هاوڵاتی لەدوایین سەردانیدا بۆ رۆژئاوای کوردستان، نێردەی تایبەتی ئەمریکا بۆ سوریا ‹دڵنیایی› داوە بەکورد تورکیا جارێکی تر هێرشی داگیرکاریی ناکاتەسەر باکوری سوریاو رۆژئاوای کوردستان و هەوڵی دامەزراندنی دەسەڵاتێکی باڵای کوردی داوە لەسوریا. دووشەممەی رابردوو جەیمس جێفری، نێردەی تایبەتی ئەمریکا بۆ سوریا سەردانی باکوری سوریا (رۆژئاوای کوردستان)ی کردو چەندین کۆبوونەوەی جیا جیای ئەنجامدا لەگەڵ سەرکردەکانی کورد لەپارێزگای حەسەکەو دێرەزوور. بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی ئەنادۆڵی تورکی کە لەزاری چەند سەرچاوەیەکی ناوخۆییەوە وەریگرتووە، جێفری «دڵنیایی داوە» کەتورکیا جارێکی تر هێرش ناکاتەوە سەر باکوری سوریا، ئەو ناوچەیەی بەدەست کوردەوەیەو پێشی دەوترێت رۆژاڤا کە لەسەدا ٢٥٪ی خاکی سوریا دەکات. لەتشرینی یەکەمی ٢٠١٩، تورکیا ئۆپەراسیۆنی ‹›کانی ئاشتی›› ئەنجامدا کە مەبەست لێی وەدەرنانی کوردو هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)و نیشتەجێکردنی ئاوارەی سوری بوو لەناوچەکەدا. لەئێستادا چەندین ناوچەی وەک گرێ سپی و سەری کانێی کۆنترۆڵکردووە. بەپێی وتەی سەرچاوەکان، جێفری وتوویەتی ئەگەر تورکیا دیسان هێرشی داگیرکاری ئەنجام بدات «ئەمریکا رێگریی لێدەکات و سزای دەخاتە سەر بەپێچەوانەی ئۆپەراسیۆنەکانی رابردووەوە کەئەوەی ئەنجام نەدا». جەیمس جێفری چەندین جار پێش ئۆپەراسیۆنەکەی ٢٠١٩ی ئەنقەرە هەمان دڵنیایی داوە بەکورد. لە ٢٥ی مارسی ٢٠١٩ جێفری رایگەیاند «ئێمە لەگەڵ تورکیا کاردەکەین تاچەندین بژاردە بدۆزینەوە بۆ هێورکردنەوەی نیگەرانییەکانی ئەوان بەبێ ئەوەی سەربکێشێت بۆ کردەیەک کەئێمە قبوڵمان نییە دژی جەنگاوەرەکانی هەسەدە ئەنجامبدرێت.» لەمانگی ئابی ٢٠١٩، پرسیاری لێکرا دەربارەی ئەگەری داگیرکاری ئەنقەرە بۆ سەر باکوری سوریا (رۆژئاوای کوردستان)و لەوەڵامدا وتی کە «هیچ گفتوگۆیەکمان نییە لەگەل تورکەکان سەبارەت بەپاراستنی کورد یاخود رێگریکردن لەداگیرکارییەک چونکە هیچ داگیرکارییەک هەست پێناکەین». تەنانەت چەند رۆژێک بەر لەدەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکە، کاتێک سەرۆکی ئەمریکا فەرمانی کشانەوەی هێزەکانی وڵاتەکەیدا، دۆناڵد ترەمپ هەڕەشەی ئەوەی کرد ئابوری تورکیا «دەڕوخێنێت» ئەگەر لەئۆپەراسیۆنی کانی ئاشتی «سنور ببەزێنێت»، بەڵام ئەم هەڕەشەیە نەبووە کردار. تورکیا تەنها لەماوەی چوار ساڵی رابردوودا سێ ئۆپەراسیۆنی دژی هەسەدە کردووە لەسوریا کەوەک «هەڕەشەی ئەمنی» دەیبینێت بۆ سەر وڵاتەکەی. لە ٢٠١٦ ئەنقەرە ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فوراتی ئەنجامدا لەنزیک رووباری فورات لەسوریا دژی هەسەدە. پاشان لەسەرەتای ٢٠١٨، ئۆپەراسیۆنێکی تری راگەیاند بەناوی «چڵە زەیتوون» لەعەفرین. لەپایزی ٢٠١٩ش، ئۆپەراسیۆنی کانی ئاشتی ئەنجامدا کە بەئاگربەست کۆتایی هات بەسەرپەرشتی واشنتن و مۆسکۆو تێیدا هەسەدە لەناوچە سنورییەکانی تورکیا کشایەوە بەقوڵایی ٣٠ کم لەسەرێ کانی و گرێ سپی. لەمیانی سەردانەکەیدا، جێفری هەوڵی دامەزراندنی دەسەڵاتێکی باڵای کوردی داوە بەڕێکەوتنی پارتە ناکۆکە کوردەکانی سوریا. بەپێی راپۆرتێکی شەرقلئەوسەتی سعودی، چەند سەرچاوەیەکی کوردی سوریا بەڕۆژنامەکەیان راگەیاندووە «جێفری سەرپەرشتی ئیمزاکردنی رێکەوتنێکی سیاسی دەکات لەگەڵ دامەزراندنی دەسەڵاتێکی باڵای کوردی لەنێوان پارتی یەکێتی دیموکرات (پەیەدە) و ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی لەسوریا (ئەنەکەسە) «. چەندین ساڵە پەیەدەو ئەنەکەسە ناکۆکن لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات لەئیدارەی سەربەخۆی باکورو رۆژهەڵاتی سوریا. ئەنەکەسە لەئیدارەی ئێستادا هیچ دەسەڵاتێکی نییە بەوپێیەی لە ٢٠١٧دا بایکۆتی هەڵبژردنەکانی کرد بەبیانوی ئەوەی پەیەدە ئامادە نییە دەسەڵات دابەش بکات و ئەندامەکانیان دەگرن لەڕۆژاڤا. لەناوەڕاستی ئەم مانەگەدا ئەمریکا لەڕێی جێفرییەوە پێشنیازی ئەوەی کرد کەهەردوولا لەسەدا ٤٠٪ی دەسەڵات وەربگرن و هەر لایەنێکیشیان مافی ئەوەی هەیە لەسەدا ١٠٪کەی تر هەڵبژێرێت لەدەرەوەی پلەی خۆیان. سەرچاوەکانی شەرقلئەوسەت ئەوەیان خستووەتەڕوو کە جێفری پشتگیری حکومەتی ئەمریکای گەیاندووە بەسەرکردەی پارتە کوردییەکان بەهیوای ئەوەی بگەنە رێکەوتنێکی سیاسی لەنێوان دوو پارتەکەی بزوتنەوەی کوردی لەسوریا. سەردانەکەی جێفری بۆ دێرەزوورو حەسەکە لەکاتێکدایە سوپای ئەمریکا لەسەروبەندی توندوتۆڵکردنەوەی هێزەکانیەتی لەوڵاتەکە دوای چەندین پێکدادان لەگەڵ هێزەکانی روسیا لەسوریا. مانگی رابردوو حەوت سەربازی ئەمریکی بریندرابوون لەئەنجامی پێکدادانی زرێپۆشێکی روسی لەگەڵ ئۆتۆمبیلێکی سەربازیی ئەمریکی لەسوریا. کاروانێکی شەش زرێپۆشی لەجۆری برادلی، سیستەمی پێشکەوتوی رادار، هەروەها (١٠٠) سەربازی دیکە بۆ خستنەسەر (٥٠٠) سەربازەکەی لەسوریادا گەیاندرا لەباکوری سوریا (رۆژئاوای کوردستان) لە ١٨ی ئەم مانگە. سەرەڕای ئەمانەش، هێزەکانی هاوپەیمانان فرۆکەکانی زیادکردووە بەسەر ناوچەکەوە بۆ دابینکردنی پێستگیری ئاسمانی لە شەڕی دژ شانە نووستووەکانی داعش. NBC Newsی ئەمریکی لە راپۆرتێکیدا لەزاری سێ سەرچاوەی وەزارەتی بەرگریی ئەمریکاوە ئاشکرایکرد رەوانەکردنی ئەو هێزە بۆ ساردکردنەوەی سوپای روسیایە لەبەزاندنی بۆ نێو ناوچەی ئەمنی رۆژهەڵاتی سوریا کەتێیدا هێزەکانی ئەمریکا، هاوپەیمانان، هەروەها هەسەدەی تێدا جێگیرە. راپۆرتەکەی شەرقلئەوسەت باس لەوەش دەکات کە جێفری ئاماژەی بەوە کردووە کۆشکی سپی کار لەسەر بەهێزکردنی پێگەی ئەمریکا دەکات بۆ راگرتنی حکومەتی سوریاو هاوپەیمانەکەی کە مۆسکۆیە. لەهەفتەی رابردوودا کێنز مەکێنزی، فەرماندەی ناوەندی فەرمانی ئەمریکا سەبارەت بەسنوربەزاندنی روسیا بە NBC Newsی راگەیاند کە «ئۆتۆمبیلێکی سەربازیی روسی هاتە نێو ناوچەی ئەمنی رۆژهەڵاتەوە کە ناوچەیەکە ئەوان رێگەیان پێنەدراوە بێنە ناوەوە». مەکێنزی وتیشی دەورییەی ئەمنی ئەمریکا بەردەوامە لەو ناوچەیەدا بەڵام «هەمیشە لەلایەن هاوبەشەکانمان لەهەسەدەوە ئەنجام دەدرێن، هەرگیز ئەمریکییەک نابینیت بەشداربن تێیدا». بەپێچەوانەی ناردنی هێزی نوێ بۆ سوریا، دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا لەنوێترین لێدوانیدا لەهەینی رابردوو وتی: «ئێمە لەسوریا دەرچووین جگە لەپاراستنی نەوتەکە. من نەوتەکەم پاراست و ئێمە سەربازمان هەیە لەوێ بۆ پاراستنی نەوتەکە، جگە لەوە ئێمە لەسوریا نەماوین».
ھاوڵاتی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا هۆشداریداوە کە باڵیۆزخانەی وڵاتەکەی لەبەغدا دادەخات ئەگەر «میلیشیاکانی پشتیوانیکراو لەلایەن ئێرانەوە» بیکەنە ئامانج. هاوکات واشنتۆن چوار هەڕەشەی وەک پەیام لە رێگەی بەرهەم ساڵح سەرکۆماری عێراقەوە گەیاندووە بەمیلیشیاکان کەدیارترینیان بەئامانجگرتنی سەرکردەی گروپەکانە هاوشێوەی کوشتنی قاسم سولەیمانی و ئەبومەهدی موهەندیس. هەروەها رۆژنامەنووسێکی ئەمریکی لەواشنتۆن پۆست نووسیویەتی، عێراق ئەو جێگایە دەبێت کە لەچەند هەفتەی داهاتوودا بەریەککەوتنی ئەمەریکا و ئێرانی تێدا روودەدات، ئەوەشی بە «سوپرایزی ئۆکتۆبەر» ناوبردووە کە بەر لەهەڵبژاردنە سەرۆکایەتییەکەی ئەمریکا روودەدات. سایتی یەکشەممە 27ی ئەیلول CNN لەسەر زاری سەرچاوەکەوە رایگەیاند، مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا یەکشەممەی رابردوو لەمیانەی پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لەگەڵ بەرهەم ساڵح، سەرۆککۆمار دوا هۆشداری داوەتە حکومەتی عێراق بۆ ئەوەی هەنگاوی کردەیی بۆ وەستاندنی هێرشی سەر کۆمەڵگای دامەزراوەکانی ئەمریکا لەبەغدا بگرێتەبەر. بڵاوبوونەوەی هەواڵی هۆشدارییەکەی پۆمپیۆ هاوکاتە لەگەڵ سەردانەکەی فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق بۆ ئێران کەماوەی دووڕۆژی خایاند. پێشتر شارەزایان بەدوریان نەزانی لەسەردانەکەیدا فوئاد حسێن پەیامی واشنتن بەبەرپرسانی تاران بدات، بەتایبەت لەهێرشکردنەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەناوچەکە. سایتەکە لەسەر زاری وتەبێژ بەناوی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاشەوە رایگەیاندووە، هەڵدانی کاتیۆشا بۆ سەر باڵیۆزخانەکەیان لەلایەن «گروپەکانی پشتیوانیکراو لەلایەن ئێرانەوە» مەترسیدارە نەک تەنها لەسەر حکومەتی عێراق، بەڵکو بۆ سەر نێردراوە دیبلۆماسییەکانی دەوروبەرو دانیشتوانی ناوچەکەش. وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وتی «لەو کاتەی ئەمریکا کاردەکات لەسەر زامنکردنی پشتیوانی دارایی بۆ عێراق لەکۆمەڵگای نێودەوڵەتی و دامەزراوە جیاکانی کەرتی تایبەتەوە، بوونی نایاساییانەی میلیشیاکانی پشتیوانیکراو لەلایەن ئێرانەوە تاکە هۆکاری گەورەیە بۆ لێدان لەهەوڵەکانی وەبەرهێنان لەعێراق». هێرشی مووشەکی ناوبەناو بۆ سەر ناوچەی سەوز لەبەغدا ساڵانێکە بەردەوامە، بەڵام دوابەدوای کوشتنی قاسم سولەیمانی و ئەبومەهدی موهەندیس لەسەرەتای ئەمساڵدا لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە، هێرشی سەر باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەبەغدا زیادیکردووە. هاوکات یەکشەممە، 27ی ئەیلولی 2020، رۆژنامەی (أخبار الخلیج) کەزمانحاڵی دەوڵەتی بەحرەینە لەڕاپۆرتێکدا ئەوەی ئاشکراکردووە کە مایک پۆمپیۆ لەپەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا لەگەڵ بەرهەم ساڵح، سەرۆککۆماری عێراق پەیامێکی هەڕەشەئامێزی بۆ میلیشیا شیعەکانی عێراق ناردووە ئەگەر بەردەوام بن لەهێرشی موشەکی بۆ سەر باڵیۆزخانەی ئەمەریکا و ناوەڕۆکی پەیامەکەش چوار خاڵی سەرەکی لەخۆی گرتووە کەبریتین لە: یەکەم: داخستنی باڵیۆزخانەى ئەمریکا لەبەغدا ئەگەر هاتوو هەر هێزێکی ئەمریکی یان هاوپەیمانی نێودەوڵەتی رووبەڕووی هێرش ببنەوە. دەشڵێت، بەرهەم ساڵح پەیامەکەى گەیاندووە بەمیلیشیاکان و وتوویەتی، بڕیاری داخستنی باڵیۆزخانە ئامادەیە و چاوەڕێی واژۆیەکی ترەمپ دەکات، ئەگەر ئەوەش رووبدات واتە عێراق دەبێتە دەوڵەتێکی دژە ئەمریکا. وتووشیەتی، لەوکاتەدا (12) وڵاتی تر باڵێۆزخانەکانیان دادەخەن، واتە عێراق دەبێتە وڵاتێکی داخراو. دووەم: پێکان و سەرکردە شیعییەکان و فەرماندەکانی گروپە چەکدارییەکان هاوشێوەی لەناوبردنی قاسم سولەیمانی و مەهدی موهەندیس. سێیەم: ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانی وردو چڕ بۆ سەر پێگە و بارەگاکانی گروپە چەکدارەکان و بەردەوامیش دەبێت تاوەکو هەڵوەشاندنەوەى ئەو گروپانەو کوژران و هەڵهاتنی فەرماندەکانیان. چوارەم: وشککردنی پارەی تۆمارکراوی ئەو سیاسییانەى کە تێوەگلاون یاخود پەیوەندییان هەیە لەگەڵ ئەو میلیشیایانەى کە شوێنە دیبلۆماسی و ئەمنییەکانی ئەمریکایان کردووەتە ئامانج. هاوکات دیڤید ئەگناتیۆس، نووسەری ئەمەریکی شارەزا لەکاروباری دەرەوە لەمیانەی وتارێکدا لەڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست کەشەممە، 26ی ئەیلولی 2020، بڵاویکردووەتەوە ئەوە دەخاتەڕوو کە «داخستنى باڵیۆزخانەى ئەمریکا لەعێراق دەکرێت ببێتە هۆى هێرشى ئاسمانى فڕۆکەکانى ئەمریکا بۆ سەر میلیشیا چەکدارەکان کە ئێران پاڵپشتیان دەکات.» ئەوەتا مایک پۆمپیۆ، وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا ئەم هەفتەیە هۆشدارى ئەوەی داوەتە عێراق کە وڵاتەکەى باڵیۆزخانەکەى لەبەغدا دادەخات گەر بێتو حکومەت هەوڵى راگرتنى ئەو هێرشانە نەدات کە لەلایەن تارانەوە دەکرێنەسەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا. ئەگناتیۆس لە نووسینەکەیدا ئاماژەى بۆ ئەوەشکردووە، ئێران بەئاگایە لەکارە بێزارکەرە راستەوخۆکانى ترەمپ بەڵام وتەکانى پۆمپیۆ ئەگەرى بەریەککەوتنەکانی بەکراوەیى هێشتووەتەوە. دەشڵێت، ئەگەری شەڕی بەردەوام لەعێراق لەهەموو روویەکەوە کراوەیە، ئەگەر بێتو هێرشی میلیشیاکانی نزیک لەئێران یەک یان دوو ئەمریکی بکوژن، ئەوە بەدڵنیاییەوە ئیدارەى ترەمپ هێرشی پێچەوانە دەستپێدەکات. هەروەها، ئەگەر کازمی هێرش بکاتەسەر میلیشیا چەکدارە شیعەکان، ئەوەى کە پۆمپیۆ داوای دەکات، ئەوا ئێرانیش بەتوندى وەڵامدەداتەوەو ئەگەرى رووخانى کابینەکەى کازمیش دێتە ئاراوە. بەرپرسێکى گەورە لەوەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا جەخت دەکاتەوە کە «مەترسییەکى ئاشکرا لەسەر ژیانى هاووڵاتیانى ئەمریکا هەیە گەر بێتو ئەو هێرشانە بەردەوام بن، هەروەها لەو باوەڕەشدان کە «کازمی بژاردە راستەکە جێبەجێ بکات و دەبێت کارى زیاترو پەلەتر بکات». لەچەند هەفتەى دوایشدا سەربارى بەڵێنەکانى کازمی بەهێرشکردنە سەریان بەڵام کارى توندوتیژى لەلایەن میلیشیاکانەوە بەردەوامە. هاوکات بەپێى راپۆرتێکى جویل وێنج، شیکارى سیاسى عێراقى، (25) هێرش کراوەتەسەر کاروانى سەربازیى ئەمریکاو هاوپەیمانى نێودەوڵەتى، سەربارى هێرشەکان بۆ سەر ناوچەى سەوز کەباڵیۆزخانەى ئەمریکاش دەکەوێتە ئەو ناوچەیەوە، هەروەها ئەو هێرشانەى کەفڕۆکەخانەى بەغدا دەکەنە ئامانج. بەپێى ماڵپەڕى عێراقى 24، مایک پۆمپیۆ لەپەیوەندییەکەیدا لەگەڵ بەرهەم ساڵحى سەرۆککۆمار هۆشدارى ئەوەی داوە کەبڕیارى داخستنى باڵیۆزخانەى ئەمریکا لەدەستى ترەمپدایە و ئامادەشکراوە، گەر هێزەکانیان بکشێننەوەو باڵیۆزخانەکەیان بەو شێوەیە دابخەن ئەوا دەستدەکەن بەحساب و کتاب لەگەڵ ئەوانەدا کە تێوەگلانیان لەو هێرشانەدا سەلماوە. پۆمپیۆ دوو میلیشیاى بەئەنجامدەری هێرشەکان دەستنیشانکردووە کە لەلایەن تارانەوە پاڵپشتى دەکرێن، ئەوانیش کەتیبەکانى حزبوڵاى عێراقى و عەسائیبى ئەهلى حەقە.
هاوڵاتى، ماردین نورەدین بەرپرسێکی وەزارەتی تەندروستی رایدەگەیەنێت بەڕێوەچوونی ئاهەنگێک لەساڵیادی ریفراندۆمدا لە بازاڕی هەولێر کە شارەکە ڤایرۆسی کۆرۆنای تێدا بەربڵاوە، بەئاراستەی هیچ کەس و لایەنێکی فەرمی نەبووە. ماکوان عیزەت لەڕاگەیاندنی وەزارەتی تەندروستی بە هاوڵاتى وت «ئەو کۆبوونەوەیە کە روویدا بە ئاراستەی هیچ کەس و لایەنێکی فەرمی نەبوو، حکومی نەبووە، کاتەکەشی درەنگ بووە کە روویداوە». هەینی رابردوو ئاهەنگێک لەناو بازاڕی هەولێر بەڕێوەچوو لە ساڵیادی ریفراندۆمدا، ئەوەش لەکاتیکدایە بەرپرسانی تەندروستی کۆتوبەندی توندیان داناوە بۆ زۆرێک لە کۆبوونەوەکان بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا (کۆڤید 19)ەوە. بەڕێوەچوونی ئاهەنگەکە کاردانەوەی خەڵکی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەدوای خۆیدا هێنا لەکاتێکدا وەزارەتی تەندروستی چەند مانگێک خەڵکی کەرەنتین کردو گردبوونەوەی سنوردار کردووەو رێگەی بەهیچ ئاهەنگ و خۆپیشاندانیکی جەماوەریی نادات بەهۆی پەتاکەوە کە تائێستا بەهۆیەوە نزیکەی هەزارو (700) کەس گیانیان لەدەستداوە. لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسانی تەندروستی پیشبینی دەکەن ئامارەکانی توشبوون لەچەند هەفتەی رابردوودا بەرزببنەوە بەهۆی وەرزی پایزەوە. ماکوان عیزەت بە هاوڵاتى وت «ئەگەرێک هەیە لەوەرزی پایزدا ڤایرۆسی کۆرۆنا جارێکی دیکە شەپۆلی دووەمی دەستپێبکات ئەوە جیهانییە، بەڵام جارێ ئەوە روون نەبووەتەوە ئەگەرێک هەیە کە وابێت لەبەرئەوەی هیچ پێکوتەیەک نەدۆزراوەتەوە، ئێمە تەنها دەبێت هاووڵاتیان هۆشیار بکەین بۆ خۆپارێزی». رۆژی هەینی کەدەکاتە بەرواری 25/9/2020 بەرزترین ئاماری توشبووانی کۆرۆنا لەهەرێمی کوردستان تۆمارکرا کەژمارەیان بەنزیکی (955) کەس دەبوو. ماکوان عیزەت وتی «هەندێ جار ئامارەکان کە تۆزێ زیادو کەم دەکەن پەیوەندی بەچڕی پشکنینەکان هەیە». وتیشی «هەندێ رۆژ هەیە رەنگە خەڵک چووبنە چەند شوێنێک پابەند نەبووبن بەڕێنماییەکان، بۆ نموونە تەعزێیەکیان بەنهێنی کردبێ یان چووبنە شوێنێکی قەرەباڵغی، ئیتر پاش ماوەیەک نیشانەکانیان لێ دەردەکەوێت و بەڕێژەیەکی بەرچاو سەردانی سەنتەرەکانی کۆرۆنا دەکەن بۆ پشکنین». ماکوان عیزەت «کاتی خۆی وەزارەت رێگریی دەکرد وەک ئەوەی کەرەنتین کراو شوێن داخرا، بەڵام ئێستا حاڵەتەکان لەدەست دەرچوون». ئەو بەرپرسەی وەزارەتی تەندروستی داوای لەهاووڵاتیان کرد پابەندبن بەڕێنماییەکان و وتی «خۆپارێزیی تاکە چەکە». تائێستا هیچ پێکوتەیەک نەگەیشتووەتە قۆناغی کۆتایی، کە جیهان چاوەڕوانی دەکات بۆ دەربازبوون لەپەتاکەو دروستبوونی بەرگری گشتی، بۆیە هەموو دەزگا تەندروستییەکان جەخت لەخۆپارێزی دەکەنەوە. هاووڵاتیان لەدوو رۆژی رابردوودا زۆرترین رەخنەیان لەحکومەت گرت لەبەرامبەر قەدەغەکردنی چالاکی و کۆبوونەوەکان، لەکاتێدایە لەسێیەم ساڵیادی ریفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستاندا گەنجانێکی زۆر لە بەردەم قەڵای هەولێر کۆبوونەوەو یادەکەیان بەتێکەڵی و قەرەباڵغییەکی زۆرەوە کردەوە. ماکوان عیزەت وتی «کێشەکە ئەوەیە ئەو حاڵەتانە خۆڕسکن تەنانەت تەندروستیش و هێزە ئەمنیەکانیش فریا ناکەون لەو حاڵەتانە کۆنتڕۆڵ بکەن». ئەوەش لەکاتێکدایە ئەو کۆوبوونەوەیە دوای ئەوە هات چەندین بەرپرسی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی لێدوانەکانیانەوە وەکو دەستکەوتێکی گرنگ یادی ریفراندۆمیان کردەوە. ماکوان عیزەت وتی «کاتی خۆی وەزارەت رێگریی دەکرد وەک ئەوەی کەرەنتین کراو شوێن داخرا، بەڵام ئێستا حاڵەتەکان لەدەست دەرچوون».
ئارا ئیبراهیم دوو ساڵ تێپه‌ر ده‌بێت به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنى خولى پێنجه‌مى په‌رله‌مانى کوردستاندا و هاووڵاتیان به‌ده‌ست که‌مى موچه‌و حکومه‌ت به‌ده‌ست گه‌نده‌ڵى و رۆتیناته‌وه ده‌ناڵێنێت و قه‌یرانه‌کان قوڵتر بوونه‌ته‌وه. له 30ى ئه‌یلولى 2018 هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى کوردستان ئه‌نجامدراو پارتى پله‌ى یه‌که‌مى به‌ده‌ستهێناو بووه خاوه‌نى (45) کورسى که پێشتر (38) کورسى هه‌بوو، یه‌کێتى (21) کورسى هه‌بوو پێشتر ته‌نها (18) کورسى هه‌بوو. هه‌روه‌ها بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان (12) کورسى به‌ده‌ستهێناو له‌سه‌دا 50ى ده‌نگه‌کانى له‌ده‌ستدا که‌پێشتر (24) کورسى هه‌بووه، یه‌کگرتووش هاوشێوه‌ى گۆڕان نیوه‌ى ده‌نگه‌کانى له‌ده‌ستداو ته‌نها (5) کورسى هێنا که‌پێشترخاوه‌نى (10) کورسى بوو، کۆمه‌ڵى ئیسلامى (7) کورسى هێنا که‌پێشتر (6) کورسى هه‌بووه. له‌م خوله‌ى په‌رله‌ماندا نه‌وه‌ى نوێ دروستبوو که بووه خاوه‌نى (8) کورسى، به‌ڵام به‌هۆى ناکۆکییه ناوخۆییه‌کانییه‌وه چوار ئه‌ندامى دوورکه‌وتوونه‌ته‌وه له‌جوڵانه‌وه‌که‌و ته‌نها (4) کورسى هه‌یه له‌ئێستاداو ئه‌وانى دیکه وه‌ک سه‌ربه‌خۆ کارده‌که‌ن. پارتى دیموکراتى کوردستان به‌ڕێککه‌وتنى له‌گه‌ڵ یه‌کێتى نیشتمانى و بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان کابینه‌ى نۆیه‌مى پێکهێنا به‌سه‌رۆکایه‌تى مه‌سرور بارزانى و جێگرایه‌تى قوباد تاڵه‌بانى و پۆسته‌کان له‌نێوانیاندا دابه‌شکرا، به‌ڵام پاش دوو ساڵ له‌و هه‌ڵبژاردنه‌و پێکهێنانى حکومه‌ت موچه دوو مانگ جارێک به لێبڕینه‌وه دابه‌شده‌کرێت و دۆخى دارایى و ئابوورى هاووڵاتیان خراپتر بووه به‌راورد به‌کابینه‌کانى پێشتر. له‌ماوه‌ى دوو ساڵدا په‌رله‌مان بۆ جارى دووه‌مه پرساندن بۆ سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌کات که بچێته په‌رله‌مانى کوردستان، که (23) واژۆى بۆ کۆکراوه‌ته‌وه‌و (20) واژۆى ئه‌ندامانى ئۆپۆزسیۆنن و سێ ئه‌ندامى دیکه‌ى فراکسیۆنى گۆڕان که پێکهاتوون له(عه‌لى حه‌مه ساڵح، شایان عه‌سکه‌رى، شیرین ئه‌مین) واژۆیان کردووه‌و بڕیاره مه‌سرور بارزانى له په‌رله‌مان باسى په‌تاى کۆرۆناو دۆخى دارایى و په‌یوه‌ندییه‌کانى هه‌ولێرو به‌غدا بکات. ئه‌ندامێکى خولى پێشووى په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت «قه‌یرانه‌کان قوڵتر بوونه‌ته‌وه‌و قه‌یرانى دارایى و ئابوورى زیادى کردووه‌و کێرڤى گه‌نده‌ڵى و رۆتینات زیادیکردووه‌و که‌می نه‌کردووه، به‌ڵام هاتن موچه‌یان بڕى و که‌میان کرده‌وه«. قادر ره‌زگه‌یى، ئه‌ندامى خولى پێشووى په‌رله‌مانى کوردستان له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد رۆڵى هه‌موو هه‌ڵبژاردنێک بۆ بنیادنانى دیموکراسى و خوڵقاندنى گۆڕانکارى و ژیانى باشتر و چاکه‌ى گشتییه، وتیشى «هه‌ڵبژاردنى 30ی ئه‌یلولى 2018 که دوو ساڵ به‌سه‌ریدا تێپه‌ڕده‌بێت، به‌رپرسیارێتى گه‌وره له‌سه‌ر حکومه‌ته، به‌ڵام به‌هیچ کام له به‌رپرسیارێتییه‌کان هه‌ڵنه‌ساوه‌و که‌مترین رێژەى خزمه‌تگوزارى هه‌یه‌و مافه سه‌ره‌تاییه‌کانى خه‌ڵک دابین نه‌کراوه‌و موچه که مافێکه له‌به‌رانبه‌ر ئه‌رکدا بوونى نییه«. ناوبراو ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم که میراتگرى کابینه‌ى هه‌شته‌مه، «قه‌یرانه‌کان قوڵتر بوونه‌ته‌وه‌و قه‌یرانى دارایى و ئابوورى زیادى کردووه‌و کێرڤى گه‌نده‌ڵى و رۆتینات زیادى کردووه‌و که‌مینه‌کردووه، به‌ڵام هاتن موچه‌یان بڕى و که‌میان کرده‌وه«. قادر ره‌زگه‌یى، وتیشى «له‌سه‌ره‌تاى ساڵى 1992 که یه‌که‌م خولى په‌رله‌مانى کوردستان بووه تا خولى ئێستاى په‌رله‌مان جیاوازى هه‌بووه له‌ڕۆڵى په‌رله‌ماندا، به‌ڵام له‌م خوله‌ى په‌رله‌ماندا هه‌یمه‌نه‌ى حکومه‌ت به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى یاسادانانه‌وه زۆره‌و نه‌یتوانیوه موماره‌سه‌ى ئه‌رکه‌که‌ى بکات له‌چاودێریکردنى حکومه‌ت و بانگهێشت و پرساندن و لێپرسینه‌وه‌ى به‌رپرسانى حکومه‌ت، به‌ڵام فاکته‌ری دیکه‌ش هه‌یه که قیاده‌ى پارتى خۆیان له‌په‌رله‌مان و ده‌نگى گه‌ل به گه‌وره‌تر ده‌زانن و پێیانوایه ئه‌گه‌ر بچنه په‌رله‌مان له‌که‌دار ده‌بن». ره‌زگه‌یى، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که پێویسته هاووڵاتیان پاش تێپه‌ڕبوونى دوو ساڵ به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى کوردستاندا فشاره مه‌ده‌نییه‌کانیان زیاتر بکه‌ن له‌په‌رله‌مان و حکومه‌تى هه‌رێم و داواى گۆڕانکارى و دابینکردنى مافه‌کانیان بکه‌ن به‌ڕێگه جیاوازه‌کانى دیموکراسى، وتیشى:» راسته سه‌رۆکى په‌رله‌مان لاى یه‌کێتییه، به‌ڵام هه‌یمه‌نه‌ى پارتى به‌سه‌ر سه‌رۆکایه‌تى په‌رله‌مانه‌وه هه‌یه‌و یه‌کێتى ناتوانێت پێش به‌ئه‌جێندا خراپه‌کان بگرێت له‌په‌رله‌ماندا». ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ ده‌ڵێت «ده‌سه‌ڵات وه‌ک حزبه خۆسه‌پێنه‌کان مه‌یلیان به‌لای دامه‌زراوه‌یه‌کدایه که زیاتر رووکه‌ش بێتو که‌مترین ئه‌دای خۆی بکات». عومه‌ر گوڵپى، ئه‌ندامى فراکسیۆنى کۆمه‌ڵ له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت «له‌خولی یه‌که‌می په‌رله‌مانه‌وه تائێستا که‌خولی پێنجه‌مه، زۆر هۆکار بوونه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی هه‌رێمه‌که‌مان په‌رله‌مانێکی به‌هێزی نه‌بێت، یه‌کێک له‌هۆیه‌کان ویستی ده‌سه‌ڵاته که وه‌ک مه‌یلی حزبه خۆسه‌پێن‌و دیکتاتۆره‌کان مه‌یلیان به‌لای دامه‌زراوه‌یه‌کدایه که زیاتر رووکه‌ش بێتو که‌مترین ئه‌دای خۆی بکات». هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد «به‌شێک له‌حزبه‌کان له‌سه‌ر بنه‌مای پڕۆژه‌و به‌رژه‌وه‌ندی هاووڵاتی دانه‌مه‌زراون‌و مه‌یلیان به‌لای دروستکردنی ئه‌ماره‌ته بۆ خۆیان‌و خانه‌واده‌که‌یان نه‌وه‌ک دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی‌و دامه‌زراوه له‌سه‌ر بنه‌مای مافی هاووڵاتیبوونی یه‌کسان بۆ خه‌ڵکه‌که‌ی». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى کۆمه‌ڵ پێشیوابوو که بێگومان هاووڵاتی ئه‌رکی گه‌وره‌ی هه‌یه که‌ئه‌وانه‌ی نایانه‌وێت په‌رله‌مان به‌هێز بێت، وڵات خاوه‌نی سیستمی سه‌رکه‌وتووی په‌رله‌مانی بێت، چاوه‌ڕوانی ئه‌وه ده‌کرێت له‌هه‌ر ده‌رفه‌تێکی هه‌ڵبژاردندا هاووڵاتیان پشتیان تێبکه‌ن. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو که «له‌په‌رله‌ماندا هیچ نه‌فه‌سێک بۆ فراکسیۆنه ئۆپۆزسیۆنه‌کان نه‌ماوه تا داواکارییه‌کانى خه‌ڵک بگه‌یه‌نن». کاوه عه‌بدولقادر، ئه‌ندامى فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ، له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت «ئه‌م دوو ساڵه‌ى تێده‌په‌رێت به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى کوردستاندا گۆڕانکارى نه‌کراوه‌و خه‌ڵک حه‌قى خۆیه‌تى گله‌یى له‌حکومه‌ت و په‌رله‌مان بکات، به‌ڵام ئه‌و پێشیلکارییه‌ى له‌هه‌ڵبژاردندا کرا وایکردووه دوو حزبى ده‌سه‌ڵات هه‌یمه‌نه‌یان به‌سه‌ر په‌رله‌ماندا هه‌بێت و ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تى له‌خزمه‌تى حکومه‌تدا کارده‌که‌ن نه‌ک هاووڵاتیان». ناوبراو جه‌ختله‌وه ده‌کاته‌وه له‌ناو په‌رله‌ماندا «هیچ نه‌فه‌سێک بۆ ئۆپۆزسیۆن نه‌ماوه«، وتیشى «واژۆمان کۆکردووه‌ته‌وه بۆ بانگهێشتى سه‌رۆکى حکومه‌ت و یاداشتمان داوه‌ته حکومه‌ت و پرسیارمان ناردووه‌و حکومه‌ت وه‌ڵامناداته‌وه، په‌رله‌مان له‌چاودێریکردنى حکومه‌ت لاوازبووه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا چه‌ندین پرۆژه‌مان داوه‌ته سه‌رۆکایه‌تى په‌رله‌مان بۆ دامه‌زراندن و چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌ى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران و ئه‌وانیش ئیشیان له‌سه‌ر نه‌کردووه«. ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى یه‌کگرتووى ئیسلامى ئه‌وه دووپاتده‌کاته‌وه «ده‌رئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنى 30ى ئه‌یلولى 2018 ئه‌م دۆخه خراپه‌ى بۆ هاووڵاتیان دروست کردووه«. هه‌ڵه‌ز ئه‌حمه‌د، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کگرتوو له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت «دیاره زۆرینه له په‌رله‌ماندا حکوم ده‌کات که پارتى دیموکراتى کوردستانه، ئێستا له‌جیاتى ئه‌وه‌ى په‌رله‌مان چاودێریى حکومه‌ت بکات، حکومه‌ت چاودێرى په‌رله‌مان ده‌کات و که‌ى بیەوێت بڕیارى پێ ده‌رده‌کات و پرۆژه یاسا ده‌هێنن تا په‌سه‌ند بکرێت». « ده‌رئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنى 30ى ئه‌یلولى 2018ى په‌رله‌مانى کوردستان وایکردووه ئه‌م دۆخه دروست ببێت که زۆرینه حوکم ده‌کات له‌هه‌رێمى کوردستاندا»، هه‌ڵز واى وت. ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى که‌ناتوانن هیچ گۆڕانکارى و فشارێک له‌په‌رله‌ماندا دروستبکه‌ن و چاودێرى حکومه‌ت بکه‌ن، بۆ وازناهێنن و بڕۆنه‌وه بۆ ماڵه‌وه، هه‌ڵز ئه‌حمه‌د وتى «ده‌نگده‌رى ئێمه لێمان قبوڵ ناکات بچینه‌وه بۆ ماڵه‌وه، به‌ڵکو ده‌یانه‌وێت چى له‌تواناماندا بێت ئه‌نجامى بده‌ین، چونکه ده‌نگده‌ره‌کانمان ده‌زانن که ئێمه خاوه‌نى ته‌نها پێنج کورسى په‌رله‌مانین، ناتوانین هه‌موو ئه‌وه‌ى ده‌مانه‌وێت بیگه‌یه‌نین». هاوڵاتى، په‌یوه‌ندى به چوار په‌رله‌مانتارى فراکسیۆنى پارتییه‌وه کرد به بیانووى ئه‌وه‌ى نایانه‌وێت هه‌ر قسه بکه‌ن، ئاماده‌نه‌بوون لێدوان له‌سه‌ر دوو ساڵ تێپه‌ڕبوون به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى کوردستاندا بده‌ن. چاودێرێکى سیاسى ده‌ڵێت، تاکه چاره‌سه‌رى ئه‌م دۆخه‌ى هه‌رێم، گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ سه‌روه‌رى یاساو رێزگرتن له‌دامه‌زراوه فه‌رمییه‌کان له‌لایه‌ن حزبه‌کانه‌وه که به‌شدارن له‌حکومه‌تدا. شۆڕش حه‌سه‌ن، مامۆستاى زانسته سیاسییه‌کانى زانکۆى سلێمانى له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت «په‌رله‌مان ئێستا بووەته ده‌زگایه‌کى راوێژکارى نه‌ک ده‌زگایه‌ک بێت بۆ لێپرسینه‌وه له‌حکومه‌ت و چاره‌سه‌رکردنى دۆخه‌کان، له‌مێژوورى خوله‌کانى رابردووى په‌رله‌مان هیچ خولێک وه‌ک ئه‌مه‌ى ئێستا نییه که‌خه‌ڵک دۆخى له‌وپه‌ڕى خراپیدایه‌و په‌رله‌مان لێى بێده‌نگه و ته‌نها کارتۆنییه«. ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که هه‌ڵبژاردنى پێشوه‌خته‌ش چاره‌سه‌ر نییه، چونکه هاووڵاتیان متمانه‌یان به‌هه‌ڵبژاردن نه‌ماوه‌و ئه‌وانه‌ى چوونه‌ته په‌رله‌مان نوێنه‌رایه‌تى حزبه‌کانیان ده‌که‌ن نه‌ک هاووڵاتیان. ئه‌و مامۆستایه‌ى زانکۆى سلێمانى جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که تاکه چاره‌سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ سه‌روه‌رى یاساو رێزگرتن له دامه‌زراوه‌کانى هه‌رێم له‌لایه‌ن حزبه‌کانى به‌شدار له‌حکومه‌تى هه‌رێم که «خۆیان له‌سه‌روو یاساو داموده‌زگاکانه‌وه نه‌بینن».
هاوڵاتى-لاڤین مەحمود پارتی دیموکراتی کوردستان لەساڵیادی ریفراندۆمدا یەکگرتووی کۆنە هاوپەیمانی بێبەشکرد لەئیدارەی دهۆک لەڕێگەی وەرگرتنەوەی پۆستەکانی پارێزگاکە لێی، ئەوەش بەپاساوی ئەوەی ویستوویەتی لەڕێگەی پەرلەمانەوە سەرۆکی حکومەت بانگهێشتی پەرلەمان بکات بۆ لێپرسینەوە کە سەر بە پارتییە. ئاری هەرسین، ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتی پارتی بە هاوڵاتى وت «کاتێک رێکەوتن دەکەیت لەسەر کارنامەیەک دەیکەیت، ناکرێت لایەکی یەکگرتوو لەشوێنێک دژی ئێمە بێت، لایەکەی تری لەحکومەتێکی خۆجێیدا لەگەڵماندا بێت». یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان یەکێک بوو لەپاڵپشتیکارانی ریفراندۆم بەسەرۆکایەتی مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی، کەئەوکات سەرۆکی هەرێمی کوردستان بوو، بەڵام دوای سالێک یەکگرتوو لەهەڵبژاردنەکاندا دەنگەکانی بۆ نیوە کەمی کرد. بەرپرسانی حزبەکە پێیانوابوو ئەوان باجی نزیکیان لەپارتی دەدەن، بۆیە بەشداریی کابینەی نۆیەمی حکومەتیان نەکرد، تەنها بەشداری حکومەتی خۆجێی دهۆکیان کرد بەوەرگرتنی چەند پۆستێک لە رێکەوتنێکی نێوان یەکگرتوو و پارتیدا. ساڵی 2016 رێککەوتنێک لەنێوان یەکگرتووی ئیسلامی و پارتی دیموکراتی کوردستان لەحکومەتی خۆجێی دهۆک واژۆکرا، کەپارتی (25) پۆستی دابووە یەکگرتوو، بەڵام (17) پۆستیان پڕکرابوونەوە لەوانە، یاریدەدەری پارێزگاری دهۆک، دوو بەڕێوەبەری گشتی و سێ بەڕێوەبەری ناحیە. سەباح باپیری، سەرۆکی فراکسیۆنی یەکگرتوو لە ئەنجوومەنی پارێزگای دهۆک وتی ئەوان پێیان باشبووە لەحکومەت بەردەوام بن، بەڵام پارتی ئاگاداری کردوونەتەوە کە «رێککەوتنەکە هەڵوەشاوەتەوە». یەکگرتوو و پارتی لەدهۆک پەیوەندی رق و خۆشەویستییان هەیە، هەتا یەکگرتوو هاوئاوازی پارتی بێت ئەندامەکانیان بێ کێشە دەبن، بەڵام کاتێک دەبێتە نەیار دووچاری گرفت دەبنەوە. لایەنگرانی پارتی چەند جارێک بارەگاکانی یەکگرتوویان لەدهۆک سوتاندووەو ئەندامەکانیان رووبەڕووی ئەشکەنجەو گرتن و تەنانەت کوشتنیش بوونەتەوە، ئەوەش کاتێک روویدا ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی یەکگرتوو لەناو مەڵبەندی دهۆک بەدەمانچە کوژرا کاتێک لایەنگرانی پارتی چەند رۆژێک پیش هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2005 گڕیان لەبارەگای یەکگرتوو بەردا. ئەم فشارانە وایکرد لەم چەند ساڵەی دواتردا یەکگرتووەکانی دهۆک کەمتر وەکو ئۆپۆزسیۆن دەرکەون، لەبەرئەوەی لایەنگرانی حزبەکە لەو پاریزگایە حەز بەدەردەی سەری ناکەن، بەڵام ئەمە لای هەموو یەکگرتووەکان وانییەو هەندێکیان مەیلیان بۆ ئۆپۆزسیۆن بوون گەرمە. لەچەند هەفتەی رابردوودا پەرلەمانتارانی یەکگرتوو لە پەرلەمانی کوردستان واژۆیان کۆکردەوە بۆ بانهگێشتکردنی سەرۆکی حکومەت کە سەر بەپارتیە، ئەوەش کاردانەوەی حزبەکەی لێکەوتەوەو رێکەوتنەکەی دهۆکیان هەڵوەشاندەوە. ئاری هەرسین بە هاوڵاتى وت «ئەوان لەدوو ئاواز دەخوێنن، فراکسیۆنەکەیان ناتوانێت ئەو باڵانسە رابگرێت لەگەڵ ئێمە، ئێمە دژی ئەوە نین کەس ئۆپۆزسیۆن بیت، بەڵام ئۆپۆزسیۆنی وا ناکرێت». وتیشی « یەگرتووی ئیسلامی لەگەڵ ئێمەدا بەشداریی ریفراندۆمی کردووە ئەوە ئەرکێکی نیشتیمانی بەجێهێناوە بۆ خاتری پارتی نەیکردووە، من کە دەنگم بەبەڵێ داوە بۆ خاتری خاکی پیرۆزی کوردستان داومە نەک پارتی». لەگەڵ ئەوەی یەکگرتوو بەشداریی کابینەی نۆیەمی نەکردووە، بەڵام لەگەڵ پارتیدا لەزۆر پرسدا ناتەبا نین. بەڵام لە هەینی رابردووەوە پەیوەندی ئەم دوو حزبە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. «وەرگرتنەوەی پۆستەکانی یەکگرتوو لەپارێزگای دهۆک ناکۆکی دروست دەکات لەنێوانمان، چۆن دروستی ناکات؟ لە دنیادا لەئەمریکاو لەئەوروپا لەهەموو دنیاداسیاسییەکان بەینیان باش دەبێت، خراپ دەبێت، دیسان باش دەبێت، سیاسەت ئەوەیە» ئاری هەرسین وای وت بەرپرسانی پارتی دیموکاراتی کوردستان لەچەند رۆژی رابردوودا لەئاستی میدیاو تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان وەکو دەستکەوتێک یادی ریفراندۆمیان کردەوە، دواتر لەشەوی هەینیدا ئاهەنگێک بەهۆی ساڵیادی ریفراندۆمەوە لەهەولێر سازکرا کەتێیدا ئاهەنگێڕەکان وێنەی بارزانی و ئالای پارتییان بەرزکردەوە. ئاری هەرسین وتی «ئەوە پەیوەندی بەپارتییەوە نیە، ریفراندۆم مافی دەوڵەتێکی قوڕبەسەرە، دەیەوێت ببێتە دەوڵەت».
شاناز حه‌سه‌ن گروپێک لەسلێمانی بانگەشەی بەهەرێمکردنی پارێزگاکە دەکەن بەمەبەستی سەربەخۆیی ئابوریی و کارگێڕی و دەڵێن بۆ ئەم هەوڵەیان پشتیان بەستووە بەدەستوری عێراق و پرۆژەکەش خزمەت بەدەڤەرەکە دەکات لەڕووی بووژاندەوەی ئابووری و کەمکردنەوەی رۆتین و گەندەڵی، بەڵام ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاکان پشتگیرییان ناکەن جگە لەبەشێکی کەمیان نەبێت. بەپێی پڕۆژەکە بەهەرێمکردنی سلێمانی، بریتی بێت لەچوار پارێزگا (سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و راپەڕین)، حکومەتی عێراق موچەو بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان دەنێرێت. موچە جگە لەوەی فەرمانبەران دەبووژێنێتەوە، دەبێتە هۆی جوڵاندنی بازاڕ، بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکانیش دەبێتەهۆی جوڵاندنی پرۆژەکان و کەوتنەوە سەرکاری چەندین کرێکارو وەستاو ئەندازیار، دیسان ئەمەش بازاڕ دەبووژێنێتەوە. رێکخەرانی پڕۆژەکە بۆ هەوڵەکەیان پشتیان بەدەستووری عێراقی بەستووەو ئاستەنگی یاسایی نەهاتۆتە بەردەمی، بەڵام دەڵێن کێشەی متمانە لای خەڵکی دروستبووە بەهۆی سیاسەتی رابردووی حزبەکان. لەگەڵ ئەوەشدا زۆرینەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لەحزبەکان پێکهاتوون دژی پڕۆژەکەن و دەڵێن دەبێتەهۆی به‌ش به‌شکردنى هه‌رێمى کوردستان. که‌ریم عه‌لی، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی، بههاوڵاتى وت «من وه‌ک خۆم پشتیوانى پڕۆژه‌ى له‌و جۆره ناکه‌م، چونکه له به‌هه‌رێمکردنى سلێمانى یان هه‌ر پارێزگایه‌ک ته‌نیا به‌ش به‌شکردنى هه‌رێمى کوردستانمان به‌رده‌که‌وێت». وتیشی «هه‌ر له‌مێژه‌وه، کوردستان چه‌ندین جار به‌ڕێکه‌وتننامه‌کان پارچه‌پارچه کراوه، بۆیه ئێستا دواى سه‌دساڵ بێین دیسان ئه‌م هه‌رێمه به‌ش بکه‌ین، بۆیه من به‌پڕۆژه‌یه‌کى باشى نازانم». هەروەها وتی «من له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دام پڕۆژه‌ى فراوانمان هه‌بێت، بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ى مهابات و قامیشلۆو دیاربه‌کرو هه‌ولێریش، نه‌ک به‌شکردنی». که‌ریم عه‌لى ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه «له‌وانه‌یه وه‌ک لایه‌نه‌کانى پێشتر ئه‌مه‌ش ته‌نیا بۆ سه‌رنجڕاکێشانى خه‌ڵک بێت و بۆ ئه‌وه‌ى بتوانن له‌داهاتوودا بۆ ده‌نگدانه‌کان پاڵپشتى به‌ده‌ستبهێنن». له‌سه‌ره‌تاى راگه‌یاندنى پرۆژه‌ى به‌هه‌رێمکردنى سلێمانى، گروپه‌که سه‌ردانى ئه‌نجومنى پارێزگاى سلێمانییان کردووه‌و له‌گه‌ڵ لیژنه‌ى کاتیى ئه‌نجومه‌ن کۆبوونه‌وه بۆ باسکردنى پرۆژه‌که، به‌ڵام ته‌نیا له‌گه‌ڵ لیژنه کاتییه‌که‌ى لامه‌رکه‌زى کۆبوونه‌وه. به‌رزان حامد، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی، لەفراکسیۆنی پارتی وتی «ئێمه پێمانوایه، هه‌ر پڕۆژه‌یه‌ک بۆ گۆڕانکاریى بێت له‌سیستمى حوکمڕانى له‌هه‌رێمدا بکرێت ئه‌وا پێویستى به‌ڕێککه‌وتنى لایه‌نه سیاسییه‌کان هه‌یه، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ى ئه‌م هێزانه‌ى که له‌هه‌رێمدا به‌شدارى پڕۆسه‌ى سیاسیى ده‌که‌ن، ئه‌وان مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پڕۆسه‌که ده‌که‌ن، بۆیه پرس و راوێژ به‌ئه‌وان بکرێت و بڕیاربدرێت». به‌رزان حامد، وتیشی «ئه‌م پڕۆژه‌یە ته‌نیا گروپێک هێناویه‌ته ئاراوه‌و تائێستا هیچ کیانێک له‌گه‌ڵیدانیه، پشتیوانى لێ نه‌کردووه، بۆیه ئه‌مه‌ش هه‌ریه‌که‌مان سه‌ر به لایه‌نێکى سیاسى و حزبێکین، بۆیه ده‌بێت له‌لایه‌ن حزبه‌کانه‌وه رێکه‌وتن و قسه‌ى لێبکرێت و پاشان بگه‌ڕێته‌وه بۆ داموده‌زگاکان و بخرێته به‌رباس و لێکۆڵینه‌وه«. ماده‌ى (119)ی ده‌ستوورى عێراق دوو رێگه‌ى داناوه، رێگه‌یه‌ک ئه‌نجومه‌نى پارێزگایه که‌ده‌کرێت له‌کۆى (33) ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌ن (11) ئه‌ندامى ده‌نگى پێبدات، یان له‌ڕێگه‌ى نوێنه‌رى حزبه سیاسییه‌کانه‌وه ده‌توانن داوا پێشکه‌ش بکه‌ن بۆ به‌هه‌رێمکردن. رێگه‌ى دووه‌م راسته‌وخۆ له‌ڕێگه‌ى خه‌ڵکه‌وه، واته راپرسى بکرێت و ده‌نگى خه‌ڵک کۆبکرێته‌وه. دانا دارا، یاساناس، بههاوڵاتى وت «به‌ڕاى من له‌ڕووى یاسایى و ده‌ستوورییه‌وه، هیچ کێشه‌یه‌کى نیه‌و ته‌واو پشتیوانى هه‌یه، به‌ڵام به‌هه‌رێمکردنى پارێزگا، خۆى ناونیشانى پارێزگا هه‌ڵه‌یه، چونکه له‌پارێزگاوه به‌رزده‌بیته‌وه بۆ هه‌رێمبوون و له‌پارێزگایه‌ک زیاتریشى له‌گه‌ڵە». وتیشى «بوون به‌هه‌رێم گرنگه، چونکه پشتیوانییه‌کى دارایى به‌ده‌ستده‌هێنیت و به‌شێکى گه‌وره‌ت ده‌بێت له‌بودجەی عێراق و داهاتووى ناوچه‌که جیاواز ده‌بینیته‌وه، به‌ڵام کێشه‌ى نه‌ته‌وه‌ى کوردمان هه‌یه، که‌ئێمه خه‌ممانه هه‌ولێر جیابووەته‌وه له‌که‌رکوک، به‌ڵام دروستبوونى هه‌رێمه‌که واقعییە». هەروەها وتی «مه‌ترسییه‌کانى ئه‌وه‌یه پێکهاته‌ى کورد بچووک ده‌بێته‌وه‌و به‌وپێیه‌ش که‌عێراق تائێستا فیدراڵیه‌تییه‌که‌ى یه‌ک هه‌رێمى هه‌یه، بۆیه دروستبوونى هه‌رێمێک له‌ناو کوردستاندا له‌وانه‌یه نزیک بێت له‌مه‌حاڵه‌وه«. زیاتر وتی «له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌دۆخه سیاسییه‌که ئارام بێته‌وه‌و پارتى و یه‌کێتى نه‌یکه‌ن به‌وه‌ره‌قه‌ى خۆیان، ئه‌وه دروستبوونى هه‌رێمێکى دیکه هیچ عه‌یبه‌ى تێدانیه«، رێکخەرانی پڕۆژەکە دەستەیەکیان لەقه‌زاو ناحیه‌کانی سلێمانی پێکهێناوه بۆ بانگه‌شه‌و ئیمزا کۆکردنه‌وه‌و ئه‌نجومه‌نێکیان دروستکردووه‌و له‌قۆناغى خۆناساندندان و بڕیاریانداوە دواتر راپرسى بکەن. به‌یارملازم عومه‌ر، وه‌ک سه‌رپه‌رشتیارى پرۆژه‌ى به‌هه‌رێمکردنى سلێمانى، بههاوڵاتى وت «به‌ده‌نگه‌وه‌هاتنى خه‌ڵک زۆر باشه، به‌گشتى خه‌ڵک زۆر پڕۆژه‌که‌ى به‌دڵه، به‌داخه‌وه ته‌نیا کێشه‌ى متمانه هه‌یه لاى خه‌ڵکی، که یه‌کێتى و پارتى چه‌ند بێ متمانه‌ییان دروستکرد له‌ناو خه‌ڵکی، گۆڕانیش هه‌ستا ئه‌مه‌ى خه‌ستتر کرده‌وه، که کارێکیان کردووه خه‌ڵک متمانه‌ى به‌که‌س نه‌مێنێت، به‌تایبه‌ت که‌یه‌کێتى و پارتى پرسى لامه‌رکه‌زییان وروژاندو دواتر چه‌ندین پۆستیان پێ وه‌رگرت». وتیشی «ئه‌وه‌ى جێى دڵخۆشییه ئێمه که‌سمان هه‌رگیز پۆستى حزبیمان نه‌بووه‌و پڕۆژه‌که‌ش وایه، دواى جێبه‌جێکرنى هه‌رکه‌س ده‌چێته‌وه سه‌ر کاره‌که‌ى پێشترى خۆی». هەروەها وتی «هه‌ر حزبێک پشتیوانیمان لێبکات، ئێمه پێشوازى لێده‌که‌ین». به‌یار ملازم عومه‌ر، پێیوایە زۆرینه‌ى ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌که‌ن، وتی «به‌ڵام چونکه سه‌رکردایه‌تى حزبه‌کان له‌گه‌ڵى نین، ناتوانن به‌فه‌رمى رایبگه‌یه‌نن». هەروەها وتی «سه‌رکرده باڵاکانى ناو حزبه‌کان له‌به‌ر ئیمتیازات و به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌تى خۆیان پشتگیریى ناکه‌ن، ئه‌گینا لایه‌نگران و کادره‌کانیان زۆربه‌ى له‌گه‌ڵمانن و ئه‌وه‌ى خه‌ڵکى ده‌ڤه‌ره‌که بێت، له‌گه‌ڵیه‌تى و ئه‌وه‌ى خه‌ڵکى ده‌ڤه‌ره‌که نه‌بێت له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌که‌ش نیه«. له‌ساڵى ٢٠٠٥دا به‌رپرسانى کورد به‌شداربوون، له‌نووسینه‌وه‌ى ئه‌م ده‌ستورەی عێراقداو داوایان لەخەڵکی کرد دەنگ بەدەستورەکە بدەن، رێکخەرانی پرۆژەی بەهەرێمکردنی سلێمانی بەپشتبەستن بەو دەستورە بەکارەکەیان هەستاون. له‌مادده‌ى (١١٩)ی دەستوری عێراقدا هاتووە، هه‌موو پارێزگایه‌ک بۆى هه‌یه داواى به‌هه‌رێمبوون بکات و مافى چاره‌نووسى خۆى دیاری بکات. به‌یار ملازم عومه‌ر وتی «داوا له‌خه‌ڵکی دەکەم ئیراده‌یان هه‌بێت، ئه‌م پڕۆژه‌یه ده‌توانێت سه‌ربکه‌وێت، ئێمه ده‌مانه‌وێت هاوکێشه‌که پێچه‌وانه بکه‌ینه‌وه‌و خه‌ڵک به‌ده‌نگى خۆى چاره‌نووسى خۆى دیاری بکات». ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی، نزیکەی (٢.٥) ملیۆن کەسە. پاریزگاکە دەوڵەمەندە بەسامانی سروشتی و مرۆیی، گروپەکە دەڵێن ئەو دوو سامانە دەتوانێت سلێمانی وەکو هەرێمێک ببووژێنێتەوە، بەڵام پارێزگاری دەڤەرەکە لەگەڵیدا نیە. هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی «من له‌گه‌ڵ گه‌ردوونی بووندام و له‌گه‌ڵ ناوچه‌یی بووندا نیم هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی وتی «من له‌گه‌ڵ گه‌ردوونی بووندام و له‌گه‌ڵ ناوچه‌یی بووندا نیم... ئێمه پێمانوایه سه‌رده‌مى ئه‌وه نه‌ماوه خه‌ڵک به‌ته‌نیا بژى و پێداویستییه‌کانى دابینبکات، بەڵام ئه‌و داوایانه‌ى ئه‌وان رێزلێگیراوه‌و گوێ له‌هه‌موو بیروبۆچونێک ده‌گرین». تائێستا له (7) فراکسیۆنه‌که‌ى ناو ئه‌نجومه‌ن که‌سیان به‌فه‌رمى راى خۆیان رانه‌گه‌یاندووه، تا پشتیوانى پرۆژه‌که بکه‌ن، به‌ڵام لەناو فراکسیۆنەکاندا ئه‌ندام هه‌یه له‌گه‌ڵ پرۆژه‌که‌دایه. سه‌باح فه‌تاح، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى، بههاوڵاتى وت «ئەو ئەندامانەی لەگەڵ پڕۆژەکەدان له‌وانه‌یه به‌شى گه‌وره‌ى له‌به‌ر ئه‌و نادادیانه بێت که لەدابه‌شکردنى سه‌روه‌ت و سامانى ئه‌م وڵاتەدا ده‌کرێت». هه‌روه‌ها وتیشى"حزبه‌که‌مان له‌گه‌ڵ پاراستنى قه‌واره‌ى هه‌رێمى کوردستانه و تیمى له‌کابینه‌ى 9لى حکومه‌ت دا هه‌یه".
.jpg)
شاناز حه‌سه‌ن یاسای ماف و ئەرکی نەخۆش کەهەفتەی پێشوو لەپارلەمانی کوردستان پەسەند کرا، کاردانەوەی لێکەوتۆتەوە بەوپێیەی باسی پرسی لەباربردنی منداڵ دەکات لەیەک ماددەدا، لەکاتێکیدا باسی حاڵەتەکانی دەستدرێژی سێکسی تیادا نەکراوە. ماددەی حەوتەمی یاساکە کەتایبەت بوو بە لەباربردنی منداڵ زۆرترین گفتوگۆی لەسەر کرا، کەتێیدا هاتووە «ئافرەتی دووگیانی تووشبوو بەنەخۆشییەکی ترسناک کەمەترسیی راستەقینە لەسەر ژیانی دروستبکات، دەکرێت دوای رەزامەندیی نەخۆش و هاوژینەکەی و بەبڕیاری لیژنەیەکی پسپۆڕ کە لە پێنج پزیشک کەمتر نەبێت، بەپشکنینێک کە لەکەرتی گشتی کردبێتی، کۆرپەکەی لەبارببرێت، جگە لەم حاڵەتە لەباربردنی منداڵ بەهەموو شێوەیەک قەدەغەیە». لەباربردنی منداڵ لەڕوانگەی ئاینی ئیسلامەوە له‌شه‌ریعه‌تى ئیسلامدا تاماوه‌ى (120) رۆژ واته چوار مانگ ده‌توانرێت له‌حاڵه‌تى پێویستدا که‌مه‌ترسى له‌سه‌ر ژیانى دایکه‌که هه‌یه ده‌توانرێت منداڵه‌که له‌بارببرێت. پرۆفیسۆر حه‌سه‌ن موفتى، سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى باڵاى فتواى هه‌رێمى کوردستان، به وت «له‌کاتێکدا منداڵه‌که نه‌خۆشییه‌کى مه‌ترسیدارى هه‌بێت، ده‌توانرێت ئه‌و منداڵه له‌بارببرێت، یاخود مه‌ترسى له‌سه‌ر ژیانى دایکه‌که هه‌بێت، که له‌و کاته‌دا ژیانى دایکه‌که له‌پێشتره، چونکه ژیانێکى دیاریکراوى هه‌یه، به‌پێى یاساى هه‌ڵبژاردن که‌مترین زیانە، بۆیه ته‌نیا له‌و دوو حاڵه‌ته‌دا منداڵ له‌باربردن دروسته«. ئەمەش لەکاتێکدایە کەمنداڵەکە لەخوار تەمەنی (120) رۆژ بێت، چونکە ئاینی ئیسلام دەڵێت کۆرپەلە پێش ئەوە گیانی بەبەردا نەکراوە. پرۆفیسۆر حه‌سه‌ن موفتى وتی»له‌دواى چوار مانگ واته له‌دواى (120) رۆژ روح ده‌کرێت به‌به‌ریدا وه‌ک هه‌ر مرۆڤێکى تر هه‌ژمار ده‌کرێت، بۆیه حوکمه‌که‌ى وه‌ک کوشتنى پیاوێک یان مرۆڤێکى گه‌وره‌یه‌و هیچ جیاوازیى نیه، بۆیه به‌قه‌تڵ هه‌ژمار ده‌کرێت». سەبارەت بەدروستبونى منداڵ به‌هه‌ر رێگایه‌ک بێت له‌ده‌ره‌وه‌ى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى، وتی «له‌ئاینى ئیسلامدا منداڵ هه‌ر پارێزراوه‌و ناکرێت به‌تاوانى باوک و دایکه‌که سزابدرێت و بکوژرێت، واته نه‌فسێک به‌شێوازێکى شه‌رعى بێته دنیاوه هیچ جیاوازى نیه له‌گه‌ڵ نه‌فسێکى دیکه، بۆیه دروست نیه ئه‌وانه له‌بارببرێت به‌و بیانووه‌وه، چونکه ئه‌و تاوانى نیه«. لە ئاینی مەسیحیدا رێگەپێدراو نییە له‌ئاینى مه‌سیحیه‌تدا منداڵ له‌یه‌که‌م رۆژى دروستبوونیه‌وه له‌سکى دایکیدا کوشتنى تاوانه‌و به‌قه‌تڵ هه‌ژمارده‌کرێت. قه‌شه ئه‌یمه‌ن عه‌زیز، قەشەی که‌نیسه‌ى مار یوسف له‌سلێمانى، له‌لێدوانێکدا به وت «منداڵ له‌و رۆژه‌وه‌ى دروست ده‌بێت له‌سکى دایکیدا کوشتى به‌قه‌تڵ ، هه‌ژمار ده‌کرێت چونکه روح له‌به‌ره‌و ته‌نیا کرده‌وه‌ى نیه، بۆیه ناکرێت له‌بارببرێت». جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه «ئێمه بڕوامان وایه ته‌نیا له‌حاڵه‌تى زۆر ده‌گمه‌ندا نەبێت که‌مه‌ترسى گیانله‌ده‌ستدان له‌سه‌ر ژیانى دایکه‌که هه‌بێت و به پشتبه‌ستن به‌پزیشکى پسپۆرو دیاریکردنی دواجار بڕیار ده‌درێت که‌ئه‌و منداڵه له‌بارببرێت، به‌ده‌ر له‌وه هیچ رێگه‌یه‌کى دیکه نیه بۆ له‌باربردنى ئه‌و منداڵه که روح له‌به‌ره‌و ژیانى پێبه‌خشراوه«. سەبارەت بەدرستبوونی منداڵ لە رێگەی ناشەرعییەوە، وتی «له‌ئایینی مه‌سیحیه‌ت، هه‌موو گوناهێک لیخۆشبوونى هه‌یه، بۆیه ناکرێت کۆرپه‌له یان دایکه‌که بکوژرێت، بۆیه وه‌ک تاوانێکى گه‌وره هه‌ژمار ده‌کرێت». لەئاینی کاکەییدا منداڵ لەباربردن تاوانە له‌ئاینى کاکه‌یدا منداڵ دواى ئه‌وه‌ى روح ده‌کرێت به‌به‌ریدا له‌سکى دایکیدا له‌باربردنى تاوانه بۆ دایکه‌که و ئه‌و که‌سه‌ى هاوکارى له‌باربردنه‌که ده‌کات بەتاوانبار هەژمار دەکرێت. ره‌جه‌ب عاسى کاکه‌یى، له‌لێدوانێکدا به وت «هه‌ر منداڵێک که روح کرا به‌گیانیدا ئه‌وه به‌مرۆڤێک هه‌ژمارده‌کرێت و تاوانه گه‌ر بکوژرێت به‌هه‌ر هۆکارێک بێت، واته تاوانه بۆ دایکه‌که و ئه‌و که‌سه‌ش که کاره‌که ده‌کات، بۆیه له‌بیروباوه‌ڕى ئێمه‌دا روح زۆر گرنگه‌و ناتوانرێت ئه‌و کۆرپه‌له‌یه له‌بارببرێت». ره‌جه‌ب کاکه‌یى، له‌باره‌ى بیروڕاى کاکه‌ییه‌کانه‌وه وتیشى «مافى مرۆڤ گرنگترین شته لاى ئێمه، بۆیه گه‌ر هه‌ر شتێک رووبدات له‌نێوان دوو که‌سدا رێگه‌چاره گرنگه نه‌ک کوشتن و تاوانکردن، بۆیه لاى کاکه‌ییه‌کان دروستبونى منداڵ له‌ده‌ره‌وه‌ى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى ته‌نیا هاوسه‌رگیریکردن چاره‌سه‌رى بارودۆخه‌که ده‌کات نه‌ک کوشتنى روحێک».
ھاوڵاتی به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆك كۆماری عێراق، داوای لە وڵاتانی ئەندام لەرێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان کرد هاوشێوەی پێکهێنانی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی بۆ روبەڕوبونەوەی داعش، هاوپەیمانیەتییەکی نێودەوڵەتیش بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و بەکارهێنانی ئابوری لە وێرانکردنی وڵاتان پێکبهێندرێت و داواش دەکەن کاری پێکەوەیی بۆ بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا چڕتربکرێتەوە. له وتارێکی تۆمارکراودا کە ئاڕاستەی 75 مین کۆبونەوەی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکانی کرد، سەرۆک بەرهەم رایگەیاند، بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و کاریگەرییەکانی لەسەر جیهان، ئەمساڵ بۆیەکەمجار لەمێژوی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکاندا کۆبونەوەی لوتکەی سەرکردەکانی وڵاتان بەشێوەی ڤیدیۆ کۆنفرانس بەڕێوەدەچێت، بەتایبەت کەلەئێستادا پەتاکە هەڕەشە لەسەر ژیان، مرۆڤایەتی، ئابوری و کۆمەڵگاکانمان بەشێوەیەکی گشتی دروستکردوە. ئەوەشی خستەڕو، بەپێویستی دەزانین بۆ بەرەنگاربونەوەی پەتای کۆرۆنا و لێکەوتەکانی، هەماهەنگی لەنێوان وڵاتاندا بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و ئەزمونەکان لەبارەی چۆنیەتی بەرەنگاربونەوەی پەتای کۆرۆنا بونی هەبێت و وڵاتانی پێشکەوتو لەسەر ئاستی جیهان لەوبوارەدا هاوکاری زیاتر پێشکەشی وڵاتانی تازەگەشەسەندو بکەن، چونکە تاوەکو پەتاکە لەشارێک یان ناوچەیەکدا بونی هەبێت مانای وایە مەترسی کۆرۆنا لەسەر مرۆڤایەتی بەردەوامە، هەروەها داوا دەکەن هەڵمەتی بەرەنگاربونەوەی هەواڵی ساختە و نازانستی لەبارەی مامەڵەکردن لەگەڵ پەتاکە چڕتربکرێتەوە. سەرۆک بەرهەم لەبارەی دۆخی ناوخۆی عێراقی وتی، بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی دوای قۆناغی ستەمكاری، دەتوانم بڵێم مەحاڵە گەلی عێراق بەم دۆخەی ئێستا رازیبن، ئەوان چاویان لە قۆناغێكی سیاسی نوێیە كە كەموكورتییە بنەرەتییەکان چارەسەر بكات كە لە 2003 وە كۆی سیستەمی حوكمڕانی عێراق بەدەستییەوە دەناڵێنێت، ئەوان چاویان لە بونیاتنانی حوكمڕانییەكی دروسته. ئاماژەی بەوەشکرد، بۆیە لە پێناو بەدەنگەوەهاتنی ویست و داواكارییە رەواكانی جەماوەردا، دەبێت حكومەتی عێراق بەرپرسیاریەتییە گەورەكانی سەرشانی جێبەجێ بكات كە بنەما سەرەكییەكانی بریتین لە ئەنجامدانی چاكسازیه‌کی بونیادنەرانه‌ی سیاسی و ئابووری و كارگێڕی، ئەمەش پێویستی بە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەندەڵكاران هەیە كە بەرجەستەی دیوی دووەمی تیرۆرن. سەرۆک کۆمار ئەوەشی خستەڕو، دەمێكە عێراق گیرۆدەی جەنگ و گەمارۆ و كاولكاری و تیرۆرە، دەمێكە سەرورەی خاكەكەی پێشێل دەكرێت، عێراقێكی خاوەن سەروەری تەواو، دەتوانێت ببێتە تان و پۆیەك بۆ بەیەكگەیشتنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە، لە توانایدایە ببێتە چوارچێوەیەك بۆ كۆی سیستەمێكی ناوچه‌یی كە لەسەر بنەمای هاریكاری ئابووری و ئەمنی هاوبەش دابمەزرێت لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و توندڕەووی لە ناوچەكەدا. دەقی وتاری بەرهەم ساڵح لەبەردەم خولی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان: بە ناوی خودای بەخشندە و میهرەبان جەنابی سەرۆک جەنابی سکرتێری گشتی خاوەن شكۆ و پایەداران لە بەغدا شاری سەلام، هیوای ئه‌وه‌تان بۆ ئه‌خوازم هەمیشە لە سایە و سێبەری ئاشتی و ئارامی پەروەردگار دابن.سڵاوی بێ پایانی كۆماری عێراقتان پێڕادەگەیەنم كە یەكێكە لە دامەزرێنەرانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، هیواخوازم كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لەم خولەی ئێستایدا سەركەوتوو بێت. ئەمە یەكەم جارە لە مێژووی نەتەوە یەكگرتووەكاندا لە دوورەوە (بە ڤیدیۆ كۆنفڕانس) بەیەكەوە كۆدەبینەوە، کۆبوونەوەکەمان لە ئان و ساتێكدایە كە مەترسی ڤایرۆسی كۆرۆنا، باڵی بەسەر جیهاندا کێشاوە و هەڕەشەیەکی مەترسیدارە بۆ سەر ژیانی ھەموو مرۆڤایەتی. ئەم كۆبوونەوە دوورەدەستەمان، بەرجەستەیەكی راستەقینەی ئەو گۆڕانکاریە ڕیشەییانەیە كە لە شێوازی ژیان و پەیوەندیه‌کانی نێوان مرۆڤ هاتووەتەكایەوە. ئێستا مرۆڤایەتی لەدووڕییانێكی مێژوویدا وەستاوە؛ لە لایەك دەبێت مه‌ودایه‌ک له‌گه‌ڵ یەکتری وه‌ربگرین، لەولاشەوە دەبێت كۆببینەوە.. لە لایەك گاریگەری پەتاكە كەنارگیری كردووین، لەولاشەوە وویستی كاركردن و ژیان وامان لێ دەكات بەردەوام بین. هەڕەشەی تەشەنكردنی پەتای كۆرۆنا لە هەر شار و گوندێكی ئەم هەسارەیەدا، هەڕەشەیەكی بەردەوامە بۆ هەموو جیهان. بۆیە سەرباری جیاوازییەكانیشمان، دەبێت بنەمای هاریكاری و كاری هاوبەشی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەكان پتەوتر بكەین، ئامانجی كۆتاییشمان لەناوبردنی پەتاكەیە یان بە لایەنی كەمەوە سنوردارکردنی زیانەكانی . ئەوەی ئێستا ئه‌نجامی ئه‌ده‌ین، دووپاتكردنەوەی گرنگیی هاریكاری نێوان سەرجەم دەوڵەتانی پێشكەوتووە لە ئاڵوگۆڕكردنی ئەزموون و شارەزایی و زانیاری لە بەرەنگاربوونەوەی پەتاكەدا. بۆیە زۆر گرنگ و پێویستە وڵاتانی پێشكەوتوو یارمەتی وڵاتانی تازە گەشەسەندوو بدەن، تاوەکو ژینگەیەكی تەندروستی ئەوتۆیان بۆ بڕەخسێنن بەرەنگاری پەتاكە ببنەوە و خۆیشیان لەو لێكەوتانە بپارێزێن كە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی تووشی دەردەسەری كردووە. دەبێت هەمووشمان بەرەنگاری ئەو هەواڵ و باس و خواسە ساختەكارییانە ببینەوە سەبارەت بە پەتاكە لە ئارادان، چونكە دواکەوتویی و هەواڵە ناڕاستەکان هەڕەشەیەكی مەترسیدارن بۆ ملیۆنان مرۆڤ. جێی خۆیەتی ئاماژە بۆ ئەوەش بكەین كە پلانی پێشوەختە گرنگییەكی به‌رچاوی هەیە لە دەستەبەركردنی دادپەروەری لە دابەشكردنی پێكوتەی ڤایرۆسەکه له كاتی بەردەست بوونیدا، پێویستە ئەو کاتەی پێکوتەکە دەکەوێتە بازاڕەوە، شێوازی بارزگانی پێوەکردنی لەبەرچاو بگیرێت، بەشێوەیەك یارمەتیدەری وڵاتە هەرە هەژارەکان بێت لەوەی بتوانن بە ئاسانی بۆ هاووڵاتییانی فەراهەم بكەن. ئێمە لە عێراقدا، سەرباری سنورداری توانا بەردەستەكانمان ، ئەو بارودۆخەی دەورەی داوین، ئاستەنگه لە بەردەم بەرەنگاربوونەوەی پەتاكە و بەرتەسككردنەوەی كاریگەرییەكانی، سەرباری سنورداری تواناكانمان لە بواری چاودێری تەندروستی كە هۆكارەكەی لاوازی ژێرخانی كەرتی تەندروستییە، زنجیرەیەك ڕێوشوێنی خۆپارێزی پێویستمان پیادە كردووە، بەڵام هێشتاش زۆر ماوە ئەنجامی بدەین. جەنابی سەرۆک ئێستا و بەر لەسەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا، عێراق گیرۆدەی مەترسییەكی كوشندەتر بووە، ئەویش پەتای گەندەڵییە كە مەترسییەكانی بۆ سەر جیهان لە مەترسی كۆرۆنا كەمتر نییە. له‌سایه‌ی بە هێزی وویستی گەلەكەمان و قوربانییدانی هێزە چەكدارەكان لە سوپا و حەشدی شەعبی و پێشمەرگە و بە پاڵپشتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هاوسێكانمان، لە ڕووی سەربازییەوە بەسەر تیرۆردا سەركەوتین و توانیمان شارەكان ئازاد بكەین و لەبندەستی تیرۆرستانیان دەرێنین. بەڵام جەنگەكەمان دژ بە تیرۆر و توندڕەوی بەردەوامە، شانە نوستووەكانی تیرۆر لێرەو لەوێ و لە پانتایی بیابانەكانی وڵاتەكەماندا خۆیان حەشارداوە. ناكرێ و نابێت مەترسی تیرۆر و دووبارە گەڕانەوە و خۆڕێكخستنەوەی ئەندامەكانی نادیدە بگرین، پێشمان وایە هەر خەمساردی و بێباكییەك، یان سەرقاڵیمان بە ململانێكانی ناوچەكەوە، دەبێتە ھۆی ئەوەی ئەو هێزە تاریك پەرستانە دەرفەت بقۆزنەوە بۆ ئەوەی دووبارە بگەرێنەوە. ھاوکات هەر كەمتەرخەمییەكیش لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و هەر دەستدرێژییەك بۆ سەروەری نیشتمانیمان، دەشێ ببنە بەربەست و ئاستەنگ لە بەردەم كۆششەكانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و توندڕەویدا. لەم سۆنگەیەشەوە هیوامان بە پاڵپشتی دۆستەكانمانە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تاوەکو هاوكار و هەماهەنگمان بن لە سۆراغكردنی ئەو پارانەی بە قاچاخ براونەتە دەرەوەی وڵات، هەروەها ئاشكراكردنی ناوی ئەو گەندەڵكارانەی بەو كارە قێزەوونە هەستاون و کۆمه‌کی گروپە لە یاسادەرچووەكان و توندڕەوەكانیشی پێ دەكەن. گەندەڵی دەرد و ئافاتێكە و زۆرێك لە وڵاتان بەدەستییەوە دەناڵێنن، ئەو دەردە كوشندە نەیهێشتووە گەلی عێراق لە خێروبێری وڵاتەكەیان سودمه‌ند بن بەڵکو بۆ دەیەها ساڵیشە عێراقی كردووەتە وێرانە، بۆیە گەلی عێراق بەهۆی كاریگەرییەكانی ئەو ئافاتەوە، هەست بە بێزاری و نیگەرانیەکی زۆر دەكەن. لەم گۆشەنیگایەوە، ساڵی پار لە مینبەری كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەسەر هەمان شێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە تیرۆر، داوای پێكهێنانی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتیم كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گێڕانەوەی پارە بەتاڵان براوەكان. ئەمڕۆ هەمان داواكاری دووبارە دەكەمەوە.. لەو باوەڕەشدام تەنها بە ووشككردنی سەرچاوەكانی پارەداركردنی تیرۆرست و توندڕەوان و كۆتاییهێنان بە گەندەڵی كە شادەماری ئابوورییە سیاسییەكەی توندوتیژی و تیرۆرن، دەتوانین تیرۆر لەناو بەرین كە باری ئابووری وڵاتان وێران دەكات و وویست و ئیرادەی گەلانیش لە پێشكەوتن و بونیادناندا پەكدەخات. جەنابی سەرۆک .. بە پێویستی دەزانم هەڵوێستەیەك لە بەردەم زنجیرە تاوانەكانی كۆمەڵكوژی دژ بە ئێزیدیەکانی وڵاتەكەم بكەم، ئامانجی ئەو تاوانكارییە سڕینەوەی وجودی ئەوان بوو، بۆیە لەسەر كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێویستە پشتیوان و یارمەتیدەری عێراق بێت لە ڕێگریكردن لە دووبارەبوونەوەی ئەو جۆرە تاوانانه. چەند ڕۆژێك لەمەوبەر، لەگەڵ پۆلێك لە ژنان و کچانی ئێزدی و توركمان و شیعە و شەبەك كۆبوومەوە كە لە چنگی تیرۆر و تیرۆرستان دەربازیان بووە.. گوێبیستی ئێش و ئازار و مەینەتییەكانیان بووم، سەرباری تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر رزگاركردنی شارەكانیاندا، كەچی هێشتا مەینەتییەكانیان ته‌واو نه‌بوون، بەهۆی ئەو ئەشكەنجە جەستەیی و دەروونییەی تووشیبوون، هێشتا بەدەست ئازاری جەستەیی و دەروونییەوە دەناڵێنن و لە خێوەتگاكاندا ژیان بەسەر دەبەن. ئەركی سەرشانمانە ئاوارە و كۆچبەرەكان بگێڕینەوە سەر زێدی خۆیان، چیشمان لە دەست بێت بۆیان بكەین، لەمەشدا پێویستیمان بە پشتیوانی دۆستەكانمان و ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێت لە پاڵپشتیكردنی ئەو هەوڵ و كۆششانەی لەو پێناوەدا دەیكەین. جەنابی سەرۆک.. عێراق قوربانی پاشماوەی زیاتر لە 40 ساڵ جەنگ و ئێش و ئازار و گەمارۆ و تیرۆرە، ئەمساڵیش وەك زۆرێك لە دەوڵەتان، گیرۆدەی دابەزینی نرخی نەوتە لە بازاڕەكانی جیهاندا، لێكەوتەكانی تەنگژە ئابوورییەكەی جیهان كە دەرهاویشتەی ڤایرۆسی كۆرۆنایە، یەخەی گرتووە، ئەم دوو بەڵایەش بەیەكەوە عێراقی رووبەڕووی چەندەها ئاسته‌نگی گەورە كردووەتەوە. لە ئێستاشدا نزیکەی ساڵێك بەسەر ناڕەزاییەكانی شەقامی عێراقیدا تێدەپەڕێت، ئەو بزاوتە ڕەنگدانەوەی وویست و ئارەزووی گشت هاووڵاتییان بوو لە ئەنجامدانی گۆڕانكارییەكی ریشەی كە لە ئاست داواکاری و ماف و ئازادییە رەواكانیاندا بێت. ئەو كێشمەكێشمەی شەقامی ناڕازی، بەرجەستەی ویستێكی زیندوو و ڕاستەقینەی هاووڵاتییان بوو لە چەسپاندنی بنەماكانی دەوڵەتداری و چۆنییەتی بەڕێوەبردنی و دەستەبەركردنی مافەكانی گەل. كاروانی چاكسازی لە عێراقدا كەوتووەتەرێ، بەڵام پێویستی بە كۆششی ماندوونەناسانە هەیە، تاوەكو بەرهەمەكەی بچنینەوە، ئەو هەنگاوانەی لەو بوارەدا هەڵمانگرتوون، ئاماژە بەوە دەدەن كە دەكرێت گۆڕانكارییەكی ئاشتیخوازانەی دەستووری دوور لە هەموو توندوتیژییەك بێننە ئاراوە، ئەمەش بە تەواوی گوزارشت لە وویست و دڵخوازی گەلی عێراق دەكات. لە ناو جەرگەی ئەو بارودۆخە سەختەی وڵاتەكەمان پیایدا تێدەپەڕێت، لەمساڵدا حكومەتە نوێیەکەی عێراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی پێكهات كە داواكاری راستەقینەی جەماوەری خۆپێشاندەر بوو لەو چاكسازییانەی داوایان دەكرد. بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی دوای قۆناغی ستەمكاری، دەتوانم بڵێم مەحاڵە گەلی عێراق بەم دۆخەی ئێستا رازیبن، ئەوان چاویان لە قۆناغێكی سیاسی نوێیە كە كەموكورتییە بنەرەتییەکان چارەسەر بكات كە لە 2003 وە كۆی سیستەمی حوكمڕانی عێراق بەدەستییەوە دەناڵێنێت، ئەوان چاویان لە بونیاتنانی حوكمڕانییەكی دروسته. بۆیە لە پێناو بەدەنگەوەهاتنی ویست و داواكارییە رەواكانی جەماوەردا، دەبێت حكومەتی عێراق بەرپرسیاریەتییە گەورەكانی سەرشانی جێبەجێ بكات كە بنەما سەرەكییەكانی بریتین لە ئەنجامدانی چاكسازیه‌کی بونیادنەرانه‌ی سیاسی و ئابووری و كارگێڕی، ئەمەش پێویستی بە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەندەڵكاران هەیە كە بەرجەستەی دیوی دووەمی تیرۆرن. ئەركێكی دیكەی سەرەكی حكومەت، ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەیەی پاكو بێگەرده لە ساڵی ئایندەدا که بە گوێرەی یاسایەكی نوێ بەڕێوەبچێت، بتوانێت نوێنەرایەتییەكی دادپەروەرانەتر بۆ هاووڵاتییان دەستەبەر بكات، ئەمەش لە پێناو هێنانەدی ئەو بەڵێنەی بە جەماوەری خۆپێشاندەرمان داوە كە چاویان لە پتەوكردنی بنەماكانی دیموكراسی و مافە رەواكانی گەلە لە گەیشتن بە ژیانێكی شكۆدارانەی ئازاد، بەو ئامانجەی لە وڵاتەكەی خۆیاندا دەسەڵاتدار و بڕیار بەدەستبن، حكومەتیش رەنگدانەوەی ویست و ئیرادەی ئەوان بێت و بەرژەوەندییەكانیان بپارێزێت و هیوا و ئاواتەكانیشیان بێنێتەدی. حكومەت كارێكی دیكەی گرنگی لەسەر شانە كە جڵەوكردنی چەكی نایاساییە، بەوەی تەنها چەك بەدەست دەوڵەتەوە بێت و لە دەرەوەی یاسا و دامەزراوەكانی دەوڵەتدا یاساغ بێت، هەروەها لێكۆڵینەوەیەكی لێبڕاوانە و جددیش بكرێت سەبارەت بە تاوانی كوشتنی خۆپیشاندەران و هێزە ئەمنییەكان. لە راستیدا رووبەڕووبوونەوەی گروپە لە یاسا دەرچووەكان و چەكی نا یاسایی، ململانێی دەوڵەتە دژ بە لایەنگرانی توندڕەووی و پاشاگەردانی، ئەم ئەركەش ھەروا ئاسان نییە، خۆ ئەگەر بمانەوێت ئاشتەوایی و سەقامگیری بۆ وڵاتەكەمان فەراهەم بكەین و خۆمان سەرورەی خۆمان بین، ئەوا هەر دەبێت ئەنجامی بدەین. بەیاننامەكەی ئەم دوایەی سەماحەتی ئایه‌توڵا عەلی سیستانی دوای پێشوازیكردنی لە نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، بە روون و راشكاوی ئەو ئەركانەی دەستنیشان كردوون كە پێوستە لە پێناو ئەنجامدانی چاكسازی لە پڕۆسەی سیاسی ئێستادا ئەنجامی بدەین، دەبێت ئەو چاكسازیەش تەواو بەدوور بێت لە هەموو گەندەڵی و كرچوكاڵییەك. لێرەوە، لەسەر بنەمای ئەوەی باسمان لێوەكرد، چاومان لە هاریكاری و یارمەتیدانی نەتەوە یەكگرتووەكانە لەوەی هەماهەنگی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بكەن و پاڵپشتی تەكنیكی بۆ دابین بكەن و چاودێریش بن بەسەر پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانەوە، تاوەكو گەرەنتی پاك و بێگەردی پڕۆسەكە دەستەبەر بكەین و رێگریش لە هەر ساختەكاری و گزیكاری و فرتوفێلێك بكەین كە كاریگەری نەرێنی هەبێت بۆ سەر وویستی ئازادی دەنگدەر لە هەڵبژاردنەكاندا. جەنابی سەرۆک .. پڕۆژە نیشتمانییەكەمان چەسپاندنی پێگەكانی دەوڵەتێكه كە سەروەری یاسا بسەپێنێت و مافی هاووڵاتییەكانیشی بپارێزێت، نامانەوێت وڵاتەكەمان ببێتە گۆرەپانی ململانێی نێوان لایەنە ناكۆكەكان و یەكلاییكردنەوەی كێشەكانیان. دەمێكە عێراق گیرۆدەی جەنگ و گەمارۆ و كاولكاری و تیرۆرە، دەمێكە سەرورەی خاكەكەی پێشێل دەكرێت، عێراقێكی خاوەن سەروەری تەواو، دەتوانێت ببێتە تان و پۆیەك بۆ بەیەكگەیشتنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە، لە توانایدایە ببێتە چوارچێوەیەك بۆ كۆی سیستەمێكی ناوچه‌یی كە لەسەر بنەمای هاریكاری ئابووری و ئەمنی هاوبەش دابمەزرێت لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و توندڕەووی لە ناوچەكەدا. ئێمە بۆ سەرخستنی پڕۆژە نیشتمانییەكەمان، چاومان لە پشتیوانی و پاڵپشتییەكی كارا و كاریگەری هاوسێكانمان و كۆمەڵگای نێودەوڵەتییە، سەركەوتنی پرۆژە نیشتمانییەكەشمان لێكەوت و دەرهاویشتەی گەورە و كاریگەری دەبێت بۆ سەر ئایندەی عێراق و ناوچەكە و بگرە جیهانیش. لەو چوارچێوەیەشدا، عێراق جەخت لەو هەڵوێستەی خۆی دەكاتەوە كە پێویستە پرسی فەڵەستین چارەسەر بكرێت و مافە رەواكانی گەلی فەڵەستینیش فەراهەم بكرێن لەوەی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دابمەزرێنێت، ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت لە چەسپاندنی سەقامگیری لە ناوچەكە و جیهانیشدا. خوشك و برایانی بەڕێز لەم ساتەوەختەی ئێستادا، ئەو شەهیدانە لەبیر ناكەین كە گیانی خۆیان لە پێناو ئازادی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا بەخت كرد، سڵاو و پێزانینی بێ پایانی خۆم ئاڕاستەی ئەو گەنجانە دەكەم كە لە پێناو ژیانێكی شكۆدارانەی ئازاددا، رۆژانە بە وویستێكی پۆڵایین و مكوڕبوونەوە لە خەبات و تێكۆشاندان. ئەو وورە بەرزییەی گەنج و لاوەكانمان گەشبینیمان پێ دەبەخشێت لە گەیشتن بە هیوا و ئاواتەكانی ئایندەمان، دڵمان بەوە خۆشە كە گەنج و لاوەكانمان شێلگیرانە لە كاروانی گەیشتن بە ئازادی و چەسپاندنی سەروەری یاسا و فەراهەمكردنی دادپەروەریدا بەردەوامن. درود بۆ گيانى شەهیدانی رێگای ئازادی و رووبەڕوونەوەی تیرۆر، سلاو بۆ گەنجەکانمان کە سوورن لە سەر بەدیهێنانی ژیانی ئازاد و خۆشگوزەران، لە چاوی گەشیانەوە، ئايندەی ئازادی و سەپاندنی حوکمی یاسا و دادپەورەری بەدی دەکەین. لە كۆتایدا، لە حەفتا و پێنجەمین ساڵیادی دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، سوپاس و پێزانینی خۆم ئاڕاستەی ئەو ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە دەكەم، سەرباری جیاوازییەكانیش، كەچی هێشتا ئەو ڕێكخراوە كۆمان دەكاتەوە، بە تایبەتیش كە لە ئێستادا رووبەڕووی ئاڵنگارییە نێودەوڵەتییەكانی وەك بەرەنگاربوونەوەی پەتاكان، گۆڕانی كەشوهەوا، پێویستی دەستەبەركردنی ئاسایشی خۆراك، پرسی ئاوارە و كۆچبەران دەبینەوە، هەموو ئەمانە دەكرێت لە رێگەی نەتەوە یەكگرتووەكان و پابەندبوونمان بە بەڵگەنامەكەیەوە چارەسەر بكرێن. گومانیش لەوەدا نییە كە لە حەفتا و پینج ساڵی رابردوودا، سیستەمی نێودەوڵەتی، زۆر جار لە چارەسەركردنی گرفتەكانی جیهاندا شكستیهێناوە، زۆر مەرگەساتی كارەساتباری وەك رواندا و جەنگ و كاولكارییەكانی عێراق و سوریا و لیبیا و ئەوانی دیكەش هەن كە دەبێت پەند و ئەزموونیان لێوەرگرین، دەبێت لە وانەكانی رابردووەوە فێربین، لە هەمان ئان و ساتیشدا پێویستە برەو بە ئامانجەكانی پەرەپێدانی بەردوام بدەین و لێبڕاوانەش كار لەسەر ئەجێندای چاكسازیكردن لە دامەزراوەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بكەین، بەو ئامانجەی بتوانین هیوا و ئاواتی گەلانی جیهان بەدی بھێنین. زۆر سوپاس بۆ گوێگرتن بەو هیوایەی جارێكی دیكە لە جیهانكی خاڵی لە ڤایرۆسی كۆرۆنا بەیەكەوە كۆببینەوە.. هیواخوازیشم جیهان و مرۆڤایەتی لە ڤایرۆسی ڕق و گەندەڵی و جەنگ و تیرۆر بەدوور بن. دووبارە سڵاو و رێزی بێپایانم قبوڵ بفەرموون.
سوارە محەمەد دەستەى بەڕێوەبەریی کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) لەڕاگەیاندراوێکی چڕوپڕدا رایگەیاند، لە ١٢ی ئەیلولەوە بەدروشمی «کۆتایی بەگۆشەگیری، فاشیزم و داگیرکەری دەهێنین! کات کاتی ئازادییە» دەست بەهەڵمەتێک دەکەن. کەجەکە لەڕاگەیاندراوەکەیدا سەرنج دەخاتەسەر دۆخی ناوچەکەو کوردستان. ئەو شەڕەى ئێستا بەڕێوەدەچێت بەجەنگی جیهانیی سێیەم ناوی دەبات. ئەوە دەستنیشان دەکات، کەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم لەسیستمی جیهانی و ناوچەکەدا گۆڕانکاریی گەورە روویاندا. لەبەرئەوەش دوای جەنگی جیهانیی سێیەم، کەناوەندەکەى کوردستانە، دیسانەوە سیستمێکی نوێ دادەمەزرێندرێت. باشە، دۆخی گەلی کورد چۆن دەبێت؟ باشە گەلی کورد لەو سیستمە نوێیەدا وەک کوردو کوردستان جێی خۆی دەگرێت یان نا؟ باشە لەو پرۆسە گرنگەدا ئامادەکاریی گەلی کورد بەسە یان نا؟ لەبەر ئەوانەش راگەیاندراوەکە سەرنجی خستووەتە سەر مەترسییەکان و دەرفەتەکانیش. راستە ئەو سیستمە، کەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم دامەزرا گەلی کوردی بێ پێگەو کیان کردو خستییە ژێر چەپۆکى سڕینەوەو پاکتاوکردنەوە. کوردستانی کرد بەچوار بەشەوەو یەکگرتوویی و یەکپارچەیی وڵاتەکەى لەناوبرد، گەلی کوردی رووبەڕووی سڕینەوەو پاکتاوکردنی جەستەیی و کولتوری کردەوە. دوای جەنگی جیهانیی دووەمیش، لەپێگەى گەلی کورددا هیچ گۆڕانکارییەک رووی نەدا. کۆماری دیموکراتیکی مەهاباد لەئەنجامی سەوداو مامەڵەى دەوڵەتەکاندا رووخێنرا. بەکورتی ئەوە سەد ساڵە، هەڵسوکەوت و نزیکایەتیی داگیرکەران و سیستمی هەژمونگەراو باڵادەست هەوڵدەدا، کەکوردو کوردستان نەبن بەهیچ، بەڵام بێگومان ئەگەر بەشێوەی یەکپارچەیی و یەکگرتووانەش نەبووبێت، هەر کورد لەهەر چوار پارچەى کوردستاندا بەرخودان و بەرەنگارییان پێشخستووە، بەڵام بەداخەوە سەرباری پێشکەشکردنی سەدان هەزارو بگرە زیاتر لەملیۆنێک شەهید، هێشتاش پێگەو کیانی کوردستان مسۆگەر نەکراوە. یان ئەگەریش بڵێین، دڵنیاییەک بۆ باشووری کوردستان هەیە، بەڵام هەر سێ پارچەکەى تر لەیاساو دەستووری دەوڵەتەکاندا هیچ مافێکى گەلی کورد قبوڵ نەکراوە. لەباکووری کوردستان هەبوونی گەلی کورد قبوڵ ناکرێت. دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا بەپشتیوانیی و هاوکاریی هێزە باڵادەستەکان هەوڵدەدات، گەلی کورد لەڕیشەوە دەربهێنێت. لەوێدا هەموو کردەوەکانی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا لەبازنەى سڕینەوەو پاکتاوکردندایەو لەدەرەوەى ئەو سیاسەتە هیچی تر قبوڵ ناکات. لەڕۆژئاوای کوردستان گەلی کورد لەناو پێشهاتەکانی شەڕی ناوخۆی سوریادا شۆڕشی خۆی ئەنجامدا. لەدژی هەموو هێرشەکان بۆ لەناوبردن و تێکشکاندن بەرخودان و بەرەنگارییەکى مێژوویی ئەنجامداو وەک ئەستێرەیەک لەجیهاندا درەوشایەوە. سەرباری ئەوەى بەتێپەڕبوونی کات بووە شۆڕشی جیهانی و لە (١٠)هەمین ساڵی خۆیدایەتی، بەڵام هیشتا مەترسیی لەناوبردنی لەسەرەو هەوڵ بۆ لەناوبردنی دەدرێت. بەهۆی ھێرشەکانی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیاوە، هەبوونی شۆڕش هێشتا نەبووەتە هەبوونێکی یاسایی و فەرمی. لەڕۆژهەڵاتی کوردستان سەرباری ئەوەى سەد ساڵ بەرخودان و بەرەنگاری کراوە، بەڵام مافی گەلی کورد قبوڵ نەکراوە، حزب و رێکخستنەکانی کورد لاواز کراون. رژێمی ئێران بەقسەى ‹ئێمە برای یەکترین› لەلایەکەوە کار بۆ تواندنەوە دەکات و لەلایەکی تریشەوە هەموو جۆرە گوشارو هێرشێک بۆ سڕینەوەو پاکتاوکردن ئەنجامدەدات. لەباشووری کوردستان تاوەکو ئاستێک پێگەو کیانێک دەستەبەر کراوە. بەرخودان لەباشووری کوردستان، دەرفەتە ئافرێنراوەکانی تێکۆشانی بزووتنەوەى ئازادی و دۆخی قەیران و هاوسەنگیی نێودەوڵەتی یەکانگیر بوون و لەئەنجامدا پیگەو قەوارەی باشووری کوردستان پەسەند کرا. مافی گەلی کورد لەدەستووری عێراقدا چەسپێنرا، بەڵام لەبەرئەوەى کێشەى کوردو کوردستان کێشەیەکى یەکپارچەیەو پەیوەستن بەیەکەوە، هەڵوێستی دوژمنانی گەلی کوردیش بەرامبەر بەگەلی کورد یەک هەڵوێستە، بەو هۆیەوە پێگەو قەوارەی باشووری کوردستان بەتەواوەتی مسۆگەرو دڵنیاکەرەوە نییە. لەبەر ئەوانەش، وادیارە دۆخی کوردستان وەک دۆخی سەردەمەکانی جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم نەبێت، چونکە دۆخەکە گۆڕاوە. نە دوژمنانی گەلی کورد وەک خۆیان ماونەتەوەو نە گەلی کوردیش وەک پێشترە. بەپێی ئەو دۆخەى لەگۆڕێدایە، گەلی کورد لەهەموو کاتێک زیاتر خۆی بە رێکخستن کردووە. لەهەر چوار پارچەشەدا بەرخودانێک و بەرەنگارییەک هەیە، تەنانەت لەتێکۆشانی بزووتنەوەى ئازادیدا ئەو بەرخودانەی ئێستا لەئاستی بەرخودانی هاوبەشدا بەڕێوەدەچێت، بەڵام سەرباری ئەوەش مەترسییەکان زۆرن. بەتایبەت لەلایەن دەوڵەتی تورکیای داگیرکەرەوە، کە فەرماندەیی و پێشەنگایەتیی هێزە داگیرکەرەکان دەکات و هەوڵدەدات پێگەى باشوورو هەموو دەستکەوتەکانی تری کوردو کوردستان لەناو ببات. ئێمە ئەو راستییەمان لەهەموو روویەکەوە لەکاتی ریفراندۆمی ٢٠١٧دا بینی. دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا زیاتر لەعێراق کاردانەوەى نیشانداو دەستی بەجموجوڵ کردو بووە هۆکاری تێکشکاندنی ئەنجامەکانی ریفراندۆمەکە. ئەو رووداوانەشی لەدوای ریفراندۆم روویاندا روون و ئاشکران. دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر لەبنەڕەتدا لەبەر دوو هۆکار ئەو کارانە ئەنجام دەدات. یەکەم: ئەو دەوڵەتە لەسەر بنەمای عەقڵیەتی نەتەوە – دەوڵەت دامەزراوە. لەو عەقڵییەتدا جگە لەتورک و تورکایەتی هیچ کەسێکی تر مافی هەبوونی نییە. هەر خۆی هەموو راپەڕینەکان لەمێژووی کۆماری تورکیادا بۆ ئەو هۆکارە دەگەڕێنەوە. بەکورتی تورکیای داگیرکەر، هەبوونی گەلی کورد قبوڵ ناکات، بۆیە دەبێت گەلی کورد هیچ مافێکى نەبێت. دووەم: ئەو هەڵسوکەوت و نزیکایەتییە نەک تەنها لەباکوور، بەڵکو دەیەوێت لەهەموو شوێنەکانی کوردستاندا پێشیبخات. هەر خۆی جگە لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەرسێ پارچەکەى تر بەخاکی خۆی دەزانێت. بەپێی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر، رۆژئاواو باشووری کوردستان بەشێکن لەسنوورە میللییەکانی. ئەوەش تاوەکو دێت زیاترو بەشێوەیەکى ئاشکراتر باسی لێدەکەن و هەوڵدەدەن تاوەکو ٢٠٢٣ رۆژئاواو باشووری کوردستان بخەنە ناو سنوورەکانی خۆیانەوە. ٢٠٢٣ هەم سەد ساڵەى دامەزراندنی کۆماری تورکیایەو هەمیش کاتی هەڵبژاردنی گشتییە لەتورکیا. بۆیە مەترسی و دوژمنایەتیی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا نەک تەنها بۆ باکووری کوردستان، بەڵکو بۆ سەر رۆژئاواو باشووری کوردستانیش هەیە. هەر خۆی کاتێک مرۆڤ لەوتەو کردەوەکانی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر ورد دەبێتەوە ئەوەی بەهەموو شێوەیەک بۆ روون دەبێتەوە. هاوکات دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر لەو بڕوایەدایە، کە بەدروستکردنی پەیوەندییەکى بەهێز لەگەڵ ئێراندا دەتوانێت رێگری لەوە بکات، کە لەڕۆژهەڵاتی کوردستاندا بۆ هەبوونی گەلی کورد شتێکی باش و ئەرێنی پێش بکەوێت. هەر خۆی لەهەموو پەیوەندییەکانیدا ئەوە وەک کارو ئەرکێکی بنەڕەتی و سەرەکی بۆ خۆی دەزانێت و کاری بۆ دەکات. بەکورتی لەدۆخی ئێستادا دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر گەورەترین مەترسییە بۆ هەموو کوردستان. بێگومان دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر کاتێک ئەو هەموو کارانە دەکات، لەلایەن هێزە نێودەوڵەتییەکانەوە پشتیوانی زۆر بەهێزی لێدەکرێت. ئەویش لەو بڕوایەدایە، کە دەوڵەتێکى گرنگ، بەهێزو خاوەن پەیوەندیی ستراتیژییە لەگەڵ هێزە گەورەکاندا. بۆ ئەوەش هیچ یەک لەو هێزە گەورانە جگە لەهەندێک رەخنە هیچ کارێکی گرنگ لەبەرامبەریدا ئەنجام نادەن. لەمێژووی گەلی کورددا نمونەى ئەو هەڵسوکەوت و رەفتارەی زلهێزەکان زۆرو زەوەندە. دیسانەوە لەپارچەبوونی کوردان زۆر سوود وەردەگرێت. لەئێستادا سەرباری ئەوەی، کە رۆژانە بکوژی گەلی کوردە، بەڵام دیسانەوە دەتوانێت هەندێک کورد بەلای خۆیدا رابکێشێت. بەداخەوە پارچەبوونی ناوماڵی کورد بووەتە هۆی ئەوە هێزە داگیرکەرەکان هەندێک کورد بەلای خۆیاندا راکێشن و لەبەرامبەر کوردانی تر بەکاریان بهێنن. لەو دۆخەى ئێستادا ئەوەى، کە بەزۆری دەوڵەتە داگیرکەرەکان بەتایبەتی دەوڵەتی تورکیا پەنای بۆ بردووەو ئەنجامی دەدات راکێشانی هەندێک کوردە لەدژی هەندێک کوردی تر. بەداخەوە ئەوەش لەلایەن پارتییەوە ئەنجامدەدرێت. پارتی لەو بڕوایەدایە بەو شێوەیە لەجموجوڵ و هەڵسوکەوتکردن دەتوانێت پێگەکەى ئێستای بپارێزێت، بەڵا بەداخەوە بەو شێوەیە نابێت، چونکە محەمەد عەلی یونس گەورە راپەڕیوی کورد (لەچیای ساسۆن لەسەرەتای سەدەی ٢٠ لەباکووری کوردستان) دەڵێت «ئەگەر ئێمە بکەن بەخواردنی بەیانی، تۆ دەکەن بەخواردنی نیوەڕۆ» رێک باسی ئەوە دەکات، کەدوژمن کار بۆ ئەوە دەکات یەک بەیەک لەسەر دەستی یەکتر لەناومان ببات. لەبەرئەوەش دەبێت بەخێرایی کورد یەکگرتووانە بجوڵێتەوە و لەبەرامبەر دەوڵەتی تورکیای داگیرکەردا خۆی بکاتە خاوەن یەک هەڵوێست و یەک وەستانەوە. ئەوە تاکە شتە، کە دڵنیایی هەبوونی گەلی کورد مسۆگەر دەکات. هەڵوێست و وەستانەوەی وڵاتپارێزیش هەر ئەوەمان بەسەردا دەسەپێنێت. لەبەرئەوەیە راگەیاندراوەکەى کەجەکە بە تەواوەتی پشت بەو جۆرە هەڵوێست و وەستانەوەیە دەبەستێت. لەبەرامبەر دوژمنی هاوبەش، بەرخودانی هاوبەش. لەدژی هێرشکاری بۆ سەر هەموو شوێنێک، بەرخودان لەهەموو شوێنێکدا. دەبێت هەموو کەس ئەوە بزانێت، کە تێکۆشان لەدژی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر لەپێش هەموو شت و هەموو کەسێکەوە بۆ خۆی پێویستە. نابێت هیچ کەس و هیچ پارچەیەکى کوردستان خۆی لەدەرەوەى ئەو هێرشانە و لەدەرەوەى ئەو بەرخودانە ببینێت. هێرش بۆ سەر هەموو کەسێکە و بۆ سەر هەموو شوێنێکە، دەبێت بەرخودانیش بەو شێوەیە بێت. بۆیە دەبێت هیچ کەسێک ئەو هەڵمەتە، کە لەلایەن کەجەکەوە دەستیپێکردووە بەهەڵمەتی حزبێک، یان پارچەیەکی نەزانێت، بەڵکو دەبێت هەموو کەسێک ئەو هەڵمەتە بۆ ئازادیی کوردستان بەهەڵمەتێکی ناچاری بۆ خۆی بزانێت.
.jpg)
ھاوڵاتی بەپێی یاساکانی ئێران و لەسەر بنەمای حوکمی یاسا ئیسلامییەکان، چوار گروپ پەتی سێدارە دەیانگرێتەوە کەبریتین لە(کوشتنی بەئەنقەست (قتل و قصاص)، تاوانی سێکسی یان دەستدرێژی سێکسی (زینا)، هەڵگەڕانەوە لەدین (ئیرتیداد)، (الإفســــاد فی الارض) کەهەڵێنجانی زۆری بۆکراوەو خۆی لە راپەڕینی چەکدارانە لەدژی حکومەتی ئیسلامی و ناپاکایی لەبەرامبەر هەموو یاساو رێساکان و ماڵ و دارایی حکومی ئیسلامی دەبینێتەوەو بەتاوانی گەورە لەقەڵەمدەدرێت) کەکۆماری ئیسلامیی ئێران بەهۆی زیاترین جێبەجێکردنی ئەم سزاو یاسایانەوە بووەتە یەکەم وڵاتی ئیسلامی و دووەم وڵاتی جیهان دوای وڵاتی چین کەزیاترین لەسێدارەدانی تێدا ئەنجامدەدرێت. کوشتنی بەئەنقەست (قتل) بەپێی یاساکانی ئێران، دادگاکانی ئەو وڵاتە ناتوانن سزای هیچ تۆمەتبارێکی کوشتنی بەئەنقەست کە تاوانەکەی لەسەر ساغبووبێتەوە و وەک تاوانبار لەقەڵەم بدرێت هەڵوەشێننەوەو ئەو بڕیارە تەنها لەدەستی سکاڵاکار یان خاوەن و لێپرسراوی خوێنیی کوژراوەکەدایەو هیچ جۆرە لێخۆشبوونێکی حکومی و دادوەریی نایگرێتەوە. دەستدرێژی سێکسی (زنا) دەستدرێژیی سێکسی کە بەپێی یاساو رێساکانی ئیسلام داڕێژراوە، هەر تۆمەتبارێک لەدەرەوەی یاساو رێساکانی ئیسلام پەیوەندیی سێکسی خوازراو یان نەخوازراو (زۆرەملێ) ببەستێت دەکرێت سزای سێدارە بیگرێتەوە ئەگەرچی مەرج نییە لەسێدارە بدرێت، چونکە سزای زۆری دیکە بۆ ئەو دەستدرێژییە هەیەو سێدارە قورسترین و دوا قۆناغی سزای ئەو تۆمەتبارانەیە کە بەدەستدرێژیکار لەقەڵەمدەدرێن. هەڵگەڕانەوەی لەدین و ئایینی ئیسلام (ارتداد) هەرکەسێک لەدینی ئیسلام هەڵگەڕێتەوە و جوێن و تۆمەتی ناڕەوا بخاتە پاڵ (پێغەمبەری ئیسلام) و ببێتە هۆی تێکدانی ئاسایشی گشتی دەکرێت بەپێی توندترین سزای تایبەت بەو تاوانە، لەسێدارە بدرێت کە ئەم سزایەش دەکرێت لێخۆشبوون بیگرێتەوە و تۆبەکردنیش یان بوون بەتەواب سزاکە هەڵەوەشێنێتەوە. (الإفساد فی الأرض) بەپێی یاسای تاوان لەئێران هەر کەسێک یان کەسانێک بەشێوەیەکی بەربڵاوو فراوان تاونێک ئەنجام بدەن و ببنەهۆی زیانگەیاندن بەتەندروستیی گشتی و بەشداربن لەتاوانی دژە ئاسایشی ناوخۆو دەرەوەی وڵات و بڵاوکردنەوەی درۆو تۆمەت، کێشە دروستکردن لەسیستمی ئابوریی گشتی وڵات، ئاگربەردان و وێرانکاریی ماڵ و حاڵی گشتی، بڵاوکردنەوەی ماددەی ژەهراوی و مەترسیدارو میکرۆبی و کوشندە، دروستکردنی کۆڕو کۆمەڵی تاوان و لەشفرۆشی و هاوکاریی لەتێکدانی سیستمی گشتیی وڵات، تێکدانی ئاسایش و زیانگەیاندنی بەتەندروستیی جەستەیی گشتی یان دارایی گشتی و تایبەت، یان ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و لەشفرۆشی لەئاستی بەرفراوان، بەتاوانبارێکی گەندەڵکار یان (مفسد في الارض) لەقەڵەم دەدرێت و سزای سێدارە دەیگرێتەوە. ژنی دووگیان و مێردمنداڵ لەسێدارە نادرێن لەیاسای سزاکانی سێدارەی کۆماری ئیسلامی ئێراندا هاتووە: هەر ژنێک کەسزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێنرابێت و دووگیان بێت، دوای لەدایکبوونی منداڵەکەی و بەپێی نووسراوی پزیشک تا دوو ساڵ شیر دەدات بەو منداڵەو دواتر سزاکەی بەسەردا جێبەجێ دەکرێت، هەروەها هەر کەسێکیش کە تەمەنی لە (18) ساڵ کەمتر بێت و تاوانێکی کوشتن یان هەر تاوانێکی دیکەی ئەنجام دابێت کە بووبێتە هۆی سەپاندنی سزای سێدارە، نابێت لەسێدارە بدرێت تا ئەوکاتەی تەمەنی دەگاتە (18)ساڵ، بەڵام بەهیچ شێوەیەک بەهۆی تەمەنی کەمی هیچ تاوانبارێک سزای سێدارە هەڵناوەشێتەوە. رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران سزای سێدارە یەکلایی دەکاتەوە هەر بڕیارێک لەلایەن دادگاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ جێبەجێکردنی دوا قۆناغی سزای لەسێدارەدان دەبێت لەلایەن عەلی خامنەیی، رێبەری ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، واژۆ بکرێت و دواجار سەرۆکی دەزگای داد لەو وڵاتە بڕیار دەدات کەسزای سێدارە جێبەجێ بکرێت یان نا، لەکاتێکدا خامنەیی دەتوانێت هەموو بڕیارێکی سێدارە جگە لەسزای سێدارەی تایبەت بەکوشتنی بەئەنقەست نەبێت رابگرێت، بەڵام ئەویش توانای هەڵوەشاندنەوەی ئەو سزایەی بۆ هیچ بکوژێک نییە تەنها دەتوانێت داوای دانیشتنی دادگای پێداچوونەوە بۆ ئەو بەرپرسە باڵایانەی کۆماری ئیسلامی ئێران بکات کەسزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوە. ئەو ئایین و نەتەوانەی زیاترین حکومی سێدارەیان بەسەردا دەسەپێت ئامارە فەرمی و نافەرمییەکان ئاماژەن بەوەی کەزیاترین کورد وەک نەتەوەو دوای ئەوانیش باوەڕدارانی ئایینی (بەهایی) لەساڵی (1978) واتە لەکاتی هاتنەسەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لەئێران لەسێدارە دراون کەتەنها ژمارەی لەسێدارەدراوانی بەهاییەکان روونە کە دەگاتە (202) کەس. کۆمارێک لەسێدارە ساڵی (1988) بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی، رێبەری پێشووی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ هێرشکردنە سەر رۆژهەڵاتی کوردستان و دوای سێ مانگ شەڕو پێکدادان ژمارەیەک چالاکی سیاسی و پێشمەرگەی پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دەستگیرو زیندانیی کران و دواتر بەفەرمانێکی دیکەی خومەینی نزیکەی چوار هەزارو (482) کەس لەزیندانیانی سیاسی و نەیارانی کۆماری ئیسلامی بەشێوەیەکی نهێنی لە (48) سەعاتدا لەسێدارە دران و لەگۆڕی بەکۆمەڵدا ژێرخاک کران کەژمارەیەکی زۆر لەو زیندانیانە هەر ئەو چالاکوان و ئەندامانەی پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بوون کە لەجەنگی نێوان ئەوان و کۆماری ئیسلامیدا دەستگیرو زیندانیی کرابوون، دواتر ئەو فەرمانەو بڕیاری سێدارەدانە بەکۆمەڵەکە ئاشکرابوو و کۆماری ئیسلامی رایگەیاند ژمارەی لەسێدارەدراوان هەزارو (879) کەس بوون کەزۆربەیان ئەندامانی (موجاهیدینی خەلقی ئێران) بوون، ئەم رووداوەش بەڕووداوی لەسێدارەدانەکانی (88) ناوی دەهێنرێت و نەتەوەیەکگرتوەکانیش داوای روونکردنەوەی لەبەرپرسانی ئەو وڵاتە کردووە سەبارەت بەو رووداوانە. زیاترین ژنی کورد لەسێدارە دراون فاتمە کەریمی، توێژەرو چالاکی بواری ژنان لەنووسینێکدا تایبەت بەڕووداوەکانی ساڵی (1988) لەئێران ئاشکرای کردووە کەکۆماری ئیسلامی ئێران یەکەم ژنی سیاسی کوردی بەناوی (مەستورە شاسواری) خەڵکی شاری سەقز گوللـەباران کردووە دوای ئەویش (43) ژنی دیکەی لەڕۆژهەڵاتی کوردستان لەهەمان ساڵدا بەتۆمەتی دژایەتی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسێدارە یان بەگوللـەباران کوشتوەو دوایین نموونەی لەسێدارەدانی ژنانی سیاسی و تێکۆشەر لەڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران (شیرین عەلەم هولولی) خەڵکی ماکۆ بوو کە لەساڵی (2010) لەسێدارە دراو بووە سیمبولێکی تێکۆشان لەمێژووی کورددا. کۆماری ئیسلامی ئێران چۆن کورد دەخاتە داوی سێدارەوە وەک لەپێشەکی راپۆرتەکەدا ئاماژەی پێکرا بەپێی یاساکانی ئێران هەر جۆرە دژایەتییەکی حکومەت و دەسەڵاتی ئەو وڵاتە دەکرێت بخرێتە خانەی جەنگ لەگەڵ دینی ئیسلامدا، بۆیە هەر چالاکوانێکی سیاسیی کورد ئەگەر دژایەتی حکومەت و دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بکات یان ببێتە ئەندامی پارتە کوردییەکانی نەیاری کۆماری ئیسلامی ئێران، دەکرێت بچێتە ئەو خانەیەوەو سزای سێدارەی بەسەردا بسەپێت کە هەندێکجار دادگاکانی ئەو وڵاتە بەسودوەرگرتن لەیاسای کوشتنی بەئەنقەست، مەرگی چەکدارانی سەر بەحکومەت و پلەدارە سەربازییەکانی ئێران دەخەنە ئەستۆی چالاکوانانی سیاسی و بەمەش سزای سێدارە بەهیچ جۆرێک هەڵناوەشێتەوەو جێبەجێ دەکرێت. زیندانی ورمێ دەنگی کورد دەخنکێنێ دوای ئازادبوونی دوو زیندانیی سیاسی کورد لەزیندانی ورمێ ، ئاشکرابوو کە لەنێوان ساڵانی (1991) تا (2019) تەنها لەزیندانی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی کوردستان (52) زیندانیی سیاسیی کورد لەسێدارەدراون، هەواڵەکەش لەلایەن دوو چالاکوانی سیاسیی کورد بەناوەکانی محەمەد نەزەری و عوسمان مستەفاپور بڵاوکرایەوە کەدوای زیاتر لە (25) ساڵ لەزیندان ئازاد کرابوون، ئەو دوو کەسە رایانگەیاندووە: لەنێو ئەو زیندانییە سیاسییانەدا کە لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بەتۆمەتی ئەندامبوونیان لەپارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لەماوەی ئەو (28) ساڵەدا لەسێدارەدراون، کوردی بەشەکانی دیکەی کوردستان لەهەر سێ پارچەکەی دیکەی کوردستان هەیە. ژمارەی راستەقینەی لەسێدارەدراوان دەشاردرێتەوە ساڵی (2015) بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیی لەشەش مانگدا (694) کەس لەئێران لەسێدارە دراون و ئەمەش بەڕەشترین ساڵی لەسێدارەدان لەمێژووی کۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدراو دواتر بەرپرسانی حکومەتی ئەو وڵاتە لە روونکردنەوەیەکدا رایانگەیاند لەو ژمارەیە (650) کەسیان بەتاوانی بازرگانی کردن بەماددەی هۆشبەرەوە سزای سێدارەیان بەسەردا سەپاوەو ئەم راپۆرتەش لەکاتێکدابوو کەئێران و وڵاتانی (5+1) لەڕوداوێکی مێژوییدا رێککەوتنی ئەتۆمییان لەگەڵ ئەو وڵاتە ئەنجامداو ئەو ژمارە زۆر لە سێدارەدانانەش هیچ کاریگەرییەکی لەهەڵوێستی نێودەوڵەتیی و جیهانیی لەدژی کۆماری ئیسلامی ئێران نەبوو. ریکخراوی هەموان لەدژی سێدارە (ECPM) کە لەبنەڕەتدا رێکخراوێکی نێودەوڵەتی لەدژی سزای سێدارەیە لەجیهان، لەڕاپۆتێکیدا ئاماژەی بەوە کردووە کەساڵی (2010) تاساڵی (2015) لەئێران سێ هەزار و (581) سزای لەسێدارەدان لەلایەن دادگای شۆڕشی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە سەپێندراوە کە بەو پێیە لەهەر ساڵێکدا (706) کەس لەسێدارە دراون دەکاتە (70%) لەکاتێکدا ئەو لەسێدارەدانانە بەنهێنی ئەنجام دراوەو بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران ئامارەکانیان بڵاونەکردووەتەوە. رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش بەپشتبەسن بەهەواڵی تایبەت بە لەسێدارەدان لەئێران لەساڵی (2016) بڵاوی کردووەتەوە لەو ساڵەدا (567) کەس لەئێران لەسێدارە دراون کە ئەگەر بەراورد بکرێت بەژمارەی دانیشتوانی، ئەوە یەکەم وڵاتە لەجیهاندا کە زیاترین سزای سێدارەی تێدا جێبەجێکراوەو دەکرێت. رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران (Iran Human Rights) بڵاوی کردووەتەوە کە لەساڵی (2018) لانیکەم (273) کەس لەسێدارە دراون و ئەو ژمارەیەش لەساڵی (2019)دا بۆ (280) لەسێدارەدراو بەرزبووەتەوەو دواتریش ناوەندی چاودێریی مافەکانی مرۆڤی ئێران (hrm) بڵاوی کردووەتەوە لەشەش مانگی سەرەتای ئەمساڵ (2020) زیاتر لە (100) کەس لەئێران لەسێدارەدراون و تەنها (30) کەسیان بەئاشکرا لەسێدارە دراون و (79) کەس بەشێوەیەکی نهێنی لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بڕیاری سێدارەیان بەسەردا جێبەجێکراوە. هاوکات رێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤی کوردستان لەسەر ئەو ئامارانەی رێکخراوەکانی ئێران روونکردنەوەیەکی بڵاوکردووەتەوەو ئاماژەی بەوەکردووە کە نزیکەی (18.5%)ی ئەو کەسانەی لەئێران لەسێدارە دەدرێن کوردن و ژمارەیەکی بەرچاویشیان چالاکوانی سیاسین، ئەوە لەکاتێکدایە هیچ رێکخراوێکی کورد لەڕۆژهەڵاتی کوردستان ئامارێکی وردی لەسەر لەسێدارەدراوانی سیاسیی کورد لەئێران بڵاونەکردووەتەوە. بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران، لەساڵی (2018دا (273) کەس لەئێران لەسێدارە دراون کە لەو ژمارەیە (13) کەسیان تەمەنیان لە (18)ساڵ کەمتر بووەو (5) کەسیشیان ژن بوون و (188) کەسیشان کەدەکاتە (69%)ی سزادراوانی سێدارە بەتۆمەتی کوشتن لەسێدارە دراون. ئەو رێکخراوە ئاماژەی بەوەکردووە کە لە (40) ساڵی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێراندا زیاتر لەشەش هەزار کەس لەو وڵاتە سزای سێدارەدانیان بەسەردا جێبەجێکراوە بەپێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەکان لەو ژمارەیە (80%) کەسیان بە تاوانی کوشتن سزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوەو (11%) لەسێدارەدراوانیش تایبەتن بەدۆسیەی ماددەی هۆشبەر لەئێران. جێبەجێکردنی سزای سێدارە لەئێران لەکاتێکدایە بەپێی ئامارەکانی رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی؛ دوو لەسەر سێی وڵاتانی جیهان سێدارەیان قەدەغە کردووەو (100) وڵاتیش سەرەڕای ئەوەی بایاسا سزای سێدارەیان هەیە بەڵام لەکرداردا ئەو یاسایە جێبەجێ ناکرێت و لەکارکەوتووەو وڵاتی روسیا لەساڵی (1996) تائێستا هیچ کەسێکی لەسێدارە نەداوەو تەنها وڵاتی چین لەڕووی ژمارەی لەسێدارەدان پێش ئێران کەوتووەتەوە ژمارەی جێبەجێکردنی سزای سێدارەی ئەو وڵاتە لەساڵێکدا دەگاتە زیاتر لەهەزار کەس.
شاناز حه‌سه‌ن رێکخراوه‌کانى ژنان پێیانوایه له‌باربردنى منداڵ، پێویستى به‌یاسایه‌کى تایبه‌تمه‌ند هه‌یه که‌ناکرێت له‌ناو پرۆژه یاسایه‌کى دیکه‌دا مادده‌یه‌کى بۆ ته‌رخانبکرێت وەکو ئەوەی کەهەفتەی رابردوو پەرلەمانی کوردستان پەسەندی کرد. یاساى ماف و ئه‌رکى نه‌خۆش له‌په‌رله‌مانى کوردستان په‌سند کرا، ژنانى دوو گیان ئه‌گه‌ر نه‌خۆشییه‌کى ترسناکیان هه‌بێت لیژنه‌ى پزیشکى ده‌توانێت بڕیار له‌سه‌ر له‌باربردنى مناڵه‌که‌یان بدات، له‌وه زیاتر به‌هیچ پاساوێک ژنان بۆیان نییه منداڵ له‌باربه‌رن. مادده‌ى حه‌وته‌مى یاساکه که‌تایبه‌ت بوو به‌له‌باربردنى منداڵ زۆرترین گفتوگۆى له‌سه‌ر کرا که‌تێیدا هاتووه «ئافره‌تى دووگیانى تووشبوو به‌نه‌خۆشییه‌کى ترسناک که‌مه‌ترسیى راسته‌قینه له‌سه‌ر ژیانى دروستبکات، ده‌کرێت دواى ره‌زامه‌ندیى نه‌خۆش و هاوژینه‌که‌ى و به‌بڕیارى لیژنه‌یه‌کى پسپۆێ که له پێنج پزیشک که‌متر نه‌بێت، به پشکنینێک که له‌که‌رتى گشتى کردبێتی، کۆرپه‌که‌ى له‌بارببرێت، جگه له‌م حاڵه‌ته له‌باربردنى منداڵ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک قه‌ده‌غه‌یه«. رێکخراوه‌کانى ژنان پێیان وایه له‌باربردنى منداڵ پێویستى به‌پرۆژه یاسایه‌کى تایبه‌تمه‌ند هه‌یه نه‌ک ته‌نیا به بڕگه‌یه‌ک له‌ناو پرۆژه یاسایه‌کدا جێى بکرێته‌وه. به‌هار مونزیر، به‌ڕێوه‌به‌رى ریکخراوى خه‌ڵک بۆ گه‌شه‌پێدان، له‌لێدوانێکدا به وت» له‌ده‌رکردنى ئه‌و بڕیار و یاسایانه‌دا ده‌بێت رێکخراوه‌کانى ژنان و شه‌ڵته‌رو ئه‌و لایه‌نانه وه‌ربگیرێت که رۆژانه به‌رکه‌وتنیان له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌تانه‌دا هه‌یه‌و کارى له‌سه‌رده‌که‌ن، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو لایه‌نه سلبى و ئیجابیه‌کانى بابه‌ته‌که شیبکرێته‌وه و له‌به‌رچاو بگیرێت، بۆیه دیاره کەئه‌م پرۆژه‌یه په‌له‌په‌لى زۆرى پێوه دیاره«. جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه« له‌ئه‌وروپاش له‌باربردنى منداڵ کاتى بۆ دانراوه، ئێمه‌ش هیچ کات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نین له‌ته‌مه‌نێکى گه‌وره‌ى منداڵدا په‌نا بۆ له‌باربردن ببرێت، به‌ڵام پێویسته ئه‌وه به‌ماف به‌رجه‌سته‌بکرێت که ته‌نیا دایکه‌که ده‌توانێت بڕیار له‌سه‌ر مانه‌وه یان نه‌مانى کۆرپه‌له‌که‌ى بدات، پێویستى به‌مۆڵه‌تى باوکه‌که نه‌بێت». به‌هار مونزیر وه‌ک رێکخراوه‌کانى ژنان ئه‌وه‌شى وت»ئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین که‌هۆشیارى بڵاوبکرێته‌وه، که منداڵه‌که دروست نه‌بێت، به‌ڵام که دروستبوو پێویسته به‌یاساى تایبه‌تمه‌ندو گونجاو مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ بکرێت و چاره‌سه‌رى بۆ بکرێت، چونکه به‌سه‌دان ژن له‌ده‌ره‌وه‌ى نه‌خۆشخانه‌کان له‌باربردن ده‌که‌ن و گیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن». به‌هار مونزیر ئه‌وه‌شى ئاشکراکرد رۆژانه حاڵه‌ت هه‌یه‌و سکپڕى له‌ده‌ره‌وه‌ى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى رووده‌دات، بۆیه پێویسته ئه‌و که‌سانه‌ى له‌بواره‌که‌دا کارده‌که‌ن زۆر به جددى کار له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه بکه‌ن و گرنگى پێبدرێت. وه‌ک به‌ڕێوەبه‌رى رێکخراوێک وتیشى» نابێت ته‌نیا وه‌ک مافى نه‌خۆش سه‌یرى ئه‌م که‌یسه بکرێت، به‌ڵکو پێویسته رێگه‌چاره‌یه‌کى بۆ بدۆزرێته‌وه که‌چاره‌سه‌رى کێشه‌کانى رۆژانه‌ى ناو ژیانى خه‌ڵک بکات، که ساڵانه چه‌ندین که‌س به‌و هۆکارانه کۆتایى به‌ژیانى دێت». ئه‌ڵماس سه‌میع، سکرتێرى کۆمه‌ڵه‌ى ئافره‌تانى کوردستان، له‌لێدوانێکدا به وت»وه‌ک حزبى شیوعى و بیروباوه‌ڕى تایبه‌تى خۆمان ئێمه زیاتر لایه‌نه مرۆڤایه‌تیه‌که به‌لامانه‌وه زۆر گرنگه، بۆیه تاکه‌که به‌پێى ئه‌و بارودۆخه‌ى تێیدایه بڕیار له‌سه‌رى ده‌درێت، واته به‌گشتى له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندى تاکین و ئافره‌تیش، به‌مه‌رجێک ئه‌و تاکه دەرهاویشته‌ى خراپى نه‌بێت بۆ سه‌ر کۆمه‌ڵگه«. هه‌روه‌ها وتیشى» ئه‌م بابه‌ته بابه‌تێکى ورده‌و زۆر حه‌ساسه، پێویسته زۆر به‌وردى یاساکه تایبه‌ت بێت و کارى له‌سه‌ربکرێت، چونکه به گرنگى ئافره‌ت و منداڵ ده‌بێت پرۆژه‌که ئاماده‌بکرێت، به‌و پێیه‌ى مافى ئافره‌ته‌که نه‌فه‌وتێت». ئه‌ڵماس سه‌میع، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه« پێویسته هۆکارى دروست بونى سکپریه‌که رونبکرێته‌وه و کارى له‌سه‌ربکرێت، هه‌ر ئه‌وه‌ش له‌یاساکه‌دا جێگیربکرێت بۆ ئه‌وه‌ى ببێته هاوکار بۆ ئافره‌ته‌که‌و مافى کۆرپه‌له‌کەش بپارێزرێت». هیوا که‌ریم، وته‌بێژى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى توندوتیژى ئافره‌تان و خێزان ، له‌لێدوانێکدا به وت» له‌پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیریدا حاڵه‌ت هه‌یه که‌ده‌یانه‌وێت منداڵه‌کانیشیان له‌ناوبه‌رن، که‌ئه‌مه شتێکى ئاساییه، به‌ڵام له‌ده‌ره‌وه‌ى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى چه‌ندین حاڵه‌تمان هه‌یه، که‌ئه‌مه کێشه‌که‌یه‌و سکپڕى هه‌یه رووده‌دات و به‌رده‌وامبوونى هه‌یه«. هه‌روه‌ها وتیشى» پێویسته ئه‌مه به‌پڕۆژه یاسایه‌کى ورد دیراسه بکرێت و له‌گه‌ڵ خه‌ڵکانى یاساناس و مافناس و که‌سانى پسپۆرو کۆمه‌ڵناس و ده‌رونناس و پزیشکه‌کان کارى بۆ بکرێت، چونکه ئه‌مه شتێکى ئه‌وه‌نده ئاسان نیه، به‌ڕزگارکردنى روحى که‌سێک، له‌لایه‌کى دیکه‌وه چه‌ندین کێشه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى دیکه سه‌رهه‌ڵبدات و کۆمه‌ڵگه وێران بکرێت واته لایه‌نى کۆمه‌ڵایه‌تى و ئاینى و دابونه‌ریت له‌به‌رچاو بگیرێت». وته‌بێژى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى توندوتیژى دژى ژنان ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد»با هیچ نه‌بێت پرۆژه یاسایه‌ک ده‌ربکرێت، هه‌ر له‌کاتى ده‌رچوونیه‌وه پێویستى به‌هه‌موارکردنه‌وه نه‌بێت، که ئه‌وه له‌په‌رله‌مانى کوردستانى ئێستا چاوه‌ڕوان ناکرێت». قومریه محه‌مه‌د، سکرتێرى رێکخراوى خوشکانى ئیسلامى له‌لێدوانێکدا به وت» به‌پێى شه‌ریعه‌تى ئیسلام، منداڵ له‌دواى ئه‌وه‌ى دروستده‌بێت له‌سکى دایکیداو گیانى به‌به‌ردا ده‌کرێت، ته‌مه‌ن و قۆناغى جیاوازى هه‌یه، که‌ده‌بوایه له‌یاساکه‌دا زۆر به‌وردى ئه‌وه روونبکرایه‌ته‌وه، که نه‌کراوه‌و بۆته که‌موکوڕى یاساکه«. وتیشى»هیوادارم ئه‌م یاسایه‌و هه‌موو ئه‌و یاسایانه‌ش که له‌به‌رژه‌وه‌ندى تاکدایه، کارى پێبکرێت و ته‌نیا یاسا ده‌رکردن نه‌بێت و یاساکان وا باس بکرێت و تیشکى بکرێته‌سه‌ر که هیچ لایه‌نێک به‌جێنه‌هێلێت ببیته مه‌ترسى بۆ سه‌ر ژیانى که‌سێک». قومریه محه‌مه‌د، ئه‌وه‌شى باسکرد»له‌ده‌ره‌وه‌ى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى درستبوونى هه‌ر منداڵێک زینایه و ئه‌وه بڕیارێکى موتڵه‌قه، به‌ڵام له‌حاڵه‌تى تایبه‌تدا پێویسته به‌یاساکه روونبکرێته‌وه و چاره‌سه‌رى بۆ دابنرێت». سه‌یوان رۆسته‌م، وه‌ک یه‌کێتى ژنان ته‌نیا ئه‌وه‌نده‌ى وت» ئێمه داده‌نیشین و خاڵه به‌هێز و لاوازه‌کانى یاساکه تاووتوێده‌که‌ین و روونکردنه‌وه‌ى پێویستى له‌باره‌وه ده‌ده‌ین». وتیشى»له‌زووترین کاتدا له‌گه‌ڵ پارێزه‌رانى خۆمان و که‌سه پسپۆره‌کان کۆده‌بینه‌وه، چونکه ئه‌م بابه‌ته ورده‌و پێویستى به‌که‌سى یاسایى و پسپۆر هه‌یه«. دڵسۆز به‌کر، به‌ڕێوه‌به‌رى رێکخراوى ژیان بۆ داکۆکى له‌مافى ئافره‌ت و کێشه‌کانیان له‌لێدوانێکدا به وت» ئێمه له‌لاى خۆمانه‌وه کار بۆ پێداچوونه‌وه‌ى ئه‌و پرۆژه یاسایه ده‌که‌ین و ده‌مانه‌وێت تایبه‌تمه‌ند بکرێت، چونکه بابه‌ته‌که بۆته ئه‌مرى واقیع و رۆژانه که‌یسى له‌و جۆره زۆره«. به‌ڕێوه‌به‌رى رێکخراوى ژیان، ئه‌وه‌شى وت» له‌باربردنى منداڵ له‌هه‌موو کات و ساتێکدا له‌ده‌ره‌وه‌ى نه‌خۆشخانه‌کاندا هه‌بووه، بۆیه ده‌بێت پرۆژه یاساکه یان نه‌جوڵێنرێت، یاخود که‌بووه یاسا کار بەهه‌موو لایه‌نه‌کانى بکرێت».
ھاوڵاتی، ماردین نورەدین یەکێتی نیشتیمانی کوردستان مل نادات بۆ خواستەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان کە لەچوارچیوەی پڕۆژەیەکدا ئامادەی کردووە لەکەرکوک. یەکێتی پارتی تۆمەتباردەکات بەوەی لەسەر داوای تورکیا ماوەی سێ ساڵە نەگەڕاوەتەوە کەرکوک، بەڵام پارتی دەڵێت شارەکە لەلایەن حەشدی شەعبیەوە داگیرکراوەو بەبێ پڕۆژەی خۆیان ئامەدەنین بگەڕێنەوە. دوێنێ یه‌کشه‌ممه 20ى ئه‌یلول به‌رپرسى مه‌ڵبه‌ندى که‌رکوکى یه‌کێتى نیشتمانى کوردستان رایگه‌یاند، کێشه‌کانى که‌رکوک په‌یوه‌ندى به‌ناکۆکى پارتى و یه‌کێتییه‌وه نییه‌و «پارتى خۆى نایه‌وێت بگه‌ڕێته‌وه شاره‌که له‌به‌ر تورکیا». بەڵام پارتی دەڵێت ئەو قسانە راست نین. ئەو قسانەشی له‌باره‌گاى مه‌ڵبه‌ندى حزبەکە کرد لەکەرکوک دوای ئەوەی لایه‌نه کوردییه‌کانى شاره‌که‌ی کۆکردەوە به‌بێ ئاماده‌بوونى پارتى و تیایدا له‌باره‌ى چه‌ند پرسێکه‌وه گفتوگۆیان کرد. عەدنان کەرکوکی وتەبێژی سەرکردایەتی پارتی لەکەرکوک رایگەیاند حزبەکەی باشداری کۆبوونەوەی حزبەکان ناکات لەکەرکوک چونکە ئەو پێیوایە شارەکە «داگیرکراوە». وتیشی «قسەکانی بەرپرسی مەڵبەندی کەرکوک ئەسڵ و ئەساسیان نییەو دوورن لەڕاستییەوە، هیچ قابیلی قبوڵ نییە». عەدنان کەرکوکی بە ھاوڵاتی وت «هەتا ئەو داگیرکارییە سەربازییە لەکەرکوک بێت کە هیچ کەشوهەواو بارودۆخێکی دیموکراسی و ئاشتی و ئازادی تێدا نییە، ناتوانرێت چالاکی مەدەنی یان چالاکی سیاسی تێدا ئەنجامبدرێت، بۆیە کە پارتی بەو شێوەیە ناگەڕێتەوە کەرکوک، ئەم دەسەڵاتەی کەئەمڕۆ لەکەرکوکە بەدەسەڵاتێکی شەرعی نازانین». له‌دواى کۆبوونه‌وه‌که‌ی دوێنێی پارتە کوردییەکان لەکەرکوک محه‌مه‌د دووشیوانى به‌رپرسى مه‌ڵبه‌ندى که‌رکوکى یه‌کێتى به رۆژنامه‌نوسانى راگه‌یاند، کۆبوونه‌وه‌که له‌سه‌ر کێشه‌کانى ئه‌مڕۆى که‌رکوکه به‌تایبه‌ت ته‌عریب و هێنانى عه‌ره‌ب. سەبارەت بە پرۆسەی تەعریبکردنەوەی ناوچە کوردیەکان کە بەم دواییانە دەستی پێکردووەتەوە، عەدنان کەرکوکی وتی «کاتێک کورد دەسەڵاتی هەبوو تەعریب دەسڕایەوە، پۆستی خۆی هەبوو حاکمی شار بوو، ئەمڕۆ بەسەر کەرکوک هاتووە کێ بەرپرسە لێی ئەوان (یەکێتی) بەرپرسیارن». لەگەڵ ئەوەشدا دوێنێ حزبەکان بەبێ پارتی کۆبوونەوە، محەمەد دووشیوانی وتی «کۆبوونه‌وه‌ى لایه‌نه کوردییه‌کان بۆ ئه‌وه‌یه که یه‌کهه‌ڵوێست و یه‌کده‌نگ بین تا به‌یه‌که‌وه بڕیارو سیاسه‌تێکى هاوبه‌شمان هه‌بێت». وتیشى «له راگه‌یاندنه‌کان وا پیشانده‌درێت که‌کێشه‌کانى ئه‌مڕۆى که‌رکوک په‌یوه‌ندى به ناکۆکى پارتى و یه‌کێتییه‌وه هه‌یه، ئه‌وه‌ش دووره له‌ڕاستییه‌وه، پارتى ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت بگه‌ڕێته‌وه که‌رکوک با باره‌گاکان و سه‌رجه‌م پۆسته ئیدارییه‌کانى وه‌ربگرێته‌وه، به‌ڵام مه‌سه‌له‌که ئه‌وه‌یه پارتى له‌به‌ر تورکیا ناگه‌ڕێته‌وه که‌رکوک». به‌رپرسى مه‌ڵبه‌ندى که‌رکوکى یه‌کێتى جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه، بڕیاریانداوه لیژنه‌یه‌ک پێکبهێنن له لایه‌نه کوردییه‌کان له‌سه‌ر کێشه‌کانى که‌رکوک سه‌ردانى هه‌ردوو حکومه‌تى عێراق و هه‌رێم بکه‌ن. له‌دواى رووداوه‌کانى ١٦ى ئۆکتۆبه‌ره‌وه پارتى باره‌گاکانى له که‌رکوک داخستووه‌و تائیستاش نایه‌وێت بگه‌ڕێته‌وه که‌رکوک به‌هۆکارى ئه‌وه‌ى دۆخى شاره‌که ئاسایى نه‌کراوه‌ته‌وه. عەدنان کەرکوکی «پارتی پڕۆژەی هەیە، پڕۆژەکەشی بۆ ئاساییکردەوەی دۆخی کەرکوکە، پڕۆژەکە هەموو لایەنەکان قبوڵیانە و گفتوگۆی لەسەرە، لەچاودێری یونامی چەندین کۆبوونەوە کراوە، بەڵام هەتا ئێستا نەگەیشتوونەتە رێکەوتنی کۆتایی، بۆیە پارتی بەو شکڵە نایەتە کەرکوک کەهیچ دەسەڵاتێکی نەبێت و هیچ کەشوهەوایەکی ئازادی نەبێت». سەبارەت بەو وتەیەی مەحەمەد عوسمان کە دەڵێت یەکێتی و پارتی هیچ کێشەیەکییان نییە، پارتی دەتوانێت بێتەوە سەر پلەو پۆستەکانی پێشوی، عەدنان کەرکوکی وتەبێژی سەرکردایەتی پارتی لەکەرکوک بە ھاوڵاتی راگەیاند «پارتی بیری لەپۆست نەکردۆتەوە لەکەرکوک بیریشی لێناکاتەوە».
ھاوڵاتی بەرپرسانی رۆژائاوای کوردستان دەستیانکردووە بەگواستنەوەی ژنانی بیانیی و منداڵەکانیان کە پەیوەستبوون بەڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)ەوە بۆ دەرەوەی کەمپێکی جەنجاڵ لەباکوری خۆرهەڵاتی سوریا تابخرێنه ژێر چاکسازیی، لەهەمانکاتدا کەسانێکی تریان لەڕێگەی پارەوە هەڵهاتوون. هەندێک لەژنانی داعش لەڕێگەی ئینتەرنێنەوە هاوسەرگیریی دەکەن و بەرەو تورکیا هەڵدێن. هەسەدە مەترسیدارەکانیان جیادەکاتەوە لەپەشیمانبووەکان، ئەوەش دوای ئەوەی بۆی دەرکەوت هەندێکیان هێشتا لەپەیوەندیدان لەگەڵ بەرپرسانی گروپەکە کەدەکرێت وەکو مەترسی سەیربکرێن. ئەوانەی کەمتر توندڕەون دەبرێنە شوێنێک بۆ چاکسازیی شێخموس ئەحمەد بەرپرسێکی رۆژاڤایە، بەئاژانسی فرانس پرێسی وت (76) خێزان لەتەمموزەوە لەکەمپی هۆلەوە بۆ رۆژ گوێزراونەتەوە، دوای داوایەک کەتیایدا پەشیمانییان دەربڕیوە لەپەیوەندییان بەو گروپە تووندڕەوەوە. بەرپرسەکە باسی لەنەتەوەکانیان نەکرد، بەڵام دەسەڵاتدارانی کورد وتیان بیانیەکانی کەمپی هۆل لە (50) وڵاتی جیاوازەوە هاتوون. دوای چەندین ساڵ پێشەنگیکردنی شەڕ دژی داعش بەپشتیوانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پێشەنگیکراو لەلایەن ئەمریکاوە، کوردەکانی سوریا هەزاران گومانلێکراوی بیانییان بەندکردووە کەپشتیوانییان لەو گروپە تیرۆریستییه کردووە. لەنێو ئەمانەدا چەکدارانی گومانلێکراوی زیندانکراو هه‌ن، بەڵام هەزاران ژن و منداڵی تریش کەپەیوەندییان پێیانەوە هەیە و لەکەمپی ئاوارەکاندان -- زۆرێکیان لەچەندین خێمەی جەنجاڵی شاری هۆلدان. گروپەکانی کۆمەک بەردەوام سکاڵایان دژی دۆخی ژیان لەو کەمپە کردووە کەتێیدا نزیکەی (70) هەزار کەسن دەبن و زیاد لەنیوەیان لەخوار تەمەنی پێنج ساڵەوەن و بەرپرسانی کوردیش یەکەمین کەیسی ڤایرۆسی کۆرۆنایان لەنێو دانیشتوانەکەیدا راگەیاند لەکۆتایی ئابدا. شێخموس ئەحمەد وتی «کەمپی رۆژ فراوانکراوە بەهەماهەنگی نەتەوەیەکگرتووەکان و هاوپەیمانی نێودەوڵەتیش بۆ گواستنەوەی چەکدارانی بیانی داعش و ژن و منداڵەکانیان دوای ئەوەی داوای ئه‌وه‌یان کردووه که هۆل به‌جێبهێڵن.» وتی «کەمترین رادیکاڵه‌کانیان ئامادەی چاکسازین و داوای گەڕانەوەیان کردووە بۆ وڵاتەکانیان و تێکەڵبوونەوە بەکۆمەڵگاکانیان، پەشیمانیشیان نیشانداوە.» بەگشتی چاوەڕواندەکرێت نزیکەی (400) خێزان لەهۆلەوە بۆ رۆژ بگوێزرێنەوە، کە لەوێ لەخێمەی تایبەت بەخۆیاندا دەژین. وڵاتانی خۆرئاوا بەگشتی دوودڵن لەوەرگرتنەوەی ئەو هاووڵاتیانەیان کەپەیوەندییان بەداعشەوە کردووه لەباکوری خۆرهەڵاتی سوریا، هەرچەندە هەندێکیان ژن و منداڵیان وه‌رگرتۆته‌وه، بەگوێرەی که‌یس به‌که‌یس. هەوڵی هەڵاتن و هاوسەرگریکردن لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە بەرپرسانی رۆژاڤا وێڕای ئەوەی کەڕووبەڕووی هەڕەشەی شانە نووستووەکانی داعش دەبنەوە، تووشی چەند کێشەی دیکە دەبنەوە، وەکو هێرشی ناوەناوەی میلیشیاکانی سەر بەتورکیا، ئەمە جگەلەوەی ئەرکی چاودێری (70) هەزار خێزانی زیندانیانی داعشیان لەئەستۆیە کەزۆرێکیان بیانین و وڵاتەکانیان نایانەوێت وەریان بگرنەوە. پێشنیاری نەتەوەیەکگرتووەکان لەبارەی گەڕاندنەوەی زیندانیانی داعش بۆ ئەو وڵاتانەی لێی هاتوون، لەوانە وڵاتانی رۆژئاوا، دەنگی نەهێنا. بەگوێرەی نووسراوێکی نەشناڵ ئینترێست، ئەو پێشنیارە لە 21ی ئاب لەلایەن ئەمریکاوە ڤێتۆ کرا تاچارەنووسی (70) هەزار زیندانی بەناڕوونی بمێنێتەوە. بەرپرسانی هەسەدە ئەم زیندانیانەیان لەدوو کەمپی هۆل و رۆژدا نیشتەجێکردووە، بەڵام زیندانییەکان لەساڵی 2018وە بەردەوام هەوڵی هەڵاتن دەدەن بەتایبەت ژنان. دکتۆر ئان سپکهارد، مامۆستای زانکۆی جۆرج تاون و بەڕێوەبەری ناوەندی نێونەتەوەیی تووێژینەوەکان بۆ توندئاژۆیی پێشتر وتی «ئەو ژنانەی داعش کە لەکەمپی ئەلهول لەناوچەی ژێر کونترۆڵی کوردەکانی سوریا زیندانی کراون بەخەرجکردنی (10 تا 20) هەزار دۆلار دەتوانن بەشێوەی قاچاخ و بەشاراوەیی هەڵبێن». زیاتر وتی ژنانی داعش بەخەرجکردنی ئەو بڕە پارەیە، بەشێوەی قاچاخ لەکەمپی هۆل کە لەژێر کونترۆڵی هێزەکانی سوریای دیموکراتدایە، هەڵاتوون. ژمارەیەکیان چوونەتە ئیدلیبی سوریاو ژمارەیەکیشیان لەڕێگای ناوچە سوریایەکانی ژێر کونترۆڵی تورکیاوە خۆیان گەیاندۆتە تورکیا. ئەم بابەتە هەفتانە درێژەی هەیەو هێزەکانی سووریای دیموکرات پشتڕاستیان کردۆتەوە. پرسی هەوڵی زیندانیانی داعش بۆ هەڵاتن لەکەمپی ژێر چاودێریی هەسەدە بووەتە دیاردەیەکی جیددی و مەترسیدار. بۆیە بەرپرسانی رۆژاڤا دەستیان کردووە بەجوداکردنەوەی زیندانییە مەترسییدارەکان لەکەمپی هۆل و ژمارەیەکیان بۆ کەمپی رۆژ گواستووەتەوە. بۆ نموونە هەفتەی رابردوو ژنان و منداڵانی ئوسترالیایی لەبەشێکی کەمپی هۆلەوە کە بەشەقامی سیدنی ناوی دەرکردووە؛ بۆ کەمپی رۆژ گواسترانەوە. بەڕێوەبەری سەنتەری نێودەوڵەتیی تووێژینەوەکانی توندوتیژیی لەبارەی هۆکارەکانی یارمەتیدان بەهەڵاتنی ژنە داعشەکان دەڵێت «هۆکاری زۆر هەن بۆ یارمەتیدان بۆ هەڵاتنی ژنانی داعش لەکەمپی ژێر کونترۆڵی کوردەکان. بۆ نموونە بەهۆی نالەباربوونی دۆخی کەمپەکە وەڕەز بوون و ئەگەر بتوانن لەڕێگای ئینتەرنێتەوە هاوسەرگیریی لەگەڵ ئەوروپیەک دەکەن و پارەی پێویست بۆ هەڵاتن لەکەمپەکە فەراهەم دەکەن و کەمپەکە بەجێدێڵن. ژنانی زیندانیکراو لەهۆل لەڕێگای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە وەکو ئینستاگرام، تێلێگرام و تۆڕی پێدانی پەی بال داوای یارمەتییان کردووە تا بەشێوەی شاراوە هەڵبێن. لەلایەکی دیکەوە، کریستۆفر میلر، بەڕێوەبەری سەنتەری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەئەمریکا هۆشداری دەدات کەداعش تەرکیزی کردووە لەسەر ئەندامە زیندانییەکانی لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی کوردانی سوریا. مامۆستای زانکۆی جۆرج تاون ئاماژەشی دا بەپرسی نەبوونی توانای دارایی بەرپرسانی کوردی سوریا بۆ بەڕێوەبردنی کەمپەکە و هەروەها داواکردن لەوڵاتانی هەناردەکەری داعش بۆ وەرگرتنەوەی داعشەکان. هێزەکانی سوریای دیموکرات بۆ ئیدارەدانی زیندان و زیندانییەکان و پێدانی مووچەی هێزەکانیان یارمەتیی دارایی لەهاوپەیمانان وەردەگرن، بەڵام دیارترین شتێک کەئێستا ئەو هێزانە دەیانەوێت ئەوەیە وڵاتانی جیهان هاووڵاتیانی داعشی خۆیان کەئێستا لەزیندانەکانیاندان وەربگرنەوە. گۆڤاری نەشناڵ ئینترێست هۆشداریی داوە ئەگەر وڵاتانی بیانی لەوانە ئەوروپییەکان هەوڵنەدەن بۆ گەڕاندنەوەی داعشە هاووڵاتییەکانی خۆیان لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی کوردانی سوریا، ئەگەری زیاتربوونی هێرشەکانی ئەو گروپە تیرۆریستییە لەئارادایە.
.jpg)
ھاوڵاتی کۆمیسیۆنی لێپرسینەوەی سەربەخۆی نەتەوە یەکگرتووەکان لەبارەی جەنگی سوریاوە راپۆرتێکی ئامادەکرد. لەڕاپۆرتەکەدا کۆمەڵێک بەڵگە لەسەر تاوانەکانی تورکیاو میلیشیاکانی لەژێر ناوی ‹سوپای نیشتمانی سوریا› کە لەعەفرین و سەرێکانی ئەنجامیان داوەو لەڕێگەی مانگی دەستکردەوە گیراون، بڵاوکردەوە. بەپێی ئەو وێنانەی لەڕاپۆرتەکەدا بڵاوکراونەتەوە پەرەستگای ئاین دارا لەعەفرین کەتەمەنی (3) هەزار ساڵەو لەلایەن یونیسێفەوە دەپارێزرا، ئاشکرا دەبێت کە بەچی شێوەیەک رووخێنراوە. نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بەتاوانەکانی جەنگی و مرۆڤایەتی تورکیاو گرووپەکانی لەعەفرین و سەرێکانی کردو رایگەیاند، تاوانی دەستدرێژی، دزی، دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵک و لەناوبردنی میراسی کەلتوری دەکرێت. راپۆرتەکە لەنێوان ٢١ی کانونی دووەم و حوزەیراندا ئامادەکراوە. لەلایەن پاولۆ پینهیرۆ سەرۆکی کۆمسیۆنی لێپرسینەوەکەوە ئاشکراکرا کە لە (٤٥)مین دانیشتنی مافەکانی مرۆڤ لەئۆفیسی جنێفی نەتەوەیەکگرتووەکاندا قسەی لەسەرکرابوو. لەڕاپۆرتەکەدا دەستنیشانکرا کەهەموو لایەنە چەکدارەکانی سوریا خەڵکی مەدەنی دەکەنە ئامانج و وتی، «لەگەڵ راگەیاندنی ئاگربەستیش، بەڵام خەڵکی سوریا دەکوژرێن و رووبەڕووی توندوتیژی و پێشێلکردنی مافە سەرەتاییەکانیان دەبنەوە.» لەڕاپۆرتەکەدا کە لە (٢٥) لاپەڕە پێکدێت ئاماژە بەهەموو پێشێلکارییەکان لەلایەن هێزەکانی هەرێمەکە کراوەو باسی ئەوەکراوە کەهێرشی زایەندی لەسەر ژنان و منداڵانی کچ، توندوتیژی دژی خەڵکی مەدەنی، بەزۆر دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵکی هاوڵاتیان رۆژ بەڕۆژ زیاتر دەبن. هەروەها لەڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەپێشێلکردنی مافەکان لەلایەن هێزەکانی حکومەتی سوریاو گرووپە جیهادیەکان لەئیدلب کراوەو هەروەها باسی تاوانەکانی تورکیا لەعەفرین و سەرێکانیش کراوە. لەڕاپۆرتەکە ئاماژە بەم خاڵانەی خوارەوە کراوە: ئەشکەنجە، دەستبەسەرداگرتن و تاڵانکردن هێزەکانی سوپای نشتیمانی سوریا، بەفشارو ئەشکەنجەو بەزۆر دەیانەوێت کوردو هاووڵاتیان لەهەرێمەکە دەربکەن. کەلوپەلی تایبەتی زۆر کەس تاڵانکراون و دزران. ئەو ماڵانەی کە بەزۆر دەستیان بەسەردا دەگیرێت چۆڵ دەکرێن و چەکدارەکانی سوپای نشتیمانی سوریا لەو ماڵانەدا جێگیر دەکرێن. هاووڵاتییە کوردەکان بەشێوەیەکی سیستماتیک ئەشکەنجە دەدرێن. هێزەکانی سوپای نشتیمانی سوریا لەهەرێمی عەفرینی کوردان جێگیر دەکرێن، بەزۆر دەست بەسەر موڵک و ماڵی ئەواندا دەگیرێت، هێزەکانی سولەیمان شا ماڵ بەماڵ دەگەڕێن بۆ ئەوەی ئەوانەی لەدەرەوە هاتوون لەعەفرین نیشتەجێ بکرێن، خیزانە کوردەکان کە لە سێ کەس کەمترن بەزۆر لەماڵەکانیان دەردەکرێن. هاووڵاتیە کوردەکان بۆ ئەوەی لەسەر خاک و زێدی خۆیان بژین باج دەدەن. سوپای نشتیمانی سوریا لە عەفرین ماڵ بەماڵ دەگەڕێن و داوا لەهاووڵاتیە کوردەکان دەکەن کە تاپۆی موڵک و خانووەکانیان پیشان بدەن و ئەوانەی بەڵگە و تاپۆیان نەبێت، بەزۆر لەماڵەکانیان دەردەکرێن و ئاوارە دەبن. بەزۆر ئاوارەیان دەکەن و دەست بەسەر ماڵ و موڵکیاندا دەگرن وەک عەفرین لە سەرێکانیش کە بەئۆپەڕاسیۆنی ‹کانی ئاشتی› لەتشرینی یەکەمی ٢٠١٩دا هێرش کرایەسەری و هاووڵاتیە کوردەکان بەناچاری شارەکەیان بەجێهێشت، هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریا دەست بەسەر ماڵ و موڵکیاندا دەگرن، بەو شێوەیە رێگا بەگەڕاندنەوەی هاووڵاتیان نادرێت، هێزە چەکدارەکان ماڵی کوردەکان دیاری دەکەن و مەدەنییەکان بەناچاری ئاوارە دەکەن، ئەوانەی دەشگەڕێنەوە جارێکی تر ناچاریان دەکەن کەکۆچبەر ببن. کەلوپەلی ناو خانووەکان دزراون و لەشارەکانی تر دەفرۆشرێن، گروپی سوڵتان موراد ئەو کەلوپەلانەی کەدەیاندزن لەکۆگایەکدا کۆیان دەکەنەوەو دواتر بەخاوەنەکانیان دەفرۆشنەوە، ئەوەش نیشانەی ئەوەیە کە پێشتر سیاسەتەکە داڕێژراوە. هێزەکانی هەمزە بەزۆر دەست بەسەر ماڵی کوردەکاندا دەگرن و دواتریش ماڵەکان دەکەنە بارەگای دەزگایەکی دەوڵەتی تورک یان دەکاتە ناوەندی فێرکردنی قوڕئان، کردنەوەی ئەو ناوەندانە لەلایەن پارێزگاری روحاوە ئامادەکراون، هێزە چەکدارەکان ماڵی خەڵکی مەدەنی لەگوندی داوتیە بۆ ئامانجی سەربازیی بەکاردەهێنن، رێگا نادەن کەهاووڵاتیان بگەڕێنەوە بۆ گوندەکەیان. سوپای تورک لەمانگی نیسان و حوزەیراندا هەندێک ماڵی ئەو گوندەی سووتاندو هەندێکیشیانی بەمەبەستی سەربازیی بەکارهێناوە. هاووڵاتیانی عەفرین و سەرێکانی بەشێوەیەکی سیستماتیک ماڵ و موڵکیان دەدزرێن و هاووڵاتیان کاتێک سەردانی بەرپرسە پلە باڵاکانی سوپای نیشتمانی سوریا دەکەن، لەجێگەی ئەوەی هاوکارییان بکرێت، ئەشکەنجە دەدرێن و دەڕفێنرێن و دوای رفاندنیش لەبەرانبەر پارە ئازادیان دەکەن. بەرپرسە تورکەکان لێپرسینەوەو ئەشکەنجە بەکاردەهێنن بەپێی راپۆرتی نەتەوەیەکگرتووەکان ئەو کەسانەی کە لەعەفرین و سەرێکانی لەلایەن هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریاوە دەستگیردەکرێن و دواتر سزایان بەسەردا دەسەپێنرێت و ئەشکەنجەدەدرێن بەبیانووی ئەوەی پەیوەندییان بەبەڕێوەبەرایەتی خۆسەری باکوور و رۆژهەڵاتی سوریاوە هەیەو بەرپرسانی تورکیا لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەکەن. ئەو کەسانەی لەعەفرین دەستگیردەکرێن لەزیندانە ناوەندیەکانی عەفرین یان لەباڵەخانەی خوێندنگایەکی عەفرین کەوەک بارەگای پۆلیسی سەربازیی سوپای نیشتمانی سوریا بەکاردەهێنرێت لەزیندانەکانی ژێر زەویدا رادەگیرێن. چارەنووسی هەندێک کەسیش نادیارەو زانیاری بەخێزانەکانیان نادرێت. هەروەها هاووڵاتیانی بەنەژاد کوردو هاووڵاتیانی تر بەهۆی نەتەوەو ئایینەکەیانەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەکرێت و چەندین رۆژ ئەشکەنجە دەدرێن و برسی و تیبوو لەزیندانەکاندا دەهێڵرێنەوە. دوو ژن کە لەتشرینی دووەمی ٢٠١٩ دەستگیرکرابوون لەلایەن هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریاوە لەسەرێکانی کاتێک لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەکرا هێزەکانی سوپای نشتیمانی سوریا هەڕەشەی دەستدرێژییان لێکردبوو. ئایینی ئیسلام بەزۆر بەسەر ژنانی ئێزدیدا دەسەپێنرێت لەسەرێکانی ژنان و زۆر کەس لەلایەن هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریاوە دەستگیرکران و بەبیانووی پەیوەندییان بەتیرۆرەوە لەلایەن بەرپرسانی تورک لەهەرێمەکەوە بۆ تورکیا گواستراونەتەوەو چارەنووسیان نادیارە. ژنانی ئێزدی لەسەرێکانی و عەفرین لەلایەن سوپای نشتیمانی سوریاوە دەستگیرکراون و لەژێر کۆنتڕۆڵی بەرپرسانی تورکدا ئایینی ئیسلام بەسەریاندا سەپێنراوە، لەناوەڕاستی کانونی دووەمی ٢٠١٩و تەمموزی ٢٠٢٠دا لەسەرێکانی و عەفرین (٤٩) ژنی ئێزدی لەلایەن هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریاوە دەستگیرکراون. دەستدرێژیکردن بۆ سەر ژن و پیاوان بەپێی راپۆرتەکە داهاتووی ژنانی کورد لەعەفرین و سەرێکانی لەمەترسیدایە، بەهۆی مەترسی هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریا کە سەر بەتورکیان ژنان دەترسن لەماڵەوە بێنە دەرەوە، ژنان و منداڵە کچەکان لەلایەن هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریاوە دەستگیردەکرێن و دەستدرێژی دەکرێتە سەریان. لەزیندانەکانی عەفرین توندوتیژی لەبەرانبەر ژن و پیاوەکان ئەنجامدەدرێت، هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریا پیاوێکیان ناچار کردووە کەدەستدرێژی بکاتە سەر منداڵێک و بەکۆمەڵ دەستدرێژی کراوەتە سەر منداڵان. لەمانگێکدا دەستدرێژی کراوەتەسەر (٣٠) ژن لەمانگی شوباتدا دەستدرێژی کرایەسەر (٣٠) ژن، هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریا لەئەنجامی هەڵکوتانەسەر ماڵاندا دەستدرێژییان کردەسەر ژنان، ئەوانەی ئەو کارەش دەکەن سزا نادرێن. گروپی سوڵتان موراد ژنانی کورد دەڕفێنێت و بەناچاری وایان لێدەکات کەهاوسەرگیری بکەن. لەمانگی کانوونی دووەمدا ئەندامێکی ئەو گروپە ژنێکی رفاند و بەزۆر هاوسەرگیری لەگەڵ کرد، دوای مانگێکیش لێی جیابووەوە. میراتی کەلتوری لەناودەبرێت لەو هەرێمانەی کە لەژێر کۆنتڕۆڵی تورکیاو میلیشیاکانیدایە میراتی کەلتوری لەناودەبرێت، هێزەکانی سوپای نیشتمانی سوریا لەعەفرین زۆر شوێنەواری کۆن و کەلتوری و ئایینیان لەناوبردووە، لەهەرێمی قەستەل ژیندۆ، قبار، جندرێس، شارام و زۆر گۆڕستانی کۆن و گۆڕی ئێزدییەکان دزراون و تاڵانکراون. هەموو پێشێلکاریەکان و تاوانەکانی شەڕ لەعەفرین و سەرێکانی بەئاشکرایی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤەو تورکیا بەرپرسیاری تاوانەکەیە. هێزەکانی تورکیا ئاگاداری دزینی موڵکی مەدەنییەکان و رووداوەکانن، دەستگیرکردن و ئەشکەنجەکردنی خەڵکی مەدەنی لەژێر کۆنتڕۆڵی بەرپرسانی تورک ئەنجامدەدرێت و بەرپرسانی تورک رێگرییان لێناکەن. کۆمسیۆنەکە ئاماژەی بەوەشکرد ئەوانەی لەسوریا دەستگیرکراون، بۆ ئەوەی دادگایی بکرێن بەشێوەیەکی نائاسایی بۆ تورکیا رەوانە دەکرێن کەئەوەش لەچوارچێوەی تاوانەکانی جەنگدا دەبینرێت. لەڕاپۆرتەکەدا هاتووە «ئەم دۆخە پیشانی دەدات کەئەو تاوانانەی جەنگ کەئەو گروپانە ئەنجامیانداوە هەریەکە لەسوپای نشتیمانی سوریاو هێزەکانی تورکیا بەهاوبەشی ئەنجامیدەدەن».
ھاوڵاتی، لاڤین مەحمود هەزاران سنەوبەری باڵابەرز لەمبەرو ئەوبەری شەقامێکی سەرەکیی دەروازەی سلێمانیدا چوون بەناخی ئاسماندا، دارەکان بەڕەنگە سەوزە تۆخەکانیان پێشوازی لەو گەشتیارانە دەکەن کە بۆ دیتنی شارەکە لەدووەرەو هاتوون. ئەو دارانە تەمەنیان زیاتر لەنیو سەدەیە، یەکەم شوێنن کەچاوی گەشتیاری دوورەڕێ بۆخۆیان رادەکێشن، هەر لەو سنەوبەرانە تێدەپەڕیت وردە وردە نزیک دەبیتەوە لەسەنتەری شار، لەوێش هەتا چاو بڕدەکات تێکەڵەیەکە لەسەوزایی و باڵەخانەی بەرز. ئەو باڵەخانانە کە لەم ساڵانەی دواییدا وەکو پرۆژەی بازرگانی و نیشتەجێبوون دروستکراون زۆرجار لەشوێنە سەوزاییەکانی شارەکەدا دروستکراون و بەبێ ئەوەی شوێنی تر لەجێگەیان سەوز بکرێت، دواترین هەوڵیش سوتاندنی هەزاران سنەوبەری دەروازەی شارەکەیە کەشوێنێکی دڵگیربوون بۆ گەشتیاران، جگە لەسودەکانی پاککردنەوەی هەوای شارەکە. لەچەندڕۆژی رابردوودا ئەو گەشتیارانەی کە لەدوورەڕێوە دەهاتن، یەکەم جار چاویان دەکەوتەسەر دیمەنی ئەو دوکەڵە رەشانەی کە لەناو دارسنەوبەری سەر شەقامەکەوە دەچوون بەناخی ئاسمانی شارەکەدا. سنەوبەرەکان بەمەبەستی کردنی بەپرۆژەی بارزگانی دەسووتێنرێن، ئەوەش نیگەرانی بەرفراوانی خەڵکی لێکەوتەوە، زۆرێک لەبەرپرسە دەستڕۆیشتووەکان لەگەڵ خەڵکیدا نیگەرانی دەردەبڕن بەبێ ئەوەی هەنگاو بۆ راگرتنی بنێن. کۆمەڵێک لەچالاکوانان سکاڵایان تۆمارکردووەو داواکاری گشتیش چاودێریی دۆخەکە دەکات. بەشێک لەلایەنە پەیوەندیدارەکانی هەرێم سکاڵایان دژی سوتاندنی دار سنۆبەرەکان کردووە، لیژنەیەک پێکهاتووە بۆ دەستگیرکردنی بکەرانیان، دوای ئەوەی عه‌لی حه‌مه‌ساڵح، په‌رله‌مانتاری گۆڕان ئاشکرایکرد، ئه‌و به‌رپرسانه ده‌یانه‌وێت شەوانە بەدزییەوە سنەوبەرەکان بسوتێنن، پاشان نزیکەی (١٢٠) دۆنمە بیکەن بەپێشانگای ئۆتۆمبیل و (١٠٠) ملیۆن دۆلار قازانج بکەن و پلانەکەش ئەوەیە لەڕێگای شارەوانی سلێمانیەوە رێگەپێدانی بۆ وەربگرن. سەرۆکی شارەوانی سلێمانی رۆژی شەممە لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا نەیشاردەوە ئەو زەویانەی کەدەکەونە سەر رێگای سەرەکی (راپەڕین _ تاسڵوجە) لەلایەن سەرۆکایەتی شارەوانییەوە نەخشەی سێکتەری بۆ کراوەو مۆڵەتی ئاسایی بۆ کاری بازرگانی یان وەبەرهێنان دەدرێت. بەڵام وەزارەتی کشتوکاڵ راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوەو تیایدا ئاماژەی بەوەکرد پێشتر چەندین جار هەوڵدراوە ئەم ناوچەیە بکرێت بەپڕۆژە، بەڵام وەزارەت لاری نەبوونی نەداوە بۆ ئەوەی بکرێت بەپرۆژەی بازرگانی. لەگەڵ بەرزبوونەوەی ناڕەزایەتییەکان هەندێک بەرپرسی دەستڕۆیشتوو دەنگیان خستۆتەپاڵ دەنگی خەڵکەکە، بەڵام هەندێک لەهاووڵاتیان لەتۆڕە کۆمەڵایەتییان بەو بەرپرسانەی وت پڕۆژەکە بەئەوان نەدراوە، بۆیە دژی وەستاونەتەوە. حکومەت کەسی لەسەر ئەوە دەستگیرنەکردووە و هیچ هەڵوێستێکی فەرمیشی نیە، ئەمەش ئەو گەمانەی لای خەڵکی تۆختر کردووەتەوە کە رەزامەندی حکومەت و بەرپرسانی شارەکەی بۆ وەرگیرابێت. هاوڵاتی لە رێگەی واتس ئەپەوە پەیوەندی کرد بە هەڤاڵ ئەبوبەکر پاریزگاری سلیمانی کەئەوکات لەتورکیا بوو بۆ بەشداری لە کۆڕبەندی ئابوری عێراقی تورکی، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نامەکانیشی بینی وەڵامی نەدایەوە. پۆلیسی دارستان و ژینگەی پارێزگای سلێمانی دەڵێت سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەکانی شارەکە سکاڵایان کردووە، بەڵام بۆیان روون نەبووەتەوە کێیە. هێمن کەمەرخان، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی پارێزگای سلێمانی بەهاوڵاتی وت «ئێمە ئەوەی لەئەستۆماندایە وەک بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی دارستان کەسی سەرپێچیکار دەستگیر دەکەین و رووبەڕووی دادگای دەکەینەوە، بەڵام تاکو ئێستا بۆمان دەرنەکەوتووە بەچ هۆکارێک سوتاندویانە». داواکاری گشتی چاوەڕێی ئەنجامی لێکۆڵینەوەیەکە بۆئەوەی لەسەر ئەنجامی لێکۆڵینەوەکە رێوشوێن بگرێتەبەر، ئەوەش بەوتەی بەرپرسێکی داواکاری گشتی. بەشدار مەجید ئەندامی داواکاری گشتی و بەرپرسی راگەیاندن بە هاوڵاتی راگەیاند «هەتا ئەنجامی ئەو لیژنانە نەبێت ئێمە نازانین چی بڵێین ئەگەر ئیسپات بێت هەرکەسێک بە ئەنقەست، بەغەیری ئەنقەست یان هەر مەرامێک دژی بەرژەوەندی گشتی بێت». بڕیارە دوای ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان داواکاری گشتی راپۆرتێک بەرزبکاتەوە بۆ دادگای لێکۆڵینەوەی ناوچەی زیان بەرکەوتوو بۆ گرتنەبەری رێکارە یاساییەکان. بەشدار مەجید وتی «بەڵام ئەو قسانەی تائێستا وتراوە کەگوایە دەستێکی لەپشتە بۆ کردنی بەپرۆژەی بازرگانی، بەڵام هەتا ئێستا یەکلایی نەبووەتەوەو هەر کەسێک و لایەنێک بێت وەک داواکاری گشتی هەڵوێستی یاسایی توندمان دەبێت». وتیشی»هەتا ئێستا بەفەرمی هیچ سەرەداوێک نیە تاداواکاری گشتی رێکاری یاسایی بگرێتە بەر و دەبێت لێکۆڵینەوە بکرێت کە ئەکەو کەسە نیەتی هەبووە یان دەستێکی لەپشتە، دەبێت بەبەڵگە بسەلمێندرێت، ئێمە پشتگیری ئەوە دەکەین ناوچەی سەوزایی زیادبکرێت، نەک بسوتێندرێت». زیاتر لەنیو سەدە بەسەر چاندنی ئەم سنۆبەرانەدا تێپەڕیوە کەزیاتر لە (١٠٠) دۆنمە، بەڵام لەئێستادا بەشێکی زۆریان سوتاون و هەتا ئێستاش کەس دەستگیرنەکراوە لەسەری. هاووڵاتیان لەچەندڕۆژی رابردوودا دیمەنی ئەو دوکەڵانەیان تۆمارکردبوو کە لەسەر شەقامی سەرەکی سلێمانی - تاسڵوجە بەرزدەبووەوە، ئەو دارانە کەتەمەنیان زیاتر لەنیو سەدەیە دیمەنێکی جوانیان بەشارەکە داوە، دیمەنەکان لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان دەستاودەستیان کردووە، هەندێ ئەوەیان بەبیر دەهێنایەوە کەچۆن دوو هەفتە لەوەوپێش لەنیوەشەوێکدا ئاگر لەسەر شاخی گۆیژە بەرز دەبووەوە، ئەو شاخەی کەدەڕوانێت بەسەر سلێمانیدا. هەندرێن شێخ راغب، وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان لەلێدوانێکیدا بۆ هاوڵاتی وتی «سووتانی دارستانەکان زیانی بۆ ژینگە هەیەو تەندروستی مرۆڤ دەکەوێتە مەترسییەوە». وتیشی «لەبەرئەوەی شارەکانمان بوونەتە گەراجێکی گەورەو ئۆتۆمبێل زۆرەو گازی ژەهراوی تێکەڵاوی هەوای شارەکان دەبێت، لەبەرئەوە پێویستیمان بەپارک و رێژەی سەوزایی دەبێت بۆ ئەوەی جارێکی تر ئەم هەوا پیسە هەڵمژن و ئۆکسجینی پاکمان بدەنێ، لەناوبردنی دارستانەکان وادەکات هاوسەنگی ژینگە تێکبچێت، ئەمەش بەبیابان بوون روودەدات ئەو خاکەی سەوزایی نەبێت». هەروەها وتی «ئێمە بەردەوام هەڵوێستمان هەبووە، نەک تەنها لایەنە پەیوەندیدارەکان ئاگاداردەکەینەوە، بەڵکو دەستەیەکی چاودێرین و بیروبۆچوونمان دەکەینە نوسراوو دەیدەینە دەزگا پەیوەندیدارەکان و چاودێر دەبین تاکۆتایی، لەڕووی یاساییەوە تۆمەتباران رووبەڕووی دادگا دەبنەوە». لەیاسا کارپێکراوەکاندا سوتاندنی دارو دارستان وەکو تاوان تەماشا دەکرێت، چونکە زیانیان بۆ بەرژەوەندی گشتیی هەیە.
