ران، له‌ساڵى 2018 (11) مانگى به‌پاشه‌که‌وت موچه‌ دراو ته‌نها یه‌ک مانگى موچه‌ى ته‌واو دابه‌شکرا. هه‌روه‌ها کابینەی ئێستا پلانی هەیە چوار مانگ موچە پاشەکەوت بکات و بیخاتە ئەستۆی کابینەی پێشوو، به‌ڵام هێشتا له‌لایه‌ن حکومه‌تى هه‌رێم و وه‌زاره‌تى داراییه‌وه‌ بڕیارى کۆتایى له‌سه‌ر نه‌دراوه‌. فه‌رمانبه‌رانى هه‌رێمى کوردستان داوایه‌کى راشکاوانه‌یان له‌حکومه‌تى هه‌رێم ده‌وێت له‌سه‌ر چاره‌نووسى موچه‌ پاشه‌که‌وتکراوه‌کان و موچه‌ى مانگانه‌. ‎ئارام ره‌حیم، ته‌مه‌ن (36) ساڵ کارمه‌ند له‌ده‌سته‌ى گه‌شتوگوزارى سلێمانى له‌لێدوانێکدا به‌‌ هاوڵاتى وت « ئێستا هه‌ر به‌قسه‌ى خۆش و کۆبوونه‌وه‌ى ئۆنلاین  موچه‌ ناده‌ن و ده‌یبڕن، ئه‌ى  دوو مانگه‌که‌ى 2020 چۆن ته‌سفیه‌ى حساب ده‌که‌ن له‌گه‌ڵ به‌غدا؟! ئه‌ى ئه‌و لێبڕینه‌ چۆن قه‌ره‌بوو ده‌که‌نه‌وه‌و ناوى لێده‌نێن چی، لێبڕینى  عه‌نته‌ری؟ «. ئارام ره‌حیم پێشیوایه‌ شکستى حکومڕانى په‌یوه‌ندى به‌ فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌ نییه‌و ده‌بێت حکومه‌تى هه‌رێم خۆى چاره‌سه‌رى موچه‌ پاشه‌که‌وتکراوه‌کان بکات و (30) رۆژ جارێک موچه‌ بداته‌ فه‌رمانبه‌ران و دواینه‌خات. هه‌روه‌ها خێڵان عه‌بدول، پیشه‌ى مامۆستایه‌، له‌لێدوانێکدا به‌‌ هاوڵاتى وت» حه‌وت ساڵه‌ موچه‌خۆرى حکومه‌تم تائێستا خێرم له‌پاره‌که‌ى نه‌بینیوه‌، چونکه‌ کاتێک وه‌ریده‌گرین زیاتر له‌موچه‌که‌مان قه‌رز کردووه‌«. ئه‌و مامۆستایه‌ پێشیوابوو  بێپلانى حکومه‌تى هه‌رێم وایکردووه‌ موچه‌خۆر ئاگاى له‌ده‌وام و کارى خۆى نه‌بێت. خێڵان عه‌بدول، له‌باره‌ى گفتوگۆى به‌غداو هه‌رێم که‌مانگانه‌ له‌ئێستادا (320) ملیار دینار ره‌وانه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌کرێت و بڕیاره‌ رێککه‌وتن به‌ نووسراو بکرێت، وتى» خه‌ڵک ئه‌وه‌ى ماوه‌ته‌وه‌و دانیشتووه‌ چاوه‌ڕوانى ئه‌م رێککه‌وتنه‌یه‌، ئه‌گینا وه‌ک ساڵه‌کانى 2014 بۆ 2015 به‌لێشاو خه‌ڵک ماڵ و خانوو ده‌فرۆشێت و کۆچ ده‌کات تا رزگاری بێت له‌م وڵاته‌ پڕ له‌گه‌نده‌ڵییه‌«. سیروان حه‌سه‌ن، (11) ساڵه‌ فه‌رمانبه‌ره‌ له‌وه‌زاره‌تى ناوخۆ وتى» راسته‌ ئێمه‌ تائێستا موچه‌ى مانگى نیسانمان وه‌رگرتووه‌، به‌ڵام ئێستا بارودۆخى فه‌رمانبه‌ر و موچه‌خۆر زۆر خراپه‌، بۆیه‌ به‌ ئه‌وه‌ رازین وه‌ک به‌غداى لێبکرێت، به‌ڵام پێویسته‌ گره‌نتى هه‌بێت، که‌ دواى دوو مانگ وه‌ک خۆى لێنه‌که‌نه‌وه‌ و نه‌بڕێت». سیروان حه‌سه‌ن ئه‌وه‌شى دووپاتیکرده‌وه‌« پێویسته‌ له‌سه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم روونکردنه‌وه‌ بدات له‌سه‌ر ئه‌و موچه‌ پاشه‌که‌وتکراوانه‌و بۆ راى گشتى بڵاویبکاته‌وه‌ که‌ چی لێدێت و چۆن ده‌درێته‌وه‌«. سه‌رچاوه‌یه‌ک له‌وه‌زاره‌تى دارایى بۆ ‌هاوڵاتى ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد دواى رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق، پێویسته‌ مووچه‌ى چوار مانگى 2019 به‌پاشه‌که‌وت هه‌ژماربکرێت و مووچه‌ى هه‌ر مانگێک بۆ ئه‌و مانگه‌ ناوزه‌ند بکرێت. ‎به‌پێى ئه‌و رێککه‌وتنه‌ى له‌نێوان حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و حکومه‌تى عێراق کراوه‌، له‌هه‌رێمى کوردستان ده‌بێت پاکانه‌ى حیسابات بکرێت و مانگه‌ مووچه‌ى هه‌رێم له‌گه‌ڵ مانگانه‌ى مووچه‌ى به‌غدا رێکبخرێت، سه‌رچاوه‌که‌ى وه‌زاره‌تى دارایى باسى له‌وه‌شکرد که‌« ئه‌و چوار مانگه‌ى له‌ساڵى 2019 له‌لایه‌ن کابینه‌ى پێشووه‌وه‌ مووچه‌ نه‌دراوه‌، به‌کرده‌وه‌ پاشه‌که‌وت کراوه‌«. ‎هه‌رێمى کوردستان نزیکه‌ى (27) ملیار دۆلار قه‌رزاره‌و له‌دواى ده‌ستبه‌کاربوونى کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، مانگانه‌ مووچه‌ى دابه‌شکردووه‌ و تائێستا دوانزه‌ مووچه‌ى داوه‌. سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى له‌په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت:» حکومه‌تى هه‌رێم له‌ئێستادا ناتوانێت موچه‌ له‌کاتى خۆیدا دابه‌شبکات و لێبڕینى دوو مانگى رابردوو نایاسایی بووه‌«. زیاد جه‌بار، سه‌رۆکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى کوردستان، له‌لێدوانێکدا به‌‌ هاوڵاتى وت» ئێمه‌ وه‌ک په‌رله‌مان به‌رده‌وام وتوومانه‌ ئه‌و لێبڕینه‌ نایاساییه‌و له‌ناو په‌رله‌مانیش پرسیارمان له‌‌وه‌ کردووه‌و به‌ڕاپۆرتى لیژنه‌ى دارایى ئه‌وه‌مان پیشانداوه‌ که‌ئه‌و لیبڕینه‌ نایاساییه‌،  پێویسته‌ وه‌زیرى دارایى و حکومه‌تیش به‌ڕاپۆرت وه‌ڵاممان بداته‌وه‌«. سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى حکومه‌ت ناتوانێت له‌کاتى خۆیدا مووچه‌ دابه‌ش بکات جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌« به‌داخه‌وه‌ ئه‌و پرسه‌ى بڕینى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران نه‌هاتووەته‌ په‌رله‌مان و بۆیه‌ لێبڕینه‌که‌شى ئێمه‌ ئاگادار نه‌بووین». سه‌رۆکى فراکسیۆنى یه‌کێتى وتی: وه‌ک لیژنه‌ى دارایی داوایان له‌حکومه‌ت کردووه‌ وه‌ڵامى هه‌بێت بۆ پرسه‌کانى لێبڕینی موچه‌و موچه‌ پاشه‌که‌وتکراوه‌کان. زیاد جه‌بار ئه‌وه‌شى وت که‌«ته‌مه‌نا ده‌که‌م حکومه‌ت بتوانێت هه‌موو مانگێک له‌کاتى خۆیدا موچه‌ بدات، به‌ڵام ناتوانێت، چونکه‌ وا شته‌کانى تێکداوه‌ نازانرێت چی ده‌کات و چۆن موچه‌ دابین ده‌کات». زیاد جه‌بار جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌، تائێستا حکومه‌ت هیچ بڕیارێکى به‌ڕه‌سمى رانه‌گه‌یاندووه‌ بۆ رێکخستنه‌وه‌ى موچه‌ وه‌ک به‌غداو نازانرێت چى ده‌کرێت.

‌هاوڵاتى   دوای هەڵبژاردنی بەکاندیدی سەرەکی دیموکراتەکان، جۆو بایدن بووەتە رکابەری سەرسەختی دۆناڵد ترەمپ لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمساڵدا لەئەمریکاو زۆربەی راپرسییەکان بایدنیان دەستنیشانکردووە کەببێتە ٤٦ەمین سەرۆک. جۆو بایدن بەوە ناسراوە دژی سیاسەتەکانی دۆناڵد ترەمپە، بەتایبەتتر سیاسەتی دەرەوەی کەبڕیاری داوە لەکاتی بەسەرۆک بوونی زۆربەی بڕیارەکانی هەڵبوەشێنێتەوە سەبارەت بەئێران، چین، هەروەها رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بایدن لەبازنەی سیاسی وڵاتیشدا بەوە جیا دەکرێتەوە دژی سیاسەتی ناوخۆو دەرەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیایە و پاڵپشتێکی گەورەی کوردەکانە، ئەمەش ئەنقەرەی خستووەتە دۆخێکی ناهەموارەوەو دژایەتییەکی توندی دەکات. جۆو بایدن، کەجێگری پێشووی سەرۆکی وڵاتیش بووە لەسەردەمی باراک ئۆبامادا پاڵپشتێکی گەورەی کورد بووە لەباکور، رۆژئاوا، هەروەها باشوری کوردستان. جۆو بایدن و ئەگەری سەرکەوتنی لەهەڵبژاردنەکاندا لەهەفتەی رابردوودا، کۆنگرەی نیشتمانی دیموکراتەکان بەڕێوەچوو و تێیدا جۆو بایدن وەک تاکە کاندیدی پارتەکە هەڵبژێردرا بۆ سەرکەوتن بەسەر دۆناڵد ترەمپدا کەکاندیدی کۆمارییەکانەو چاوی لەوەیە دووبارە وەک سەرۆک هەڵبژێردرێتەوە. لەکۆنگرەکەدا، کەماوەی چوار رۆژی خایاند، بایدن وتارێکی پێشکەشکردو تێیدا هێرشی کردەسەر دۆناڵد ترەمپ کەئێستا وەک سەرۆک «ترس و تووڕیی و دابەشکاری»ییەکی زۆری  دروستکردووە لەوڵاتەکەداو کاتی ئەوەیە «زاڵ ببین بەسەر ئەم وەرزە خامۆشەی» ترەمپ دروستیکردووەو «من دەبمە هاوەڵێکی رووناکی» بۆ ئەمریکا لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کەبڕیارە لەسێی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ بەڕێوەبچێت. زۆربەی راپرسییەکان لەبەرژەوەندی بایدنی تەمەن (٧٧) ساڵە کە بەنزیکەیی (٨-٩) خاڵ یاخود لەسەدا ٩% لەپێش دۆناڵد ترەمپەوەیە بۆ بوون بەسەرۆکی داهاتوی ئەمریکا. لەنوێترین راپرسی سی ئێن ئێنی ئەمریکدا دەردەکەوێت لەسەدا ٥١٪ی گەلی ئەمریکا لەگەڵ دەنگداندان بۆ جۆو بایدن لەکاتێکدا دەنگدان بۆ دۆناڵد ترەمپ لەسەدا ٤٢٪ ە. بەهەمان شێوە راپرسییە نوێیەکانی بی بی سی و فاینانشڵ تایمز دەریدەخات سەرۆکی ئێستای ئەمریکا بەهەشت خاڵ لەدوای کاندیدی دیموکراتەکانەو تەنها لەسەدا ٤٢%ی پشتگیری خەڵکی کۆکردووەتەوە بەبەروارد بەلەسەدا ٥٠٪ی بایدن. هەرچەندە بایدن بەمەودایەکی زۆر لەپێشە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە سەرۆکایەتی مسۆگەر کردبێت بەوپێیەی لەهەڵبژاردنەکانی ٢٠١٦ هیلاری کلینتۆنیش، کاندیدی دیموکراتەکان، بە رێژەیەکی زۆر لەپێش دۆناڵد ترەمپەوە بوو. تەنانەت کلینتۆن سێ ملیۆن دەنگیشی لەسەرۆکی ئێستای وڵاتەکە زیاتر بوو لەکاتی هەڵبژردنەکاندا، بەڵام بەهۆی سیستەمی دەنگدانی وڵاتەکەوە دۆناڵد ترەمپ سەرکەوت لەبەرئەوەی ویلایەتە یەکلاکەرەوەکانی فلۆریدا، ئایۆوا، ویسکۆنسن، مێشیگن، و پەنسیلڤانیانی بردەوە. پشتگیری بۆ کورد «من حەزم بەچارەی کوردەکان نییە»، ئەمە وتەی دۆناڵد ترەمپە لەکتێبە نوێیەکەی جۆن بۆڵتن، راوێژکاری پێشووی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا، بەڵام جۆو بایدن بەوە جیادەکرێتەوە دژی ئەمەیەو هاوڕێی کوردەکانە، تەنانەت باس لەوە دەکرێت ئەگەر ببێتە سەرۆکی ئەمریکا ئەوا سەرسەختترین سەرۆکی پشتگیریکەری کورد دەبێت. میدیاکانی تورکیا زۆر لەمێژە بە «دوژمنی تورکیا» و «پرۆ کورد»ی لە قەڵەمدەدەن. لەماوەی (١٥) ساڵی کارکردنی لەئەنجومەنی پیران و هەشت ساڵی کارکردنی وەک جێگری سەرۆکی ئەمریکا، بایدن گرنگی تایبەتی داوە بەکورد، بەتایبەتیتر لەسەرەتاوە بەکوردانی هەرێمی کوردستان و دواتر کوردانی تورکیاو سوریا. بایدن یەکێک بووە لەو سیاسەتمەدارانەی ئەمریکا لەئەنجومەنی پیران وەک سیناتۆر پشتگیری خۆی بۆ ئازادکردنی عێراق دەربڕی لەساڵی ٢٠٠٢ و تێیدا بەڵگەی ستەمکاری سەدام حوسەین، سەرۆکی ئەوکاتی عێراقی، هێنایەوە دژی کورد. لەدانیشتنێکی ئەنجومەنەکەدا بایدن باسی لەوە کرد سەدام «بەشێوەیەکی بێبەزەییانە خەڵکی عێراقی سەرکوت کردووە – کوردەکان لەباکور، پاشان شیعەکان لەباشور، دواتریش دووبارە کوردەکان». تەنانەت بایدن دوای رووخانی رژێمەکەی سەددام و هاتنە ناوەوەی ئەمریکا پرۆژەیەکی پێشکەشکرد بۆ ئەنجومەنی پیران کە عێراقی دابەشدەکرد بۆ سێ هەرێمی کورد، شیعە، سوننە. بیرۆکەی دروستکردنی سێ هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٦ و بەپێی پرۆژەکە «هەرێمەکانی کورد، سوننە، شیعە هەریەکێکیان بەرپرس دەبن لەیاسا ناوخۆییەکان، ئیدارە، هەروەها ئاسایشی خۆیان. حکومەتی ناوەندی کۆنترۆڵی بەرگری سنور، کاروبارەکانی دەرەوە، هەروەها داهاتەکانی نەوت دەکات»، بەمەش هەرێمی فیدڕاڵی دروست دەبێت. پرۆژەکەی بایدن لەلایەن ئەنجومەنی پیرانەوە لەساڵی ٢٠٠٧ پەسەندکرا بەدەنگی (٧٥) سیناتۆر، بەڵام ئیدارەی جۆرج بوش، سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکا، رەتیکردەوە چونکە زۆربەی بەرپرسانی ئەمریکا یەکپارچەیی خاکی عێراقیان دەویست. بۆبی گۆش، ستوننوسی پێگەی بلومبێرگی ئەمریکی لەوتارێکیدا باس لەوەدەکات لەحاڵەتی دەرچوونی بایدن وەک سەرۆکی ئەمریکا دەبێتە کێشەیەکی گەورە بۆ تورکیا. «ئەم پرۆژەیە لەئەنجامدا دەوڵەتێکی کوردی دروستدەکرد لەسنوری باشوری رۆژهەڵاتی تورکیادا کە نەفرەتییە بۆ تورکیا، چونکە پەیوەندی دوژمنکارانەشی هەیە لەگەڵ کوردەکانی خۆیدا. سەرۆکێکی ئەمریکی کەپشتگیری ناشیۆنالیزمی کوردی بکات دەبێتە سەرئێشەیەکی جددی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ هەموو ئەو وڵاتانەی کوردی تێیدایە وەک عێراق، تورکیا، سوریا.» جۆو بایدن بۆ کوردانی رۆژئاواش هاوکارو پشتگیرێکی باشە. لەسەروبەندی پڕچەککردنی هێزەکانی سوریای دیموکرات بەسەرکردایەتی یەکینەکانی پاراستنی گەڵ (یەپەگە) لەلایەن ئەمریکاوە دژی داعش، بایدن کەئەوکات جێگیری باراک ئۆبامای سەرۆک بوو، رەتیکردەوە لەچەندین دانیشتندا لەگەڵ بەرپرسانی تورکیا یەپەگە بەتیرۆریست ناوببات. بایدن یەکێک بوو لەوانەی لەساڵی ٢٠١٥ پشتگیری بۆ پڕچەککردنی کوردەکانی سوریا دەربڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامی کە ئەمە مەترسییەکی جددی بوو بۆ تورکیا، بەو هۆیەشەوە ئەنقەرە نیگەرانی خۆی لەو بارەیەوە دەربڕی و پەیوەندییەکانی واشنتۆن و ئەنقەرە گرژی تێکەوت. تەنانەت لەکاتی کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لەسوریا ساڵی رابردوو بەفەرمانی ترەمپ، بایدن نیگەرانی خۆی دەربڕی و وتی کەسەرۆکی ئەمریکا «کوردەکانی فرۆشت.» لەسەرەتای مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ دۆناڵد ترەمپ بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکایدا لەباکوری سوریا کە رێیخۆشکرد بۆ تورکیا تا هێرش بکاتەسەر هاوپەیمانەکەی ئەمریکا لەجەنگی دژی داعش، هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە). «ئەو هێزە کوردو عەرەبە ئازایانە [هەسەدە] باجێکی قورسیاندا بەقوربانیکردنی (١٠) هەزار جەنگاوەر کەچی ترەمپ هەموویانی فرۆشت»، بایدن دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا ئەمەی وت. ئەیکان ئەردەمیر، پەرلەماناتارێکی پێشووی تورکیا و فیلیپ کۆوالسکی، توێژەر لە رێکخراوی بەرگری لەدیموکراسی لەوتارێکی هاوبەشیاندا بۆ پێگەی ناشناڵ ئینترێست باس لەوەدەکەن بایدن دەبێتە سەرۆکێکی «پرۆ کورد» و بۆ ئەمەش دەبێت پەیوەندی لەگەڵ ئەنقەرە دووبارە دابرێژێتەوە. «ئەگەر بایدن سوور بێت لەسەر پشتگیریکردنی کوردەکان، دەبێت پەیوەندییە ئاڵۆزەکەی واشنتن لەگەڵ ئەنقەرە، بەغداد، هەروەها دیمەشق ئاراستە بکاتەوە. بۆ سەرکەوتنی ئەمەش دەبێت بایدن ئەنقەرەو بەغداد قایل بکات وەک هاوبەشێک لێی بڕوانن کە لەتوانایدابێت کێشەکانی کوردیان بۆ چارەسەربکات نەک وەک کوردپەرستێک تەماشای بکەن کەدەبێت سنوردار بکرێت تاماوەی سەرۆکایەتی تەواو دەبێت». رێبازێکی نوێ لەبەرامبەر ئەردۆغان جێگری پێشووی سەرۆکی ئەمریکا بەوە ناسراوە کەقسەی دڵی خۆی دەکات بەتایبەتی دژی تورکیاو رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی وڵاتەکە. لەچاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ سەرنووسەرانی نیویۆرک تایمز کەهەفتەی رابردوو تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەری تەنی، جۆو بایدن ئەردۆغان بەکەسێکی «ئۆتۆکرات - دیکتاتۆر» ناودەبات. چاوپێکەوتنەکە مێژووەکەی دەگەڕیتەوە بۆ مانگی کانونی یەکەمی ٢٠١٩و بایدن دەڵێت کە «زۆر نیگەرانە» لە رێبازی ئەردۆغان لەبەرامبەر کوردو هەماهەنگی سەربازیی لەگەڵ روسیا جگە لەوەی پشتگیری خۆی دەردەبڕێت بۆ سەرکردە ئۆپۆزسیۆنەکانی تورکیا «ئەوەی من پێموایە دەبێت بیکەین گرتنی رێبازێکی جیاوازە لەبەرامبەر ئەو [ئەردۆغان] تا لای روون بێت، ئێمە پاڵپشتی سەرکردایەتی ئۆپۆزسیۆن دەکەین». بایدن وتیشی دەبێت ئەردۆغان «باجی ئەوانە بدات» و جەختیشی لەوە کردەوە دەبێت واشنتن سەرکردە ئۆپۆزسیۆنەکان بەهێز بکات «تا بتوانن رووبەڕووی ئەردۆغان بوەستنەوەو تێکی بشکێنن. نەک لەڕێی کودەتاوە بەڵکو لەڕێی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە». لەگفتۆگەیەکدا لەگەڵ نیویۆرک تایمز بایدن باس لەوەش دەکات هەڵوێستێکی توندتری دەبوو بەرامبەر سەرۆکی تورکیا سەبارەت بەهێرشکردنەسەر کوردەکان لەسوریا بەپێچەوانەی ترەمپەوە کە رێی بۆ چۆڵکرد. «ئەگەر من بومایە دوایین شت بمکردبا ملدان بوو بۆ ئەو سەبارەت بەکوردەکان. بەدڵنیاییەوە ئەوە دواین شت دەبوو». وتەکانی بایدن تووڕەیی لەنێوخۆی تورکیا هەڵگیرساندو ئیبراهیم کالین، وتەبێژی سەرۆکایەتی تورکیا، لەوەڵامدا لەتویتەری فەرمی خۆی نووسی، «رۆژانی فەرمان کردن بەسەر تورکیا بەسەرچووە، بەڵام ئەگەر پێتوایە هێشتاش دەتوانیت ئەوا فەرموو. باجەکەی دەدەیت». لەبارەی دوودڵی و ترسی ئەنقەرەوە سەبارەت بەدەرچوونی جۆو بایدن لەهەڵبژاردنەکانی سێی تشرینی یەکەمدا گۆش نووسیویەتی: «تورکیا هۆکاری خۆی هەیە نیگەران بێت لەئەگەری سەرکەوتنی بایدن. ئەمە نەک هەر ئەو پەیوەندییە نزیکەی ئەردۆغان کۆتایی پێدەهێنێت کە لەگەڵ ترەمپ دروستیکردووە، بەڵکو پێویستیشی بەوەیە مامەڵە لەگەڵ کەسێک بکات کە بۆچوونەکانی زۆر دژی ئەوانەی خۆیین». گۆش جەخت لەوەش دەکاتەوە هۆکارە شاراوەکەی تووڕەیی تورکیا بەرامبەر بایدن هاوسۆزیەتی بۆ کورد.  «هاوخەمییە لەمێژینەکەی کاندیدی دیموکراتەکان بۆ کورد لەعێراق و سوریا دەبێتە گەورەترین پەرێشانی بۆ ئەنقەرە ئەگەر ببێتە سەرۆک». ئەوەش دەخاتەڕوو کۆشکی سپی بایدن «ئەو مامەڵە تایبەتە ناکات لەگەڵ ئەردۆغان کە چاوەڕێی دەکات» و پێشتر دۆناڵد ترەمپ بۆی دەکرد.

  ‌هاوڵاتى   هەریەکە لەمیسرو عێراق و ئوردن کۆبوونەوەیەکی لوتکە لەم هەفتەیەدا سازدەکەن کەتایبەتە بەچەند پرسێک، لەوانە؛ دەستدرێژیەکانی تورکیا بۆسەر هەریمی کوردستان و پتەوکردنی پەیوەندییەکانی نێوان هەرسێ وڵات لەبواری ئابوری، بازرگانی و وەبەرهێنان. ئەوەش لەکاتێکدایە کە مستەفا کازمی سەرەتای ئەم هەفتەیە لەواشنتۆن گەڕایەوەو بڕیاریشە دوای کۆبوونەوەی لوتکە سەردانی سعودیە بکات. رۆژنامەی واشنتن پۆستی ئەمریکی دوێنێ بڵاویکردەوە؛ مستەفا کازمی کەسایەتیەکی نوێی گرنگە لەناوچەکە. دیوانی شانشینی ئوردونی رایگەند کە لەم هەفتەیەیەدا لوتکەیەکی سێقۆڵی بەڕێوەدەچێت لە نێوان عەبدولفەتاح سیسی سەرۆکی میسرو شا عەبدوڵای دووەمی پاشای ئوردن و مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق.  ئەو لوتکە سێقۆڵییە کە بۆ سێیەمجارە گرێدەدرێت، لە پاڵ پەرەسەندنە هەرێمایەتیەکان، هاوکاری ئابوروی و بازرگانی و وەبەرهێنانی نێوان ئوردن و میسر و عێراق تاووتوێ دەکات. دەستدرێژیەکانی تورکیا بۆسەر هەرێم؛ تەوەرێکی لوتکەی سێقۆڵی دەبێت دوای ئه‌وه‌ی به‌غدا ئه‌نقه‌ره‌ی تۆمه‌تبار کرد به‌پێشێلکردنی سه‌روه‌ری وڵات و رێزنه‌گرتن له‌بنه‌ماکانی دراوسێیه‌تی به‌هۆی ده‌ستپێکردنی هێرشه‌کانی تورکیاو بۆردوومانکردنی ناوچه‌کانی هه‌رێمی کوردستان، میسر یه‌که‌م وڵات بوو که‌پشتیوانی بۆ عێراق ده‌ربڕی و ده‌ستپێشخه‌ری کرد بۆ په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌کان و پشتیوانی دیپلۆماتی و سیاسی پێشکه‌شکردو سەرکۆنەی ده‌ستوه‌ردانی سه‌ربازیی تورکیای له‌عێراق کرد. له‌ 3ی ئه‌م مانگه‌شدا وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی میسر ئیدانه‌ی پێشێلکارییه‌ به‌رده‌وامه‌کانی سوپای تورکیای بۆ سه‌روه‌ری عێراق کردو جه‌ختی له‌وه‌ کرده‌وه‌ که‌پاساوه‌کانی تورکیا بۆ ده‌ستوه‌ردانه‌ سه‌ربازییه‌که‌ی بێ بنه‌مان و کاره‌کانی قبوڵکراو نین و ئاسایش و سه‌قامگیری ناوچه‌که‌ تێکده‌دات. له‌کاتێکدا عێراق هه‌ڕه‌شه‌ی گرتنه‌به‌ری رێوشوێن له‌ دژی ده‌ستوه‌ردانه‌ سه‌ربازییه‌که‌ی تورکیا به‌که‌مکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ بازرگانییه‌کان ده‌کات، میسر ده‌یه‌وێت له‌ رووی ئابوورییه‌وه‌ له‌عێراق نزیک بێته‌وه‌. ئه‌حمه‌د سه‌فا وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی عێراق ئاماژه‌ی به‌ئه‌گه‌ری به‌کارهێنانی فشاری ئابووری دژی تورکیاداو رایگه‌یاند که‌وڵاته‌که‌ی تاووتوێی هه‌موو بژارده‌کان ده‌کات. وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی عێراق وتی «ده‌یان کۆمپانیای تورکی له‌عێراق کارده‌که‌ن و په‌یوه‌ندییه‌کی بازرگانی به‌رفراوان هه‌یه‌ که‌سوودێکی زۆری بۆ تورکیا هه‌یه‌و له‌ئێستادا لێکۆڵینه‌وه‌ له‌وباره‌وه‌ ده‌که‌ین». تارق فه‌همی مامۆستای زانسته‌ سیاسییه‌کان له‌ زانکۆی قاهیره‌ ده‌ڵێت «میسر ده‌یه‌وێت عێراق بگه‌ڕێته‌وه‌ به‌ره‌ی عه‌ره‌بی تا رووبه‌ڕووی ده‌سه‌ڵاتی ئێران و تورکیا ببێته‌وه‌و هه‌وڵ‌ده‌دات له‌ڕێی په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌کان له‌گه‌ڵ‌ به‌غدا رووبه‌ڕووی تورکیا ببێته‌وه‌«. رۆژی 30ی مانگی رابردوو مسته‌فا مه‌دبولی سه‌رۆک وه‌زیرانی میسر چاوی به‌ ئه‌حمه‌د نایف دلێمی باڵیۆزی عێراق له‌ قاهیره‌ که‌وت و تیایدا دلێمی خواستی وڵاته‌که‌ی بۆ په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌ ئابوورییه‌کان له‌گه‌ڵ‌ میسر و به‌شداری کۆمپانیاکانی ئه‌و وڵاته‌ له‌ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی عێراق ده‌ربڕی. له‌ 8ی ئه‌م مانگه‌شه‌دا رانیا ئه‌لمشات وه‌زیری هاوکای نێوده‌وڵه‌تی میسر له‌گه‌ڵ‌ باڵیۆزی عێراق له‌ قاهیره‌ چۆنێتی به‌شداریکردنی کۆمپانیاکانی میسری له‌دووباره‌ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی عێراق و هاوکاری ئابووری نێوان هه‌ردوو وڵات تاووتوێ کرد. هاوکات میسر هه‌وڵده‌دات هاوکاری عێراق بکات له‌دابینکردنی پێداویستییه‌ پزیکشییه‌کان و له‌ 5ی ئه‌م مانگه‌دا هاله‌ زاید وه‌زیری ته‌ندروستی میسر رایگه‌یاند که‌ وه‌زاره‌ته‌که‌ی هاوکاری ئابووری تایبه‌ت به‌ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ بۆ عێراق ده‌نێرێت. هه‌روه‌ها میسر کارده‌کات بۆ زیادکردنی هاوکاری ئه‌منی و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆرو فوئاد حسێن وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق له‌ 24ی مانگی رابردوودا باسی له‌وه‌ کرد که‌ وڵاته‌که‌ی خوازیاره‌ وتووێژی سێقۆڵی له‌گه‌ڵ‌ میسر و ئوردن ئه‌نجامبدات سه‌باره‌ت به‌ هاوکاری له‌ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆردا. لای خۆیه‌وه‌ جه‌مال به‌یومی ئه‌مینداری گشتی یه‌کێتی وه‌به‌رهێنه‌رانی عه‌ره‌ب و یاریده‌ده‌ری پێشووی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی میسر رایگه‌یاند که‌ قاهیره‌ سیاسه‌تێکی ئاماده‌بوونی دیپلۆماتی و بازرگانی به‌هێز له‌گه‌ڵ‌ وڵاتانی عه‌ره‌بی په‌یڕه‌و ده‌کات به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ‌ عێراق. جه‌مال به‌یومی بۆ پێگه‌ی مۆنیته‌ر وتی «تورکیا له‌به‌ر دوو هۆکار عێراق به‌ئامانج ده‌گرێت؛ یه‌که‌میان فراوانکردنی ده‌سه‌ڵاتی له‌ناوچه‌که‌دا له‌ڕێی بوونی سه‌ربازیی له‌بنکه‌کانی له‌باکووری عێراق، دووه‌میان به‌ئامانجگرتنی کورده‌کان و ئه‌وانه‌ی له‌باکووری عێراق و سوریا ده‌ژین و ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان به‌هه‌ڕه‌شه‌ بۆ سه‌ر وڵاته‌که‌یان ده‌زانێت». وتیشی «میسر ده‌یه‌وێت به‌ سوودوه‌رگرتن له‌نزیکبوونه‌وه‌و قبوڵکردنی رۆڵه‌که‌ی پلانه‌کانی تورکیا له‌ عێراق شکست پێبهێنێت بۆیه‌ له‌ڕێی کۆمکاری عه‌ره‌ب و وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ رێوشوێنه‌کانی بۆ پشتیوانیکردنی عێراق زیاتر کردووه‌«. ئه‌مینداری گشتی یه‌کێتی وه‌به‌رهێنه‌رانی عه‌ره‌ب راشیگه‌یاند که‌ میسر هه‌وڵده‌دات کۆمپانیاکانی که‌رتی تایبه‌تی هانبدات تا به‌شداری له‌ پرۆسه‌ی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی عێراق بکه‌ن. باسی ئیسرائیل لە کۆبوونەوەی سێقۆڵیدا هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالکی دوێنێ رای خۆی لەسەر کۆبوونەی لوتکەی نێوان هەرسێ وڵات ئاشکراکرد بەتایبەت لەسەر ئەو دەنگۆیانەی باس لەئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی ئیسرائیل و عێراق دەکەن. کاتع رکابی سەرکردە لە هاوپەیمانێتیەکە وتی «هیچ پەیوەندیەکی نیە بەپرسی ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی عێراق لەگەڵ ئیسرائیل، هەروەها هیچ پەیوەندیەکیشی نیە بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکی ئیمارات و ئیسرائیل». ئاماژەی بەوەشکرد ئەم کۆبوونەوەیە درێژەپێدەری چەند کۆبوونەوەیەکی تری لوتکەی نێوان هەرسێ وڵاتە، پێشتر عادل عەبدولمەهدی سەرۆکوەزیرانی پێشوو ئەنجامیداوە لەگەڵ هەریەکە لە سیسی و شای ئوردن. هەروەها ئاماژەی بە لێدوانێکی مستەفا کازمی کرد بۆ رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریکی کە دوێنێ بڵاوبۆتەوەو تێیدا لەبارەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی نێوان ئیسرائیل و ئیمارات وتوویەتی «ئه‌مه‌ بڕیارێکى ئیماراته‌، بۆمان نییه‌ خۆمان بخه‌ینه‌ ناو بابه‌ته‌که‌وه». بەگوێرەی راگەیەنراوەکە، لەدیدارە لوتکەییەکەدا وێڕای باسکردن لە پەرەپێدانی هەماهەنگی ئەو سێ وڵاتە لەبواری  ئابوری، بازرگانی و وەبەرهێنان جەخت لەسەر هەماهەنگی زیاتری هەرسێ وڵات لەئاستی ناوچەیی دەکرێتەوە. یەکەمین دیداری لوتکەیی نێوان عێراق، میسر و ئوردن، لەمانگی (ئازار/3)ی 2019 لەقاهیرە بەستراوە، دوەمین دیداریش لەمانگی (ئەیلول/9)ی ساڵی 2019 لەپەراوێزی کۆبونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان لەنیویۆرک بەستراوە. لەکاتی بەڕێوەچونی دوەمین دیداری لوتکەیی عێراق، میسر و ئوردن، کە هەریەکە لەبەرهەم ساڵح، شاعەبدوڵا و عەبدولفەتاح سیسی تیایدا بەشداربوون، هەرسێ سەرۆک رایانگەیاند، پشتیوانی تەواوی کێشەی فەڵەستین و مافەکانی گەلی فەڵەستین دەکەن وەک کێشەیەی گرنگی عەرەب و جیهان. هەر لە دووەمبن دیداری لوتکەییەدا جەختکراوەتە، کە گەلی فەڵەستین مافی بنیاتنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەیە، کەپایتەختەکەی شاری قودس بێت، کە ئەوەش پشت ئەستورە بە رێککەوتنە عەرەبی و نێودەوڵەتییەکان. کۆمکاری عەرەبی پشتیوانی عێراق دەکات عێراق بڕیاری هەڵپەساردنی پەیوەندی وەزاری لەگەڵ تورکیا داوە لەدوای بەئامانجگرتنی ئۆتۆمبیلێکی ئێشکگری عێراقی، کە بەغدا لە ١٢ی ئابدا، رایگەیاند، پێشوازی لە وەزیری بەرگری تورکیا خەلوسی ئاکار ناکات. گۆڤاری «نیزافیسیمایا غازیتا»ی روسیا راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە دەربارەی گرژی پەیوەندییەکانی نێوان بەغداو ئەنقەرە بەهۆی هێرشی تورکیاوە بۆ سەر کاروانێکی سەربازیی عێراقی و کوژرانی دوو ئەفسەری گەورەو شۆفێرەکانیان. هەر بەپێی راپۆرتەکە، دیارە هێرشەکەی تورکیا بە ئەنقەست نەبووە، بەڵام جارێکی تر کێشەکان لەسنوورەوە دەستیپێکردەوە، کە لەکاردانەوەی هێرشەکەشدا کۆمکاری عەرەبی رایگەیاند، پشتیوانی هەر هەنگاوێک دەکات، کە بەغدا دژی تورکیا بیگرێتە بەر. پرۆسە سەربازییەکانی تورکیا لەسەر خاکی عێراق بۆ ماوەی سێ مانگە بەردەوامە، فەرماندەیی هێزە چەکدارەکانی تورکیا لەحوزەیراندا دەستپێکردنی پرۆسەیەکی ئاسمانی بەناوی «چڕنوکی هەڵۆ» لە ئاسمانی کوردستانی عێراق دژی پارتی کرێکارانی تورکیا راگەیاند، ئەمەشی وەک مافی بەرگری لەخود دایە قەڵەم بەپێی نەریتە باوەکانی نێودەوڵەتی. لەو بارەیەوە، نوێنەری کۆنگرەی نیشتمانی کورجستانی لە روسیا (فرحات باتیف) بۆ گۆڤارەکە دواوەو باسی لەوە کردووە، کەپێویستە لەچوارچێوەیەکی فراوانتردا لە رەفتارەکانی تورکیا بڕوانین، بەوەی لەمەودایەکی کورتدا بریتییە لەهەوڵدان بۆ فراوانکردنی هەژموونی خۆی لەو وڵاتانەی، کە بە «دەوڵەتی شکستخواردوو» لەقەڵەمیان دەدات، کە هەریەک لەلیبیا و سوریاو عێراق و لوبنان دەگرێتەوە. وتیشی «لەسەر مەودای ناوەندیش، بەگوێرەی توانا هەوڵدەدات خاکی دەوڵەتی عوسمانی بکاتەوە ژێر دەسەڵاتی راستەوخۆی تورکیا». هەروەها باسی لەوەش کردووە، کە ئەو دەوڵەتانەی نیوەیان وێران بوون و لاوازن لەناوچەکەدا ناتوانن بەهیچ شێوەیەک رووبەڕووی تورکیا ببنەوە، تورکیاش لای خۆیەوە هەڵوێستی لاوازی وڵاتانی رۆژئاوا دەقۆزێتەوە کە نایانەوێ بەشداربن لەشەڕەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆیە بەردەوامی دەدات بە سیاسەتە دوژمنکارەکانی دژی دراوسێکانی. ژمارەیەک لەوەزیرانى دەرەوەى وڵاتانى عەرەبى، پشتیوانى خۆیان بۆ ئەمن و سەروەرى عێراق نیشاندەدەن و ئیدانەى لەشکرکێشیەکانى تورکیا دەکەن. فواد حسێن وەزیرى دەرەوەى عێراق پەیوەندى بەهەریەکە لە ئەحمەد ئەبوغەیت ئەمیندارى گشتى کۆمکارى عەرەبى و وەزیرانى دەرەوەى میسر و ئوردن و سعودیە و کوەیتەوە کردووە. ئەحمەد سەحاف، وتەبێژى وەزارەتى دەرەوەى عێراق رایگەیاند، ئامانج لەپەیوەندییەکان پێدانى وردەکارى بووە لەبارەى هێرشەکانى تورکیا بەوڵاتانى عەرەبى و یەکخستنى هەڵوێستى ئەو وڵاتانەیە بەرامبەر تورکیا لەگەڵ دووبارەنەکردنەوەى هێرشەکان و کشانەوەى هێزەکانى لەسەر خاکى عێراق.

  هاوڵاتی   مستەفا کازمی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق سەردانی بنەماڵەی رەیهام یەعقوب، خانمە چالاکوانی دیاری بەسڕەی کرد کە رۆژی 19ی ئەم مانگە لەلایەن گروپێکی چەکدارییەوە کوژرا، کازمی سوێندی بەخوێنی ئەو چالاکوانە خوارد، لەکاتێکدا زۆرێک لەبەرپرسان سوێند بەمەزهەبەکان و کەسایەتیەکانی دەخۆن. کازمی وتی «سوێند بەخوێنی شەهید رەیهام، تاوانباران بەبێ سزادان دەربازیان نابێت هەرچەندە کاتیشی پێویست بێت». هەروەها بەڵێنی دا کەتۆڵەی خوێنی رەیهام یەعقوب و هیشام هاشمی و تەحسین ئوسامە بکاتەوە. لەماوەی چەند مانگی رابردوودا زنجیرەیەک تیرۆرکردن و رفاندن چالاکوانە عێراقیەکانی گرتۆتەوە. تەنها لەهەفتەی رابردوودا دوو چالاکوان کوژران و پێنجی دیکە لەهەوڵی تیرۆرکردن رزگاریان بوو، لەو کردەوانەدا پەنجەی تۆمەت بۆ میلیشایاکانی سەر بە ئێران رادەکێشرێت و توڕەیی دژیان برەودەسێنێت لەپارێزگای بەسڕەی باشور. چاودیران دەڵێن تووندوتیژییه‌کانی ئەمدواییانە بیرخەرەوەی هەڵمەتێکی بەرنامە بۆداڕێژراوە کەبەڕێوەدەچێت لەلایەن میلیشیاکانی سەربەئێران، وەک کەتائیب حزبوڵڵا و عەسائیب ئەهل حەق و عوسبه‌ت سائیرین، بۆ بێدەنگکردنی ئەو عێراقیانەی داوای کۆتایی هەژموونی ئێرانییەکان دەکەن لەوڵاتەکەیان. راهێنەری وەرزش، ریهام یەعقوب، (29) ساڵ، کە به‌چڕی لەخۆپیشاندانەکانی دژ به‌حکومەتدا بەشداربوو، چوارشەممە (19ی ئاب) لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە لەبەسرە کوژرا، لەکاتێکدا تەقە لەو ئۆتۆمبیلە کرا کەتیایدا بوو. سێ ژن که‌ لەوکاته‌دا له‌ئۆتۆمبیلەکه‌دا بوون، برینداربوون و دواتر یه‌کێکیان مرد. دوابەدوای ئەوە وەزیری ناوخۆی عێراق عوسمان غانمی کۆبوونەوەیەکی لەگەڵ بەرپرسانی ئەمنی ئه‌نجامدا لەبەسڕە، لە 20ی ئاب دوای برەوسەندنی ژمارەی هێرشەکان دژی چالاکوانان لەشارەکە. هەمان رۆژ، چالاکوان فەلاح حەسناوی بەسەختی بریندارکراو دەستگیرانەکەی کوژرا کاتێک ئۆتۆمبیلەکەی به‌ر ده‌ستڕێژی گوله‌ که‌وت لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە لەناوەندی بەسڕەدا. پێنج رۆژ لەوەوبەر لە بەسڕە، چالاکوان تەحسین ئوسامە شەحمانی کوژرا دوای ئەوەی زیاد لەبیست فیشەکی پێوەنرا. به‌گوێره‌ی ئاژانسی فرانس پرێس، سێ چالاکوانی دیکە دووشەمە لەبەسرە بەناوەکانی لودیا ریمۆن، فەهد زوبەیدی، عەباس سوبحی، دەچوون بۆ ماڵی تەحسین ئوسامە شەحمانی بۆ پرسەو سەرەخۆشی کاتێک ئۆتۆمبیلێکی پڕ لەپیاوانی چەکدار دەستیانکرد بەتەقەکردن لێیان. ئەو سێ که‌سه‌ توانییان به‌برینداری هەڵبێن، بەڵام لەژیاندا مانه‌وه‌. شەحمانی چالاکوانێکی بەناوبانگ بوو لەشاری بەسڕە. ئەم تیرۆرکردنه‌ یه‌کێکه‌ لەزنجیرەیەک تیرۆرکردن لەم چەند مانگەی دواییدا، که‌پسپۆڕی بواری تووندوتیژیی هیشام هاشمی لەنێو ئه‌و کەسایەتییه‌ بەناوبانگانه‌دا بوو کەکوژراون. رۆژێک دوای کوشتنی شەحمانی چالاکوان روقیە ده‌وسەری لەهەوڵێکی تیرۆرکردن رزگاری بوو لەناوەندی بەسڕەدا کاتێک سێ چەکداری نەناسراو لەئۆتۆمبیلەکەیانەوە تەقەیان لێکرد. کارە تیرۆرە‌ بەئامانجگیراوه‌کان بوونەته‌ هۆی ترس و تۆقاندن لەناو چالاکوانانی عێراقدا، کەپێشتر لەمانگی تەمموزدا ئەزمونی تیرۆری هیشام هاشمییان لەبەغدا کردبوو، کە راوێژکارێکی حکومەت و ئەکادیمییەکی ناوداربوو دەربارەی گروپە توندوتیژەکان. هیچ گروپێک بەفەرمی بەرپرسیارێتی خۆی لەتیرۆرکارییەکان رانەگەیاندووەو دەسەڵاتداران هێشتا کەسیان بە بەرپرس رانەگرتووە. بەڵام ئەو ئه‌کاونتانه‌ی سەر ئینتەرنێت کە وادەردەکەوێت پشتیوانی ئێران و هاوپەیمانانی بن لەعێراق، لەهەڕەشەیاندا لەچالاکوانان زۆر چاونەترستر بوون. دەیان چالاکوان لەعێراق کوژراون لەدەستپێکی خۆپیشاندانەکانەوە لەتشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو، ئەوکاتەی چەندین کەسیان تیرۆرکران لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە کەچەکی بێدەنگیان بەکاردەهێنا. نەتەوەیەکگرتوەکان و باڵیۆزخانەکانی وڵاتانی خۆرئاوا میلیشیاکان تۆمەتبارده‌که‌ن و تکایان لەبەغدا کردووه‌ بەتەواوی ئازادی رادەربڕین بپارێزێت. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دوای کوشتنی یەعقوب رایگەیاند «شتێکی بێویژدانانەیە کەئەنجامدەرانی ئەم کارە قێزەونانە بەردەوامن لەکارەکانیان بەبێ لێپرسینەوە.» حاتەم فەلاحی پسپۆڕی سەربازیی و ستراتیژی، وتی بەرزبوونەوەی ئەمدواییەی هێرشە تووندوتیژەکان دژی چالاکوانان بەشێکە لەهەڵمەتێکی گشتگیر کە لەلایەن میلیشیاکانی سه‌ر به‌ئێرانەوە بەڕێوەدەبرێت بۆ «بێدەنگکردنی هەموو ئەو دەنگانەی داوای جێبەجێکردنی فەرمانڕەوایی دەوڵەت و گەڕاندنەوەی سەروەری نیشتمانی دەکەن.» هەروەها وتی کە لەڕێی ئەم کارانەوە، میلیشیاکان هەوڵی پارێزگاریکردن لەهەژموونی رژێمی ئێران ده‌ده‌ن بەکوشتنی ئەوانەی داوای ئازادی دەکەن. وتیشی «خۆپیشاندانەکان بوونەتە سەرچاوەی نیگەرانی بۆ ئه‌و میلیشیایانه‌ی ناسراون به‌وه‌ی هه‌رکه‌سێک تیرۆرده‌که‌ن که‌بیروڕایان ره‌تبکاته‌وه». ئەو پسپۆڕە باسی لەوەکرد پێش زیادبوونی هێرشەکانی ئەمدواییە دژی چالاکوانانی عێراق، هەڵمەتێکی ناوزڕاندن و هاندان دژیان لەلایەن میدیای ئێرانییەوە دەستیپێکرد. ئەم هەفتەیە، ئه‌کاونته‌کانی ئینتەرنێت دەستیانکرد بەبڵاوکردنەوەی وتارێکی 2018ی میهر، که‌ ئاژانسێکی هەواڵی ئێرانی نزیک لەپارێزگارە تووندڕەوەکانی ئێرانه‌، کەتێیدا یەعقوب و که‌سانی تر تۆمه‌تبارده‌که‌ن به‌وه‌ی بەشێک بن لە «تۆڕێک کە لەلایەن ئەمریکیەکانەوە دروستکراوه‌ بۆ به‌ئامانجگردنی ئێران لەناوچەکە». فەلاحی وتی «به‌کردنه ‌ئامانجی چالاکوانان، میلیشیاکان بەشێوەیەکی ئاشکرا ئاستەنگ بۆ دەسەڵاتی حکومەتەکەی سەرەکوەزیران مستەفا کازمی دادەنێن و ئاماژە بەوەدەکەن که‌ لەکارەکانیان ناوەستن و لەڕێی هێزەوە رووبەڕووی هەر هەوڵێک دەبنەوە که‌ بۆ سنووردارکردنی نفوزیان بدرێت». کازمی چوارشەممە دوای هێرشەکان بەڕێوەبەری پۆلیسی بەسڕەو ژمارەیەک بەڕێوەبەری ئەمنیی تری له‌کارلابرد. لەپۆستێکی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا وتی حکومەت «هەموو شتێکی پێویست دەکات بۆ هێزە ئەمنیەکان تاکارەکانیان بەتەواوی ئەنجامبدەن». وتیشی «هاریکاریکردن لەگەڵ بکوژران یان بڵاوکردنەوەی هەڕەشەکانیان په‌سه‌ندنەکراوە. ئەوەی پێویست بێت دەیکەین بۆ وەزارەتی ناوخۆو دەزگا ئەمنیەکان بۆ تەواوکردنی کارەکانیان لەپاراستنی کۆمەڵگە لەهەڕەشەی یاخییەکان لەیاسا.» دواتر عوسمان غانمی وەزیری ناوخۆ، پێنجشەممە گەیشتە بەسڕە له‌گه‌ڵ شاندێکی باڵای ئەمنی. غانمی وتی «دۆخی ئەمنی لەپارێزگای بەسڕە به‌هیچ شێوه‌یه‌ک په‌سه‌ندناکرێت... هەمووان بەرپرسن لەم خوێنەی کە لەعێراق رژێنراوە و هەمووان دەبێت بەرپرسیارێتی لەئەستۆبگرن تائه‌م مەترسییه‌ دووربخه‌نه‌وه‌«. داوای لەهێزە ئەمنییەکان کرد ئۆتۆمبیلی بێ تابلۆی ژماره‌ قەدەغەبکەن و دەستبەجێ کاربکەن بۆ دەستبەسەراگرتنیان. غانمی داواشی لەهێزە ئەمنیەکانی پارێزگاکە کرد بۆ دامەزراندنی خانەیەکی هەواڵگری بۆ کۆکردنەوەی زانیاری و پشتیوانیکردنی هەوڵە ئەمنییەکان. بەپێی کۆمسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ له‌عێراق که‌ (26) چالاکوان لەلایەن چەکدارانی نەناسراوه‌وه‌ تیرۆرکراون لەدەستپێکی بزووتنەوەی خۆپیشاندانەکانه‌وه‌ لەوڵاته‌که‌ لەتشرینی یەکەمەوە هەتاوەکو مانگی ئازاری ئەمساڵ. هەروەها (13) چالاکوانی دیکە برینداربوون لەهەوڵی سەرنەکەوتووی تیرۆرکردنیانداو (15)ی دیکە بەبێ زیان لەو هەوڵانە رزگاریان بووە. بەوەش ژمارەی هەموویان دەبێتە (54) هەوڵی تیرۆرکردن لەدەستپێکی خۆپیشاندانە جەماوەرییەکانەوە هەتاوەکو مانگی ئازار کەداوای چاکسازییان دەکرد. بەم دواییانەش بەسڕە بەکوشتنی چالاکوان تەحسین ئوسامە شەحمانی ورووژا. شەحمانی کە لەنێو خۆپیشاندەرانی ناوچەکەدا ناسرابوو، بە (21) فیشەک کوژرا رۆژی هەینی، لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە، کە هەڵیانکوتایەسەر دوکانەکەی لەشەقامی بەهو له‌ناوەندی بەسڕە. پێش تیرۆرکردنی شەحمانی، ژمارەیەک چالاکوان و پیشەوەرانی میدیا کوژران کەپشتیوانییان له‌و‌ خۆپیشاندانانه‌ ده‌کرد کە تشرینی یەکەمی رابردوو دەستیانپێکرد. لەنێویاندا پەیامنێری کەناڵی ئاسمانی دیجلە، ئەحمەد عەبدولسەمەدو وێنەگر سەفا غالی، چالاکوان حسێن عادل و ژنەکەی، سارە تالب خۆپیشاندەرو کارمەندی تەندروستی جینان مازی شەحمانی، کە ناسرابوو بە ئوم جینات.  

  ‌هاوڵاتى   ئێران، بەهۆی هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی ، نزیکەی (42) ساڵە لەژێر کۆمەڵێک گەمارۆی ئابوری و سەربازیی نێودەڵەتیدایە کەزۆربەی هۆکاری سەرەکییەکانیشی بۆ نەیاربوونی سیستمی حوکمڕانیی ئەو وڵاتە دژی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دەگەڕێتەوە، بەڵام لەڕاستیدا ناتوانرێت تەنها ئەمەریکا تۆمەتبار کرێت بەهۆکاری دۆخی خراپی ئێستای ئێران لەئاستی ناوخۆی وڵاتەکەیان لەکاتێکدا هەردوو باڵی ریفۆرمخوازو محافزکار گیرۆدەی لەدەستدانی متمانەی خەڵک بوون، چونکە بەرهەمی کۆماری ئیسلامی بۆ دانیشتوانی ئەو وڵاتە بووەتە دۆلاری (25) هەزار تمەنی و بێکاریی (13) ملیۆن کەس و بەپێی راپۆرتێکی ناوەندی ئامارو زانیارییەکانی ئێران، حکومەت بۆ رێگریی لەهەژاری نزیکەی (50) دۆلاری خستووەتە سەر هەژماری بانکیی (60) ملیۆن لەدانیشتوانی ئێران لەکاتێکدا ژمارەی گشتی خەڵکی ئێران (80) ملیۆن کەسە، بەزمانێکی دیکە زیاتر لە (75%)ی ئەو وڵاتە لەچینی هەژار پێکدێت. کۆماری ئیسلامی لەساڵی (1978) بەدروشمی نا بۆ رۆژهەڵات نا بۆ رۆژئاوا، بەڵێ بۆ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران کۆڵەکە و بناغەی کۆمارێکی بەناو ئیسلامی دامەزراندو دوای ماوەیەک لەدەسەڵات بووە خاوەنی دوو باڵ کەپێناچێت کۆماری ئیسلامی بەرەو کەناری ئارام بەرن، باڵی ریفۆرمخوازو محافزکار کە لەهەناوی سیستمی کۆماری ئیسلامی ئێراندا لەدایک بوون، بەپێی پێناسەیەکی کورت باڵی ریفۆرمخواز کە محەمەد خاتەمی، سەرۆک کۆماری (16)ساڵ پێش ئێستای لە دوو خولی چوار ساڵەدا بەدەستەوە بوو رۆڵی پێشەنگ دەبینێت لەکاتێکدا هەموو چالاکییەکی میدیایی و رێکخراوەیی لێ قەدەغە کراوە،  جگەلەوەش زۆربەی سەرکردە و پێشەنگەکانیان لەچوارچێوەی سەرکوتی بزوتنەوەی سەوزدا لەزیندانن و یان لەماڵەکانیاندا دەستبەسەر کراون،   لەبەرامبەردا باڵی محافزکار کەخۆیان بەخاوەنی راستەقینەی کۆمارەکەو لەسەر رێبازی (روحەڵڵا خومەینی) دامەزرێنەرو رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران دەزانن و لەئێستاداو دوای مەرگی خومەینی ئەوان (عەلی خامنەیی)، رێبەری ئێستای کۆماری ئیسلامی و یەکێک لەدامەزرێنەرانی سەرەکیی کۆمارەکە بەپێشەنگ و سەرۆکی خۆیان دەزانن. دوو باڵەکەی کۆماری ئیسلامی حاشا لەدۆخی خراپی خۆیان ناکەن ئەحمەد تەوەکولی کە سەر بەباڵی محافزکارەو ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێرانەو پێشتر بەڕکابەری سەرەکی (عەلی ئەکبەر هاشمی رەفسنجانی) و  محمەد خاتەمی بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆک کۆماری لە دوو خوڵی هەڵبژاردنەکانی پێشووتری سەرۆک کۆماریی ناسراوە، رایگەیاندوە؛ شێوازی ئیدارەدان و بەڕێوبردنی کۆماری ئیسلامی ئێران بووەتە هۆی ناشیرینکردنی ناوی (ئیسلام)، ئەم لێدوانە دەنگدانەوەی زۆری لەمیدیاکانی ئەو وڵاتە لێکەوتەوە، هاوکات رۆژنامەی (سەدای ئیسڵاحات) کە سەر بەحزبی ریفۆرمخوازی (ئیسڵاحات)ە لەسەروتارێکی هەفتەی رابردوویدا بڵاویکردەوە ریفۆرمخوازان هیچ هیوایەکیان بۆ سەرکەوتن لەهەڵبژاردنەکانی داهاتووی سەرۆک کۆماری نەبێت، چونکە کەموکوڕییەکانی رابردووی ئەو لایەنە بووەتە هۆی بێهیوابوون و دەبێت باجی پشتیوانیکردن لەحکومەتەکەی حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران بدەن، هەموو ئەمانەش ئاماژەن کەدۆخی کۆماری ئیسلامی بەمحافزکارو ریفۆرمخوازەوە باش نییەو کۆڵەکەکانی لەئاستی ناوخۆدا کەوتووەتە لەرزین و هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ رازیکردنی لایەنگرانیان. لەلایەکی دیکەوە محەمەد عەلی ئەبتەحی، وتەبێژی نوسینگەی حکومەتی سەردەمی خاتەمی رایگەیاندوە؛ حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران لەخراپترین دۆخی خولی سەرۆک کۆماریی لەمێژووی کۆماری ئیسلامیدایەو سەرەڕای قەیرانە ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان زیاترین هێرشی دەکرێتەسەر، تەنانەت ئەو هێرشانە بەراورد ناکرێت بەسەردەمی محەمەد خاتەمی، سەرۆک کۆماری پێشووتر کە لایەن بەرامبەر بەیاساو رێسا خستبوویە ژێر گوشارەوەو بەرەنگاری دەبوونەوە، لەئێستادا زۆر بەتوندی و لەڕێگەی سۆسیال میدیاوە بێڕێزیی بە رۆحانی دەکرێت و تەنانەت پەرلەمانیش کەزۆرینەیان محافزکارن بەهۆشداریی عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران هێرشەکانیان بۆ سەر رۆحانی راگرتووە، بۆیە ساڵی کۆتایی خولی سەرۆک کۆماریی رۆحانی قورسترین سەردەم دەبێت لەمێژووی کۆماری ئیسلامی ئێراندا. پیاوی دیپلۆماسی دەرەوە دەبێتە فریادڕەسی ناوخۆ؟ هەرچەندە محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران کە بەپیاوی یەکەمی دیپلۆماسی لەوڵاتەکەی لەقەڵەمدەدرێت، رەتیکردووەتەوە خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماریی هەڵبژاردنەکانی داهاتووی وڵاتەکەی بپاڵێوێت، بەڵام بەپێی خوێندنەوەکان؛ باشترین بژاردەی باڵە میانڕەوەکانی نێو محافزکاران و ریفۆرمخوازانە بۆ بوون بەسەرۆک کۆمار، چونکە سەرەڕای ئەوەی بەڕوونی رایگەیاندووە سەر بەهیچ باڵێکی سیاسیی کۆماری ئیسلامی ئێران نییە بەڵام لەلایەن عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران و ریفۆرمخوازان و میانڕەوەکانەوە پشتیوانیی لێدەکرێت و لەبەرامبەردا تەنها باڵی توندڕەوی نێو محافزکاران دژایەتیی توندی ئەو دەکەن لەکاتێکدا ئەو باڵە هیچ کاندیدێکی بۆ سەرۆک کۆماریی نییە و  ئەمەش رێگر نابێت بۆ سەرکەوتنی زەریف لەهەڵبژاردنەکاندا، بۆیە بەئەگەری بەهێز سەرەڕای ئەوەی زەریف خۆی خوازیاری بەشداریی لەو پڕۆسەیەدا نییە، کۆدەنگیی هەیە بۆ ئەوەی وەک کاندیدێکی بەهێز پۆستی سەرۆک کۆماری لەئێران دەستنیشان بکرێت و رەنگە ئەوەش ببێتەهۆی گەرموگوڕتربوونی هەڵمەتی بانگەشەکان و زیادبوونی ئاستی بەشدارایی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی ئەو وڵاتە کەنزیکەی (10) مانگی ماوە بۆ بەڕێوەچوونی . حکومەت دەیەوێت پشکی نەوت رادەستی خەڵک بکرێت دوای دوو هەفتە لەچاوەڕوانی، حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاند هەواڵێکی خۆشی بۆ هاوڵاتییان و ئابوریی وڵاتەکەی پێیەو ئاشکرای کرد کەحکومەت بەپێی پلانێک پشکی پاڵاوگەکانی نەوت بەبەهای (190) هەزار ملیار تمەن کەدەکاتە نزیکەی سێ ملیارو (800) هەزار دۆلار بەسەر هاوڵاتییاندا دابەشدەکات و لەگەڵ لێدوانەکەی رۆحانی بەهای هەر دۆلارێکی ئەمەریکی لە (25) هەزار تمەنەوە بۆ (21) هەزار تمەن و کەمتریش دابەزی، بەڵام پلانەکەی حکومەت لەلایەن عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە راگیراو ژمارەیەک لەپسپۆرو شارەزایانی ئابوریش ئاماژەیان بەوەکرد کەفرۆشتنی ئەو پشکانە دەبێتە هۆی ئەوەی سەرمایەداران گەمە بەنرخی ئەو پشکانەوە بکەن و چینی هەژار زیاترین زیانیان بەربکەوێت و نادادپەروەریی لەدابەشکاریی داهاتی ئێراندا زیاتر بێت. لەلایەکی دیکەوە، بیژەن زەنگەنە وەزیری نەوتی ئێران بەمیدیای وڵاتەکەی وتووە: بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە داهاتی نەوتی ئێران لە (108) ملیار دۆلارەوە بۆ (8) ملیار دۆلار دابەزیوە. دیارنەمانی (27) ملیار دۆلار زۆربەی میدیاکانی ئێران بڵاویانکردووەتە کە (27) ملیار دۆلار کە لەلایەن حکومەتەوە بەبەهای هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن بۆ ژمارەیەک بازرگان و خاوەن کۆمپانیا بەمەبەستی هاوردەکردن و بازرگانیی دابینکراوە چارەنووسی نادیارەو حکومەتیش حاشای لەڕاستیی ئەو هەواڵە نەکردووە و عەبدولناسر هیمەتی، بەڕێوەبەری بانکی ناوەندیی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە؛ هەزارو (200) دۆسیەی تایبەت بە نەگەڕانەوەی ئەو بڕە پارەیە بۆ خەزێنەی حکومەت کراوەتەوەو نزیکەی (445) تۆمەتباریش دەستگیرکراون، لەلایەکی دیکەوە ژمارەیەک لەمیدیاکانی ئێران ئاشکرایان کردووە ئەو دۆلارانە بەقاچاخ رەوانەی بازاڕەکانی شاری سلێمانی لەهەرێمی کوردستان کراوەو لەوێ کڕین و فرۆشتنی پێوەدەکرێت و قازانجەکەی دەچێتە گیرفانی دەڵاڵەکانی بازاڕو بازرگانەکانی ئێران و زیانەکەشی لەسەر شانی خەڵکی ئێران دەبێت. گەڕانەوەی سیستمی بەشەخۆراک دوای (30) ساڵ ژمارەیەک لەبەرپرسانی ئێران لەباڵی محافزکار داوای گەڕاندنەوەی سیستمی دابەشکردنی بەشەخۆراک (کۆپن) لەوڵاتەکەیان دەکەن و لەبەرامبەردا حکومەت نایەوێت جارێکی دیکە ئەو سیستمە بەکاربهێنرێت، چونکە بەوتەی ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆک کۆماری ئێران « نزیکەی (30) ساڵ بەسەر سیستمی دابەشکردنی خۆراک بە (کۆپن)دا تێدەپەڕێت و دۆخی جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ عێراق وای کردبوو کەحکومەت پێداویستییە سەرەکییەکانی خەڵک بەو شێوەیە دابەشبکات ئەگەرچی دۆخی ئابوریی ئێستای ئێران زۆر قورسترە لەسەردەمی شەڕی ئێران و عێراق، بەڵام حکومەت دژی گەڕانەوەی ئەو سیستمەیە. لەلایەکی دیکەوە شارەزایانی بواری ئابوریی ئێران پێیان وایە دۆخی ئێستای ئەو وڵاتە لەسەردەمی جەنگی ئێران و عێراق قورسترە، چونکە لەو سەردەمەدا ئێران دەیتوانی نەوت بفرۆشێت، بەڵام لەئێستادا زۆربەی داهاتە نەوتییەکانی بەهۆی سزاکانی ئەمەریکا لەدەستداوەو بێپلانیی (30) ساڵی رابردوو بووەتە هۆی ئەوەی زۆرترین خەڵکی ئێران بکەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە. کۆرۆناو هەرەسی کۆمەڵایەتی ئێران بەپێی نوێترین زانیارییەکانی ناوەندی ئامار لەئێران تەنها بەهۆی دۆخی تایبەت بەکۆرۆناوە نزیکەی شەش ملیۆن کەس کارەکانیان لەدەستداوەو بێکار بوون و ئاستی بێکاریی لەئێران گەیشتووەتە (14%) کە لەو رێژەیەش زیاتر لە (30%) بێکاربووەکان خاوەن بڕوانامەی بەرزن، هەر ئەمساڵ بەهۆی دۆخی خراپی بژێوی و داهاتەوە، نزیکەی (13) ملیۆن کەس نەیانتوانیوە پڕۆسەی هاوسەرگیریی ئەنجامبدەن کەنیوەی زیاتریان بەبێکار ئەژماردەکرێن، لەبەرامبەردا حکومەت بڕی سێ هەزار ملیار تمەنی بۆ قەرەبووی بێکاریی تەرخان کردووە، سەرەڕای ئەمانە حکومەت نرخی هەر شەوێک مانەوەی توشبووانی کۆرۆنای لەنەخۆشخانە حکومییەکان لە (100) دۆلار بۆ (200) دۆلار دیاری کردووە کە لەنەخۆشخانە ئەهلییەکان ئەو نرخانە دوو هێندەیەو هاوکات هەموو جۆرە دەرمانێکی هاوردە نرخەکانیان بۆ (15) هێندە بەرز بووەتەوە کەئەمەش بارگرانییەکی دیکەیە لەسەر شانی خەڵکێک کەزۆرینەیان داهاتی مانگێکی کارکردنیان لە (100) دۆلار بۆ (200) دۆلارە، هەموو ئەمانەو قەیرانە ئابورییەکانی رابردوو وای کردووە کۆمەڵێک دیاردە سەرهەڵبدات وەک بەکرێدانی منداڵدان و فرۆشنی تۆوی هێلکەدان بەنرخێکی زۆر کەم کەناگاتە (50) دۆلار لەمانگێکدا. رۆژنامەی (شەرق) لەئێران راپۆرتێکی سەبارەت بەو ژنانە بڵاوکردووەتەوە کە بەهۆی دۆخی خراپی ئابورییەوە هێلکەی هێلکەدانەکانیان دەفرۆشن و منداڵدانی خۆیان بەکرێدەدەن، شەرق نووسیویەتی: تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەئێران پڕبووە لە ریکلامی بەکرێدانی منداڵدان و فرۆشتنی هێلکە بۆ منداڵبوون لەکاتێکدا قوربانیانی ئەم بازرگانییە زۆربەیان ژنانی گەنجن و هەندیکجاریش جگە لەوەی لەفرۆشتنی تۆوی هێلکەدانەکانیان هیچیان دەستناکەوێت بگرە بەهۆی ئەوەی زۆربەی تۆوی هێلکەکانیان دەردەهێنرێت تووشی نەخۆشی دەبن و دەبنە قوربانیی. ئەو رۆژنامەیە لەگەڵ ژمارەیەک لەو ژنانە قسەی کردووەو بەوتەی ژنەکان ئەوان لەبەرامبەر فرۆشتنی هێلکەکانیان سێ ملیۆن تمەن و لەبەرامبەر بەکرێدانی منداڵانیان مانگانە (800) هەزار تمەنی ئێرانی وەک (نەفەقە) وەردەگرن. داخستنی (71) میدیاو بڵاوکراوە لەسەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێران رۆژنامەی (ئیعتیماد) کەنزیکە لەڕیفۆرمخوازان، سەبارەت بەدۆخی خراپی میدیاو رۆژنامە و گۆڤارەکان لەژێر سایەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئاشکرای کردووە؛ لەماوەی (42) ساڵ دەسەڵات و حوکمڕانیی کۆماری ئیسلامیدا (71) رۆژنامەو گۆڤارو میدیا داخراون و هەر بڵاوکراوەیەک کەژمارەی بڵاوکردنەوەی رۆژانە بێت ئەگەری داخستنی زیاتری لەسەرە لەکاتێکدا دروشمی سەرەکی کۆماری ئیسلامی ئێران (ئازادی و ئازادیی رادەربڕین)  بووە، بەڵام ئێستا پێچەوانەکەی بەدیدەکرێت. گرەو لەسەر رێککەوتن لەگەڵ ئەمەریکا «محافزکاران نایەنەوێت ئەمەریکاو ئێران رێککەون» ئەگەرچی رۆژی هەینی رابردوو پێشنووسی سەپاندنی سزای نوێی تایبەت بەچەک و کەرەستەی سەربازیی لەلایەن ئەمەریکاوە دژ بەکۆماری ئیسلامی ئێران  لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەنگی پێویستی نەهێناو تەنها ئەمەریکا و کۆماری دۆمێنیکەن دەنگیان بۆ پێشنوسەکەداو نوێنەری (13) وڵات بەدەنگی پووچەڵ یان سپی بەشداریی پڕۆسەی دەنگدانەکەیان کرد، بەڵام ئەمەریکا سوورە لەسەر سەپاندنی سزای نوێ و بەکارهێنانی سیستمی (پەلەپیتکە)و (سناپبەک) واتا گەڕانەوە بۆ سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران کەپێش رێککەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی (2015) بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپابوو، لەبەرامبەردا پەرلەمانی ئێران کەزۆرینەی لەدەست محافزکاراندایە بڕیارە پڕۆژەیاسایەک بخاتە دەنگدانەوە بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی ئێران دوای (72) سەعات لەئەگەری بەکارهێنانی سیستمی (پەلەپیتکە) و (سناپبەک) لەلایەن ئەمەریکاوە، داوای کشانەوەی تەواوەتی لەڕێککەوتنە ئەتۆمییەکە بکات. مشتی پۆڵاینی ئەمەریکا بەرامبەر کۆماری ئیسلامی ئێران دەستنیشانکردنی ئیلیۆت ئەبرامز، نوێنەری نوێی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا بۆ کاروباری ئێران لەلایەن دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەو وڵاتە بەیەکێک لەهۆکارەکانی توندبوونەوەی هەڵوێستی واشنتۆن لەدژی تاران لەقەڵەمدەدەرێت، چونکە ئەبرامز رۆڵی لەچەند رووداوێکی گرنگی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبووە کەبریتین لە رووداوەکانی (ئێران کۆنترا، مەک فارلین، جەنگی عێراق)، ئەو کەکەسێکی توندڕەوەو بڕوای بەکاردانەوەی سەربازیی زۆرەو پێشتر بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەکەی لەدژی ڤەنزوێلا بووە، (100) رۆژی لەبەردەمدایە تابتوانێت ئامانجی خۆی لەدژایەتیی کۆماری ئیسلامی ئێراندا بپێکێت، ئەو بەپیاوی مشتی پۆڵاینی وڵاتەکەی بەرامبەر وڵاتانی دەرەوە ناسراوە. ئەبرامز بڕوای بەدیپلۆماسی لەگەڵ ئێران نییەو بەپێی ئەوەی لەڕابردوودا روویدا و بەئاشکرا دژایەتی پەیامی ئاشتیی وڵاتەکەی لەساڵی (2003) و (2007) لەگەڵ ئێران کردووە، چاوەڕێ دەکرێت کۆشکی سپی کۆماری ئیسلامی بخاتە ژێر گوشارێکی زیاترەوە. چارەنووسی ئەو کۆمارەی کۆڵەکەکانی دەلەرزێت ئەوەی بەدیدەکرێت کۆماری ئیسلامی ئێران گیرۆدەی کۆمەڵێک قەیرانی ناوخۆیی بووە کەبەرهەمی دوو باڵە سەرەکییەکەیەتی لەشێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتەکەیان و ململانێکانیان بۆ مانەوە لەدەسەڵات، هاوکات فشارە نێودەوڵەتییەکانیش بەپێشەنگایەتی ئەمەریکا تەنگی بەکۆمارە ئیسلامییەکەی ئێران هەڵچنیوە، بەڵام هەموو ئەمانەش نەیتوانیوە ئۆپۆزسیۆنێکی راستەقینە بێنێتە ئاراوە بۆ رووخانی ئەو کۆمارە، پێدەچێت تەنها ئەنجامی فشارەکانی ئەمەریکاو ململانێی دوو باڵی سەرەکیی لەئێران چارەنووسی کۆماری ئیسلامی ئێران یەکلایی بکەنەوە.