لەبەریتانیا بەسەدان دووكان و ماركێتی كورد بەرشاڵاوی پۆلیس كەوتن

سه‌رکۆ جه‌مال به‌پێى زۆربه‌ى سه‌رچاوه‌کان، کاتى سه‌رهه‌ڵدانى په‌تاى کۆرۆنا17ى تشرینى دووه‌مه‌ و سه‌رچاوه‌که‌ى شارى ووهانى چینه‌ که‌ دانیشتوانه‌که‌ى زیاتر له‌ 11 ملیۆن که‌سه‌ و به‌و هۆیه‌وه‌ په‌تاکه‌ ته‌واوى جیهانى گرته‌وه‌ سه‌دان هه‌زار که‌س گیانیان له‌ده‌ستدا. ڕێکخراوى ته‌ندروستیى جیهانیى له‌ ڕۆژى 31ى کانونى یه‌که‌مى 2019 دا ئاگاداریى یه‌که‌مى بڵاوکرده‌وه‌ و دواى ئه‌وه‌ش ده‌سه‌ڵاتدارانى چین لاى خۆیانه‌وه‌ ده‌رکه‌وتنى حاڵه‌تى هه‌وکردنى تووندى سییه‌کانیان ڕاگه‌یاند، یه‌که‌مین جاریش ئه‌و ڤایرۆسه‌ له‌ بازاڕێکى فرۆشتنى به‌کۆى به‌روبوومى ده‌ریایى و ماسیى دا بوو، هه‌رزوو  ڕێوشوێنى جیاکردنه‌وه‌ى توشبووان گیرایه‌به‌ر. له‌ 11ى کانوونى دوه‌مى 2020 دا ده‌سه‌ڵاتدارانى چین گیانله‌ده‌ستدانى یه‌که‌مین که‌سیان به‌و ڤایرۆسه‌ ڕاگه‌یاند که‌ به‌خێرایى به‌ سه‌رانسه‌رى جیهاندا ته‌شه‌نه‌ى سه‌ند و بووه‌ هۆى په‌کخستنى ئابوریى و راگه‌یاندنى قه‌ده‌غه‌کردنى هاتوچۆ و جێبه‌جێکردنى چه‌ندین رێوشوێنى دیکه‌، تا ئه‌مڕۆش گیانله‌ده‌ستدانى زیاتر له‌ یه‌ک ملیۆن و 800 هه‌زار که‌سى له‌جیهان لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌، زیاتر له‌ 82 ملیۆن که‌سیش وه‌ک تووشبوو تۆمارکراون. له‌و ماوه‌یه‌دا مرۆڤایه‌تى چه‌ندین رێکارى گرته‌به‌ر وه‌ک په‌یڕه‌وکردنى دووره‌په‌رێزى کۆمه‌ڵایه‌تیی، خوێندنى ئۆنڵاین، قه‌ده‌غه‌کردنى هاتوچۆ، داخستنى به‌ کۆمه‌ڵى کارگه‌ و شوێنه‌ گشتییه‌کان، په‌تاکه‌ش به‌شێوه‌یه‌ک کاریگه‌رى کردووه‌ته‌ سه‌ر ژیانى ملیۆنه‌ها که‌س له‌ سه‌رانسه‌رى جیهان که‌ شێوازێکى جیاوازى ژیانى هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌. راگه‌یاندنى ڤایرۆسه‌که‌ش له‌لایه‌ن رێکخراوى ته‌ندروستیى جیهانیه‌وه‌ هاوکات بوو له‌گه‌ڵ (جه‌ژنى به‌هار) له‌ چین، ساڵانه‌ له‌و جه‌ژنه‌دا سه‌دان ملیۆن گه‌شت له‌ رێگه‌ى وشکانیی، ده‌ریا و ئاسمانه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌درێت، ئه‌مه‌ش وایکرد زیاتر په‌تاکه‌ به‌ جیهاندا بڵاوببێته‌وه‌، گومانیش له‌باره‌ى ئه‌گه‌رى بڵاوکردنه‌وه‌ى به‌ ئه‌نقه‌ست هه‌بێت. هه‌موو وڵاتان هه‌وڵه‌کانیان بۆ کۆنترۆڵکردنى په‌تاکه‌ خسته‌گه‌ڕ، زۆرێک له‌ وڵاتانى جیهانیش ده‌ستیان به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ و گه‌ڕان به‌دواى ڤاکسیندا کرد. هه‌روه‌ها به‌پێى ئاماره‌کانى رێکخراوى ته‌ندروستیى جیهانى له‌ 12ى تشرینى دووه‌مى ئه‌مساڵه‌وه‌ له‌ سه‌رتاسه‌رى جیهان، 48 ڤاکسینى دژبه‌ کۆرۆنا له‌سه‌ر مرۆڤ تاقیکراونه‌ته‌وه‌ و 164 ڤاکسینى دیکه‌ش هێشتا له‌ قۆناغى تاقیگه‌دان، به‌هۆى کاریگه‌رى په‌تاکه‌وه‌ ساڵى 2020 گه‌شه‌ى ئابوورى به‌ رێژه‌ى  له‌سه‌دا دوو پۆینت سێ له‌ جیهان که‌م بوویه‌وه‌. له‌کۆتایى به‌هارى 2020 هه‌ندێک وڵات ده‌ستیان به‌ ئاسایى کردنه‌وه‌ى دۆخه‌که‌ کرد، به‌ڵام جارێکى دیکه‌ له‌ زستاندا ڤایرۆسه‌که‌ به‌شێوه‌یه‌کى به‌هێز گه‌ڕایه‌وه‌ و به‌شێک له‌ وڵاتانى ناچار کرد به‌ده‌ر له‌ که‌ره‌نتینه‌ و داخستنى شوێنه‌ گشتییه‌کان رێوشوێنى جیاواز بگرنه‌به‌ر. له‌عێراقیش رۆژى 24 شوباتى 2020 له‌ نه‌جه‌ف یه‌که‌م حاڵه‌تى کۆرۆنا له‌خوێندکارێکى ئێرانیدا ده‌رکه‌وت، به‌پێى دواین ئاماریش زیاتر له‌ 594 هه‌زار حاڵه‌تى کۆرۆنا له‌عێراق تۆمارکراوه‌، له‌و ژماره‌یه‌ش زیاتر له‌ 12 هه‌زار و 800 که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه‌. هاوکات له‌هه‌رێمى کوردستانیش تا ئێستا سێ هه‌زارو 383 که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه‌و ده‌یان هه‌زار که‌سى دیکه‌ش تووشى ڤایرۆسى کۆرۆنا بوون.

هاوڵاتى ریفراندۆم یان راپرسی کە بەواتای بەشداریی خەڵک بۆ یەکلاکردنەوەی پرسێکی چارەنووسساز دێت، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ (508) ساڵ پێش میلادو سەردەمی سەرهەڵدانی دیموکراسیی لەیۆنان، ئەمڕۆ بووەتە چەکێکی کاریگەر بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی حزب و لایەن و بەرپرسان و ئەمەش وایکردووە ئێران لەسەردەمی دەسەڵاتداریی پاشایەتی و کۆماری ئیسلامیی خۆیدا چەندجارێک سوود لەڕیفراندۆم وەربگرێت و لەدوایین داواکاریشدا حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران بۆ دەستنیشانکردنی ئەرکی روون و ئاشکرای کاری حکومەت و پەرلەمان جارێکی دیکە داوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆمی لەوڵاتەکەی کرد کەکاردانەوەی توندی باڵی محافزکاری لەو وڵاتە لێکەوتەوەو ئەمەیان بەگەمەیەکی رۆحانی بۆ پەردەپۆشکردنی حەوت ساڵی کەموکوڕیی و ناکارامەیی لەئەرکی سەرۆکی حکومەت لەقەڵەمداو بەدوایین کارتی سووتاوی سەرۆک کۆماری ئێران وەسفیان کرد، کە لەڕاستیشدا بەپێی دەستوری ئەو وڵاتە ئەنجامدانی راپرسیی زۆر قورسەو قفڵی لێدراوەو بە تابۆ ناودەهێنرێت و شارەزایانی مێژووی ئێران پێیانوایە ریفراندۆم سەری سەرۆکی حکومەت دەخوات. مێژووی ریفراندۆم و راپرسی لەئێران یەکەم (راپرسیی موسەددیق) لەدەستوری سەردەمی پاشایەتی لەئێران ئاماژە بەڕیفراندۆم نەکراوە، بەڵام لەو سەردەمەدا حکومەتی کاتیی محەمەد موسەددیق، سەرۆک وەزیرانی ئێران خولی (17)یەمی ئەنجومەنی شورای نیشتیمانی (پەرلەمان)ی لەساڵی (1953)هەڵوەشاندەوە، بەڵام دوای ریفراندۆم، محەمەد رەزا پەهلەوی پاشای ئەوکاتی ئێران کودەتایەکی لەدژی موسەددیق بەڕێوەبردو کۆتایی بەحکومەتی موسەددیق هێنا. دوەم (راپرسیی شۆڕشی سپی) محەمەد رەزا پەهلەوی لەساڵی (1962) بۆ ئەوەی بتوانێت دەسەڵاتەکانی پاشایەتیی لەئێران بەرفراوان بکات لەدووتوێی شەش دەسەڵاتی پاشایەتیدا ریفراندۆمی لەوڵاتەکەی راگەیاند، کە بەشۆڕشی سپی ناوی دەهێنرا، بەڵام ئەم کارەی پەهلەوی بەهۆی دژایەتیی زانا ئاینییەکانی ئەو سەردەمەوەو بەتایبەت روحەڵڵا خەومەینی، ناکۆکیی زۆری لێکەوتەوەو بایکۆت کرا. سێیەم (راپرسیی تەختی پاشەیەتی بۆ کۆماری ئیسلامی) دوای راپەڕینی گەلانی ئێران لەساڵی (1979)و کۆتایی سیستمی پاشایەتیی لەو وڵاتەو هاتنەسەرکاری دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لەئێران لەڕێکەوتی (30 و 31)ی ئازاری هەمان ساڵدا ریفراندۆم بەڕێوەچوو، کەدواتر راگەیەنرا (92%)ی خەڵکی ئێران بەدەنگی بەڵێ دەنگیان بە سیستمی کۆماری ئیسلامی داوە لەوڵاتەکەیان. چوارەم (گۆڕینی دەستوری پاشایەتی بۆ کۆماریی) دوای ریفراندۆم بۆ حوکمڕانیی کۆماری ئیسلامی لەئێران، رەشنوسی نوێی دەستوری ئێران بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو یەکەم رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران ئامادە کراو لیژنەیەک بۆ پێداچوونەوەو نووسینەوەی دەستنیشانکران و دوای سێ مانگ لەپێداچوونەوە لەساڵی(1980) خرایە راپرسییەوەو راگەیەنرا کە دەستوری نوێ دەنگی زۆرینەی خەڵکی ئێرانی بەدەستهێناوەو پەسندکراوە. پێنجەم (راپرسی لەسەر دەستوری کۆماری ئیسلامی) سالی (1989) بەفەرمانی خومەینی لیژنەیەک بۆ پێداچوونەوەی سەرلەنوێی دەستوری کۆماری ئیسلامی ئێران پێکهێنرا، بەڵام مەرگی خومەینی بووە هۆی دواکەوتنی راپرسیی لەسەر دەستور، دواتر بەڕەچاوکردنی تێبینییەکانی خومەینی، پۆستی سەرۆک وەزیران و ئەنجومەنی باڵای دادوەریی بەڕەسمی لەدەستوردا لابراو دەسەڵاتەکانی رێبەری کۆماری ئیسلامی بەرفراوانتر کران و چاودێریی هەموو سەرۆکایەتییەکانی (حکومەت، پەرلەمان، دادوەریی)، دەستنیشانکردن یان لابردنی فەرماندە سەربازییەکان و تەنانەت دوورخستنەوەی سەرۆک کۆمار کەوتە ژێردەستی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران و لە رێکەوتی (28)ی تەمموزی (1989) گۆڕانکارییەکان لەدەستوردا لەگەڵ هەڵبژادنەکانی خولی پێنجەمی سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە خرایە راپرسی و دەنگدانەوەو عەلی ئەکبەر هاشمی رەفسنجانی بوو بەسەرۆک کۆمارو دەستوری نوێ پەسند کرا. ریفراندۆم بنبەستی کۆماری ئیسلامی لەچوار یاسای (6،59،99،110)ی دەستوری ئێراندا ئاماژەی راستەوخۆ بەچۆنیەتی بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لەئێران کراوەو تائێستا هیچ لەو چوار یاسایە بۆ ریفراندۆم جێبەجێ نەکراوە. دوای مەرگی خومەینی (72%)ی ئەنجومەنی دەستەبژێری ئێران (نوخبەگان) دەنگی بە عەلی خامنەیی دا بۆ ئەوەی ببێتە جێگرەوەی خومەینی، لەکاتێکدا بەپێی دەستوری رابردووی کۆماری ئیسلامی، خامنەیی مەرجی (مەرجەعیەت)بوونی بۆ بەدەستەوەگرتنی ئەو پۆستە نەبووە، بەڵام دواتر ئەو مەرجە لەدەستوری نوێدا لابراو دوای راپرسی لەسەر دەستوری نوێ جارێکی دیکە لەئەنجومەنی دەستەبژێرانی ئێران دەنگدان بۆ خامنەیی کرایەوە، کە ئەمجارەیان لەکۆی (64) ئەندامی ئەنجومەنەکە (60) کەسیان دەنگیان بەخامنەیی داو ریفراندۆم بووە مایەی خێرو بەهێزبوونی پێگەی سیاسی و دەسەڵاتی ئەو لەئێراندا. بەپێی بڕگەی (177)ی ئەو دەستورەی کەخامنەیی یەکێک لەئەندامانی سەرەکیی لیژنەی پێداچوونەوەی بوو لەڕاپرسیدا دەنگی هێنایەوە، بەهیچ جۆرێک گۆڕانکاریی لەسیستمی کۆماری ئیسلامی ئێران و (ویلایەتی فەقێ) و ئیمامی گشتیی کەخامنەییە راپرسیی لەسەر ناکرێت. هەر لەهەمان بڕگەداو لەبەشی کۆتاییدا ئاماژە بەوە کراوە سیستمی کۆماریی لەئێران بەپشتبەستن و لەسەر بنەمای دەنگی خەڵک، دین و ئایین تێیدا گۆڕانکاریی بەسەردا نایەت، واتە سیستمی کۆماری ئیسلامیی بەهیچ جۆرێک گۆڕانکاریی بەسەردا نایەت و نابێت بخرێتە دەنگدان یان راپرسییەوە. لەلایەکی دیکەوە ماددەی (59) لەدەستوری کۆماری ئیسلامی ئێراندا رێگەی بەوەداوە کە راپرسی و ریفراندۆم لەسەر یەکلاکردنەوەی پرسی (سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریی) داوە، لەکاتێکدا لەساڵی (1989) تائێستا دەیان داواکاریی بۆ راپرسی خراوەتە بەردەمی بەرپرسانی ئەو وڵاتە، بەڵام رەتکراوەتەوەو حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران کە پسپۆریی لەدەستوردا هەیە، لەساڵی (2015) تائێستا داوای ریفراندۆم و راپرسیی لەسەر چەند پرسێک دەکات، بەڵام رەتکراوەتەوەو هێرشی توند کراوەتەسەری، بۆیە بەبڕوای شارەزایان ریفراندۆم لەئێران تابۆیەو قفڵی لێدراوەو دەستبردن بۆی مەترسیدارە . سەرۆکەکان لەئێران داوای ریفراندۆم دەکەن مەحمود ئەحمەدی نەژاد، سەرۆک کۆماری پێشووتری ئێران لەساڵی (2010) لەبەرنامەیەکی راستەوخۆی تەلەفیزیۆنی داوای کرد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان حکومەت و پەرلەمان سەبارەت بەبودجەی ساڵی (2011) ریفراندۆم لەوڵاتەکەی بەڕێوەبچێت، کەپەرلەمانی ئەوکات زۆرینەی لەدەستی ریفۆرمخوازاندا بوو رایانگەیاند؛ حکومەت ناچارە بەجێبەجێکردنی یاسای پەسندکراوی پەرلەمان و پێویستی بە ریفراندۆم و راپرسیی نییەو لەلایەکی دیکەوە عەلی خامنەیی بووە نێوەندگیر لەنێوان حکومەت و پەرلەمان بۆ ئەوەی راپرسیی نەبێتە چەکێک بۆ یەکلاکردنەوەی دەسەڵاتی ئەو دو دەزگا سەرەکییەی کۆماری ئیسلامی ئێران. حەسەن رۆحانی کەخاوەنی بڕوانامەی دکتۆرا لەیاسای بنەڕەتی (دەستور)ە، رەخنەی لەدەستوری وڵاتەکەی گرتووەو رایگەیاندووە زۆر ئاساییە چەند ساڵ جارێک راپرسی و ریفراندۆم لەسەر پرسە گرنگەکانی وڵاتەکە بەڕێوەبچێت و دەبێتە هۆی بەهێزبوونی دەستورو ئاسانکاریی لەشێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتدا، بەڵام (30) ساڵە ریفراندۆم لەئێراندا نەکراوە. رۆحانی لە کۆبوونەوەی سێ سەرۆکایەتییەکەی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند: (30) ساڵە هیچ گۆڕانکارییەک لە(دەستور)ی ئێراندا نەکراوە، لەو ماوەیەدا هیچ ریفراندۆمێک رووی نەداوە لەکاتێکدا بەپێی هەندێک ماددەو بڕگەی یاسایی ناو دەستور، ناکۆکیی دەزگاو دامەزراوە سەرەکییەکانی وەک حکومەت و پەرلەمانی ئێران سەبارەت بەپرسی کۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگی و ئابوریی دەبێت بە ریفراندۆم و راپرسیی یەکلایی بکرێتەوە، ئەم دواکارییەی رۆحانی دووەم داواکاریی ئەنجامدانی ریفراندۆمە لەوڵاتەکەی. ئەم وتانەی رۆحانی کاردانەوەی توندی زۆربەی کەسایەتیی و بەرپرسانی سەر بەباڵی محافزکارانی کۆماری ئیسلامی ئێرانی لێکەوتەوەو موحسین رەزایی، سەرۆکی ئەنجومەنی دەستنیشانکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەکاردانەوەی داواکارییەکەی رۆحانی بۆ ریفراندۆم رایگەیاند؛ باسکردنی ریفراندۆم ئەدرەسێکی ناڕاستەو جۆرێکە لەلادان، ئەو وتی: لەدەستدانی هەلەکان وهەڵسوکەوتەکانی هەشت ساڵ سەرۆک کۆماریی بەڕیفراندۆم قەرەبوو ناکرێتەوە. بەبڕوای شارەزایانی سیاسیی لەئێران زۆربەی ئەو داواکاریانەی کە بۆ ریفراندۆم کراوە بۆ مەبەستی چارەسەری کێشە و ناکۆکییەکانی حکومەت و پەرلەمان بووە و داوای ریفراندۆم بۆ گۆڕینی سیستمی حوکمڕانیی یان بابەتێکی چارەنووسساز لە ئێران نەکراوە هەندێک سەرچاوەی نزیک لە حەسەن رۆحانی ئاشکرایان کردووە کە ئەو حەوت ساڵە پێشنیاری ریفراندۆم و راپرسیی لەدەستوری ئێراندا کردووە و داواکارییەکەی لەبەرچاو نەگیراوە، بەڵام ناکۆکییەکانی ئەم دواییانەی پەرلەمانی ئێران و حکومەت سەبارەت بە بودجە و یاسای هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری لەئێران وایکردووە رۆحانی پیداگریی لەئەنجامدانی ریفراندۆم بکات. رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) کە زمانحاڵی سەرۆک کۆمارەو نزیکە لە ریفرۆرمخوزانەوە بەناونیشانی (پەرلەمان سەرۆک کۆماری تەشریفاتیی دەوێت) نووسیویەتی: هەوڵ و پلانەکانی ئەم ماوەیەی پەرلەمانی ئێران بۆ گۆڕانکاریی لەیاسای هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی وڵاتەکە زەنگێکی مەترسیدارە بۆ داهاتوو، چونکە تەمەنی کاندیدی سەرۆک کۆمار لە (45) ساڵەوە بۆ (40) ساڵ کەم  کراوەتەوەو فەرماندە سەربازییەکانیش تا شەش مانگ دوای خۆ کاندیدکردنیان، پێویستیان بەدەستلەکارکێشانەوە لەپۆستەکەیان نییە و هاوکات عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران دەتوانێت بە نامەو فەرمان کاندید بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار دەستنیشان بکات کە هەموو ئەم گۆڕانکارییانە پێچەوانەی یاساکانی رابردووەو پێدەچێت پەرلەمان مەبەستی لەم کارەی سەپاندنی سیستمی حوکمڕانیی پەرلەمانی بەسەر وڵاتەکەدا بێت، چونکە بەو رێوشوێنە نوێیانە بازنەی خۆپاڵاوتنی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار لەئێران بچووکتر کردووەتەوە. ریفراندۆم مۆتەکەی محافزکاران بەبڕوای شارەزایانی سیاسیی لەئێران زۆربەی ئەو داواکاریانەی کە بۆ ریفراندۆم کراوە بۆ مەبەستی چارەسەری کێشە و ناکۆکییەکانی حکومەت و پەرلەمان بووە و داوای ریفراندۆم بۆ گۆڕینی سیستمی حوکمڕانیی یان بابەتێکی چارەنووسساز لە ئێران نەکراوە، بەڵام بەهەموو ئەمانەشەوە هەر کاتێک باسی ریفراندۆم دەکرێت بەرپرسان و دەسەڵاتدارانی سەر بەباڵی محافزکار کاردانەوەی توندیان دەبێت و وەک مۆتەکەیەک بۆ دەسەڵاتەکانیان لێی دەڕوانن. رۆژنامەی (شەرق) نیمچە ئەهلی و نزیک لەڕیفۆرمخوازان؛ بەناونیشانی (بۆچی محافزکاران بەناوی ریفراندوم روویان ترش دەکەن؟) نووسیویەتی: هەر کاتێک باسی ریفراندۆم دەکرێت لەئێران، محافزکاران هەڵوێستی توند لەدژی ئەو پڕۆسەیە دەردەبڕن و دەڵێن کێشەی خەڵک بژێوییە نەوەک ریفراندۆم.. لەدوایین پێشهاتیشتدا کە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران باسی ریفراندۆمی سەبارەت بەدەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆمار لەوڵاتەکەی کرد، زۆربەی رۆژنامە و میدیاکانی سەر بەمحافزکاران رەخنەیان لێگرت و هاوکات بەشێک لە ئەندامانی ئەنجومەنی چاودێریی کۆماری ئیسلامی ئێران بەتوندی رەخنەیان لەپرسی ریفراندۆم گرت و دژی وەستانەوە، لە کاتێکدا بەپێی دەستوری ئێران، ئەنجومەنی چاودێریی بۆی نییە دەستوەردان لەپرسی ریفراندۆم یان راپرسیی لەوڵاتەکەدا بکات و تەنها ئەرکی چاودێریی پڕۆسەکەیە و لەلایەکی دیکەشەوە موحسین رەزایی، سەرۆکی ئەنجومەنی دەستنیشانکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی رەخنەی لەشێوازی ماوەی سەرۆک کۆماریی حەسەن رۆحانی گرت بەهۆی وروژاندنی پرسی ریفراندۆم، ئەوەی جێگەی سەرنجە سەرجەم رەخنەگرانی پرسی ریفراندۆم لە ئێران سەر بەمحافزکارانن و بەبیستنی ناوی ریفراندوم کاردانەوەی توندیان هەیە. هەر لەدرێژەی کاردانەوەی بەداوای رۆحانی بۆ ریفراندۆم، ژمارەیەک حزبی سەر بەمحافزکاران لەچەند راگەیەنراوێکدا داوایان کردووە بەهۆی خراپیی بەڕێوەبردنی ئەرک و کارەکانی لەپۆستی سەرۆک کۆماریدا، حەسەن رۆحانی بە مەبەستی لێپێچینەوە بانگهێشتی پەرلەمان بکرێت و ناچار بکرێت دەست لەکاربکێشێتەوە، چونکە بەوتەی ئەوان رۆحانی هۆکاری سەرەکیی قەیرانە دارییەکان و بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بووە لە چوار هەزارو (200) تمەنەوە بۆ (35) هەزار تمەن، راگەیەنراوەکانی ئەو حزبانە لە کاتێکدایە کەتەمەنی کابینەکەی رۆحانی ماوەی پێنج مانگی ماوە. ریفراندۆم سەری رۆحانی دەخوات! شارەزایانی سیاسەت و مێژوو لەئێران داواکارییەکەی رۆحانی بۆ ریفراندۆم بەهاوشێوەی ریفراندۆمی موسەددیق بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی خولی (17)یەمی سەردەمی محەمەد رەزا پەهلەوی لەقەڵەم دەدەن و دەڵێن ئەو کارەی موسەددیق لەساڵی (1953) بووە هۆی ئەوەی محەمەد رەزا پەهلەوی کودەتا لەحکومەتەکەی موسەددیق بکات و هەڵیبوەشێنێتەوە، بۆیە دوور نییە ئەم داواکارییەی رۆحانی بۆ ریفراندۆم ئەویش تووشی هەمان چارەنووسی موسەددیق بکات و سەری سەرۆک کۆماری بخوات!.  

‌هاوڵاتى لەسەروبەندی یەکەم ساڵیادی کوشتنی قاسم سولەیمانی- فەرماندەی پیشووی فەیلەقی قودس- لەلایەن ئەمریکاوە، تا دێت گرژییەکانی واشنتن و تاران پەرەدەستێنێت، هەر لایەکیش هەڕەشە لەوی تر دەکات و باڵیۆزخانەی ئەمریکاش لەعێراق کەوتووەتە بەر هەڕەشەیەکی جددی، دوای ئەوەی ئێران چەندین مووشەکی رەوانەی عێراق کردووە بۆ تۆڵەکردنەوەی سولەیمانی. لەنوێترین پێشهاتدا، ئێران چەندین موشەکی مەودا کورت و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رەوانەی عێراق کردووەو لەدامەزراوەو بنکەی سەربازیی گروپە چەکدارییەکانی عێراق هەڵیگرتووە. بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی ئەلقەبەسی کوەیتی، کە لەزاری چەند سەرچاوەیەکی ئێرانییەوە باسی دەکات، داغڵکردنی ئەو موشەک و کەلوپەلە سەربازییانە بۆ ئەوەیە لەچەند ئامانجێک بدرێت لەچەند هەفتەی داهاتوودا، یاخود دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، ئۆفیسی سەرۆکایەتی بەجێدەهێڵێت لە ٢٠ی کانونی دووەمی ٢٠٢١. ئەمە لەکاتێکدایە ئەمریکاو ئیسرائیل چەند هەفتەیەکە نیگەرانن لەجموجوڵەکانی ئێران و رایانگەیاندووە ئێران رەنگە بەنیازی هێرشی تۆڵەکردنەوە بێت لەیەکەم ساڵیادی کوشتنی قاسم سولەیمانی کە لەلایەن فرۆکەی بێفڕۆکەوانی ئەمریکییەوە  لەفرۆکەخانەی بەغداد بەئامانج گیرا لە ٣ی کانونی دووەمی ٢٠٢٠. گرژییەکانی واشنتن و تاران لەهەفتەی رابردووەوە قوڵتربووەوە، کاتێک کۆمەڵە موشەکێک ئاراستەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەغداد کراو بووەهۆی زیانێکی زۆری ماددی بەهاووڵاتیان و زیانێکی کەمی ماددی بەباڵیۆزخانەکە گەیاند، جگە لەبرینداربوونی سەربازێکی عێراقی. بەپێی هەڵسەنگاندنی شانەی ئەمنی عێراق موشەکەکان هەشت موشەک بوون کەئاراستەی ناوچەی سەوز کراون، بەڵام لەهەڵسەنگاندنی فەرماندەیی ناوەندی ئەمریکادا موشەکەکان ژمارەیان (٢١) موشەک بووە، کە ئەمەش گەورەترین هێرشە کرابێتەسەر باڵیۆزخانەکە لە (١٠) ساڵی رابردوودا. بەپێی وتەی جەنەراڵ کێنز مەکێنزی، فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندی ئەمریکا کە بۆ واڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریکی قسەی کردووە، ئەم هێرشە گەورەترین هێرش بووە کەکرابێتە سەر باڵیۆزخانەکە لەساڵی ٢٠١٠ەوە. هەواڵی بڵاوبوونەوەی ناردنی موشەک و فرۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ عێراق، دوای ئەوەدێت کە هەینی رابردوو محەمەد حیجازی، جێگری فەرماندەی فەیلەقی قودس، بەڵێنی تۆڵەکردنەوەی کوشتنی قاسم سولەیمانی دا. لەکۆنگرەیەکی رۆژانامەوانیدا حیجازی باسی لەهێرشە موشەکییەکانی سەرەتای ئەمساڵ کرد لە ٨ی کانونی دووەمی ٢٠٢٠ بۆ سەر بنکەی عەین ئەسەد کەهێرشێکی تۆڵکردنەوە بوو بۆ لەدەستدانی سولەیمانی و رایگەیاند ئەوە تەنها «زللەیەک»ی ئێران بوو لەئەمریکا. حیجازی وتیشی، «ئێمە دوو زللەی تریش دەدەین لەئەمریکا» بەڵام «تۆڵە بەهێزەکە» لەکاتی خۆیدا ئەنجامدەدرێت. لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا، عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران لەتویتێکدا رایگەیاند، «ئەوانەی فەرمانی کوشتنی جەنەڕاڵ سولەیمانییان دەرکردو ئەوانەی هێرشەکەیان ئەنجامدا دەبێت سزابدرێن، بەدڵنیاییەوە تۆڵە لەکاتی گونجاوی خۆیدا روودەدات». هەر زوو هێرشە موشەکییەکانی یەکشەممەی رابردوو بۆ سەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەغداد خرایە ئەستۆی ئێران لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە. ترەمپ لەتویتێکدا کەوێنەی چەند موشەکێکی ئێرانی دانابوو رایگەیاند، «دەنگۆی ئەوە دەبیستین کەهێرشی زیاتر بەڕێوەیە بۆ سەر ئەمریکییەکان لەعێراق... ئامۆژگارییەکی دۆستانە بۆ ئێران: ئەگەر یەک ئەمریکی بکوژرێت، ئەوا من ئێران بەبەرپرسیار دادەنێم». لەچەند هەفتەی رابردووشدا ژێردەریایی ئەمریکی و ئیسرائیلی بینراون لەکەنداوو مانگی رابردووش ئەمریکا فرۆکەی جەنگی زەبەلاحی بی-٥٢ی رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کرد. بەرپرسانی ئیسرائیلی و ئەمریکی ئێرانیان ئاگادارکردووەتەوە کەگورزێکی کوشندەی بەردەکەوێت ئەگەر بیر لەتۆڵەکردنەوەی سولەیمانی بکاتەوە. ئەڤیڤ کۆڤەچی، بەرپرسی هێزەکانی بەرگریی ئیسرائیل، لەچەند رۆژی رابردوودا رایگەیاند، «ئێمە زیاترو زیاتر دەبیستین لەبارەی هەڕەشەکانی سەر ئیسرائیل لەئێرانەوە. ئەگەر ئێران و هاوبەشەکانی.. هێرش بکەنە سەر ئیسرائیل ئەوا باجێکی زۆر قورس دەدەن». لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵدا مایک پۆمپێیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، هەڕەشەی داخستنی باڵیۆزخانەی وڵاتەکەی کرد لەبەغداد ئەگەر عێراق هێرشەکانی میلیشیاکانی ئێران نەوەستێنێت بۆ سەر ناوچەی سەوز. هەرچەندە هێرشەکان بۆ ماوەیەک وەستان دوای ئەوەی مستەفا کازمی، سەرۆک وەزیرانی عێراق، سەردانی ئەمریکای کردو رایگەیاند داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا داڕمانی «سیاسی و ئابوریی» دروستدەکات لەعێراقدا. هێرشە موشەکییەکەی ئەمدواییەی سەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا دووبارە نیگەرانی دروستکردووە لای بەرپرسانی ئەمریکا کەحکومەتی عێراقی دەسەڵاتی بەسەر میلیشیاکاندا نییە. تەنانەت ئەگەری شەڕی ناوخۆش لەئارادایە دوای ئەوەی چەند چەکدارێکی عەسائیبی ئەهلی حەق لەگرتە ڤیدیۆیەکدا رایانگەیاند: ئێمە عەسائیبی ئەهلی حەقین، بەچەکی خۆمان شەڕی ئەمریکای داگیرکەرمان کردووەو تاوەکو ئێستاش لەبەرامبەر بەکرێگیراوانی ئەمریکا چالاکین، دەستبردن بۆ هەر موجاهیدێک دەستبردنە بۆ ئێمە، بە بەڕێز قەیس خەزعەلی دەڵێین ئێمە چاوەڕێی ئاماژەیەکین». ئەم گرتە ڤیدیۆییە دوای ئەوە دێت کەهیزە ئەمنییەکانی عێراق پێنج کەسیان لەگروپەکە دەستیگرکرد کە تۆمەتباربوون بەئەنجامدانی هێرشە موشەکییەکانی سەر ناوچەی سەوز لەیەکشەممەی رابردوودا. دوای بڵاوبوونەوەی گرتە ڤیدیۆییەکەو هاتنە سەر شەقامی چەند چەکدارێکی گروپەکە، مستەفا کازمی وەک دڵنیاییەک بۆ رەواندنەوەی ترسی خەڵک بەئۆتۆمبێلە تایبەتییەکەی خۆی لەگەڵ ھێزێکی ئەمنی چووە سەر شەقامەکانی بەغدادو رایگەیاند بۆ رووبەڕوونەوەی یەکلاکەرەوە ئامادەن. لەهەفتەی رابردوودا ئیسماعیل قائانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس، لەسەردانێکی نهێنیدا گەیشتە بەغدادی پایتەخت و راپۆرتە هەواڵییەکان باس لەوەدەکەن لەگەڵ گروپە چەکدارەکان و بەرپرسانی حکومەتی عێراقی کۆبووەتەوە. ئەسیل ئەلنوجەیفی، سیاسەتمەداری عێراقی و پارێزگاری پێشووتری نەینەوا، رایگەیاند کە قائانی لەسەردانەکەیدا بۆ بەغداد گڵۆپی سەوزی بۆ حکومەتی عێراقی هەڵکردووە تاهەموو ئەو گروپە چەکدارانە سەرکوت بکات، کە نابەرپرسیارانە هەوڵسوکەوت دەکەن، بەتایبەتی ئەوانەی دەستیان هەبووە لەهێرشەکەی ٢٠ی ئەم مانگەدا بۆ سەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا. شەفەق نیوزی عێراقیش بڵاویکردەوە کە قائانی لەگەڵ مستەفا کازمی کۆبووەتەوەو ئێرانی بێبەری کردووە لەهێرشە موشەکییەکان. بەڵام لەلایەکی ترەوە ماڵپەری ئەلحورەی ئەمریکی لەڕاپۆرتێکدا لەزاری چەند سەرچاوەیەکەوە بڵاویکردەوە کە قائانی لەگەڵ چوار بەرپرسی گروپە چەکدارییەکان کۆبووەتەوەو پێی راگەیاندوون لەئامادەباشیدابن بۆ هێرشی ئەمریکا. بەپێی وتەی سەرچاوەکان، قائانی لەگەڵ قەیس خەزعەلی سەرۆکی گروپی عەسائیبی ئەهلی حەق، ئەحمەد حەمداوی فەرماندەی کەتیبەکانی حزبوڵا، ئەکرم کەعبی سەرۆکی گروپی حزبوڵای نوجەبا، هەروەها شبل زەیدی سەرۆکی گروپی ئیمام عەلی کۆبووەتەوەو پێی وتوون «لەئامادەباشیدا بن بۆ هەر هێرشێکی ئەمریکاو ئەگەر ئەمریکا هێرشی کردەسەر ئێران ئەوا دەبێت بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەعێراق بکەنە ئامانج».

شاناز حه‌سه‌ن پاش دابه‌زینى به‌هاى دینارى عێراقى، به‌رهه‌مه‌ خۆراکییه‌کانى (برنج، رۆن، چاو ئارد)ى به‌رزکردووه‌ته‌وه‌و هه‌ر به‌رهه‌مێک دوو تا پێنج هه‌زار دینارى چووه‌ته‌ سه‌رو ئه‌وه‌ش بارگرانى دارایى بۆ هاووڵاتیان و کاسبکاران دروستکردووه‌. نرخی به‌رهه‌مه‌ خۆراکییه‌کان له‌بازاڕدا به‌رزبووەته‌وه‌و کاسبکاران و بریکاره‌کانى خۆراک هۆشدارى ده‌ده‌نه‌ حکومه‌ت له‌خراپبوونى زیاترى بارى دارایى هاووڵاتیان. ‌رۆژ 20ى کانونى یه‌که‌مى 2020، بانکى ناوه‌ندى عێراق به‌فه‌رمى دابه‌زینى به‌هاى دینارى به‌رانبه‌ر به‌دۆلار راگه‌یاند، که‌هه‌ر (100) دۆلارێک به‌رانبه‌ر به‌ (145) هه‌زار دینارى عێراقى ده‌بێت، هه‌رچه‌نده‌ دوێنێ له‌بازاڕدا (100) دۆلار به‌رانبه‌ر به‌ (143) هه‌زار دینار بووه‌، له‌دواى ئه‌و بڕیاره‌ى بانکى ناوه‌ندى، بازاڕ به‌ته‌واوى شڵه‌ژاوه‌و کاڵاو پێداویستییه‌کانى رۆژانه‌ى هاووڵاتیان به‌رزبووه‌ته‌وه‌. کاسبکاران و هاووڵاتیان ده‌ڵێن دابه‌زینى به‌هاى دینار گرفتى داراییان بۆ دروستده‌کات و دۆخه‌که‌ خراپتر ده‌کات. جه‌لال مسته‌فا، ماوه‌ى زیاتر له‌ (12) ساڵه‌ دوکانى وشکه‌ى هه‌یه‌ له‌ناو بازاڕى سلێمانى، باس له‌وەده‌کات نرخى خوارده‌مه‌نى به‌تایبه‌تى (برنج و رۆن) به‌رزبووەته‌وه‌، چونکه‌ دۆلار هه‌ژمار ده‌کرێت. ئه‌م دوکانداره‌ ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد»ئه‌م حکومه‌ته‌ هیچ رێگه‌یه‌ک نازانێت بۆ کارئاسانى کردنى هاووڵاتیان، چونکه‌ هه‌موو بڕیاره‌کانى هه‌ر سه‌ختکردنى بارودۆخى ئێمه‌ى کاسبکار و هاووڵاتیانى موچه‌خۆره‌«. «خه‌ڵک واده‌زانێت که‌نرخمان به‌رزکردووەته‌وه‌ قازانج ده‌که‌ین، نه‌خێر ئه‌وه‌ زۆر هه‌ڵه‌یه‌، زه‌ره‌ره‌ گه‌وره‌که‌ به‌ر ئێمه‌ ده‌که‌وێت، چونکه‌ له‌و رۆژه‌وه‌ى به‌هاى دینار دابه‌زیوه‌ به‌رانبه‌ر دۆلار، ئێمه‌ پاره‌ى رۆژێکى کرێ دوکانه‌که‌مان ده‌رنه‌کردووەته‌وه‌«، جه‌لال مسته‌فاى دوکاندار واده‌ڵێت. نه‌سرین جه‌لال، ته‌مه‌ن (41) ساڵ، له‌دوکانى وشکه‌دا له‌نرخى برنج و رۆنى ده‌پرسى، وتى»ئه‌مه‌ زوڵمه‌ له‌خه‌ڵکى ده‌کرێت له‌م بێکاری و بێ موچه‌ییه‌دا نرخه‌کان زیادیان کردووه‌«. نه‌سرین فه‌رمانبه‌ره‌و وتى: «به‌داهاتى موچه‌که‌م ته‌نها ده‌توانم شته‌ زۆر پێویستییه‌کان بکڕم و له‌دواى  دابه‌زینى دینار له‌سه‌دا 50%ى شت کڕینم که‌مکردووەته‌وه‌«. نه‌سرین داواى له‌حکومه‌تى هه‌رێم کرد، له‌کاتى خۆیدا موچه‌ دابه‌شبکه‌ن و چاودێریى به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى خوارده‌مه‌نییه‌کان بکه‌ن. ‌له‌پرۆژه‌ بودجه‌ى 2021ی عێراق که‌بڕه‌که‌ى (150) ترلیۆن و (50) ملیار دیناره‌، بڕى (58) ترلیۆن دینار کورتهێنانى هه‌یه‌، بۆ پڕکردنه‌وه‌ى به‌شێک له‌و کورتهێنانه‌ى  په‌ناى بۆ دابه‌زینى به‌هاى دینار برد به‌رانبه‌ر به‌دۆلارى ئه‌مریکى. موسا محێدین، ته‌مه‌ن (38) ساڵ و دانیشتووى پارێزگاى هه‌ولێر به‌هاوڵاتى وت: «نرخه‌کان به‌رزبوونه‌ته‌وه‌ به‌تایبه‌ت ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ى خه‌ڵک رۆژانه‌ ناچاره‌ بیانکڕێت وه‌ک برنج و ئارد، بۆیه‌ ئه‌مه‌ بارگرانییه‌کى زۆره‌ بۆ موچه‌خۆران». پێداویستییه‌ سه‌ره‌کییه‌کانى هاووڵاتیان له‌هه‌رێمى کوردستان برنج و ئاردو رۆن و چایه‌، که‌ رۆژانه‌ به‌کارده‌هێندرێت، خاونى مارکێتێک ده‌ڵێت به‌پێى کاڵاکان که‌مێک نرخیان به‌رزکردووه‌ته‌وه‌ که‌ به‌دۆلار ده‌یکڕن. بارودۆخى دۆلار به‌رانبه‌ر دینار کۆنتڕۆڵ نه‌کرێت و به‌و شێوه‌یه‌ بمێنێته‌وه‌ وه‌زعه‌که‌ وه‌ک ئێرانى لێدێت، خه‌ڵک ناتوانێت هیچ شتێک بکڕێت کاروان جه‌زا، خاوه‌نى سۆپه‌رمارکێتى نما له‌سلێمانى به‌هاوڵاتى وت:» هه‌زار دینارێکمان زیادکردووه‌ له‌سه‌ر کاڵاکانى خوارده‌مه‌نى، ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و کورتهێنانه‌ى که‌ له‌کرێى دوکانه‌که‌دا هه‌مانه‌ پڕی بکه‌ینه‌وه‌، ئه‌وه‌ش له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیى هاووڵاتیان و موچه‌خۆران به‌تایبه‌تى». ئه‌و خاوه‌نى سۆپه‌رمارکێته‌ پێیوابوو هه‌موو بارگرانییه‌کان یه‌که‌م جار بۆ موچه‌خۆره‌و دواتر بۆ کەسانى کاسبکارو خاوه‌ن کاره‌کانه‌، وتیشى:» تاچه‌ند مانگێک ده‌توانم له‌به‌ر هاووڵاتیان نرخه‌کان گران نه‌که‌م، به‌ڵام ئه‌مه‌ نه‌ بۆ من و نه‌ بۆ هیچ کاسبکارێکى دیکه‌ قازانجى نابێت و ناتوانین تاکۆتایی ئاوا کاربکه‌ین، بۆیه‌ ئه‌رکى حکومه‌ته‌ بارودۆخه‌که‌ چاره‌سه‌ر بکات». بریکارى زۆربه‌ى به‌رهه‌مه‌ خۆراکییه‌کانى ناو شارى سلێمانى ده‌ڵێت نرخه‌کان هه‌ر له‌یه‌که‌م چرکه‌وه‌ له‌سه‌ریان زۆر زیادى کرد، بۆیه‌ ناچاربوون له‌فرۆشتنه‌وه‌یدا نرخه‌کان به‌رزبکه‌نه‌وه‌. شێرکۆ خالید، یه‌کێک له‌بریکارى خۆراک وتى: »بارودۆخى دۆلار به‌رانبه‌ر دینار کۆنتڕۆڵ نه‌کرێت و به‌و شێوه‌یه‌ بمێنێته‌وه‌ وه‌زعه‌که‌ وه‌ک ئێرانى لێدێت، خه‌ڵک ناتوانێت هیچ شتێک بکڕێت». ناوبراو پێشیوابوو رۆژ به‌ڕۆژ فرۆشیاره‌کانى ناوبازاڕ ناچار ده‌بن نرخه‌کان له‌وه‌ى ئێستا گرانتر بکه‌ن، چونکه‌ «ئه‌وه‌ى ئێستا ده‌ڵێت نرخه‌کان زیاد ناکه‌م مانگێکى دیکه‌ ناتوانێت خۆراک و به‌رهه‌مه‌کان به‌و پاره‌یەى ده‌ستیده‌که‌وێت بیکڕێته‌وه‌«. سه‌رۆکى ژوورى بازرگانیى سلێمانى ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌دات، ئه‌و بڕیاره‌ى حکومه‌تى عێراق بۆ دابه‌زینى به‌هاى دینار به‌رانبه‌ر به‌دۆلار ده‌بوو هه‌نگاو به‌هه‌نگاو بووایه‌ نه‌ک له‌شه‌وو رۆژێکدا بڕیارى له‌سه‌ربده‌ن. سیروان محه‌مه‌د، سه‌رۆکى ژوورى بازرگانیى سلێمانى، له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت: «گرفتى گه‌وره‌ بۆ بازرگانان و خه‌ڵک دروستده‌کات دابه‌زینى به‌هاى دینار، گه‌وره‌ترین زیانمه‌ندیش له‌و بڕیاره‌ به‌ڵێنده‌ره‌کانن». سه‌رۆکى ژوورى بازرگانیى سلێمانى، باسى له‌وه‌شکرد قه‌باره‌ى بازرگانى له‌هه‌رێم ساڵانه‌ (10) ملیار دۆلاره‌، واتا کاڵا هاورده‌کراوه‌کان به‌دۆلار دێنه‌ ناو هه‌رێمه‌وه‌، بۆیه‌ کاتێک ئه‌و کاڵایانه‌ به‌دینار ده‌فرۆشرێن نرخه‌کانیان به‌رزده‌بێته‌وه‌. «هاوڕانیم له‌گه‌ڵ وته‌کانى وه‌زیرى دارایى عێراق که‌ئه‌و هه‌نگاوانه‌ بۆ زیادکردنى هه‌نارده‌کردنى به‌رهه‌مى ناوخۆ بێت، به‌ڵکو رێگاى دیکه‌ هه‌یه‌ بۆ نموونه‌؛ ده‌توانێت رێژه‌ى گومرگ له‌و کاڵایانه‌ به‌رز بکاته‌وه‌ که‌دێنه‌ وڵاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى هانى پیشه‌سازى و به‌روبوومى ناوخۆیى بدات»، سیروان محه‌مه‌د واده‌ڵێت. سه‌رۆکى ژوورى بازرگانیى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌چاره‌سه‌رى دۆخى دارایى عێراق به‌وه‌ ناکرێت به‌هاى دینارى خۆت داببه‌زێنیت له‌به‌رانبه‌ر دۆلاردا، به‌ڵکو کۆمه‌ڵێک چاکسازیى ریشه‌یى هه‌یه‌ ده‌بێت ئه‌نجامبدرێت، به‌تایبه‌ت له‌به‌هه‌ده‌ردان و خه‌رجى و موچه‌ى ناپێویست و که‌مکردنه‌وه‌ى خه‌رجییه‌کانى ده‌وڵه‌تدا

عه‌مار عه‌زیز _ دهۆک به‌شێکى زۆر له‌که‌سوکارى رفێنراوانى ئێزیدى بێهیوا بوونه‌ له‌گه‌ڕانه‌وه‌ى که‌سوکاریان، نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى له‌دهۆکیش دڵنیایى ده‌داته‌ که‌سوکارى رفێنراوان که‌ئه‌وان به‌رده‌وام ده‌بن له‌کاره‌کانیان تاوه‌کو ته‌واوى رفێنراوان رزگارده‌که‌ن. رافیدا نایف عیسا، دواى شه‌ش ساڵ له‌ رفاندنی، دوێنێ یه‌کشه‌ممه‌ له‌ که‌مپى هۆڵه‌وه‌ له‌ رۆژئاڤاى کوردستان گه‌یشته‌ لاى که‌سوکارى له‌پارێزگاى دهۆک، گه‌یشتنه‌وه‌ى (رافیدا) خێزانه‌که‌ى و ئێزیدییه‌کانى دڵخۆش کرد که‌ به‌شێکى دیکه‌یان له‌ که‌مپى هۆڵ له‌ رۆژئاڤا له‌ژیاندا ماون. رزگاربوانى ئێزدى داوا له‌لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌کان ده‌که‌ن ئه‌وانه‌ى له‌ژیاندا ماون هه‌وڵى رزگارکردنیان بده‌ن تابگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ لاى که‌سوکاریان. ئه‌دیبا موراد، رزگاربوویه‌کى ده‌ستى داعشه‌، پێش هێرشى داعش بۆ سه‌ر شنگال له‌گه‌ڵ هاوژینه‌که‌ى له‌گوندى کوچۆ ژیانیان به‌ڕێده‌کرد، به‌‌هاوڵاتى وت «زیاتر له‌سێ ساڵ له‌ژێر ده‌ستى داعشدا بووم، دواتر له‌مانگى ئادارى 2019 له‌ڕۆژئاڤاى کوردستان به‌هاوکارى نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى به‌هه‌شت هه‌زار دولار رزگارکرام، پاره‌که‌ که‌سوکارى من داویانه‌، دواتر نوسینگه‌که‌ بۆم ده‌گەڕێننه‌وە». هاوسه‌رى ئه‌دیبا له‌گه‌ڵ (15) که‌سى تر له‌که‌سوکارى هاوسه‌ره‌که‌ى چاره‌نووسیان دیارنیه‌و ئێستا ئه‌دیبا له‌گه‌ڵ کچه‌ تاقانه‌که‌ى که‌ته‌مه‌نى شه‌ش ساڵه‌ پێکه‌وه‌ له‌که‌مپێکى سنورى قه‌زاى شێخان ده‌ژین، به‌‌هاوڵاتى وت «زیاتر له‌شه‌ش ساڵه‌ چاوه‌رێی هاوسه‌رەکەم ده‌که‌م، زۆر جار کچه‌که‌م پرسیارى باوکى له‌من ده‌کات، منیش ناتوانم هیچ وەڵامێکى بده‌مه‌وه‌و به‌فرمێسکه‌وه‌ پێى ده‌ڵێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌ویش بێزاربووه‌. هه‌روه‌ها ئه‌دیبا ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد به‌رپرسانى عێراق و وڵاته‌ زلهێزه‌کان هیچ گرنگییان به‌بابه‌ته‌که‌یان نه‌داوه‌، وتیشى:»ده‌یان جار داوامان له‌به‌رپرسان کردووه‌ هه‌وڵبده‌ن رفێنراوانى ئێمه‌ رزگاربکه‌ن، به‌ڵام بێسود بووه‌، ئێستا ته‌نها چاوه‌ڕێی ره‌حمى خوا ده‌که‌ین ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌رگایه‌ک بۆ رفێنراوانمان بکاته‌وه‌و رزگاربن له‌و دۆزه‌خه‌ى داعش که‌ئێستا تێدا ده‌ژین». لێپرسراوى نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى ده‌ڵێت له‌دواى رزگارکردنى شه‌نگاله‌وه‌ تاوه‌کو ئێستا به‌رده‌وام به‌دواى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى ده‌گه‌رێین. حسێن قایدى، لێپرسراوى نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى بههاوڵاتى وت «له‌مانگى ئۆکتۆبه‌رى 2014 به‌فه‌رمانى نێچیرڤان بارزانى که‌ئه‌وکات سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم بوو، نوسینگه‌یه‌کى تایبه‌ت به‌ڕزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى له‌دهۆک دامه‌زراند، هه‌ر له‌وکاته‌وه‌ تاوه‌کو ئێستا به‌رده‌وام به‌دواى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى ده‌گه‌رێین، له‌کۆى شەش هه‌زارو (417) رفێنراوى ئێزیدى تائێستا توانیومانه‌ سێ هه‌زارو (540) رفێنراو رزگار بکه‌ین، ئه‌وانه‌ى رزگار نه‌کراون ژماره‌یان دوو هه‌زارو (٨٨٧) که‌سن». له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى که‌بۆچى تاوه‌کو ئێستا هه‌موویان رزگار نه‌کراون، لێپرسراوى نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى دهۆک باسی له‌چه‌ند هۆکارێک کرد بۆ ‌ و وتی «هۆکاره‌کان زۆرن، یه‌که‌میان جگه‌ له‌حکومه‌تى هه‌رێم هیچ وڵاتێکى عه‌ره‌بى و ئیسلامى و ئه‌وروپى هاوکاریى ئێمه‌یان نه‌کردووه‌«. هه‌روه‌ها پێشیوابوو  چه‌کدارانى داعش له‌دواى رزگارکردنى نه‌ینه‌وا رفێنراوانى ئێزیدى بۆ هه‌ندێک شوێن گواستۆتەوه‌ وه‌کو رۆژئاڤاى کوردستان و پرۆسه‌که‌ش قورسه‌و کارێکى وردو باشی ده‌وێت تاوه‌کو هه‌موویان رزگاربکه‌ن. حسێن قایدى وتیشى: «به‌پێى زانیارییه‌کانمان ئێستا به‌شێک له‌ژن و منداڵانى ئێزیدى له‌شارى نه‌ینه‌وان و له‌لایه‌ن ژنانى داعشەوە شاردراونه‌تەوە، زۆر به‌داخه‌وه‌ حکومه‌تى فیدراڵى عێراق زۆر که‌مته‌رخه‌مییان کردووه‌ له‌باره‌ى رزگارکردنى ئه‌و ژن و کچانه‌ى ئێزیدى که‌ تائێستا له‌شاره‌کانی عێراقدان». لێپرسراوى نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى دهۆک جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ نزیکه‌ى (400) رفێنراوى دیکه‌ى ئێزدى له‌ناو که‌مپى هۆلى رۆژئاڤاى کوردستاندان. نوسینگه‌ى رزگارکردنى رفێنراوانى ئێزیدى به‌ڵێن به‌که‌سوکاری رفێنراوان ده‌دات که‌ئه‌وان به‌رده‌وام ده‌بن له‌کاره‌کانیان تاوه‌کو ته‌واوى رفێنراوان رزگارده‌کرێن، به‌ڵام به‌هۆى لایه‌نى ئه‌منى و پاراستنى سه‌لامه‌تى گیانیان ناتوانین ئاماژه‌ به‌ناوه‌رۆکى پلانه‌که‌یان بده‌ن. ئێزدییه‌کان له‌عێراق به‌زۆرى له‌قه‌زاى شنگال لەباکورى خۆرئاواى موسڵ و ده‌شتى نه‌ینه‌وا نیشته‌جێن، به‌پێى ئاماره‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم ژماره‌یان له‌عێراق (550) هه‌زار که‌س بووه‌و (360) هه‌زاری ئه‌و پێکهاته‌یه‌ له‌دواى هێرشى داعش بۆ سه‌ر شنگال ئاواره‌ بوون و زیاتر له‌ (100) هه‌زار که‌سیشیان کۆچیان کردووه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌ى وڵات. جێگرى مێرى ئێزیدییان ئه‌وه‌ده‌خاته‌روو گفتوگۆو دانوساندنه‌کانیان به‌رده‌وامه‌ بۆ رزگارکردن و گه‌ڕانه‌وه‌ى ئه‌و کچ و ژنانه‌ى له‌ناو که‌مپى هۆڵ ماونه‌ته‌وه‌ له‌ رۆژئاڤاى کوردستان. جه‌وهه‌ر عه‌لى به‌گ ، جێگرى میرى ئێزیدییان بۆ کاروبارى په‌یوه‌ندییه‌کان و راگه‌یاندن به‌ هاوڵاتى وت « پارساڵ لەسه‌ر فه‌رمانى میرى ئێزیدییان ئێمه‌ له‌گه‌ڵ شاندێکى باڵاى ئێزدییه‌کان که‌ پێکهاتبوون له‌ئه‌ندامانى جڤاتى روحانى و به‌شێک له‌کەسوکارى قوربانیان سه‌ردانى ماڵى ئێزیدییانمان کرد له‌ رۆژئاڤاى کوردستان، گفتۆگۆو دانوستاندنمان کرد له‌سه‌ر چۆنیه‌تى رزگارکردنى ئه‌و ژن و کچانه‌ى ئێستا له‌ناو که‌مپى هوڵى رۆژئاڤادان، به‌داخه‌وه‌ به‌هۆى چه‌ند هۆکارێک نه‌مانتوانى بچینه‌ ناو که‌مپ و له‌گه‌ڵ به‌رپرسانى که‌مپ قسه‌ بکه‌ین « هه‌روه‌ها جه‌وهه‌ر عه‌لى بەگ وتیشى: «حکومه‌تى سوریاو به‌رپرسانى که‌مپ له‌گه‌ڵ ئێمه‌ هاوکارنین، کوڵناده‌ین و ئه‌م پرسه‌ له‌هه‌موو کۆبوونه‌وه‌کان له‌گه‌ڵ میرى ئێزیدییان تاووتوێ ده‌که‌ین که‌ گه‌یشتینه‌ چ ئه‌نجامێک ئاشکراى ده‌که‌ین». «پلانى نوێ داده‌نێن و به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ به‌رپرسانى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق تاووتوێى ده‌که‌ین، به‌رپرسیارێتى ئه‌م پرسه‌ زیاتر ده‌که‌وێته‌ سه‌ر ئه‌ستۆى به‌غداو ده‌بێت رفێنراوه‌کانمان رزگاربکات» جێگرى میرى ئێزیدییان وا ده‌ڵێت.

ئارا ئیبراهیم حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ماوه‌ى شه‌ش ساڵه‌ پڕۆژه‌ى بودجه‌ى ره‌وانه‌ى په‌رله‌مانى کوردستان نه‌کردووه‌و تاکه‌ «بیانوویه‌ک»یان بۆ په‌رله‌مانتاران هێناوه‌ته‌وه‌ که‌ به‌رچاوڕوونى داراییان نییه‌ بۆ ناردنى. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌ساڵى 2014ەوه‌ پڕۆژه‌ى بودجه‌ى ره‌وانه‌ى په‌رله‌مانى کوردستان نه‌کردووه‌، ئه‌وه‌ش به‌بیانووى قه‌یرانى دارایى و نه‌ناردنى شایسته‌ داراییه‌کان له‌به‌غداوه‌. گفتوگۆکانى ئه‌مجاره‌ى وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم به‌سه‌رۆکایه‌تى قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم و گفتوگۆکانى له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق و جێگیرکردنى شایسته‌ داراییه‌کان له‌پرۆژه‌ بودجه‌ى 2021، ئه‌م پرسه‌ یه‌کلاده‌کاته‌وه‌ که‌گه‌یشتووەته‌ په‌رله‌مانى عێراق. په‌رله‌مانى کوردستان سێ ئه‌رکى سه‌ره‌کى له‌سه‌ره‌، که‌ ده‌رکردنى یاساو چاودێریکردنى حکومه‌ت و په‌سه‌ندکردنى بودجه‌ى ساڵانه‌یه‌، تا له‌و رێگه‌یه‌وه‌ به‌رنامه‌ى دارایى بۆ حکومه‌ت دیارى بکرێت. به‌پێى په‌یڕه‌وى ناوخۆى په‌رله‌مانى کوردستان پێویسته‌ حکومه‌ت ساڵانه‌ له‌مانگى تشرینى یه‌که‌م (مانگى 10) پڕۆژه‌ى بودجه‌ به‌شێوه‌ى خه‌مڵاندن ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکات، به‌ڵام حکومه‌ت شه‌ش ساڵه‌ پێشێلى ده‌کات سه‌ره‌ڕاى فشارى په‌رله‌مانتارانیش تائێستا خۆى دزیوه‌ته‌وه‌ له‌ناردنى. کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم له‌لایه‌ن سێ لایه‌نى سه‌ره‌کییه‌وه‌ پێکهاتووه‌ که‌(پارتى و گۆران و یه‌کێتیه‌)،  په‌رله‌مانتاره‌کانیان ده‌ڵێن حکومه‌تى هه‌رێم یه‌ک «بیانوو»ى هه‌یه‌ که‌ به‌رچاوڕوونیان له‌ڕووى داراییه‌وه‌ نییه‌، بۆیه‌ تائێستا پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان نه‌کراوه‌. سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى له‌په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت: «فشارمان له‌سه‌ر حکومه‌ت کردووه‌ که‌ بۆ ئه‌مساڵ پڕۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکات». زیاد جه‌بار، سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى له‌په‌رله‌مانى کوردستان له‌لێدوانێکدا به‌‌ هاوڵاتى  وت: «له‌ده‌ستپێکردنه‌وه‌ى وه‌رزى کاره‌کانماندا سێ کۆنووس و پێشنیار دراوه‌ته‌ حکومه‌تى هه‌رێم که‌یه‌کێکیان ناردنى پرۆژه‌ بودجه‌ى 2021-ە، به‌ڵام تائێستا حکومه‌تى هه‌رێم و وه‌زیرى دارایى بیانوو ده‌هێننه‌وه‌ بۆ نه‌ناردنى». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد ناردنى پڕۆژه‌ى بودجه‌ شه‌فافییه‌ت دروستده‌کات و گه‌نده‌ڵى که‌مده‌کاته‌وه‌و به‌رنامه‌و کارو پرۆژه‌ى وه‌زاره‌ته‌کانى تێدایه‌و یه‌کێکه‌ له‌ئه‌رک و کاره‌کانى په‌رله‌مان که‌په‌سه‌ندکردنى بودجه‌یه‌. سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌حکومه‌تى هه‌رێم له‌ساڵى 2014وه‌ پرۆژه‌ى بودجه‌ى نه‌ناردووه‌ته‌ په‌رله‌مان و ماوه‌ى سێ ساڵیشه‌ (به‌یانى مالى) راپۆرتى دارایى نه‌ناردووه‌ته‌ په‌رله‌مان، وتیشى: «چه‌ندین جار له‌گه‌ڵ وه‌زیرى دارایى له‌ناو په‌رله‌مان و له‌کۆبوونه‌وه‌کانمان له‌لیژنه‌ى دارایى پێمان راگه‌یاندووه‌، به‌ڵام بیانووه‌که‌یان ئه‌وه‌ بووه‌ که‌شایسته‌ داراییه‌کانى هه‌رێم له‌به‌غداوه‌ روون نییه‌و نایانه‌وێت له‌سه‌ر بنه‌ماى داهات و خه‌رجییه‌کانى هه‌رێم ره‌وانه‌ى بکه‌ن». زیاد جه‌بار، ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ له‌ئه‌وله‌ویه‌تى کاره‌کانى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى کوردستان ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌ ده‌بێت» ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم له‌گه‌ڵ عێراق رێککه‌وتن بکات یان نا، گرنگترین کار ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌یه‌و ده‌کرێت له‌سه‌ر بنه‌ماى داهاته‌کان و خه‌رجییه‌کانى پرۆژه‌ى بودجه‌ به‌خه‌مڵاندن ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکات». یه‌کێک له‌به‌ڵێنه‌کانى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان «شه‌فافیه‌ت» بووه‌ بۆ به‌رنامه‌ى حکومه‌ت، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیرى دارایى و ئابوورى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌سه‌ر پشکى گۆڕان ئه‌و پۆسته‌ى وه‌رگرتووه‌، به‌ڵام تائێستا ئاماده‌ نییه‌ پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکات. دابان محه‌مه‌د، ئه‌ندامى فراکسیۆنى گۆڕان له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى  وت:» سه‌د جار داوامان له‌حکومه‌ت و وه‌زیرى دارایى کردووه‌ که‌پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکه‌ن، به‌ڵام (وتوویانه‌ به‌رچاومان روون نییه‌) ئه‌مه‌ تاکه‌ بیانوویه‌ک بووه‌ بۆ نه‌ناردنى». ناوبراو هێماى بۆ ئه‌وه‌کرد ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق بکات هیچ «بیانوویه‌ک» نامێنێت بۆ نه‌ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌، چونکه‌ به‌بڕواى په‌رله‌مانتاره‌که‌ى گۆڕان نه‌بوونى شه‌فافییه‌ت به‌هۆى نه‌ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌وه‌ بووه‌.  «یه‌کێک له‌ئه‌وله‌ویه‌ته‌ گرنگه‌کانى فراکسیۆنى گۆڕان ناردنى پرۆژه‌ بودجه‌ى 2021 ده‌بێت و کاریشى له‌سه‌ر ده‌که‌ین»، دابان محه‌مه‌د وا ده‌ڵێت. به‌پێى به‌دواداچوونه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى بودجه‌ له‌وه‌زاره‌تى دارایى داواى کارنامه‌و پرۆژه‌کانى له‌وه‌زاره‌ته‌کان کردووه‌ بۆ ساڵى 2021، به‌ڵام هێشتا کاره‌کانیان ته‌واو یه‌کلانه‌بووه‌ته‌وه‌. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى پارتى ده‌ڵێت حکومه‌تى هه‌رێم به‌ڵێنیداوه‌ بۆ 2021 پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکات پاش په‌سه‌ندکردنى پرۆژه‌ بودجه‌ى عێراق. ئه‌رشه‌د حوسێن لۆلانى، ئه‌ندامى فراکسیۆنى پارتى له‌لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى کوردستان له‌لێدوانێکدا به‌‌هاوڵاتى  وت: «ساڵى رابردوو، ته‌نانه‌ت ئه‌مساڵیش داوامان کردووه‌ پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکرێت، به‌ڵام حکومه‌تى هه‌رێم به‌رچاوڕوونى نه‌بووه‌و مانگ بۆ مانگ داهاته‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم جیاواز بووه‌«. ناوبراو وتیشى: «بۆ پرۆژه‌ى 2021، حکومه‌تى هه‌رێم به‌ڵێنیداوه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مانى کوردستانى بکات، به‌ڵام پاش په‌سه‌ندکردنى پرۆژه‌ بودجه‌ى عێراق، چونکه‌ ئه‌وکات شایسته‌ داراییه‌کانى هه‌رێم دیار ده‌بێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان ده‌کرێت». ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ له‌لیژنه‌ى دارایى ده‌ڵێت: «حکومه‌تى هه‌رێم پێشێلى سه‌ره‌کیترین کارى حکومه‌تدارى کردووه‌ به‌نه‌ناردنى ره‌شنووسى پرۆژه‌ى بودجه‌«. عومه‌ر گوڵپى، ئه‌ندامى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ له‌لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى کوردستان له‌لێدوانێکدا به‌‌هاوڵاتى  وت: «حکومه‌تى هه‌رێم پێشێلى سه‌ره‌کیترین کارى حکومه‌تدارى کردووه‌ به‌نه‌ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌، چونکه‌ پێویسته‌ حکومه‌ت راپۆرتى ساڵانه‌ى دارایى هه‌بێت، ئه‌وه‌ش له‌چوارچێوه‌ى یاسای داراییدا ده‌بێت». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که‌وته‌بێژى حکومه‌تى هه‌رێم باسى له‌وه‌کردووه‌ که‌ بۆ 2021 پرۆژه‌ى بودجه‌ ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان ده‌که‌ن، وتیشى: «ناکرێت حکومه‌تى هه‌رێم چاوه‌ڕێى په‌سه‌ندکردنى پرۆژه‌ بودجه‌ى عێراق بکات، ئه‌وه‌ خه‌لقى یاساییه‌ به‌رانبه‌ر په‌رله‌مانى کوردستان». حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌ئێستادا چه‌ند جۆرێک داهاتى هه‌یه‌، که‌بریتین له‌ داهاته‌کانى (فرۆشتنى نه‌وت، داهاتى ناوخۆ له‌باج و گومرگ، هاوکارى هێزه‌کانى هاوپه‌یمانان)، به‌ڵام به‌فه‌رمى هیچ ژماره‌یه‌کى روون نه‌دراوه‌ته‌ په‌رله‌مان که‌مانگانه‌ ئه‌و داهاتانه‌ ده‌گاته‌ چه‌ند. حکومه‌تى هه‌رێم مانگانه‌ (460) هه‌زار به‌رمیل له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه‌ هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه‌ ده‌کات و له‌داهاتى نه‌وت مانگانه‌ ته‌نها (380) ملیار دینار ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان ده‌کرێت له‌گه‌ڵ داهاته‌کانى ناوخۆو مانگانه‌ى (20) ملیار دینارى هاوکارى هاوپه‌یمانان بۆ هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌. شه‌فاف نه‌بوونى سه‌رجه‌م داهاته‌کانى حکومه‌تى هه‌رێم و نه‌ناردنى پرۆژه‌ى بودجه‌ى ساڵانه‌ بۆ په‌رله‌مانى کوردستان وایکردووه‌ په‌رله‌مانتارانیش وه‌ک پێویست نه‌یانتوانیوه‌ به‌دواداچوون و چاودێریى بۆ سه‌رجه‌م کاره‌کانى حکومه‌ت بکه‌ن، سه‌رۆکى لیژنه‌ى دارایى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ تائێستا به‌فه‌رمى نازانن داهاته‌کانى  حکومه‌تى هه‌رێم ده‌گاته‌ چه‌ند، زیاد جه‌بار وتى: «ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ ده‌زانین که‌به‌شێک له‌داهاتى نه‌وت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ وه‌زاره‌تى دارایى، داهاتى ناوخۆى حکومه‌ت له‌باج و زه‌رائیب ژماره‌که‌ى لاى ئێمه‌ نییه‌«.

شاناز حه‌سه‌ن په‌رله‌مانتارانى کورد له‌به‌غدا ده‌ڵێن ئه‌و کارمه‌ندانه‌ى به‌شێوه‌ى گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ کۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق له‌هه‌رێم کاریان کردووه‌ (840) که‌سیان ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌. به‌هار مه‌حمود، ئه‌ندامى فراکسیۆنى گۆڕان له‌په‌رله‌مانى عێراق، له‌لێدوانێکدا به‌‌هاوڵاتى  وت»له‌پارێزگاکانى هه‌رێمدا له‌وێستگه‌کانى هه‌ڵبژاردن به‌به‌راورد به‌پارێزگاکانى دیکه‌ى عێراق جیاوازى هه‌یه‌، چونکه‌ له‌ساڵى 2018 له‌دواى هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مان ژماره‌یه‌ک کارمه‌ند هه‌بون گرێبه‌ست بوون لابران و گرێبه‌سته‌کانیان کۆتایى پێ هێنرا، به‌و پێیه‌ جیاوازى له‌ژماره‌ى کارمه‌ندان له‌وێستگه‌کاندا دروست بووه‌«. هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد له‌هه‌ر وێستگه‌یه‌کى هه‌ڵبژاردن له‌عێراق هه‌شت کارمه‌ند هه‌یه‌ که‌ له‌پارێزگاکانى هه‌رێم که‌مکرایه‌وه‌ بۆ سێ کارمه‌ند، به‌هار مه‌حمود وتیشى: «له‌دوورخستنه‌وه‌که‌دا پشک پشکێنه‌ى حزبییان به‌کارهێناو له‌سلێمانى ئه‌وانه‌یان هێشته‌وه‌ که‌یه‌کێتین و له‌دهۆک و هه‌ولێریش ئه‌وانه‌ى که‌ پارتین مانه‌وه‌«. په‌رله‌مانتاره‌که‌ى گۆڕان جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌، که‌ئێستا مۆڵه‌تى گه‌ڕاندنه‌وه‌مان بۆ وه‌رگرتوون له‌ڕێگه‌ى کۆمسیۆن و حکومه‌تى عێراقه‌وه‌ «ئه‌و (840) کارمه‌نده‌ به‌پێى پارێزگاکان دابه‌شده‌کرێته‌وه‌ به‌پێى وێستگه‌کانى هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر بودجه‌ى ساڵى داهاتوو». بڕیاره‌ 6ى حوزه‌یرانى ساڵى داهاتوو هه‌ڵبژاردنى پێشوه‌خت له‌عێراق به‌ڕێوه‌بچێت و ئه‌ندامانى نوێ بۆ په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرێت و حکومه‌ت نوێ بکرێته‌وه‌. شیروان میرزا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى عێراق به‌‌ هاوڵاتى وت: «کاتى خۆى ژماره‌ى ئه‌ندامانى وێستگه‌کانى پارێزگاکانى هه‌رێم که‌مکرایه‌وه‌ به‌بیانووى ئه‌نجامنه‌دانى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکان، به‌ڵام دواتر ئه‌مه‌ له‌عێراقیش هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه‌، بۆیه‌ ئێمه‌ش داوامان کردووه‌ وه‌ک یه‌کى لێبکرێته‌وه‌«. ئه‌م په‌رله‌مانتاره‌ هێماى بۆ ئه‌وه‌کرد دانانه‌وه‌ى ئه‌و کارمه‌ندانه‌ په‌یوه‌ندى به‌هیچ حزبێکه‌وه‌ نیه‌و به‌پێى ئه‌زموون و لێهاتوویى که‌سه‌کان و ساڵى خزمه‌تیان ده‌بێت، ئه‌وانه‌ى زۆر موسته‌هه‌قن، وتیشى:» کۆمسیۆن سه‌ربه‌خۆیه‌و خۆى کاره‌کان رێکده‌خات».

  سه‌رچین ساڵح   دابه‌زینى به‌هاى دینارى عێراق به‌رانبه‌ر به‌دۆلار رێژه‌ى داهاتى هه‌رێمى کوردستان زیاد ده‌کات به‌هۆى فرۆشتنى نه‌وتى خاو به‌دۆلارو دابه‌شکردنى موچه‌ به‌دینار، که‌مانگانه‌ زیاتر له‌ (75) ملیار دینار ده‌کات. بانکى ناوه‌ندى عێراق رۆژى 20ى کانونى یه‌که‌مى 2020، به‌هاى دینارى به‌رانبه‌ر به‌دۆلارى ئه‌مریکى دابه‌زاند، که‌هه‌ر (100) دۆلارێک به‌رانبه‌ر به‌ (145) هه‌زار دینار ده‌بێت، له‌کاتێکدا پێشتر هه‌ر (100) دۆلارێک به‌ (120) هه‌زار دینار له‌بانکى ناوه‌ندى ده‌فرۆشرا. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان رۆژانه‌ (460) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى خاو به‌رهه‌مده‌هێنێت و (30) هه‌زار به‌رمیلى له‌ناوخۆدا به‌کارده‌هێندرێت، واتا (430) هه‌زار به‌رمیل له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه‌ هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه‌ ده‌کات، که‌مانگانه‌ (12) ملیۆن و (900) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ده‌کات. حکومه‌تى هه‌رێم پێشتر مانگانه‌ بڕى (300) ملیۆن دۆلارى ده‌کرده‌ دینارو ده‌خرایه‌ سه‌ر هه‌ژمارى بانکى وه‌زاره‌تى دارایى که‌نزیکه‌ى (375) ملیار دینارى ده‌کرد، زائیده‌ن (19) ملیۆن دۆلارى هاوکارى هاوپه‌یمانان بۆ هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌ بۆ دابه‌شکردنى موچه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌و (320) ملیار دیناره‌ى که‌ به‌غدا ده‌ینارد به‌لێبڕینى له‌سه‌دا 21% موچه‌یان دابه‌شده‌کرد. ئه‌ندامێکى لیژنه‌ى سامانه‌ سروشتییه‌کان له‌په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت نازانن داهاتى نه‌وتى فرۆشراوى هه‌رێم چه‌نده‌؟ کاروان گه‌زنه‌یى ئه‌ندامى لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌سروشتییه‌کان له‌په‌رله‌مانی کوردستان به‌‌هاوڵاتى وت: «حکومه‌تى هه‌رێم رایگه‌یاندووه‌ رۆژانه‌ (440) بۆ (470) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مده‌هێنێت و به‌شێکى له‌ناوخۆدا به‌کارده‌هێنرێت و به‌شێکى ترى ده‌فرۆشرێت، ئه‌وه‌ى جێگه‌ى پرسیاره‌ نازانین ئه‌وه‌ى ده‌یفرۆشێت داهاته‌که‌ى چه‌نده‌و چه‌ند بۆ حکومه‌ت ده‌مێنێته‌وه‌«. هه‌روه‌ها ئه‌و ئه‌ندامه‌ی لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌کان باسى له‌وه‌شکرد حکومه‌تى هه‌رێم نه‌وت به‌دۆلار ده‌فرۆشێت، بۆیه‌ داهاته‌که‌ى زیادده‌کات، به‌ڵام ئه‌مه‌ چاره‌سه‌ر نییه‌، وتیشى:» پێویسته‌ حکومه‌ت ئه‌مه‌ بکاته‌ ده‌رفه‌تێک بۆ پێدانى موچه‌ له‌کاتى خۆیدا، به‌ڵام له‌هه‌موو حاڵه‌تێکدا باشتره‌ حکومه‌ت بازاڕ کۆنترۆڵ بکات و رێگه‌نه‌دات زیاتر له‌سه‌ر هاووڵاتیان بکه‌وێت و به‌رهه‌مى خۆماڵى په‌ره‌ پێبده‌ن و باج و رسومات که‌مبکه‌نه‌وه‌«. کۆمپانیاى دیلۆیت بۆ وردبینى کردن له‌داهاتى نه‌وتى هه‌رێمى کوردستان، مانگى ئایارى ئه‌مساڵ راپۆرتى خۆى له‌سه‌ر بڕى هه‌نارده‌و داهاتى نه‌وتى هه‌رێم بڵاوکرده‌وه‌. به‌پێى راپۆرته‌که‌ى دیلۆیت، له‌ساڵى 2019دا هه‌رێمى کوردستان، زیاتر له‌ (160) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتى له‌ڕێى بۆرییه‌وه‌ فرۆشتووه‌، داهاته‌که‌ى چوار ملیار و (500) ملیۆن دۆلار بووه‌. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان خاوه‌نى ملیۆنێک و (255) هه‌زار موچه‌خۆره‌و بۆ دابه‌شکردنى موچه‌ى مانگانه‌ پێویستى به‌ (890) ملیار دیناره‌، به‌ڵام به‌هۆى دابه‌زینى نرخى نه‌وت و نه‌ناردنى به‌شه‌ بودجه‌ى هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ له‌ئه‌مساڵدا پێنج موچه‌ دراوه‌ به‌فه‌رمانبه‌ران، دوو جاریان به‌لێبرینى 21%و جارێک به‌لێبڕینى 18% بووه‌. هه‌روه‌ها شێرکۆ جه‌وده‌ت ئه‌ندامى لیژنه‌ى دارایى و کاروبارى ئابورى له‌په‌رله‌مانى کوردستان به‌‌هاوڵاتى وت:» حکومه‌تى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێم نه‌وت به‌دۆلار ده‌فرۆشن، به‌ڵام موچه‌ به‌دینار ده‌ده‌ن، له‌به‌رئه‌وه‌ى که‌داهاتى نه‌وت له‌دۆلاره‌وه‌ ده‌کرێت به‌دینار به‌ڕێژه‌ى 20% بۆ 22% سودمه‌ند ده‌بێت و داهاتى حکومه‌ت زیاد ده‌کات، له‌به‌رامبه‌ردا بۆ خه‌ڵک خراپه‌و گرانى دروستده‌کات». هاوکات باسى له‌وه‌شکرد داهاتى نه‌وت تائێستا ئاشکرا نییه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ى روونه‌ مانگانه‌ حکومه‌ت (300) ملیۆن دۆلار ده‌دات به‌وه‌زاره‌تى دارایى، ئه‌مه‌ش که‌ده‌کرێته‌وه‌ به‌دینار به‌ڕێژى 20% بۆ 22% داهاتى وه‌زاره‌تى دارایى زیاد ده‌کات بۆ دابه‌شکردنى موچه‌. ئه‌گه‌ر پێشتر (300) ملیۆن دۆلار نزیکه‌ى (375) ملیار دینارى کردبێت، بۆ له‌مه‌ودوا ئه‌و (300) ملیۆن دۆلاره‌ ده‌کاته‌ (430) ملیار دینار ئه‌گه‌ر هه‌ر (100) دۆلارێک به‌ (143) هه‌زار دینار هه‌ژمار بکرێت، بێجگه‌ لە (19) ملیۆن دۆلاره‌که‌ى ئه‌مریکاو هاوپه‌یمانان بۆ هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌ که‌ده‌کاته‌ زیاتر له‌ (27) ملیار، زائیده‌ن داهاته‌کانى ناوخۆ که‌ به‌دیناره‌و نزیکه‌ى (150) ملیار دیناره‌. واتا به‌کۆى گشتى وه‌زاره‌تى دارایى و ئابوورى بڕى (430) ملیار دینارى داهاتى نه‌وت و (27) ملیار دینارى هاوکارى هاوپه‌یمانان و (150) ملیار دینارى داهاتى ناوخۆى له‌به‌رده‌ستدا ده‌بێت بۆ دابه‌شکردنى موچه‌ که‌ده‌کاته‌ (607) ملیار دینار. سه‌رۆکى لیژنه‌ى وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌کان له‌په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت حکومه‌تى هه‌رێم به‌هۆى دابه‌زینى به‌هاى دیناره‌وه‌ داهاته‌که‌ى (75) ملیار دینارى زیادى کردووه‌ ته‌نها ئه‌و داهاتى نه‌وته‌ى ده‌درێت به‌وه‌زاره‌تى دارایى بۆ دابه‌شکردنى موچه‌. عه‌لى حه‌مه‌ساڵح سه‌رۆکى لیژنه‌ى وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌کان له‌په‌رله‌مانى کوردستان به‌‌هاوڵاتى وت: «ئه‌و (300) ملیۆن دۆلاره‌ى پێشتر ده‌درا به‌وه‌زاره‌تى دارایى له‌داهاتى نه‌وت بۆ دابه‌شکردنى موچه‌ (75) ملیار دینار داهاته‌که‌ى زیادى کردووه‌ به‌هۆى دابه‌زینى به‌هاى دیناره‌وه‌«. ناوبراو جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ له‌کۆى داهاتى نه‌وت «ئاگادار نین»، وتیشى:»له‌به‌رئه‌وه‌ى مانگانه‌ هیچ به‌یانێکمان له‌سه‌ر چۆنێتى فرۆشتنى نه‌وت و بڕى داهاته‌که‌ى بۆ نایه‌ت». وه‌زاره‌تى دارایى و ئابوورى ئه‌وه‌ ئاشکرا ده‌کات که‌ به‌هۆى دابه‌زینى به‌هاى دیناره‌وه‌ له‌فرۆشتنى نه‌وت، داهاتى حکومه‌تى هه‌رێم زیادى کردووه‌. سه‌رچاوه‌یه‌ک له‌وه‌زاره‌تى دارایى که‌نه‌یویست ناوى بڵاوبکرێته‌وه‌ به‌‌هاوڵاتى وت: «به‌دڵنیاییه‌وه‌ دابه‌زینى به‌هاى دینار به‌رانبه‌ر دۆلار وه‌ک چۆن کاریگه‌رى له‌سه‌ر بازاڕ هه‌یه‌، به‌هه‌مانشێوه‌ کاریگه‌رى له‌سه‌ر به‌رزبوونه‌وه‌ى داهاتى نه‌وتیش هه‌یه‌،  به‌ڵام روون نییه‌ تاچه‌ند ئه‌و داهاته‌ بۆ هه‌رێم چه‌ند زیاد ده‌کرێت و چه‌ندى دێته‌وه‌ بۆ وه‌زاره‌تى دارایى».

عه‌مار عه‌زیز _ دهۆک ‌له‌ده‌روازه‌ى ئیبراهیم خه‌لیل (37) هه‌زار دۆسیه‌ى بازرگانى بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ ره‌وانه‌ى دادگاکان کراون به‌پێى وته‌ى به‌رپرسى راگه‌یاندنى ده‌روازه‌که‌، ده‌شڵێت:» له‌دوو ساڵدا زیاتر له‌ (150) هه‌زار تۆن که‌لوپه‌ل گه‌ڕێندراونه‌ته‌وه‌ بۆ تورکیا». کامى کمال، لێپرسراوى به‌شى راگه‌یاندن له‌ده‌روازه‌ى ئیبراهیم خه‌لیل به‌‌هاوڵاتى وت:» له‌ماوه‌ى ساڵى 2019و 2020 نزیکه‌ى (100) هه‌زار تۆن که‌لوپه‌ل گه‌ڕێندراونه‌ته‌وه‌ بۆ شوێنه‌کانى خۆیان». هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد ته‌نها له‌ساڵى 2019 نزیکه‌ى (50) هه‌زار تۆن بووه‌و به‌شێک له‌و که‌لوپه‌لانه‌ له‌ناو ده‌روازه‌که‌ له‌ناوبراون و به‌شێکى دیکه‌یان گه‌ڕێندراونه‌ته‌وه‌ بۆ تورکیا.  کامى که‌مال ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو ئه‌و که‌لوپه‌لانه‌ى گه‌ڕێندراونه‌ته‌وه‌ بۆ تورکیا بریتیبوون له‌(کۆزماتیک ته‌ندروستى، خواردن و خواردنه‌وه‌، کشتوکاڵى و بیناسازى و خۆراکى)، هۆکارى له‌ناوبردنیان نه‌بوونى جێبه‌جێکردنى مه‌رج و رێنماییه‌کانى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێم بووه‌ یان به‌سه‌رچوون، وتیشى:» هه‌ر بازرگانێک که‌لوپه‌ل به‌پێى رێنماییه‌کانى حکومه‌ت هاورده‌ نه‌کات به‌هیچ شێوه‌یه‌ک رێگه‌ناده‌ین بێته‌ هه‌رێمى کوردستانه‌وه‌«. کامى که‌مال باسى له‌وه‌شکرد له‌ماوه‌ى ساڵانى 2019 و 2020 زیاتر له‌ (37) هه‌زار دۆسیه‌ له‌ده‌روازه‌ى ئیبراهیم خه‌لیل بۆ لێکۆڵینه‌وه‌  ره‌وانه‌ى دادگاکان کراون، وتیشى: «ئه‌م دۆسێیانه‌ بۆ مه‌به‌ستى لێکۆڵینه‌وه‌ و یه‌کلاییکردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌و بازرگانانه‌ى که‌لوپه‌له‌کانیان به‌پێى مه‌رجه‌کان نه‌بووه‌ رەوانەی دادگا کراوە». هاوکات جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌ له‌سه‌ره‌تاى بڵاوبوونه‌وه‌ى ڤایرۆسى کۆرۆنا کاریگه‌رى له‌سه‌ر خاوبوونه‌وه‌ى جوڵه‌ى ئه‌و بارهه‌ڵگرانه‌ى که‌ له‌تورکیاوه‌ هاتوونه‌ته‌ هه‌رێمى کوردستان دروستبووه‌، به‌ڵام له‌ئێستادا باشتر بووه‌ . ده‌روازه‌ى ئیبراهیم خه‌لیل که‌ده‌که‌وێته‌ سنورى پارێزگاى دهۆک، یه‌کێکه‌ له‌سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌کییه‌کانى داهاته‌کانى ناوخۆ بۆ حکومه‌تى هه‌رێم، به‌ڵام تائێستا به‌فه‌رمى داهاتى ئه‌و ده‌روازه‌یه‌ بۆ راگه‌یاندنه‌کان و په‌رله‌مانتاران ئاشکرا نه‌کراوه‌.

کۆچه‌ر فه‌تاح به‌پێى ئاماره‌کانى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى پۆلیسى هه‌رێم، به‌شێک له‌تاوانه‌کان که‌مى کردووه‌و هه‌ندێکى به‌راورد به‌ساڵى پێشوو لێک نزیکبوون، به‌ڵام ئه‌وانه‌ى دووباره‌ تاوان ئه‌نجامده‌ده‌نه‌وه‌ که‌مبووه‌ته‌وه‌. کارزان ئه‌میر غه‌فووری، به‌ڕێوه‌به‌رى راگه‌یاندنى  پۆلیسى گشتیى هه‌رێمى کوردستان ئامارى ساڵى 2020ى رووداوه‌کانى کوشتن، خۆکوشتن، دزییکردنى له‌پارێزگاکان و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆکان راگه‌یاند. کۆتایى هه‌موو ساڵێک به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌کانى پۆلیس ئاماره‌کانى ساڵانه‌ى کارکردنیان بڵاوده‌که‌نه‌وه‌و به‌پێى ئاماره‌کانى پۆلیسى هه‌رێم ئه‌مساڵ (257) رووداوى کوشتن و خۆکوشتن ئه‌نجامدراون، به‌ڵام ساڵى رابردوو  (260) رووداو هه‌بووه‌. هه‌روه‌ها ئەمساڵ سێ هه‌زارو (298) تاوانى دزیکردن هه‌بوون، به‌ڵام ساڵى رابردوو چوار هه‌زار و (322) تاوانى دزیکردن تۆمارکراون. شوان سابر، سه‌رۆکى تۆڕى دادپه‌روه‌رى بۆ به‌ندییه‌کان رایگه‌یاند‌ له‌سه‌دا 73%ى گرتووخانه‌کان قه‌ره‌باڵغییه‌کى تیادایه‌، که‌ له‌هه‌ندێک شوێن ده‌گاته‌ حه‌وت هێنده‌ى تواناى خۆی، 90%ى ئه‌و شوێنانه‌ى که‌ بۆ چاکسازیى یان به‌ندینخانه‌ به‌کاردێت له‌بنه‌ڕه‌تدا بۆ زیندان دروستنه‌کراوه‌، به‌ڵکو باڵه‌خانه‌یه‌کى ئاسایى یان سه‌ربازگه‌یه‌ک بووه‌«. به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى چاکسازیى و کۆمه‌ڵایه‌تى سه‌ر به‌وه‌زاره‌تى کارو کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ده‌ڵێت:» دووباره‌ ئه‌نجامدانه‌وه‌ى تاوان له‌هه‌موو دنیادا هه‌یه‌، به‌ڵام له‌هه‌رێمى کوردستان رێژه‌که‌ که‌مه‌ له‌نێوان له‌سه‌دا 4% بۆ 5٪دایه‌«.  ئه‌حمه‌د نه‌جمه‌دین، به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى چاکسازیى و کۆمه‌ڵایه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ ‌هاوڵاتى وتی:» ئه‌و قسه‌یه‌ى شوان سابر به‌رپرسى تۆڕى دادوه‌رى بۆ به‌ندییه‌کان باسیکرد راسته‌، به‌ڵام رێژه‌ییه‌و دووباره‌ ئه‌نجامدانه‌وه‌ى تاوان له‌هه‌موو دنیادا هه‌یه‌، به‌ڵام له‌هه‌رێمى کوردستان رێژه‌که‌ که‌مه‌ له‌نێوان 4٪ بۆ 5٪دایه‌، که‌دووباره‌ زیندانییه‌کان به‌هۆى ئه‌نجامدانى تاوانه‌وه‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناو به‌ندیخانه‌کان». هه‌روه‌ها وتیشی:» زۆرترین ئه‌و تاوانانه‌ى که‌دووباره‌ ئه‌نجامده‌درێنه‌وه‌ به‌پله‌ى یه‌که‌م ئه‌و که‌سانه‌ن مادده‌ى هۆشبه‌ر به‌کارده‌هێنن، دواتر تاوانى دزیکردن و کوشتن، به‌ڵام رێژه‌که‌ زۆر که‌مه‌«. تووێژه‌رێکى کۆمه‌ڵایه‌تى ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات که‌ به‌پێى ئه‌و ئامارانه‌ى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى پۆلیسى هه‌رێم بێت «که‌ره‌نتینه‌ کردن کاریگه‌رییه‌کى ئه‌وتۆى نه‌بووه‌ له‌سه‌ر هه‌ڵکشان و دابه‌زینى رێژه‌ى تاوانه‌کان». چۆمان ئه‌حمه‌د، تووێژه‌رێکى کۆمه‌ڵایه‌تى به‌‌هاوڵاتى وت:»هیچ مرۆڤێک له‌ له‌دایکبوونییه‌وه‌ مرۆڤێکى تاوانبار نییه‌، به‌ڵکو ژینگه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى و په‌روه‌رده‌و ئه‌زموونه‌کانى له‌ژیاندا که‌ له‌قۆناغه‌کانى ته‌مه‌ندا که‌پێیدا تێپه‌ڕبووه‌ هۆکار بوون بۆ ئه‌وه‌ى ببێته‌ مرۆڤێکى تاوانبار». هه‌روه‌ها پێشیوابوو هه‌ندێک له‌مرۆڤه‌کان له‌سه‌ر کارى تاوانکارى  رادێن و دووباره‌ى ده‌که‌نه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌شێک له‌که‌سایه‌تییان،» ئه‌گه‌ر له‌ناو چاکسازییه‌کانیشدا بن هه‌ر که‌دێنه‌ ده‌ره‌وه‌ دووباره‌ ده‌ستپێده‌کانه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌ڕووى که‌سێتییه‌وه‌ له‌سه‌رى راهاتوون». هاوکات، ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌دادگاکان و چاکسازییه‌کان وه‌ک پێویست چاکسازى له‌که‌سێتى مرۆڤه‌کاندا ناکه‌ن و نایانکه‌نه‌وه‌ به‌مرۆڤێکى ئاسایى و ئیش له‌سه‌ر که‌سایه‌تى و هه‌ڵسوکه‌وتیان ناکه‌ن. ئێستا نزیکەی پێنج هەزار زیندانی لەچاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان هەن، کە زۆرترینیان لەهەولێرن، دواتریش دهۆک و سلێمانی لەپلەی سێیەمدایە، لەگەڵ ئەوەی شوێنی هەر چاکسازییەک بۆ (٨٠٠) تا (٩٠٠) کەس دروستکراوە، بەڵام نزیکەی دوو هەزار زیندانی تێدایە، کە رێژەکە زۆر زۆرەو ئەوەش کێشەیەکی دیکەی گەورەیە لەچاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان.

سه‌رچین ساڵح هه‌رچه‌نده‌ په‌رله‌مانى کوردستان و ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى داوا ده‌کات کوژراوانى خۆپیشاندانه‌کانى ئه‌مدواییه‌ به‌شه‌هید ئه‌ژمار بکرێن، به‌ڵام گرفتى یاسایى هه‌یه‌. له‌ڕۆژی 2/12ی  ئەم مانگە، خۆپیشاندان له‌سنورى پارێزگاى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌کانى گه‌رمیان و راپه‌ڕین بۆ باشکردنى دۆخى موچه‌و باشترکردنى دۆخى دارایى به‌ڕێوه‌چوو، به‌و هۆیه‌وه‌ (10) که‌س کوژراو زیاتر له‌ (100) که‌سى دیکه‌ برینداربوو. یه‌کێک له‌که‌سوکارى کوژراوانى خۆپیشاندانه‌کان ده‌ڵێت یه‌کێک له‌داواکارییه‌کانیان هه‌ژمارکردنی رۆڵەکانیانه‌ وه‌ک شه‌هید. هێمن عه‌لى براى هه‌رێم عه‌لى ئه‌و گه‌نجه‌ (13) ساڵانه‌ى له‌خۆپیشاندانه‌کانى قه‌زاى سه‌یدسادقدا گیانى له‌ده‌ستدا، به‌‌هاوڵاتى وت:» تۆمارکردنى ئه‌وانه‌ى له‌خۆپیشاندانه‌کاندا شه‌هیدبوون یه‌کێکه‌ له‌داواکارییه‌کانى که‌سوکارى شه‌هیدانى خۆپیشاندانه‌کان، له‌ڕێگه‌ى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاو په‌رله‌مانه‌وه‌ ئه‌و داوایه‌مان کردووه‌«. هاوکات ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ له‌هه‌وڵه‌کانیان به‌رده‌وامن، له‌هه‌نگاوى ئاینده‌یان به‌ڕه‌سمى داواکردنه‌ له‌حکومه‌تى هه‌رێم بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ک شه‌هید بناسرێن» وه‌ک که‌سوکارى شه‌هیدان هاوکارو هه‌ماهه‌نگى یه‌کترین بۆ جێبه‌جێکردنى ئه‌و داوایه‌مان». باڵانبۆ محه‌مه‌د، سه‌رۆکى لیژنه‌ى به‌دواداچوونى په‌رله‌مانى کوردستان بۆ خۆپیشاندانه‌کانى پارێزگاى هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌ى گه‌رمیان به‌‌هاوڵاتى وت: «یاسا رێگه‌ نادات به‌شه‌هید ئه‌ژمار بکرێن، چونکه‌  که‌سێک به‌شه‌هید تۆمار ده‌کرێت که‌ له‌سه‌نگه‌ردا شه‌هید بووبێت. هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد هێشتا راپۆرتى کۆتاییان نه‌نووسیوه‌و ناکرێت داوا بکه‌ن حکومه‌ت کارى نایاسایى بکات، به‌ڵام ده‌کرێت داوا بکه‌ین یاسایه‌کى تایبه‌تیان بۆ ده‌ربکرێت بۆ ئه‌وه‌ى به‌شه‌هید ئه‌ژمار بکرێن. به‌شێک له‌ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى داوایان کردووه‌ ئه‌وانه‌ى له‌خۆپیشاندانه‌کاندا گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ به‌شه‌هید ئه‌ژمار بکرێن. ئه‌نوه‌ر تاهیر، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى به‌‌هاوڵاتى وت: «کۆمه‌ڵێک له‌ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى داوامان کردووه‌ ئه‌وانه‌ى له‌خۆپیشاندانه‌کاندا گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ به‌شه‌هید ئه‌ژمار بکرێن، سه‌رۆکایه‌تى ئه‌نجومه‌ن یاداشته‌که‌ى ئاراسته‌ى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران کردووه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ى تۆمارکردن به‌شه‌هید له‌ده‌سه‌ڵاتى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیراندایه‌«. ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد یاسا دیارى ده‌کات به‌شه‌هیدى (هاووڵاتى یا سه‌نگه‌ر) تۆمار ده‌کرێن.

‌کۆچه‌ر فه‌تاح به‌پێى ئاماره‌کانى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى پۆلیسى هه‌رێم، به‌شێک له‌تاوانه‌کان که‌مى کردووه‌و هه‌ندێکى به‌راورد به‌ساڵى پێشوو لێک نزیکبوون، به‌ڵام ئه‌وانه‌ى دووباره‌ تاوان ئه‌نجامده‌ده‌نه‌وه‌ که‌مبووه‌ته‌وه‌. کارزان ئه‌میر غه‌فووری، به‌ڕێوه‌به‌رى راگه‌یاندنى  پۆلیسى گشتیى هه‌رێمى کوردستان ئامارى ساڵى 2020ى رووداوه‌کانى کوشتن، خۆکوشتن، دزییکردنى له‌پارێزگاکان و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆکان راگه‌یاند. کۆتایى هه‌موو ساڵێک به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌کانى پۆلیس ئاماره‌کانى ساڵانه‌ى کارکردنیان بڵاوده‌که‌نه‌وه‌و به‌پێى ئاماره‌کانى پۆلیسى هه‌رێم ئه‌مساڵ (257) رووداوى کوشتن و خۆکوشتن ئه‌نجامدراون، به‌ڵام ساڵى رابردوو  (260) رووداو هه‌بووه‌. هه‌روه‌ها ئەمساڵ سێ هه‌زارو (298) تاوانى دزیکردن هه‌بوون، به‌ڵام ساڵى رابردوو چوار هه‌زار و (322) تاوانى دزیکردن تۆمارکراون. شوان سابر، سه‌رۆکى تۆڕى دادپه‌روه‌رى بۆ به‌ندییه‌کان رایگه‌یاند‌ له‌سه‌دا 73%ى گرتووخانه‌کان قه‌ره‌باڵغییه‌کى تیادایه‌، که‌ له‌هه‌ندێک شوێن ده‌گاته‌ حه‌وت هێنده‌ى تواناى خۆی، 90%ى ئه‌و شوێنانه‌ى که‌ بۆ چاکسازیى یان به‌ندینخانه‌ به‌کاردێت له‌بنه‌ڕه‌تدا بۆ زیندان دروستنه‌کراوه‌، به‌ڵکو باڵه‌خانه‌یه‌کى ئاسایى یان سه‌ربازگه‌یه‌ک بووه‌«. به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى چاکسازیى و کۆمه‌ڵایه‌تى سه‌ر به‌وه‌زاره‌تى کارو کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ده‌ڵێت:» دووباره‌ ئه‌نجامدانه‌وه‌ى تاوان له‌هه‌موو دنیادا هه‌یه‌، به‌ڵام له‌هه‌رێمى کوردستان رێژه‌که‌ که‌مه‌ له‌نێوان له‌سه‌دا 4% بۆ 5٪دایه‌«.  ئه‌حمه‌د نه‌جمه‌دین، به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى چاکسازیى و کۆمه‌ڵایه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ ‌هاوڵاتى وتی:» ئه‌و قسه‌یه‌ى شوان سابر به‌رپرسى تۆڕى دادوه‌رى بۆ به‌ندییه‌کان باسیکرد راسته‌، به‌ڵام رێژه‌ییه‌و دووباره‌ ئه‌نجامدانه‌وه‌ى تاوان له‌هه‌موو دنیادا هه‌یه‌، به‌ڵام له‌هه‌رێمى کوردستان رێژه‌که‌ که‌مه‌ له‌نێوان 4٪ بۆ 5٪دایه‌، که‌دووباره‌ زیندانییه‌کان به‌هۆى ئه‌نجامدانى تاوانه‌وه‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناو به‌ندیخانه‌کان». هه‌روه‌ها وتیشی:» زۆرترین ئه‌و تاوانانه‌ى که‌دووباره‌ ئه‌نجامده‌درێنه‌وه‌ به‌پله‌ى یه‌که‌م ئه‌و که‌سانه‌ن مادده‌ى هۆشبه‌ر به‌کارده‌هێنن، دواتر تاوانى دزیکردن و کوشتن، به‌ڵام رێژه‌که‌ زۆر که‌مه‌«. تووێژه‌رێکى کۆمه‌ڵایه‌تى ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات که‌ به‌پێى ئه‌و ئامارانه‌ى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى پۆلیسى هه‌رێم بێت «که‌ره‌نتینه‌ کردن کاریگه‌رییه‌کى ئه‌وتۆى نه‌بووه‌ له‌سه‌ر هه‌ڵکشان و دابه‌زینى رێژه‌ى تاوانه‌کان». چۆمان ئه‌حمه‌د، تووێژه‌رێکى کۆمه‌ڵایه‌تى به‌‌هاوڵاتى وت:»هیچ مرۆڤێک له‌ له‌دایکبوونییه‌وه‌ مرۆڤێکى تاوانبار نییه‌، به‌ڵکو ژینگه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى و په‌روه‌رده‌و ئه‌زموونه‌کانى له‌ژیاندا که‌ له‌قۆناغه‌کانى ته‌مه‌ندا که‌پێیدا تێپه‌ڕبووه‌ هۆکار بوون بۆ ئه‌وه‌ى ببێته‌ مرۆڤێکى تاوانبار». هه‌روه‌ها پێشیوابوو هه‌ندێک له‌مرۆڤه‌کان له‌سه‌ر کارى تاوانکارى  رادێن و دووباره‌ى ده‌که‌نه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌شێک له‌که‌سایه‌تییان،» ئه‌گه‌ر له‌ناو چاکسازییه‌کانیشدا بن هه‌ر که‌دێنه‌ ده‌ره‌وه‌ دووباره‌ ده‌ستپێده‌کانه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌ڕووى که‌سێتییه‌وه‌ له‌سه‌رى راهاتوون». هاوکات، ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌دادگاکان و چاکسازییه‌کان وه‌ک پێویست چاکسازى له‌که‌سێتى مرۆڤه‌کاندا ناکه‌ن و نایانکه‌نه‌وه‌ به‌مرۆڤێکى ئاسایى و ئیش له‌سه‌ر که‌سایه‌تى و هه‌ڵسوکه‌وتیان ناکه‌ن. ئێستا نزیکەی پێنج هەزار زیندانی لەچاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان هەن، کە زۆرترینیان لەهەولێرن، دواتریش دهۆک و سلێمانی لەپلەی سێیەمدایە، لەگەڵ ئەوەی شوێنی هەر چاکسازییەک بۆ (٨٠٠) تا (٩٠٠) کەس دروستکراوە، بەڵام نزیکەی دوو هەزار زیندانی تێدایە، کە رێژەکە زۆر زۆرەو ئەوەش کێشەیەکی دیکەی گەورەیە لەچاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان.

ئارا ئیبراهیم پڕۆژه‌ بودجه‌ى عێراق ئه‌مڕۆ ده‌گاته‌ په‌رله‌مان و شه‌ڕى شایسته‌ داراییه‌کان رووبه‌ڕووى په‌رله‌مانتاران کرایه‌وه‌ سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ماوه‌ى دوو هه‌فته‌ قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم له‌به‌غدا مایه‌وه‌، به‌ڵام به‌بێ هیچ رێککه‌وتنێکى نوسراو گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌. پاش دابه‌زاندنى به‌هاى دینارى عێراقى له‌لایه‌ن بانکى ناوه‌ندى عێراقه‌وه‌ که‌ بۆ هه‌ر (100) دۆلارێک (145) هه‌زار دینار ده‌بێت، داهاتى حکومه‌تى هه‌رێم له‌فرۆشتنى نه‌وته‌که‌ى زیادده‌کات. حکومه‌تى هه‌رێم رۆژانه‌ (430) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه‌ ده‌کات له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه‌ مانگانه‌ (12) ملیۆن و (800) هه‌زار به‌رمیل ده‌کات و داهاته‌که‌ى ده‌گاته‌ (516) ملیۆن دۆلار ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌رمیلێک به‌ (40) دۆلار بفرۆشێت و به‌دینار ده‌گاته‌ (748) ملیار دینار. ‌پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى 2021ى عێراق پێکهاتووه‌ له‌ (150) ترلیۆن و (50) ملیار دینار، زیاتر له‌ (58) ترلیۆن دینارى کورتهێنانى بودجه‌ى هه‌یه‌، دواى لێده‌رکردنى بودجه‌ى حاکیمه‌و سیادى پشکى هه‌رێم له‌سه‌دا (12.67) ده‌بێت، که‌ بڕه‌که‌ى بۆ ماوه‌ى ساڵێک (12) ترلیۆن و (492) ملیار دینار ده‌بێت. به‌پێى پڕۆژه‌ بودجه‌که‌، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان پابه‌ند ده‌بێت به‌ راده‌ستکردنى تێکڕا (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى خاوى رۆژانه‌ له‌نه‌وتى خاوى به‌رهه‌مهاتووى کێڵگه‌کانى و فرۆشتنى له‌ڕێگه‌ى کۆمپانیاى به‌بازاڕکردنى نه‌وت (سۆمۆ)، زائیده‌ن داهاته‌ نانه‌وتییه‌کان. به‌پێى به‌دواداچوونه‌کانى ‌هاوڵاتى، کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى به‌وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێمیان راگه‌یاندووه‌ ئه‌گه‌ر ئاماده‌نین نه‌وتى خاو راده‌ستى به‌غدا بکه‌ن و ته‌نها داهاتى نه‌وت راده‌ست ده‌که‌ن، ئه‌وا هه‌ر به‌رمیلێک به‌ (42) دۆلار له‌سه‌رتان هه‌ژمار ده‌کرێت. حکومه‌تى هه‌رێم له‌و حاڵه‌ته‌دا رۆژانه‌ داهاتى (250) هه‌زار به‌رمیل که‌مانگانه‌ ده‌کاته‌ حه‌وت ملیۆن و (500) هه‌زار به‌رمیل زه‌ڕبى (42) دۆلار بۆ هه‌ربه‌رمیلێک ده‌کاته‌ (315) ملیۆن دۆلارى مانگانه‌و به‌دینار ده‌کاته‌ (456) ملیارو (750) ملیۆن دینار له‌پشکى هه‌رێمى کوردستان ده‌بڕدرێت. سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌گفتوگۆکانى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق که‌نه‌ویست ناوى بهێندرێت بۆ ‌هاوڵاتى ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم له‌به‌غدا باسى پابه‌ندیى هه‌رێمیان کردووه‌ به‌یاساى کورتهێنانى دارایى( یاساى قه‌رز). هه‌روه‌ها وتیشى:» کێشه‌یه‌کى گه‌وره‌ هه‌یه‌ له‌میکانیزمى خه‌رجکردنى شایسته‌ داراییه‌کانى هه‌رێم له‌حاڵه‌تى راده‌ستکردنى داهاتى رۆژانه‌ى (250) هه‌زار به‌رمیلى نه‌وتدا، چونکه‌ به‌غدا له‌پرۆژه‌ى بودجه‌دا (42)ی بۆ هه‌ر به‌رمیلێک دیارى کردووه‌، به‌هه‌مان شێوه‌ داهاتى نه‌وت به‌و ژماره‌یه‌ له‌هه‌رێم وه‌رده‌گرێت». هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌بڕیاره‌ وه‌فدێکى سیاسى سه‌ردانى به‌غدا بکه‌ن و قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمیش جارێکى دیکه‌ بچێته‌وه‌ بۆ به‌غدا بۆ ئه‌وه‌ى پشکى هه‌رێم له‌پرۆژه‌ى بودجه‌دا به‌بێ ده‌ستکارى کردن تێبپه‌ڕێندرێت. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌په‌رله‌مانى عێراق ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات گفتوگۆکان له‌په‌رله‌مان»گه‌رم» ده‌بێت له‌سه‌ر پرۆژه‌ى بودجه‌و هه‌وڵده‌ده‌ن پشکى هه‌رێم پارێزراو بێت. هه‌رێم که‌مال ئاغا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت: »له‌پێناو پاراستنى شایسته‌ داراییه‌کانى هه‌رێمى کوردستان که‌چیتر ئه‌م دۆخه‌ى ئێستا ته‌حه‌مول ناکرێت هه‌وڵده‌ده‌ین پشکى هه‌رێم وه‌ک خۆى بمێنێته‌وه‌«. ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد وه‌ک فراکسیۆنى یه‌کێتى تائێستا هیچ شتێکیان پێنه‌وتراوه‌ له‌سه‌ر پرۆژه‌ى بودجه‌ى 2021، به‌ڵام ده‌نگ ده‌ده‌ین بۆ پرۆژه‌که‌ ئه‌گه‌ر پشکى هه‌رێم وه‌ک خۆى بمێنێته‌وه‌. هه‌رێم که‌مال ئاغا وتیشى:» پێویسته‌ حکومه‌تى هه‌رێم پابه‌ند بێت به‌بودجه‌وه‌ تاکێشه‌ى موچه‌و بژێویى ژیانى خه‌ڵک باشتر بێت». هاوکات جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌ وه‌ک فراکسیۆنه‌ کوردییه‌کان یه‌کده‌نگ ده‌بن بۆ پاراستنى شایسته‌ داراییه‌کانى هه‌رێمى کوردستان.  دابه‌زینى به‌هاى دینارى عێراقى داهاتى هه‌ردوو حکومه‌تى هه‌رێم و عێراقى له‌فرۆشى نه‌وت زیاد کردووه‌ به‌وپێیه‌ى به‌دۆلار ده‌یفرۆشن و به‌دینار موچه‌ دابه‌شده‌که‌ن. حکومه‌تى هه‌رێم رۆژانه‌ (430) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه‌ هه‌نارده‌ ده‌کات، که‌مانگانه‌ ده‌گاته‌ (12) ملیۆن و (900) هه‌زار به‌رمیل ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌رمیلێک نه‌وت به‌ (10) دۆلار که‌متر له‌برێنت بفرۆشێت که‌ له‌ئێستادا به‌ (50) دۆلاره‌، ئه‌وا هه‌رێم هه‌ر به‌رمیلێکى (40) دۆلارى بۆ ده‌کات و (12) ملیۆن و (900) هه‌زار به‌رمیلى مانگانه‌ى داهاته‌که‌ى ده‌گه‌یه‌نێته‌ (516) ملیۆن دۆلارو به‌دینار ده‌گاته‌ (748) ملیارو (200) ملیۆن دینار، ئه‌مه‌ له‌کاتێکدا ئه‌وکاته‌ى به‌هاى دینار به‌رانبه‌ر به‌دۆلار به‌رز بووه‌ داهاتى هه‌رێم له‌فرۆشتنى نه‌وت ده‌گه‌یشته‌ (620) ملیار دینار. سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌حکومه‌تى هه‌رێم تایبه‌ت به‌‌هاوڵاتى وت: »تائێستا دیدێکى روون نییه‌ بۆ ته‌سلیمکردنى نه‌وتى خاو به‌به‌غدا، به‌ڵکو تائێستا باسى ته‌سلیمکردنى داهاتى (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ده‌کرێت». هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ دابه‌زینى به‌هاى دینارو به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى نه‌وت بۆ سه‌روو (50) دۆلار هاوکێشه‌ ئابوورییه‌کانى گۆڕیوه‌، وتیشى:» ئه‌وه‌ى تێگه‌یشتووین ئه‌گه‌ر رۆژانه‌ (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى خاویش ته‌سلیمى عێراق بکه‌ین، به‌غدا (800) ملیار دینار ره‌وانه‌ى هه‌رێم ده‌کات». هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌به‌غدا (100) ملیار دینارى مانگانه‌ به‌خه‌مڵاندن وه‌ک داهاته‌ نانه‌وتییه‌کان له‌سه‌ر هه‌رێم هه‌ژمار ده‌کات، ئه‌وه‌ش یه‌کێکى دیکه‌یه‌ له‌و گرفتانه‌ى تائێستا چاره‌سه‌ر نه‌کراوه‌.

کاکه‌لاو عه‌بدوڵا پێشبینى ده‌کرێت سزا نوێیه‌کانى واشنتن بۆ سه‌ر ئه‌نقه‌ره‌ له‌مه‌ڕ کڕینى سیسته‌مى به‌رگریى ئاسمانى ئێس-٤٠٠ى رووسى زیانێکى کوشنده‌ بدات له‌ژێرخانى به‌رگریى تورکیا، له‌کاتێکدا ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان باس له‌وه‌ده‌کات هێشتا «ده‌رگامان کراوه‌یه‌« بۆ گفتوگۆو لێکتێگه‌یشتن. دووشه‌ممه‌ى رابردوو، ١٤ى کانونى یه‌که‌مى ٢٠٢٠، ئه‌مریکا سزاى سه‌پاند به‌سه‌ر پیشه‌سازى ژێرخانى به‌رگریى تورکیاو سه‌رۆکى ئاژانسه‌که‌ که‌ئیسماعیل ده‌میره‌ به‌هۆى کڕینى سیسته‌مى به‌رگرى ئێس-٤٠٠ى رووسى له‌ساڵى ٢٠١٩. پیشه‌سازى ژێرخانى به‌رگرى تورکیا ئه‌و دامه‌زراوه‌ حکومیه‌یه‌ که‌ به‌رپرسیاره‌ له‌دابینکردن و هه‌نارده‌کردنى که‌لوپه‌لى سه‌ربازیى و گه‌شه‌پێدانى پیشه‌سازى به‌رگریى ناوخۆ. مایک پۆمپێیۆ وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا له‌به‌یاننامه‌یه‌کدا رایگه‌یاند: «ئه‌مریکا چه‌ندین جارو له‌سه‌ر ئاستى باڵا ئه‌وه‌ى بۆ تورکیا روونکرده‌وه‌ کڕینى سیسته‌مى ئێس-٤٠٠ ئاسایشى ته‌کنه‌لۆژیاى سه‌ربازیى ئه‌مریکا ده‌خاته‌ مه‌ترسییه‌وه‌و بودجه‌ى به‌رچاو دابین ده‌کات بۆ که‌رتى به‌رگریى رووسیا له‌گه‌ڵ ده‌ستپێگه‌یشتنى رووسیا به‌پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا». پۆمپێیۆ وتیشى سه‌ره‌ڕاى ئاگادارکردنه‌وه‌کان تورکیا سوور بوو له‌سه‌ر کڕینى سیسته‌مه‌که‌و داواشى له‌تورکیا کرد ده‌ستبه‌جێ «کێشه‌ى سیسته‌مى ئێس-٤٠٠ چاره‌سه‌ر بکات به‌هه‌ماهه‌نگى له‌گه‌ڵ ئه‌مریکا». سزاکان قه‌ده‌غه‌کردنى مۆڵه‌تپێدان ده‌گرێته‌وه‌ به‌و که‌لوپه‌لانه‌ى ئه‌مریکاو ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنى هه‌ر قه‌واره‌ و موڵکێکى دامه‌زراوه‌که‌ که‌ له‌ژێر ده‌ستى حکومه‌تى ئه‌مریکیدا بێت. دوابه‌دواى سه‌پاندنى سزاکان ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆکى تورکیا رایگه‌یاند، «سزاکانى ئه‌مریکا ئامانجیان ئه‌وه‌یه‌ به‌ره‌وپێشچوونه‌کانى که‌رتى به‌رگریى تورکیا بوه‌ستێنن و وا له‌و وڵاته‌ بکه‌ن دووباره‌ پشت به‌وڵاتانى تر ببه‌ستێت، ئه‌م بڕیاره‌ هێرشێکه‌ بۆ سه‌ر سه‌ربه‌خۆیى تورکیا». به‌ڵام له‌شه‌ممه‌ى رابردوودا، ئه‌ردۆغان به‌تۆنێکى جیاوازتر قسه‌ى کرد و وتی: «ئێمه‌ ده‌رگاکانمان به‌کراوه‌یى جێدێڵین بۆ ئه‌وانه‌ى ئاماده‌ى دانیشتن و دانوستانن له‌گه‌ڵمان له‌سه‌ر مه‌رجى یه‌کسان و رازیبوونیان به‌ئۆڤه‌رى دادپه‌روه‌رانه‌«. دوابه‌دواى راگه‌یاندنى سزاکان، دوو بۆچوون له‌تورکیا سه‌ریانهه‌ڵداوه‌ که‌یه‌کێکیان به‌رگریکردن له‌حکومه‌ته‌ و باس له‌وه‌ ده‌کات پێشتریش سزا سه‌پێنراوه‌، به‌ڵام ته‌نها روحیه‌تى نیشتمانیى زیاد کردووه‌و ژێرخانى به‌رگرى وڵاته‌که‌ له‌وه‌ به‌هێزتره‌ ئه‌م سزایانه‌ کاریگه‌ریى لێبکه‌ن. به‌ڵام بۆچوونه‌که‌ى تر پێچه‌وانه‌ى بۆچوونى یه‌که‌مه‌و شاره‌زایان پێیانوایه‌ سزاکانى ئه‌مریکا گورزێکى کوشنده‌ ده‌دات له‌که‌رتى به‌رگرى تورکیا له‌ماوه‌ى دوو بۆ سێ ساڵى داهاتوودا. پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا پشتێکى زۆرى به‌ستووه‌ به‌هاورده‌ى ئه‌مریکا، به‌پێى راپۆرتێکى یه‌کێتى به‌رهه‌مهێنه‌رانى پیشه‌سازى ئاسمانى و به‌رگریى تورکیا له‌ساڵى ٢٠١٩، ئه‌نقه‌ره‌ به‌به‌هاى یه‌ک ملیارو (٤٠٠) ملیۆن دۆلار که‌لوپه‌لى سه‌ربازیى له‌ئه‌مریکا کڕیوه‌، که‌زۆربه‌یان مادده‌ى خام و به‌رهه‌مى نیمچه‌ دروستکراون، ئه‌مه‌ش له‌سه‌دا ٤٥٪ى کۆى گشتى هاورده‌کردن پێکده‌هێنێت که‌ سێ ملیارو (١٠٠) ملیۆن دۆلار بووه‌ له‌ساڵى رابردوودا.  له‌و بڕه‌ (٦٤٨) ملیۆن دۆلارى بۆ هاورده‌ى که‌لوپه‌لى هێزى ئاسامانى بووه‌، له‌کاتێکدا (٤٦٤) ملیۆنى بۆ فڕۆکه‌ى شارستانى و (١٠٧) ملیۆن دۆلاریش بۆ سیسته‌مى زه‌مینى رۆیشتووه‌. «سزاکان کاریگه‌رییان ده‌بێت له‌سه‌ر له‌سه‌دا ٤٠٪ى هاورده‌ى پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا که‌ له‌ئه‌مریکاى ده‌کڕێت و ده‌گونجێت کاریگه‌رییه‌کى رووخێنه‌رى هه‌بێت له‌حاڵه‌تى به‌رده‌وامبوونى سزاکان بۆ دوو بۆ سێ ساڵى داهاتوو»، شاره‌زایه‌کى بوارى به‌رگریى تورکیا، که‌ناوى نه‌هاتووه‌، ئه‌مه‌ى به‌پێگه‌ى ئه‌لمۆنیته‌رى ئه‌مریکى وت. به‌پێى راپۆرتێکى میدڵ ئیست ئاى به‌ریتانی، سزاکانى ئه‌مریکا کار ناکاته‌سه‌ر ئه‌و مۆڵه‌تانه‌ى پێشتر بۆ هه‌نارده‌کردن ره‌زامه‌ندییان له‌سه‌ر دراوه‌، وه‌ک پارچه‌ى یه‌ده‌گى ئێف-١٦ى تورکی، به‌ڵام ده‌کرێت کاریگه‌رییان هه‌بێت له‌سه‌ر چه‌ندین گرێبه‌ستى ساڵانه‌ که‌ به‌هاکه‌یان نزیک ده‌بێته‌وه‌ له‌دوو ملیار دۆلار، که‌ له‌لایه‌ن پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیاوه‌ ئیمزا کراوه‌. به‌پێى راپۆرته‌که‌، ده‌کرێت سزاکانى واشنتن کێشه‌ دروستبکه‌ن بۆ پرۆژه‌ى فره‌ ملیار دۆلارى، له‌وانه‌ که‌شتى جه‌نگیى بچووک، فڕۆکه‌ى شه‌ڕى سووک و راهێنانى (هێرجێت)، هه‌روه‌ها فرۆکه‌ى جه‌نگیى نه‌وه‌ى پێنجه‌مى  TFX. جان که‌ساپۆغلۆ، به‌ڕێوەبه‌رى توێژینه‌وه‌ى به‌رگریى له‌ناوه‌ندى تووێژینه‌وه‌ى ئیدامى تورکى به‌میدڵ ئیست ئاى راگه‌یاندووه‌، «پاکێجى سزاکان سووک نییه‌. پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا بزووێنه‌رى سه‌ره‌کى پرۆژه‌ به‌رگرییه‌کان و هه‌ماهه‌نگییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کانى تورکیایه‌ که‌خۆى ده‌بینێته‌وه‌ له‌گواستنه‌وه‌ى ته‌کنه‌لۆجیاو به‌رهه‌مهێنانى هاوبه‌ش». که‌ساپۆغلۆ باسى له‌وه‌شکرد که‌ دامه‌زراوه‌ به‌رگرییه‌که‌ى تورکیا له‌ئێستادا «سه‌ده‌ها پرۆژه‌ى سیسته‌مى چه‌ک و گرێبه‌ستى گرانبه‌هاى به‌رگریى به‌ڕێوه‌ده‌بات». له‌ئێستادا پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا کار له‌ (٧٠٠) پرۆژه‌دا ده‌کات، که‌ به‌هاکانیان زیاتره‌ له‌نۆ ملیار دۆلار که‌زۆرێکیان په‌یوه‌ستن به‌مۆڵه‌تى هه‌نارده‌وه‌. زنجیره‌یه‌ک له‌پرۆژه‌ى ناوخۆیى پشتیان به‌ستووه‌ به‌سه‌ده‌ها سیسته‌مى دروستکراوى ئه‌مریکى و له‌م روانگه‌یه‌وه‌ سزاکان هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ له‌باربردنى پیشه‌سازى به‌رگریى تورکیا له‌ماوه‌ى درێژخایه‌ندا. به‌پێى وته‌ى شاره‌زا به‌رگرییه‌که‌ى قسه‌ى بۆ ئه‌لمۆنیته‌ر کردووه‌، پێده‌چێت سزاکان لایه‌نى سێهه‌م، واته‌ وڵاتانى تر، سارد بکاته‌وه‌ له‌هه‌ماهه‌نگیکردن له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ تورکییه‌که‌دا. به‌پێى راپۆرته‌که‌ى ئه‌لمۆنیته‌ر، هه‌موو ئه‌م مه‌ترسییانه‌ کار ده‌که‌نه‌سه‌ر پێویستییه‌کانى بزوێنه‌رى فڕۆکه‌و تانکى تورکى له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک له‌پرۆژه‌ى نیشتمانى که‌په‌یوه‌ستن به‌که‌لوپه‌لى گرنگ وه‌ک هه‌لیکۆپته‌رى  T-70، فڕۆکه‌ى جه‌نگى  TFX، فڕۆکه‌ى راهێنانى (‌هێرجێت)، که‌شتى جه‌نگى (میڵگێم) و هه‌نارده‌کردنى هه‌لیکۆپته‌رى  T129ى هێرشبه‌ر. به‌رپرسانى ئیداره‌ى تره‌مپ له‌مێژه‌ داواى سه‌پاندنى سزا ده‌که‌ن به‌سه‌ر ئه‌نقه‌ره‌دا کاتێک له‌ ته‌مموزى ٢٠١٩ یه‌که‌مین پارچه‌کانى سیسته‌مه‌که‌ى پێگه‌یشت، که‌ واشنتن پێیوایه‌ سیسته‌مه‌که‌ ده‌کرێت به‌کاربهێنرێت بۆ کۆکردنه‌وه‌ى زانیارییه‌ نهێنییه‌کانى فڕۆکه‌ى ئێف-٣٥ى ئه‌مریکی. به‌پێى ئه‌و رێککه‌وتنه‌ى له‌گه‌ڵ رووسیا ئه‌نجامیداوه‌، تورکیا دوو ملیار و (٥٠٠) ملیۆن دۆلارى داوه‌ به‌مۆسکۆ له‌به‌رامبه‌ر کڕینى سیسته‌مه‌که‌دا،  که‌پێیوایه‌ پێویستییه‌کى هه‌نوکه‌ییه‌ به‌ له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و ململانێ سه‌ربازییانه‌ى له‌ده‌وروبه‌رى وڵاته‌که‌یدا هه‌ن و رایگه‌یاندووه‌ هاوپه‌یمانه‌کانى به‌ئه‌مریکاشه‌وه‌ له‌ناتۆ نه‌یانتوانیوه‌ جێگره‌وه‌یه‌کى بۆ دابین بکه‌ن – وه‌ک سیسته‌مى به‌رگرى پایتریۆتى ئه‌مریکى - که‌ لایان قبوڵکراو بێت. له‌ماوه‌ى چوار ساڵى سه‌رۆکایه‌تیدا دۆناڵد تره‌مپ، سه‌رۆکى ئه‌مریکا، ساردبووه‌ له‌سه‌پاندنى سزا به‌سه‌ر ئه‌نقه‌ره‌داو چه‌ندین جار ڤیتۆى له‌سه‌ر سزا سه‌پاندن به‌سه‌ر وڵاته‌که‌دا کردبوو به‌هۆى نزیکى و په‌یوه‌ندییه‌کانى له‌گه‌ڵ ئه‌ردۆغاندا. شاره‌زایان پێیانوایه‌ ره‌زامه‌ندیى تره‌مپ له‌ئێستادا بۆ سه‌پاندنى سزا به‌سه‌ر تورکیادا بۆ کێشه‌ دروستکردنه‌ بۆ ئیداره‌ى داهاتووى جۆو بایدن، سه‌رۆکى هه‌ڵبژیردراوى ئه‌مریکا. جۆن سۆلۆمۆ، ستوونوسى ئاژانسى هه‌واڵى باشورى ئاسیا له‌وتارێکدا نووسیویەتی: «ئه‌و راستییه‌ى که‌ ئه‌مجاره‌ دۆناڵد تره‌مپ سزاى کۆنگرێسى نه‌وه‌ستاند وه‌ک پێشتر له‌سێ ساڵى رابردوودا کردی، ره‌نگه‌ بۆ ئه‌و ئاره‌زووه‌ى بگه‌ڕێته‌وه‌ که‌ده‌یه‌وێت تاده‌توانێت کێشه‌ بۆ جۆو بایدنى سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراو دروستبکات». بایدن که‌ تووڕه‌یى خۆى نه‌شاردووه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌کانى ئه‌ردۆغان، به‌ڵێنیداوه‌ ده‌بێت سه‌رۆکى تورکیا «باجی» کرده‌وه‌کانى بدات دژ به‌کوردو ئه‌و کێشانه‌ى دروستکردووه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌راستدا. له‌لایه‌کى تره‌وه‌ یه‌کێتى ئه‌ورپا چه‌ند سزایه‌کى دژى تورکیا راگه‌یاندووه‌و ئه‌نجێلا مێرکڵ، راوێژکارى ئه‌ڵمانیا، ئه‌وه‌ى خسته‌ڕوو که‌هه‌ماهه‌نگى له‌گه‌ڵ ئیداره‌ى نوێى ئه‌مریکا ده‌که‌ن بۆ توندکردنه‌وه‌ى سزاکان و قه‌ده‌غەکردنى فرۆشتنى چه‌ک به‌ئه‌نقه‌ره‌. تا به‌هارى داهاتوو سزاکان قورستر ده‌بنه‌وه‌و ئه‌مریکاو ئه‌وروپا پێکه‌وه‌ هه‌ماهه‌نگى ده‌که‌ن بۆ سه‌پاندنى سزاى زیاتر، که‌ ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ رووبدات زیانێکى زۆر به‌ئابورى تورکیا ده‌که‌وێت. «ئه‌وکات ئه‌ردۆغان به‌هۆى بێزارى رایگشتى سه‌باره‌ت به‌هه‌ڵسوکه‌وته‌ داپڵۆسێنه‌ره‌کانى دژى نه‌یاره‌کانى و چه‌وت به‌ڕێوەبردنى ئابورى وڵاته‌که‌ی، ئیتر ناتوانێت ئه‌وه‌نده‌ دژى رۆژئاوا بوه‌ستێته‌وه‌«، سۆلۆمۆ واى نوسیووه‌.

شاناز حه‌سه‌ن دابه‌زینى خێراى به‌هاى دینار به‌رانبه‌ر دۆلار وه‌ک پسپۆڕانى ئابوورى ده‌ڵێن کاڵاو پێداویستییه‌کان به‌ڕێژه‌ى له‌سه‌دا (25) به‌رزده‌کاته‌وه‌ و هاووڵاتیانیش زه‌ره‌رمه‌ندى یه‌که‌من و ته‌نها حکومه‌ت قازانج ده‌کات و به‌و هۆیه‌وه‌ داهاته‌که‌ى زیاد ده‌کات به‌تایبه‌ت له‌فرۆشتنى نه‌وتدا. دوێنێ یه‌کشه‌ممه‌ 20ى کانونى یه‌که‌مى 2020، بانکى ناوه‌ندى عێراق به‌فه‌رمى دابه‌زینى به‌هاى دینارى به‌رانبه‌ر به‌دۆلار راگه‌یاند، که‌ هه‌ر (100) دۆلارێک به‌رانبه‌ر به‌ (145) هه‌زار دینارى عێراقى ده‌بێت و  (100) دۆلار به‌ (146) هه‌زار دینار له‌سه‌ر بانکه‌ بازرگانییه‌کان و به‌ (147) هه‌زار دیناریش له‌سه‌ر هاووڵاتیان ده‌که‌وێت. وته‌بێژى بازاڕى دۆلاره‌که‌ى سلێمانى، ده‌ڵێت:» له‌م دوو رۆژه‌دا رۆژانه‌ دوو هه‌زار که‌س هاتوونه‌ته‌ بۆرسه‌که‌وه‌، که‌ ده‌توانین بڵێین به‌ڕێژه‌ى پێنج ئه‌وه‌نده‌ زیادى کردووه‌«. جه‌بار گۆران، وته‌بێژى بازاڕى دۆلاره‌که‌ى سلێمانى له‌لێدوانێکدا به‌ ‌هاوڵاتى وت «دابه‌زینى به‌هاى دینار له‌گه‌ڵ دۆلارى ئه‌مریکى هه‌ڵاوسان دروستده‌کات، چونکه‌ ئێمه‌ وه‌ک هه‌رێم و عێراقیش وڵاتێکى هاورده‌ین، کاڵاو شوتمه‌ک به‌ڕێژه‌یه‌کى زۆر هاورده‌ ده‌که‌ین، زۆربه‌ى زۆریشى به‌دۆلار ده‌کڕێت، بۆیه‌ به‌به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخه‌که‌ى کاریگه‌ریى له‌سه‌ر به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى شتومه‌ک هه‌یه‌ بۆ ده‌ستى کاسبکارو دواجار بۆ هاووڵاتیان». هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد له‌م دوو رۆژه‌ى رابردوودا نزیکه‌ى دوو هه‌زار که‌س هاتوونه‌تە بۆرسه‌که‌وه‌، که‌ به‌ڕێژه‌ى پێنج ئه‌وه‌نده‌ زیادى کردووه‌، به‌تایبه‌تى هاونیشتیمانى که‌ سه‌رمایه‌یه‌کى نه‌ختینه‌یان هه‌بووه‌ و گۆڕیویانه‌ته‌وه‌. جه‌بار گۆران، ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌دابه‌زینى به‌هاى دینار کاریگه‌ریى له‌سه‌ر کۆى موچه‌خۆران هه‌یه‌ که‌ نرخى موچه‌کانیان داده‌به‌زێت و به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى شتومه‌کیش واده‌کات دووجار کاریگه‌ریى له‌سه‌ر موچه‌خۆران هه‌بێت، بارگرانیه‌که‌ دوو هێنده‌ بێت،  «تووشى زه‌ره‌رو زیان ده‌بنه‌وه‌ به‌ڕێژه‌ى له‌سه‌دا 33%، چونکه‌ به‌هاى دینار به‌و رێژه‌یه‌ دابه‌زیوه‌«. وته‌بێژى بازاڕى ئاڵوگۆڕى دراو ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه‌، کۆى گشتى خه‌ڵکى بازاڕه‌که‌ تووشى زه‌ره‌رو زیان بوون، چونکه‌ ته‌نیا رۆژى شه‌ممه‌ى رابردوو 18ى کانونى یه‌که‌مى 2020 «چه‌ندین که‌س چاوه‌ڕێى ئه‌وه‌یان ده‌کرد بڕیاره‌که‌ بگۆڕێت و دۆلاره‌کانیان کردبوو به‌دینار، ئێستا تووشى زه‌ره‌رو زیان بوون و لایه‌نێکى دیکه‌ش به‌پێچه‌وانه‌وه‌، دیناریان هه‌بووه‌ و کردوویانه‌ به‌دۆلار ئه‌وه‌ سودمه‌ند ده‌بن». له‌و به‌رهه‌مانه‌ى که‌ڕاسته‌وخۆ رۆژانه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ هاورده‌ ده‌کرێن و زۆربه‌ى نرخه‌کانیش به‌دۆلار مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ ده‌کرێت، خوارده‌مه‌نیه‌ و له‌ناویشیاندا خوارده‌مه‌نى سه‌وزه‌و میوه‌، که‌ باس له‌وه‌ ده‌کرێت به‌ڕێژه‌یه‌کى به‌رچاو نرخه‌کان گران بوون و رێژه‌ى به‌کارهێنان له‌نیوه‌ که‌متر بووه‌ته‌وه‌. به‌ڕێوه‌به‌رى عه‌له‌وى سلێمانى ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد، عه‌لوه‌ى سلێمانى ته‌واو چۆڵى پێوه‌ دیار بووه‌و نرخه‌کان زۆر به‌رزبوونه‌ته‌وه‌ و به‌ڕێژه‌یه‌کى زۆر کڕینى سه‌وزه‌و میوه‌ له‌لایه‌ن هاووڵاتیانه‌وه‌ که‌مبووه‌ته‌وه‌. سامان ئیسماعیل، به‌ڕێوه‌به‌رى عه‌لوه‌ى سلێمانى، له‌لێدوانێکدا به‌ ‌هاوڵاتى وت» نرخه‌کان هه‌مووى به‌رزبۆته‌وه‌، به‌و شێوه‌یه‌ى که‌نرخى هه‌ر به‌روبوومێک بۆ یه‌ک کیلۆ (250) یا (300) تا (400) دینارى عێراقى چۆته‌سه‌ر». هه‌روه‌ها پێشیوابوو ئه‌م به‌رزبوونه‌وه‌یه‌ وایکردووه‌ عه‌لوه‌ى سلێمانى زۆر زۆر چۆڵ ببێت و ئه‌گه‌ر به‌قاڵێک له‌کۆڵانه‌کانى شارى سلێمانى سه‌وزه‌و میوه‌ ده‌فرۆشێت رۆژانه‌ (40) کیلۆى له‌میوه‌ له‌عه‌لوه‌ کڕیبێت، ئه‌مڕۆ (15) کیلۆى کڕیوه‌، چونکه‌ ساغبوونه‌وه‌ى که‌مبووه‌ته‌وه‌. به‌ڕێوه‌به‌رى عه‌لوه‌ى سلێمانى، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌«خه‌ڵکى موچه‌ى وه‌رنه‌گرتووه‌، بۆیه‌ که‌ شته‌که‌ش گران بێت نایکڕێت یان به‌ڕێژه‌یه‌کى که‌متر به‌کاریده‌هێنێت». خاوه‌نى یه‌کێک له‌سۆپه‌رمارکێته‌کانى ناو شارى سلێمانى ئه‌وه‌ ئاشکرا ده‌کات، خه‌ڵکى له‌م دوو رۆژه‌دا به‌ڕێژه‌یه‌کى زۆر سه‌ردانیان کردوون بۆ کڕینى پێداویستییه‌کانى رۆژانه‌یان. جه‌مال موسا، خاوه‌نى سۆپه‌رمارکێتى شار، له‌سه‌ر شه‌قامى سه‌ره‌کى هه‌وارى شار له‌لێدوانیکدا به‌‌هاوڵاتى وت»دوو رۆژه‌ به‌هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى دۆلاره‌وه‌ خه‌ڵکى به‌لێشاو رووده‌که‌نه‌ مارکێته‌کان بۆ کڕینى به‌رهه‌مه‌ خۆراکییه‌کان، له‌ناویشیاندا برنج و رۆن و به‌رهه‌مى وشکه‌، چونکه‌ ترسیان له‌گرانبوونى نرخه‌کان هه‌یه‌«. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌«ئێمه‌ش هاوشێوه‌ى هاووڵاتیان ترسمان له‌گرانبوونى نرخى به‌رهه‌مه‌کان هه‌یه‌«، چونکه‌ نرخى دۆلار زۆر به‌رزبۆته‌وه‌و هه‌موو که‌ره‌سته‌کان که‌ده‌یهێنین به‌دۆلار ده‌یکڕن، بۆیه‌ به‌ناچارى نرخه‌کان به‌رزده‌که‌نه‌وه‌ تاتووشى زیانى ماددى نه‌بنه‌وه‌. جه‌مال موسا، ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد «خه‌ڵکى ناهه‌قى نیه‌ بترسێت و زه‌خیره‌ له‌ماڵه‌کانیاندا عه‌مار بکه‌ن، چونکه‌ ئێمه‌ هه‌موو که‌ره‌سته‌کانمان له‌ده‌ره‌وه‌ ده‌هێنین و به‌رزبوونه‌وه‌ى دۆلاره‌که‌ش زۆره‌«. سه‌رۆکى لیژنه‌ هاوبه‌شه‌کانى قایمقامیه‌تى سلێمانى، ده‌ڵێت سه‌ره‌ڕاى دابه‌زینى به‌هاى دینار چاودێرى وردى بازاڕه‌کان ده‌که‌ن و رێگه‌ناده‌ن نرخه‌کان له‌سه‌ر هاووڵاتیان زیادبکات. له‌شکر حه‌مید، سه‌رۆکى لیژنه‌ هاوبه‌شه‌کانى قایمقامیه‌تى سلێمانى، له‌لێدوانێکدا به‌‌هاوڵاتى وت «ئێمه‌ دوو رۆژه‌ له‌به‌یانییه‌وه‌ تائێواره‌ له‌بازاڕین، چاودێریى ده‌که‌ین، بۆیه‌ نرخه‌کان به‌دۆلار به‌رز نه‌بۆته‌وه‌ و ده‌توانین رێگرى لێبکه‌ین». سه‌رۆکى لیژنه‌ هاوبه‌شه‌کانى قایمقامیه‌تى سلێمانى، وتیشى «کێشه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و شتانه‌ى که‌ به‌دۆلار ده‌کڕدرێن و به‌دینار ده‌فرۆشرێنه‌وه‌ له‌ده‌ست ئێمه‌دا نیه‌، چونکه‌ به‌نرخى رۆژ ئاڵوگۆڕه‌که‌ ده‌کرێت». حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، له‌سه‌دا (90) داهاتى له‌فرۆشتنى نه‌وتى خاوه‌وه‌ ده‌ستده‌که‌وێت که‌ به‌دۆلار مامه‌ڵه‌ ده‌کات و به‌شه‌که‌ى دیکه‌ى له‌ڕێگه‌ى داهاتى گومرگ و باجه‌وه‌ ده‌ستده‌که‌وێت، به‌دینار وه‌ریده‌گرێت. شاره‌زایه‌کى بوارى ئابوورى ئه‌وه‌ ده‌خاته‌ڕوو دابه‌زینى به‌هاى دینار به‌ڕێژه‌ى له‌سه‌دا 25% زیانى ماددى بۆ هاووڵاتیان ده‌بێت و زه‌ره‌رمه‌ندى یه‌که‌من و ته‌نها حکومه‌ت قازانج ده‌کات و داهاته‌که‌ى زیاد ده‌کات، ئه‌وه‌ش به‌هۆى فرۆشتنى نه‌وتى خاوه‌وه‌. بیلال ره‌ئوف، پسپۆرى ئابورى مامۆستاى زانکۆى سلێمانى له‌لێدوانێکدا به‌‌هاوڵاتى وت: «بانکى مه‌رکه‌زى و سیاسه‌تى نه‌ختینه‌یى عێراق ده‌یه‌وێت له‌دابه‌زینى به‌هاى دیناره‌وه‌ به‌چه‌ند ئامانجێک بگات که‌پڕکردنه‌وه‌ى کورتهێنانى بودجه‌ى ساڵى داهاتووه‌«. له‌پرۆژه‌ بودجه‌ى 2021 عێراق که‌بڕه‌که‌ى (150) تریلۆن و (50) ملیار دیناره‌، بڕى (58) تریلۆن دینارى کورتهێنانى هه‌یه‌. بیلال ره‌ئوف ده‌ڵێت:» به‌رزى نرخى دینار له‌ڕابردوو و دابه‌زینى نرخى دراوه‌کانى دیکه‌ى وڵاتان، بووه‌ جێى سه‌رنج و زیاتر هاورده‌کردنى کاڵاو شمه‌کى ده‌ره‌کى بۆ ناو عێراق زیادى کرد، ئه‌مه‌ش جۆرێک له‌هاندان ده‌بێت بۆ به‌رهه‌مى ناوخۆیى  و په‌ره‌پێدانیان». ئه‌م پسپۆره‌ ئابوورییه‌ کاریگه‌رییه‌کانى دابه‌زینى نرخى دینارى روونکرده‌وه‌و وتى» به‌وپێیه‌ى هه‌رێم فرۆشى نه‌وتى به‌دۆلاره‌، بۆیه‌ جۆرێک له‌گۆڕانکارى له‌داهاتى هه‌رێمى کوردستاندا دروستده‌بێت و زیاد ده‌کات و ده‌کرێت دابه‌شکردنى موچه‌ باشتر ببێت، به‌ڵام کاریگه‌ریى نه‌رێنى له‌سه‌ر هاووڵاتیان به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى که‌داهاتیان دیاریکراوه‌و موچه‌خۆرن ده‌رده‌که‌وێت زه‌ره‌رمه‌ندى یه‌که‌من، به‌ڵام نابێته‌ هۆى گرانى و قات و قڕى». هاوکات، بیلال ره‌ئوف ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه‌  به‌ڕێژه‌ى له‌سه‌دا (25) نرخى شتومه‌ک و کاڵا له‌سه‌ر هاووڵاتیان زیادده‌کات و کاریگه‌ریى ده‌بێت له‌سه‌ر کۆى ئه‌و مامه‌ڵانه‌ى که‌ به‌دۆلارن.