.jpeg)
ئێدیت سوێدەرگران وەرگێڕانی خەبات عارف لە چی دەترسم من؟ بەشێکم من لەوەی کە کۆتایی نییە. بەشێکم لە هێزە مەزنەکەی گەردوون و دونیایەکی تەنیام لەنێو ملیۆنان دونیادا، شائەستێرەیەکی نێو ئەستێران، ئەوەی کە دوای هەموویان دەکوژێتەوە. سەرکەوتنە کە بژیت و سەرکەوتنە هەناسە بدەیت، سەرکەوتن ئەوەیە کە هەبیت! سەرکەوتنە هەست بکەیت کات سەهۆڵیین، بەنێو دەمارەکانتدا بچۆڕێت، گوێ بۆ ڕووباری بێدەنگی شەو هەڵخەیت و لەژێر خۆردا لەسەر چیایەک بوەستیت. من لەسەر خۆر دەڕۆم، لەسەر خۆر وەستاوم من و بێ لە خۆر هیچ شتێکی تر ناناسم. کات- تۆ ئەی ئەوەی دەگۆڕیت، ئەی ئەوەی تێک دەدەیت، کات- تۆ ئەی ئەوەی جادوو دەکەیت، بڵێیت بە تەڵەکە نوێیەکانتەوە بێیت، یا بە هەزاران فێڵەوە دێیت تۆ، تا وەک تۆوێکی بچووک ژیانم پێ بدەیت؛ وەک مارێکی پەپکخواردوو و وەک تاوێرێک لە نێوەڕاستی زەریادا؟ کات- ئەی بکوژ- واز بێنە لێم! خۆر لێوانلێو سنگم پڕ لە هەنگوینی دڵڕفێن دەکات و پێم دەڵێت: دەمێک دێت و گشت ئەستێران دەکوژێنەوە، بەڵام ، بێ ترسن ئەوان و هەمیشە دەدرەوشێنەوە. (1916) ئێدیت سوێدەرگران Edith Södergran 1892-1923 نووسینی نێللی لایتینێن ئێدیت سوێدەرگران؛ کچی ماتس سوێدەرگران و هێلێنا سوێدەرگران -کە پێشتر پاشناوی هۆڵمڕوس بووە، لە 4/4/1892، لە سان-پێتەرسبورگ، لە دایک بووە. لە نێوانی ساڵانی 1902 تا 1908 لە خوێندنگەی دۆیچە هاوپشولە-ی سانت پێتری خوێندویەتی. ئێدیت، ڕۆژگاری خوێندن، لە سان-پێتەرسبورگ ژیاوە و هاوینانی لە ڕایڤۆلای سەر باریکەی کارێل، کە لەوێ خێزانەکەیان ڤیلایەکی گەورەیان هەبووە و لە باووباپیرانەوە بە میرات بۆ دایکی مابووەوە، بە سەر بردووە. شیعرەکانی نێو کۆمەڵەشیعری؛ دەفتەرە بەرگنایلۆنەکە، کە لەنێوان ساڵانی 1907-1909دا نووسراون و دوای مەرگی خۆی بڵاو کراونەتەوە، زۆربەیان بە ئەڵمانیایی، نووسراون. تەنیا یەک لە دەی شیعرەکانی ئەو سەردەمەی بە سوێدی نووسیون. لەگەڵ ئەوەیش زمانی شیعرنووسینی ئەو پاشان، دەبێت بە زمانی سوێدی. ماتس سوێدەرگرانی باوکی ئێدیت، کە هێشتا ئێدیت خوێندکار بوو، تووشی نەخۆشیی سیلی سی بوو و لە 1907دا لە ڕایڤۆلا مرد. ئێدیت سوێدەرگران خۆیشی، ساڵی 1908، لە تەمەنی 18 ساڵیدا، تووشی سیل بوو، هەر لەبەر ئەوەیش لە خوێندن دابڕا. لەنێوان ساڵانی 1909 تا ١٩١٤دا چەندین جار لە نەخۆشخانەکانی سیل لە نومێلا و لە داڤۆس-دۆرف لە سویسرا مایەوە. کە ساڵی 1914یش لە داڤۆس-دۆرفی سویسرا گەڕایەوە و خرایەوە نەخۆشخانەی نومێلا، دواتر نامەیەکی بۆ ئاگادارکردنەوەی دۆکتۆرەکەی نووسی و لەوێ ڕایکرد، بۆ ئەوەی هەرگیز بۆی نەگەڕێتەوە. ئێدیت ئەو ماوەی کە لە ژیان مابووی، نەیدەویست توخنی هیچ شوێنێک بکەوێتەوە کە تێیدا چاودێریی ئەو کەسانەی تێدا دەکرا کە تووشی نەخۆشیی سیل بووبوون. ئێدیت سوێدەرگران ساڵی 1916 بە کۆمەڵەشیعری؛ شیعر، دەستی بە بڵاوکردنەوە کرد و فریای بڵاوکردنەوەی سێ کۆمەڵەشیعری تر و کۆکراوەیەکی پەندەکانیشی کەوت. دوای بەرپابوونی شۆڕشی ڕووسیا و گۆڕانی دەستەڵات لەوێ، ساڵی 1917، دایکی ئێدیت؛ هێلێنا سوێدەرگران، سەرلەبەری سامانی خۆی لە دەست دا، لەبەر ئەوەیش کە چیی تر نەیاندەتوانی لە ڤیلا گەورەکەدا، لە ڕایڤۆلا، بمێننەوە، ئەویشیان بە کرێ دا. دایک و کچ ئیتر، گواستیانەوە بۆ کۆختێکی ئاسایی نێو هەمان زەوی کە ڤیلاکەی تێدا دروستکرابوو. بژێوی ماڵی سوێدەرگران، بژێوییەکی زۆر هەژارانە بوو، بۆ هەموو ئەوانەیش کە ئەوسا لە باریکەی کارێل دەژیان هەروەها بوو. ڕۆژگاری ئەوسا، ڕۆژگارێک بوو پڕ لە پشێوی و بێخۆراکی. دووەمین کۆمەڵەشیعری سوێدەرگران؛ چەنگەکەی خەرمانان، کە ساڵی 1918 بڵاو کرایەوە، تەواو لەژێر کاریگەریی ئەو سەردەمە پڕ لە پێشێوییەدا بوو کە تێیدا ژیا بوو. شیعرەکان بەتەواوی کاریگەریی ئەو خواستی جەنگین و بەرەنگاربوونەوەی ئەو سەردەمەیان پێوە دیارە بەڵام، کاریگەریی باوەڕێکی گەشکەهێن بە داهاتوو و توانستە تایبەتەکانی خودیش نەخشیان لەسەریان هەیە. چەنگەکەی خەرمانان، پێشوازییەکی ئەوتۆی لێ نەکرا، تەنانەت تا ڕادەیەک دژایەتیی کرا و بووە مایەی ڕقهەستاندنیش. زۆر بوون ئەوانەی پێکەنینیان پێی دەهات و ئاشکرا گاڵتەیان پێی دەکرد و تەنانەت تاوانی ئەوەیش درایە پاڵ سوێدەرگران کە شیعرەکانی دەبن بە هۆی نەخۆشخستنی هەستەکان. یەک لەوانەی کە لەسەر سوێدەگران بە دەنگ هات و پاشان تا مردنی بوویش بە نزیکترین کەس لێیەوە، هاگار ئوڵسۆن بوو. بەڵام یاڵمار پرۆکۆپێ، ڕونار شیلدت، بێرتیل گریپنبێرگ، ئارڤید مۆرنە و زۆری تریش لە نووسەران لەڕێی نووسینێکەوە کە لە 23/1/1919دا بۆ ڕۆژنامەی هیوڤدستادسبلادێتیان نارد لەسەر سوێدەگران بە دەنگ هاتن. لە نامەکەیاندا هاتووە کە ''ئاشکرا و بێ دوودڵی خۆمان دەخەینە پاڵ ئەو کۆمەڵەشێتەی کە لە شیعرەکانی ئێدیت سوێدەرگراندا هەوڵ و کۆششێکی هونەرییانەی باڵا و پڕ لە خۆشەویستی دەبینن و لەنێو ئەو شیعرانەدا درەوشانەوەی جوانییەکی گەورە و تایبەتیان دۆزیوەتەوە...'' سوێدەرگران، بەر لە مردنی، زیاتر وەک مەلێکی لە دونیایەکی ترەوە هاتوو سەیری دەکرا. ئەو لە سان-پیتەرسبۆرگ پێوەندی لەگەڵ ئەدەبیاتێکی نوێ و ئەدەبیاتێک کە لەگەڵ ئەزموونگەراییدا خەریک بوو، پەیدا کردبوو. ئێکسپرێشونیستە ئەڵمانیایی و فوتوریستە ڕووسەکانی خوێندبووەوە و خوێندنەوە بە چەند زمانی جیاواز کاریگەریی لەسەری دانابوو؛ سوێدەرگران وەک چۆن زمانی ڕووسی و فینلاندی چاک دەزانی، ئاوها ئەڵمانیایی و سوێدی و فرەنسایی و ئیتالیایی و ئینگلیزیشی چاک دەزانی. دونیابینیی بەرفراوان و ئەدەبیی ئەو، پەیوەست لەگەڵ شێوازی نوێگەرایی ئەودا بۆ نووسینی شیعری ئازاد، سووک و ئاسان، وا هەست دەکرا کە بۆ سوێدی-فینلاندییە دابڕاوەکان لەو دونیابییە، ئەوسا، نامۆ بێت. سوێدەرگران، دوای کۆمەڵەشیعری؛ قوربانیگەی گوڵڕەنگ، ساڵی 1919 و سێبەری داهاتوو، ساڵی 1920، خۆی خەریکی وەرگێڕانی شیعری فینلاندی-سوێدی بۆ ئەڵمانیایی کردبوو. ئامانجی ئەوە بوو ئەنتۆلۆگیایەکیان لێ بەرهەم بهێنێت، بەڵام بە تەواوکردنی پڕۆژەکەیدا نەگەیشت. تەنیا شتێک کە سوێدەرگران دوای ئەوە پێڕاگەیشت بە ئەنجامی بگەیەنێت، چەند شیعر و وتارێک و چەند وەرگێڕانێک بوون کە لە گۆڤاری ئولترادا، ساڵی 1922، بڵاو کرایەوە. سوێدەرگران، لە سێ ساڵانی دوایینی ژیانیدا، لەگەڵ پرسە ئایینی و ئەنترۆپۆسۆفییەکانیش خەریک بوو و گرنگیی پێ دەدان، بەتایبەت بیروبۆچوونەکانی ڕۆدۆڵف شتێینەر. دوایین زستانی ژیانیشی لەگەڵ خوێندنەوەی ئینجیلدا خەریک بوو. سوێدەرگران لە تەمەنی 31 ساڵیدا مرد. تەواوی ئەو هەلومەرجانەی کە پەیوەست بە ژیانی ئێدیت سوێدەگرانەوە بوون، تا ڕادەیەکی بەرفراوان، نەخشیان لەسەر ئەو و بەرهەمەکانی داناوە. سەرباری ئەوەیش ئێمە، ڕاستییەکەی، کەمێک نەبێت لەبارەی ژیانی ئەوەوە نازانین. ئەو بۆ خۆی بەشێکی زۆر لە نووسراوەکانی خۆی سووتاند. ئەوە نەبێت کە لە سای هاگار ئوڵسۆن و ئێلمێر دیکتۆنیوس-ەوەیە، کە لەڕێی گۆڤاری ئولتراوە بوون بە دوو هاوڕێی نزیکی سوێدەگران، شتێک لە جێدەستی ئەو بۆ داهاتوومان ماوەتەوە. سوێدەرگران وەک گرنگترین ناو و یەکێک کە لە هەمووان زووتر لەگەڵ نوێکردنەوەی شیعری سوێدی خەریک بوو چاوی لێ دەکرێت، بەڵام زرنگەی ئەو هەستە پڕ لە بەختەوەرییەی لە شیعری سیمبۆلی و سەرڕێژ لە دەربڕینەی لە شیعرەکانی ئەودا هەیە، ڕەگوڕیشەی بۆ ئەو نەریتە ئەدەبییانەیش دەگەڕێنەوە کە لە شیعری ڕۆمانتیکیدا هەبوون. سەرچاوە: http://www.sls.fi/en/node/1570 سەرچاوەی شیعرەکە: کۆشیعری ئێدیت سوێدەرگران، ل161-162، ڕێکخستن و ئامادەکردن: گوننار تیدەستریۆم، پێشەکی: هاگار ئوڵسۆن. چاپ و بڵاوکردنەوە: ڤالستریۆم و ڤیندستراند.
هەوراز محەمەد / فیلمساز و توێژەر پەیوەندی سینەما بە چیرۆکە جیاوازەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگەوە، بە گێڕانەوەی رووداو و بەسەهاتەکانەوە، بە فۆکەس خستنە سەر کارەکتەرێک، کێشەیەک، دیاردەیەک، نەخۆشیەک، بابەتێکی نامۆ و ..هتد، دەست پێدەکات.. سینەما جۆرێکی نوێی نووسینەوەی مێژووی ئینسانە لەم سەردەمەدا کە تیای دەژی، بەئازار و دڵخۆشیەکانیەوە، بە بیرکردنەوە و ئاکتەکاننیەوە.. سینەما گوزارشتکردنێکی ئەدەبی و هونەریانەی هاوچەرخە بۆ ئەو رووداوانەی کە مرۆڤ بەسەری دێن، کە بەسەر ژیاندا دێن بە گشتی.. گەرچی مێژووی ئەم هونەرە زۆر نوێیە و بەرهەمی شۆڕشی پیشەسازی و مۆدێرنەیە هەر وەک چەکە کۆکوژە مۆدێرنەکان، بەڵام بەشێکی گەورە لەوەی مێژووی ئەم هونەرە داگیر دەکات رەخنەی ئەم هونەرەیە لە مۆدێرنە و دەرەنجامە کارەساتبارەکان کە بە دوای خۆیدا هێناویەتی، یەکێک لەوانە کارەسات و جەنگ و جینۆسایدە.. سینەما و کارەسات: لەگرنگترین کارکردی سینەما بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکانی کارەسات و جەنگ و ماڵوێرانی و جینۆساید، بەرهەمهێنانی فیلمەکانە لەبارەی جەنگی جیهانی و بەتایبەتیش سینەمای قڕکردنی جووەکان و کارەساتی هۆلۆکۆستە. بەشێوەیەکی بەردەوام و سیستماتیک چەندین ناوەند و دامەزراوە و کۆمپانیا ساڵانە فیلم لەمبارەیەوە بەرهەم دەهێنن. لە پێناو لەبیرنەچوونەوەی کارەساتەکان و بیرنەچوونەوەی ئەو چیرۆکانەی لەناو دوکەڵی رەشی جەنگەکاندا روویاندا، لە پێناو رەخنەکردنی ئەو دۆخانەی وایانکرد مرۆڤ ببێتە سوتەمەنی شەڕ و چەکەکۆژەکان.. لە پێناو زیندوو هێشتنەوەی ئەو نەتەوانەی دووچاری قڕکردن بوونەوە، سینەما دێت و دەیەوێت ئەم قڕکردنە یاداشت بکات.. سەروەختێک چیرۆکەکان تەنها گێڕانەوەی سەربوردی ئەو رۆژگارانە و رووداوەکان بوون، بەڵام لە ئێستادا کەمێک قوڵتر و وردەکارانە تر، چیرۆکی پاڵەوانەکانە، لە ئێستادا سینەمای جووەکان و سینەمای جینۆساید پەیامێکی گرنگتری هەیە و پێمان دەڵێت راستە ئێمە بووینەتە قوربانی، بەڵام ئێمە پاڵەوانی راستەقینەی ناو ژیانی خۆمانین و هەردەم ئاماژەیەک هەیە بۆ سەرکەوتن.. لە ئێستادا فیلمەکان وێڕای نمایشکردنی ئازار و نەهامەتیەکان، وێڕای نمایشکردنەوەی بە قوربانی بوون، بەڵام هەرگیز ئەو هەستە نابەخشێت کە تۆ ئەی ئەو کەسەی لە رەگەزی قوربانیت، تۆ مرۆڤێکی ستەملێکراوی دۆڕاویت و تۆ بێهێزیت، بگرە رێک بە پێچەوانەوە پەیامەکە پەیامی هەڵوێست و نەبەردی نەدۆڕان و پاڵەوانێتیە، بەڵام هەمیش کار لەسەر وەرتەرێک دەکات کە بیری نەچێتەوە ئەو لە مێژوودا ستەمی لێکراوە.. سینەما و مێژوو: جگە لەوەی ژانرایەکی فیلممان هەیە کە پێی دەڵێن (فیلمی مێژوویی)، کە تایبەتە بەو رووداو و چیرۆکانەی لە مێژوودا روویانداوە، جا لە مێژووی دێرین دا بێت یان مێژووی نوێ. جۆرە کارکردنێکی تری سینەما هەیە کە روئیای جیاواز لەناو مێژوودا بەرهەمدەهێنێتەوە، ئەوەش ئەو هێزەیە کە سینەما لە خەیاڵ وەریگرتوە و دیوە ئەدبی و فکریەکەیەتی، کە دەتوانێت لە گۆشەنیگای جیاوازەوە یەک چیرۆک، یەک بابەت، یەک بەسەرهات بگێڕێتەوە. هەرواش لە توانایدایە شیکاری نوێ، تێگەیشتنی تازە، خوێندنەوەی جیاواز بۆ بابەتەکان بکات.. هەر یەک رووداوی کامپی ئاشویتز، کە جووەکانی تیادا کۆکرانەوە و قڕدەکران لەسەر دەستی نازیەکان، دەیان فیلمی لێ بەرهەم دێت، بە تەنیا رووداوی سوتانی ناو کارگەکانی سوتاندن، لە چەندین دیمەنی جیاوازدا و هەر یەکەو لە گۆشەنیگایەکەوە نیشاندراوە، لە هەردیمەنێکدا فۆکەس خراوەتە سەر شوێنێکی رووداوەکە، لە هەر بەشێکدا لەچاوی کەسێکەوە دیمەنەکە دەبینرێت.. لێرەوە گەرچی زۆرینەی فیلمەکان ریالیستین و شتێکی زیادە نەخراونەتە سەر چیرۆکەکانیان، بەڵام بە دیدێکی نوێوە ئەو مێژووە بینراوە و فیلمەکان مێژووەکەیان لەلایەک بە نەمری هێشتۆتەوە لەلایەکی تریشەوە جۆرێکی تری مێژوویان بەرهەمهێنانەوە.. چەمکەکانی (ئازایەتی و لە خۆبردوویی و خۆشەویستی و یەکترجێنەهێشتن و گیانفیدایی لە پێناو ئەوانی تر و مەزڵومیەت و مەردایەتی و نەترسان) دەبنە سیما گشتیەکانی قوربانی و هەر ئەمانەش وا دەکات قوربانیەکان وەک پاڵەوان ببینرێن.. کورد و کارەسات: هەرچەند هیچ مایەی خۆشحاڵی نیە، بەڵام فاکتێکی مێژووییە کە کورد جگە لەوەی بە ئازایەتی دەناسرێت، بەشێک لە شوناسەکەی لە ناو کارەساتە بەردەوامەکانەوەیە. کارەسات رەنگی هەر دیاری مێژووی ئەم نەتەوە و کۆمەڵە مرۆییەیە.. لە مێژووی دوور و نوێشدا کارەسات هەمیشە شتێکە ئامادەیی هەبوە و هەیە، لەوەش کارەسات تر بەردەوامی مەترسی ئامادەیی کارەساتە کە هەر کاتێک بێت دەشێت روو بدات.. قڕکردن بە هەموو جۆرەکانیەوە، لە سڕینەوەی فیزیکیەوە بۆ سڕینەوەی شوناس و هەوڵدان بۆ لە زمانخستنی نەتەوەکە بابەتێکە هەمیشە لە ناو مێژوودا ئامادەیی هەیە.. قوربانی بوون بۆتە شوناسی باو و کەسێتی تاکی کوردی هەمیشە خۆی پێ دەناسێتەوە و جۆر جارانیش بەرخورد لەگەڵ ئەم شوناسەیدا دەکات و لە هەر دەرفەتێکی خۆناساندندا گرنگترین پێناسەیەکی بۆ خۆی وەک کەسێکی ستەمدیدە و قوربانی خۆی بەیان دەکات.. بەڵام لە کارەساتەکان کارەساتتر بێزمانی لە گێڕانەوە و هەڵنەگیڕانەوەی مێژووە، بەمانایەکی تر کورد نەیتوانیوە سود لەکارەسات وەربگرێت بۆ ئەوەی پارێزراو بێت، بەڵکو هەمیشە جەستەیەکی ئامادەیە بۆ ئەوەی کارەساتی بەسەردا بێتەوە.. زمان و گێڕانەوە، ئەدەب و هونەرەکە بەرخوردێکی رووکەشیانە لەگەڵ کارەساتەکان دەکات، چوون زمان تەنها ئەداتی گوزارشت نیە و زمانی بیرکردنەوەشە، هەر بۆیە لەم ئاستە رووکەشیەدا قوربانی بوونی خۆی قبوڵکردوە و هێندەی ویستویەتی پێی بناسرێتەوە نەیتوانیوە ئەم قورانی بوونە بکاتەوە بە چەکی دەستی بۆ خۆ پارێزی.. کارەسات هەرچەند ناخۆشە بەڵام دەتوانێت زۆر بەرهەمی ببێت. جووەکان قوربانی بوونیان لە مێژوودا کردۆتە ئەداتی پاراستنی ئێستا و داهاتویان، تا ئاستی ئەوەی کارەسات دەوڵەتی بۆ دروستکردون. ئەرمەنەکان بەهەمان شێوە، ئەمەش تەنها لە رێی دەستکاری کردنی زمان و گێڕانەوە و بیرکردنەوەی نوێوە. بەڵام بەداخەوە کورد لەم بوارەدا هێشتا هیچ.. زەمەنی ئەنفال و زمانی گێڕانەوە: ئەنفال گەورترین کارەساتی قڕکردن و لەناوبردنی بەکۆمەڵە لە مێژووی نوێی کورددا، سەدان هەزار کەسی تیا قڕ کراوە و دەیان هەزار گوند وێرانکراوە و تەنانەت چەکی کۆکوژ و کیمیایشی تیا بەکارهێنراوە.. گەر لەسەر ئاستی گێڕانەوەی سادە بیگرین تا گێڕانەوەی یاداشت، تا گێڕانەوەی ئەدەبی لە چیرۆک و رۆمان، تا دەکاتە سینەما.. کورد ئەم ماتریاڵە گەورەیەی تا ئاستی فەرامۆشی فەرامۆش کردوە، لەوەش کارەساتتر هەمیشە نوخبەیەک و بەشێک لە خوێندەواران کاتێک کارێک لەسەر جینۆسایدی کورد دەکرێت هەمیشە پرسیارە دووبارە و جاڕسکەرەکەیان ئامادەیە (ئەرێ ئەم ئەنفال و نەهامەتیە بوو بەچی؟ ئەرێ بۆ ئیشێک لەسەر ژیانی ئێستا ناکرێت؟ ئەرێ تا کەی ئێمە هەر لەسەر ئەنفال و هەڵەبجە ئیش بکەین)، ریشەی پرسیارەکە بۆ دوو تەوەر شی دەکەمەوە: - هەرچەند پرسیارەکە لەناو خۆیدا هەڵگری ئیشکالەیەتە و ئێمە چەند فیلمی باش و رۆمان و دەقی باشمان لەسەر ئەم بابەتانە بەرهەمهێناوە تا پرسیارێکی لەو شێوەیە بکرێت، بەڵام ئاستە سەتحی زمانە کرچەکەی گێڕانەوە لە زۆرینەی ئەو بەرهەمانەدا رێگەی بۆ ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە خۆش کردوە. - لەلایەکی ترەوە هیچ یەکێک لە دامەزراوە پەیوەندیدارەکان و نوخبەی ئەدەبی و هونەری ئەم سەبجێکتەیان بۆ نەبۆتە بابەتی کاری جدی، کە جگە لەوەی ئاستی تێگەیشتن لە کارەسات-رووداوەکە، هێشتا وەک پێویست گرنگی پێ نەدراوە، لەبارێکی تریشەوە ئەوەی کە بەرهەم هاتوە لە رووی چەندێتی و چۆنایەتیەوە زۆر زۆر کەمن. بەداخەوە ئەتوانین بڵێین تا ئێستا کورد هیچ تۆمارێکی لە مێژوەی خۆی دۆکیومێنت نەکردوە و هیچ بەرهەمێکی جدی فیکشنیشی لێ بەرهەم نەهێناوە، جچا ئەوەی لەم رێگەیەوە روئیا و دنیا بینی جیاواز دروست بکات، مێژوو دروست بکاتەوە، وێنا بگۆڕێت و قوربانی بکاتە پاڵەوان.. بە بڕوای من ئەم کارە هەم تێگەیشتنی قوڵی دەوێت هەم دامودەزگای تایبەتمەندی بیرکەرەوە..
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج له بوارى ئیشکردنى ئه‌ده‌بى له سه‌ر ئه‌نفال کۆمه‌ڵێک و هه‌وڵ و ته‌قه‌لا هه‌ن به تایبه‌ت نۆڤلێت و رۆمان و چیرۆک، لێ هێشتا نه‌یانتوانیوه وێنه‌ى ئه‌نفال وه‌ک خۆى نیشانى ئه‌وى تر بده‌ن، هه‌ڵبه‌ت له بوارى شیعریشدا کارى جوان هه‌ن، کێشه‌یه‌ک که ناکرێ هه‌ڵوه‌سته‌ى له سه‌ر نه‌کرێت گوازتنه‌وه‌ى تاوانه‌که‌یه به شێوه‌یه‌کى کاریگه‌ر بۆنمونه، چاره‌نووسى ئاده‌میزادى شۆڵۆخۆف، یان سه‌عاتى 25 ، ئایه ئێمه توانیومانه کار له سه‌ر ئه‌و هه‌موو تارژیدیایه به‌و جۆره بکه‌ین که سه‌رنجى ئه‌وانى تر په‌لکێش بکات هه‌ڵبه‌ت وه‌ک پێویست نه‌خێر، هه‌زاران چیرۆک هه‌یه له ئه‌نفال دا بۆ ئه‌وه‌ى له سه‌رى بوه‌ستین، هه‌زاران ئازارکه گێڕانه‌وه‌یان ده‌توانێت کارێکى ناوازه‌ى ئه‌ده‌بى لێ ده‌ربچێت، کاتێ )عاسى مسته‌فا ئه‌حمه‌د( دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى سۆراغى خانه‌واده‌که‌ى ده‌کات و نامه بۆ سه‌رۆکایه‌تى کۆمارو سه‌دام ده‌نووسێت و دیوانى سه‌رۆکایه‌تى زۆر خوێن ساردانه ده‌ڵێت هاوسه‌رو مناڵه‌کانت له کرده‌ى ئه‌نفالدا تیاچوون، ئه‌مه ئه‌گه‌ر رۆمان نوسێکى به توانا هه‌بێت ده‌توانێ چى لێدروست بکات، عاسى له نامه‌که‌یدا باسى ئه‌وه ده‌کات ئێستا بێ جێگه‌و رێگه‌یه‌و له مزگه‌وت رۆژ ده‌کاته‌وه، به‌ڵام به‌رله‌وه‌ى ببرێت بۆ سه‌ربازى و به دیل بگیرێت ئه‌و خانه‌واده‌و هاوسه‌رو کچ و کوڕو ماڵ و گوندو که‌س و کارى هه‌بووه، من چه‌ندین جار باسى ئه‌شکه‌وتى کونه که‌متیارم کردووه، کاتى خۆى تیمێکى روداویشم له‌گه‌ڵ یه‌حیا به‌رزنجیدا برد بۆ ئه‌و ئه‌شکه‌وته‌و دیدارێکى دورو درێژیان تۆمار کرد، بۆ بڵاو نه‌کرایه‌و هۆکار چى بوو، یان ئاخۆ روداولانى که‌م نرخى ئه‌و کارو ته‌قه‌لایه‌ى منى به هه‌ند وه‌رگرت، ئه‌وه‌یان له‌و لاوه بوه‌ستێت، به‌ڵام له‌و ئه‌شکه‌وته‌دا که 6 خێزان بۆ ماوه‌ى 5 مانگ ماونه‌ته‌وه جگه له‌وه‌ى له‌وێ مناڵێک له دایک بوه، هه‌ر له‌وێ هاوسه‌ر گیریه‌ک کراوه، ئه‌مه ئه‌و په‌ڕى به گژاچوونه‌وه‌ى به‌عس و سته‌مکاریه، ئه‌مه به هه‌ر شێوه‌یه‌ک سه‌یرى ده‌که‌یت به‌رده‌وامى دانه به مانه‌وه و ژیان، له‌و باره‌یه‌وه من فیلمى له تاریکیدام بینیوه له سه‌ر جوله‌که، شێوازى به‌رده‌وامى دانه‌که به ژیان و خۆ به ده‌سته‌وه نه‌دان له‌م دوو ڕوداوه‌دا زۆر هاوشێوه‌ن . ئه‌و کوڕو کچه‌ى له ئه‌شکه‌وتى کونه‌که‌متیار هاوسه‌رگیریان کردووه، گه‌وره ترین شه‌ڕیان دژى جینۆ سایدو سڕینه‌وه راگه‌یاندووه، ئاخۆ توانرا ده‌قێکى ئه‌ده‌بى له‌و به گژاچونه‌وه‌یه دروست بکرێت، ئه‌ده‌ب ده‌توانێ چیرۆکه‌کان به شێوازێکى کاریگه‌رتروهونه‌ریانه‌و جیاواز له‌وه‌ى ڕوویداوه بگێڕێته‌وه، ده‌توانێت له روداوه‌کان داستانى ناوازه دروست بکات، کورد تا ئێستا وه‌ک پێویست نه‌یتوانیوه جێى ئه‌نفال له ئه‌ده‌بدا دیارى بکات، دیاره ناکرێت ئه‌وه‌نادیده بکه‌ین، که چه‌ندین رۆمان و نۆڤلێت نوسراون، ئاخۆ ئه‌و رۆمان و نۆڤلێتانه‌ى نوسراون تواناى ئه‌وه‌یان تێدایه فیلمێکى وه‌ک کوڕه بیجامه خه‌تخه‌ته‌که‌یان لێ دروستبکرێت ، ئه‌مه گرنگه . ئه‌و رۆمانانه‌ى ده‌کرێنه فیلم و کاریگه‌رى گه‌وره له سه‌ر بینه‌ر جێده‌هێڵن و ده‌بنه کارى نێو ده‌وڵه‌تى و جیهانى، ده‌قه‌کانیان هه‌مان ئه‌و چیرۆکانه‌ن که له‌ئازاره‌کانى ئه‌نفالدا هه‌ن بگره ئه‌نفال و چیرۆکه‌کانى ناو ئه‌و تاوانه له‌وانه زۆر کاریگه‌ر ترن، ئه‌گه ر له کوڕیژگه بیجامه خه‌تخه‌ته‌که‌دا وێنه‌ى ئه‌وه نیشانى ئێمه ده‌درێت که له هه‌رچرکه‌یه‌کدا ده‌کرێت که‌سانى تریش ببنه قوربانى، که سته‌مکاران ئه‌وه‌نده به‌سه جلى مه‌رگ بکه‌نه به‌ر قوربانیه‌کان، ئێمه له به‌رده‌م نادادیه‌کى گه‌وره‌دا راده‌گرێت، ئه‌وه له 11ى 4ى 1988 ئه‌و کچه ته‌له‌به‌یه‌ى کۆپته‌ره‌کانى به‌عس " بارق عه‌بدوڵا" له ناو شارى چه‌مچه‌ماڵ ده‌یکوژن، باوکى فه‌رماده‌ى کۆمه‌ڵێک چه‌کدارى کورده ، ئه‌ده‌ب ده‌توانێت ئه‌م وێنانه هه‌موو له خۆیدا کۆبکاته‌وه، ده‌توانێت له رێگه‌ى وێنه‌ى هونه‌ریه‌وه ده‌قى نه‌مر به‌رهه‌مبێنێت، ئه‌ده‌بى کوردى و کتێبخانه‌ى کوردى و ئه‌دیبى کورد هێشتا له‌و بواره‌دا هه‌ژارو ده‌سته پاچه‌ن، ئه‌مه‌ش به بڕواى من لایه‌نێکى په‌یوه‌سته به زانینى زمانى دیکه‌و وه‌رگێڕانى ده‌قه‌کانه‌وه بۆ سه‌ر زمانانى تر، با ڕوونتر بڵێم ئه‌گه‌ر ناوه‌ندێکى وه‌رگێڕان لانى که‌م ساڵانه10 رۆمان و نۆڤلێتى کوردى وه‌ربگێڕێته سه‌ر زمانه‌کانى )عه‌ره‌بى، فارسى، تورکى، فه‌ڕه‌نسى و ئینگلیزى(، ئه‌مه ده‌بێته هانده‌رێکى باش بۆ ئه‌وه‌ى نوسه‌رنى کوردیش کارى باش بکه‌ن، کارى باش به‌و مانایه‌ى مۆرکى کوردى پێوه‌بێت و باس له تراژیدیاو ئازاره‌کانى کورد بکات، لێ کێشه ئه‌وه‌یه ده‌سه‌ڵاتى کوردى وێڕاى ئه‌وه‌ى وه‌زاره‌تێکى تایبه‌ت به شه‌هیدو ئه‌نفالى هه‌یه، به‌ڵام هه‌موو کارى ئه‌و وه‌زاره‌ته چڕکراوه‌ته‌وه له پێدانى موچه‌و شتى له‌م جۆره و ئه‌و لایه‌نه گرنگه له بیر کراوه، که من لام وایه رێگه‌یه‌کى زۆر باش ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌نفال و جینۆسایدى کورد به‌رینه زۆربه‌ى کتێبخانه‌کانى دنیاوه . دواى سێ ده‌یه زیاتر له ئه‌نفال و جینۆسایدى گه‌لى کورد ئاخۆ زۆر دره‌نگ نیه بۆ ئه‌وه‌ى ناوه‌ندێکى تایبه‌ت به کۆکردنه‌وه‌ى چیرۆکه‌کان و رێکخستنیان و تۆمار کردنیان و به داستانکردنیان دروست بکرێت، یانى من به ڕوونى مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه حکومه‌ت و ئه‌و ناوه‌نده به فه‌ڕمى خۆیان داوا له ئه‌فرێنه‌ران و نوسه‌ران بکه‌ن چیرۆک و داستانه‌کان به شێوازێکى هونه‌رى بنووسنه‌وه‌و ئه‌رکى ناوه‌نده‌که‌و حکومه‌تیش وه‌رگێڕان و گه‌یاندنى داستانه‌کان بێت به دنیا، من پێشترو له ساڵانى رابردووشدا هه‌مان پێشنیازم خستوه‌ته به‌رده‌م ده‌سه‌ڵات و لایه‌نى په‌یوه‌ندیدار، لێ ئه‌وان زۆر گرنگیان به‌و بابه‌ته نه‌داوه، هه‌ڵبه‌ت من له هۆکارى ئه‌و گرنگیپێنه‌دانه نه‌گه‌یشتوم . حکومه‌ت و وه‌زاره‌تى شه‌هیدو ئه‌نفال و ناوه‌نده‌کانى سه‌ر به‌و وه‌زاره‌ته ده‌توانن ئاسانکارى زۆربۆ بابه‌تێکى له‌و جۆره بکه‌ن، ئه‌وه‌نده‌ى من ئاگاداریش بم زۆر که‌س ئاماده‌ن خۆبه‌خشانه هاوکارى پڕۆژه‌و بابه‌تى له‌و جۆره بن.
پرسى (داهێنان و مه‌رگه‌سات) یه‌کێکه له پرسه گرنگ و تایبه‌ته‌کانى ناو دونیاى ئه‌ده‌بى ئێمه‌و پێویسته هه‌میشه هه‌ڵوێسته‌ى جدى له‌سه‌ر بکرێت. به‌و پێیه‌ى به‌شێکى گه‌وره له مێژووى ئێمه مێژووى کاره‌ساته‌کانه‌و ئه‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ ڕه‌نگدانه‌وه‌ى له‌ناو ئه‌ده‌ب و هونه‌رى ئێمه‌دا هه‌یه.ده‌رباره‌ى ئه‌م پرسه دکتۆر (ڕێبوار سیوه‌لى)مان دواند. سازدانى: شاخه‌وان سدیق هاولآتى: هەمیشە جەنگ و كارەسات و ماڵوێرانی نەهامەتی گەورەن بۆ مرۆڤ، بەڵام زۆرجار دەوترێ ئەم ڕووداوانە پاش خۆیان ئەدەب و هونەری گەورە بەدوای خۆیاندا دەهێنن و دەبنە ئیلهام و سەرچاوەی گەورە بۆ گێڕانەوە. بۆ نمونە تابلۆی جێڕنیكای (پابلۆ بیكاسۆ) پاش بۆردومانی شارەكە لەلایان سوپای ئیسپانیاوە. یان ئەوەی جوو پاش (هۆلۆكۆست) لە ئەدەب و سینەمادا بەرهەمیان هێنا. تا چەند لەگەڵ ئەم بۆ چونەدایت؟ -بۆچوونەكە تا ئەو شوێنە ڕاستە كە ئەو بەرهەمهێنانەی پاش جەنگ و كارەسات، هونەریی و ئێستاتیكی بێت. واتە گێڕانەوەكان، دووبارەكردنەوەكان، ڕەنگدانەوەكان، هێنانەوەپێشچاوەكان، وێناكردنەكان و خەیاڵلێكراوەكان بۆ ئەو ڕووداوانە، ئاستێكی هونەریی و داهێنان بەخۆیانەوە بگرن. ئەدەبی پاش مەرگەسات هەرگیز خودی تراژیدیا و مەرگەساتەكە نییە، بەڵكو هونەریانە لەسەر تراژیدیا قسەكردنە، بەجۆرێ كە مانا بەسەر فۆرم و ڕووخساردا باڵا دەست نەبێت و دواجار خوێنەر هەست بكات لەبەردەم دەقێكی داهێنەرانەیەدا، كە ناوەڕۆكێكی تراژیدیانەی هەیە، یان داهێنانێك لە هەناوی تراژیدیاوە، تروسكەیەك لە دڵی تاریكییەوە، دەلاقەیەك لە كۆڵانێكی داخراودا لەبەردەم مرۆڤدا دەكاتەوە. مەرجێكی دیكەی ئەمجۆرە داهێنانە ئەوەیە، كە هەموو ڕووداوێكی لۆكاڵیی و دیارگەرایانە، بكاتە ڕووداوێكی مرۆیی و گەردوونیانە. ئەمجۆرە ئەدەب و داهێنانە، ئەركێكی میژوویی لەسەر شانە، كە لەسەرووی سنوور و كەوشەن و پرسگەی نێوان وڵاتان و سیاسەتەكانیانەوە، پردی پەیوەندیی و لێكحاڵبوون لە نێوان مرۆڤەكان و گەلاندا دروستدەكات و بەمەش تراژیدیا لە دۆخی مەرگەساتیانە و داڕمانەوە، دەچێتە دۆخی بیناكردنەوە و دەستپێكردنەوە و ئەدەب و هونەر و داهێنانێك بەرهەمدەهێنێت، كە ڕزگاركەرانە و ئومێدبەخشانەیە. ئەدەب و هونەرێك، كە لەگەڵ دۆخی هەبوو دەكەوێتە ململانێیەكی هەمیشەییەوە، بۆ ئەوەی بیكاتە دۆخێك كە دەبێت هەبێت. ئەمە جەوهەری ئەو جیاكارەیەیە كە ئەریستۆتالیس لەنێوان مێژوو و شیعردا دەیكات. شیعر بەمانای (پۆئیسیس)، یان داهێنان: مێژوو باس لەو ڕووداوانە دەكات كە ڕوویانداوە، بەڵام داهێنان باس لەو ڕووداوانە دەكات پێویستە ڕوو بدەن. بەمجۆرەش، تراژیدیا لە زەمەنی واقیعییدا ڕووداوێكی مێژووییە، بەڵام لە بۆتەی ئەدەبیات و داهێناندا دەبێت ببێتە ڕووداوێكی داهێنەرانە و شیعرییانە. هاولآتى: پەیوەندی تراژیدیا بە ئەدەبەوە چییە؟ پێتان وایە ئەدەب دەتوانێت دیوێكی تری ڕووداوە تراژیدیایەكان پیشان بداتەوە، جیا لەوەی مێژوو دەینوسێتەوە یان ئەوەی كە میدیا باسی دەكات؟ - پەیوەندیی تراژیدیا و ئەدەب، پەیوەندییەكی جەوهەرییە. بەو مانایەی كە ئەدەب هەمیشە هەوڵدانە بۆ گۆڕینی واقیع، كە سیاسیی تیایدا باڵادەست و نەخشەداڕێژە، بۆ هێنانەدی واقیعێك، كە تیایدا هونەرمەند نەخشەڕێ دادەڕێژێت و هونەر و داهێنان سیاسەت دەكات.. تراژدیا، لە واقیعدا و وەك ئەوەی ڕوو دەدات، لەبەرژەوەندیی سیاسییەكانە، چونكە ئەوانە بۆنەكانی بەكار دەهێنن بۆ نومایش و چاوبەستەكانیان، بەڵام ئەدەبیی تراژیدیی، سیاسەتی هونەرمەند و داهێنەرانە بۆ ئەوەی جیهانێكی جیاواز لە واقیعی تراژیدیانە بەرهەم بهێنێت، كە نەكەسی تێدا دەكوژرێت و نە پێویستە كەسیش تێیدا ببێتە قوربانی. هاولآتى: "ئەنفال" یەكێكە لە ڕووداو و كارەساتە تراژیدییەكانی ناو مێژووی ئێمە، ئەم كارەساتە تاچەند گونجاوە بۆ ئەوەی بە ئەدەب بكرێت و كاری جدی لەسەربكرێت. ئایا ئەنفال ڕەنگدانەوەی هەیە لە ئەدەبی ئێمەدا پاش كارەساتەكە؟ - من كێشەیەكی گەورەم لەگەڵ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەدا هەیە. ئەفال ڕووداوێكی ناو دنیای پەراوێزیی ئێمەیە، كە شوێنەكەی دەرەوەی شارە. جوگرافیای ئەنفال لە پەراوێزی شارەكانی هەرێمی كوردستاندایە و چەقی شار نییە. ئەدەبی ئێمە بەرهەمی شار و بە زاراوەی شارییانەیە. لێرەدا كێشەكی زۆر گەورە هەیە: چۆن شارییەك بە زمانی نیمچە ستاندارد دەتوانێت گوزارشێكی هونەرییانە لە ڕووداوێك بكات لە پانتایی ناشاردا ڕوویداوە، كە زاراوە زمانییەكەی ئەوە نییە لە سلێمانی و هەولێر و دهۆك، پێی دەئاخڤن؟ ئەمە ئەستەم و بگرە نوێنەرایەتیكردنێكی دەمامكدارانەشە. ئەو كاتە مەرگەساتی ئەنفال دەتوانێت گوزراشی هونەریی و ئەدەبیی لە خۆی بكات، كە زمانی دانسقەی قوربانی بۆخۆی بێتە گۆ. زمانی دانسقەی قوربانی، زمانێكی ئۆرگێناڵ و ڕەسەنی ڕووداوەكەیە، كە شیاوی وەرگێڕان بۆ زاراوەیەكیتر نییە، چونكە ئەزموونی قوربانی ئەزموونێكی تایبەت و بێنموونەیە. من لەو بڕوایەدام، هەتا ئەم زمانە خۆی نەتوانێت گوزارش لە ئەزموونی تایبەتی خۆی بكات و بە زمانی دانسقەی ڕووداوەكە، كە زمانی قوربانییە، بدوێت، هەر جۆرە گوزارشكردنێكی شاریانە، وەكئەوە وایە جۆرێ لە پشتگیری و نوێنەرایەتی كرابێت و ئەمەش پێچەوانەی هەر ئەزموونێكی دیاردەناسانەی ڕووداوەكانە و نامانگەیەنێت بە هیچ ڕاستەقینەیەك. هاولآتى: ئێوە دیوانێكی شیعریتان هەیە بەناوی (زمانی عەشق و زەمەنی ئەنفال) تاچەند ئەم دیوانە ئیلهامەكەی لە كارەساتەكەوە وەرگرتووە؟ پەیوەندی عەشق و ئەنفال لەچیدا كۆدەكەنەوە؟ پێتانوایە ئەم دیوانە پیشاندانی دیوێكی تری چیرۆكی ئەنغالی گەرمیانیەكانە. یان ئەوە ئەنفالی ڕۆحی تاكەو سودت لەو وشەیە بۆ ناونانی دیوانەكەت وەرگرتوە؟ - ئەو قەسیدەیەی ئێوە باسی دەكەن، لە كەشی دوای ئەنفال بەرهەمهاتووە. لە ئاستی كولتووریی و مێژووییەوە، كاریگەریی ئەو كارەساتەی بە توندیی لەسەرە. من ئەوسا لە دانمارك بووم و تازە ڕووداوی تراژیدیای هەڵەبجە ڕوویدابوو. زەین و دەروونی من بەو هووشیارییەی لەسەر شوناسی مرۆیی و نەتەوەیی خۆم هەمبوو، بەو مەرگەساتە كاریگەر بووم. لە ناخی خۆمدا دەمزانیی زوڵمێكی نەتەوەییم لێكراوە، بەڵام هەر لە ناخی خوشمدا دەمزانیی كە گێڕانەوەی زوڵم وەكخۆی، بەناوی ئەدەبەوە، بێمانایە. بۆیە تراژیدیای تایبەتی خۆم كە چەندین سەرچاوەی هەبوو، تێهەڵكێشی كارەساتە گەورەكە كرد بۆ ئەوەی بتوانم لە هەردوو ئاستی تایبەت و گشتی، گوزارش لە خۆم بكەم. هێڵی گشتی دەقەكە تراژیدیانەیە، بەڵام نییەتی دەقەكە هەستانەوە و دەستپێكردنەوەیە لەناو كارەساتدا، ئەوەش ئەركی ئەدەب و داهێنانە و زمان لەمەدا ناوەندە. لەو نێوانەدا پردێكی پەیوەندییم لە نێوان ئەزموونی تێكشكانی تاكەكەسیی و مێژووی تراژیكی نەتەوەییمدا، دروستكردووە. بێگومان شانازیی دەكەم گەرمیانیی و بارزانییەك خۆیان لە دەقەكەدا ببیننەوە، بەڵام من پێش هەموو شتێك چیرۆكی خۆم دەگێڕمەوە وەك مرۆڤێك و وەك كوردێك.. پەیوەندیی نێوان عەشق و ئەنفال پەیوەندییەكی پێچەوانەییە: لەكاتێكدا ئەنفال وەك كارەساتێك شكست بەدوای خۆیدا دەهێنیت، عەشق وەك دۆخێكی دەروونی وەك وزەیەك، سەرهەڵدانەوە و دەستپێكردنەوە پێشنیاز، دەكات. هاولآتى: زۆرێك پێیانوایە ئەدەبی ئێمە ئەدەبێكی غەمگینە و پڕە لە نائومێدی، بەڵام ئەدەبێكە كەمتر سودی لەو هەموو ڕوداوە تراژیدیانە وەرگرتوە كە بەسەری هاتون تەنها چەند هەوڵێكی كەمی وەك (گۆڕستانی چراكانی) مامۆستا شێركۆ بێكەس نەبێت. هۆكاری ئەمە چییە؟ - هۆكاری ئەمە ئەوەیە، كە ئەدەبی ئێمە ناتوانێت دژەباو بێت و زیاتر لە دەوری پۆپۆلیزم و عاممەگەرایی دەسووڕێتەوە بۆ ڕازییكردنی زۆرینە و ڕەشۆك.. ڕەشۆكییەتپەرستی نامانگەیەنێت بە دۆخێكی ئەدەبیی لە ئاستی داهێناندا. بۆیە غەمگینی و نائومێدی دوو تایبەتمەندیی واقیعی سیاسی و كولتووریی و مێژوویی ئێمەن و خزمەت بە دۆخی مانەوەی واقیع وەكخۆی دەكەن، ئەمەش وایكردووە كە ئەدەبی ئێمە لە بنەمادا دواكەوتووانە و موحافیزەكار و پۆپۆلیستانە بێت، نەك یاخیگەرانە و دژە واقیعیانە. ئەدەب و داهێنان، تەواو پێچەوانەی واقیع دەجووڵێنەوە و واقیع وەكخۆی، ڕەتدەكەنەوە. بۆیە ئەدەبی غەمگین و لەبەرچاوڕەشكەر، نیشتیماندزێوی و نائومێدكەر، لە بنەمادا خزمەت بە سیاسەتێك دەكات كەبەرژەوەندیی لە مانەوەی واقیعدایە وەكئەوەی كە هەیە، نەك وەكئەوەی كە دەبێت هەبێت. ئەدەبی ئێمە سیاسەتی خۆی ناكات، بەڵكو خزمەت بە سیاسەتی باو دەكات. ئەوەش لە بێئاگایی و ناهووشاریی بەرهەمهێنەری ئەدەبییەوە سەرچاوە دەگرێت. هاولآتى: پێتانوایە چی بكرێت بۆ ئەوەی دیوی شاراوەی ئەنفال و تراژیدیكانی ئێمە لە ڕێگەی ئەدەبەوە بخرێنە ڕوو، چیرۆكە شاراوەكان خوێنەوەیەكی نوێ وەربگرن، جیهان جارێكیتر لە ڕێگەی ئەدەبەوە ئەو كارەسات و تراژیدیانەی ئێمە بخوێنەو؟. - پێویستە دەستەبژێری شاریی بكشێتەوە و كەنار بگرێت و ئەوەندە خۆی نەكاتە نوێنەر و دەمڕاستی كارەسات. ئەمەش دەرفەتێك دەداتە قوربانیانی ڕاستەقینە تاكو بە زمانی دانسقەی خۆیان بدوێن و بتوانن لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ئەدەبییەوە، ئەو بارە قورسە ئەزموونی و مێژووییە، لە كۆڵی خۆیان بكەنەوە. باڵادەستی شێوەزاری سلێمانی و بادینی بەسەر گوزارشلێكردنەكانی كارەسات و مەرگەساتەكانی ئێمەدا، شێوەیەكی تاكڕەهەندانەی داوەتە گوزارشكردنەكان و وەكئەوەی لێهاتووە زمانی قوربانی وەرگێڕدرابێتە سەر زمانێكی دیكە. زمانی دانسقەی قوربانیانی كارەساتەكانی ئێمە لە دەرەوەی جوگرافیای شار و زمانەكەیەتی. تایبەتمەندییەكانی زمانی پەراوێزیی و دەرەشار جیاواز گوزراش لە ئەزموونی كارەساتەكە دەكەن. هەر وشە و پیت و نیشانەیەك، هەر ئاكتێكی زمانی لە ئاستی دەربڕین و ڕەمزیی و گۆكردن و تەنانەت بێدەنگییشدا، بگرە كۆی دەنگی هەناسەدان، هەنیسك، وەستان و پچڕین و كۆكە و تف قووتدانەوە و لە گێڕانەوەی كارەساتتدا، مانای قووڵی خۆیانیان هەیە. لە زمانی شاریانەدا بەهۆی دووركەوتنەوەی گێڕەرەوەكان لەو كەشەی مەرگەساتەكانی تێدا ڕووداوە، بەهۆی نەبوونی ئەزموونی كەسی یەكەم لە ڕووداوەكاندا، ئەوە كارەسات و زمانە دانسقەكەی قوربانی، كە خۆی لە فرەڕەهەندیی زمانی و گوزراشكردنی نازمانییدا، دەبینێتەوە، هیچیان نامێنن و دەبێتە زمانێكی تاكڕەهەند و داخراو. بۆیە لەبەشێكی زۆری ئەو ئەدەبیاتەدا كە بۆ كارەسات نووسراوە، بە ئاشكرا بێدەسەڵاتی نووسەران دەبینرێت و نەشارەزاییان لە شێوەژیان و زمانی ڕۆژانەی قوربانییەكاندا، جگە لە تاكڕەهەندیی زمانی، ئەوە جۆرێك لە ستەمی شێوەزارەكانی وەك سلێمانی و بادینییش بەسەر زمانی ڕاستەقینەی قوربانییەكاندا، دەبینرێتەوە. ئەم بۆچوونە، بەرهەمی هونەرەكانی وەك موزیك، شیعر و شێوەكاریش ناگرێتەوە. لەم هونەرانەدا بەرهەمگەلێكی بەرزمان هەن.
خانمه نووسه‌ر و وه‌رگێڕو ڕۆمان نووس (به‌یان سه‌لمان) یه‌کێک له‌ناوه‌دیاره‌کانى ناو دونیاى ئێستاى ئه‌ده‌بى ئێمه‌و له بوارى ڕۆمان نوسیندا خاوه‌نى هه‌ریه‌که له رۆمانه‌کانى (نه‌وه‌کانى مادائى، خه‌زنه مه‌ملوک، له به‌رزایى شوراکانه‌وه، شه‌وانى ئاده‌م، یاداشتى عه‌ترو ئاگر)ه، ئه‌مه بێجگه له بوونى سێ ڕۆمان به‌زمانى عه‌ره‌بى، ئه‌و له هه‌ردوو ڕۆمانى (نه‌وه‌کانى مادائى و شه‌وانى ئاده‌م)دا کارى له نوسینه‌وه‌ى تراژیدیا و چیرۆکى ئه‌نفالدا کردوه‌و ئێمه‌ش وه‌ک په‌ڕاوى هاوڵاتى سه‌رنجه‌کانیمان له‌م دیداره‌دا ده‌رباره‌ى ئه‌م دوو ڕۆمانه‌و چیرۆکى په‌یوه‌ندى ئه‌ده‌ب و تراژیدیا وه‌رگرت. سازدانى: شاخه‌وان سدیق هاوڵاتى: ئه‌ده‌ب چۆن ده‌توانێت سوود له تراژیدیا ببینێت، چۆنده‌توانێت چیرۆکه تراژیدیه‌کان له ده‌ره‌وه‌ى واقیع بگۆڕێت بۆ فه‌نتازیا یان بۆ شتێکى نوێ؟ -به‌بڕواى من ئه‌ده‌ب یه‌کێکه له‌و کایانه‌ى که ده‌توانێنت زۆر ئیشى گه‌وره‌بکات له چیرۆکى تراژیدیا، تۆ که ده‌ڵێت ئه‌ده‌ب، واته پانتاییه‌ک هه‌یه که مرۆڤ ده‌توانێت تیایدا باس له بلۆگرافیابکات، باس له ناسنامه‌ى هه‌موو ئه‌وکه‌سانه‌بکات که به‌شدارى ئه‌و تراژیدیایه بوونه وه‌ک تراژیدیاى ئه‌نفالى کورد، وه نوسه‌ر ده‌توانێت له‌م حاڵه‌ته‌دا به‌ناوى ئه‌وانه‌وه ئیشى تیابکات، چونکه ئێمه که‌سمان نه‌ماوه له کاره‌ساته‌که. ته‌نها هه‌ندێک خه‌ڵکى که‌م نه‌بێت، هه‌ربۆیه لێره‌دا کاتێک نووسه‌رێک ده‌یه‌وێت ئیش له تراژیدیاى ئه‌نفال بکات و بیه‌وێت ئه‌م ڕووداوه بێنێته‌ناو ئه‌ده‌ب ئه‌وا چیرۆک یان ڕۆمان باشترین شوێنه‌و نوسه‌ر ده‌توانێنێت زۆر به‌باشى کارى تێدا بکات. من وه‌ک ڕۆمانووسێک له دوو کارى خۆمدا هه‌وڵمداوه سوود له‌م چیرۆکانه ڕاسته‌وخۆ یان نا ڕاسته‌وخۆ ببینم، که ئه‌وانیش هه‌ردوو ڕۆمانى (نه‌وه‌کانى مادائى، شه‌وانى ئاده‌م)ن، له ڕۆمانى (نه‌وه‌کانى مادائی)دا ته‌نانه‌ت پێشبینى دووباره ڕوودانه‌وه‌ى تراژیدیاى هاوشێوه‌ى (ئه‌نفال)ى تێدایه، که به‌داخه‌وه له دواتردا تراژیدیاى (ئێزیدیه‌کان) ڕووده‌دات. هه‌ر چه‌نده ڕۆمانه‌که تاڕاده‌یه‌ک مێژووییه، به‌ڵام مێژوویه‌ک به‌واتا به‌حته‌که‌ى نا، به‌ڵکو مێژوویه‌کى نوێ به‌شێوه‌ى به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌ى خه‌یاڵى. که ئه‌م حاڵه‌ته له ڕۆمانى (شه‌وانى ئاده‌م)یشدا دووباره بۆته‌وه. یه‌کێک له‌و ته‌کنیکانه‌ى که له ڕۆمانى نه‌وه‌کانى مادائی دا گرنگى پێدراوه مه‌سه‌له‌ى تێکشکانى زمانه که ئه‌مه به ومه‌به‌ستکراوه، چونکه که تۆ وه‌ک گه‌لێکى ژێرده‌سته په‌لامارده‌درێیت و توشى جۆرێک له (ئه‌نفال) ده‌کرێیت، یه‌کێک له هه‌ره ئامانجه به‌هێزه‌کان له‌ناوبردنى کلتورو زمانه‌ته، واته هه‌وڵى سڕینه‌وه زمانه‌که‌ت و تێکشکاندنى ده‌درێت، وه له‌مه‌وه زمانى نوسین بۆ ده‌ربڕین و گێڕانه‌وه‌ى ئه‌م چیرۆکانه ده‌بێت زمانێکى جیاوازبێت، چونکه له خودى ماره‌ساته‌که‌دا زمان تێکده‌شکێت مێژوو تێکده‌شکێت و ته‌نانه‌ت ئه‌رشیفه‌که‌شت تێک ده‌شکێت. هاوڵاتى: ئه‌ده‌ب چۆن ده‌توانێت دیوێکى ترى ڕووداوه‌کانمان پیشان بدات واته، ئه‌وه‌ى مێژوو ناتوانێت باسى کات و ڕه‌نگه له‌بیرى بکات، ئه‌ده‌ب چۆن ده‌توانێت به زمانێکى جیاواز له فه‌رامۆشى ده‌ربازیان بکات؟ -بێگومان ئه‌ده‌ب زۆر به‌باشى ده‌توانێت ئه‌م ڕۆڵه‌گرنگه ببینێت، بۆنمونه من له ڕۆمانى (نه‌وه‌کانى مادائی)دا زۆر هه‌وڵمداوه ئه‌مکاره بکه‌م و خۆم له قه‌ره‌ى تراژیدیاداوه له ئه‌ده‌بدا، من باس له تراژیدیا ده‌که‌م هاوشێوه‌ى (ئه‌نفال) به‌بێئه‌وه‌ى ناوى ئه‌نفال بێنم، مه‌رج نییه تۆ باس له‌کاره‌ساته‌بکه‌یت و هه‌میشه ناوى ئه‌و پرۆسه‌یه بێنیت. ده‌کرێت له ڕۆماندا نووسه‌ر باس له تراژیدیا بکات و جۆرێک له پێشبینى تێبێت، پێشبینیه‌ک که جۆرێک له جیهانبینی بۆ ڕوداوه‌کان تێدابێت، ئه‌گه‌ر به ووردى سه‌یرى چیرۆکى تراژیدى ڕۆمانى نه‌وه‌کانى مادائى بکه‌یت، ده‌کرێت ئه‌م تراژیدییه له هه‌ر شوێنێکدا ڕووبدات، که ئه‌مه ڕوئیاى منه وه‌ک نووسه‌ر بۆ ڕوداوێک که جیهانییه‌و ده‌کرێت له هه‌ر جێگایه‌ک که گه‌لى هاوشێوه‌ى ئێمه‌ى لێبێت ڕووبدات. هاوڵاتى: هه‌موو ئه‌و میله‌تانه‌ى که تراژیدیاى گه‌وره‌یان به‌سه‌ر هاتوه، دواتر چیرۆکى تراژیدى کاره‌ساته‌کانیان کردوه به ئه‌ده‌ب و هونه‌رى گه‌وره، ئایا ئێمه وه‌ک کورد که خاوه‌نى هه‌ڵه‌بجه‌و ئه‌نفالین توانیومانه سود له‌و چیرۆکانه وه‌رگرین؟ ئه‌گه‌ر نه‌مانتوانیوه بۆ؟ -خۆى ڕاسته نراژیدیاى گه‌وره پاش خۆى چیرۆکى گه‌وره جێدێڵێت و ئه‌مه‌ش هه‌م هانده‌ره‌و هه‌م پێویسته بۆ به‌رهه‌مهێنانى به‌رهه‌مى گه‌وره. ئه‌گه‌ر باس له ئێمه وه‌ک کورد بکه‌ین به‌ته‌سه‌ورى من پرسیاره‌که لێره‌دا له‌سه‌ر ئه‌وه‌مییه که ئێمه نه‌مانتوانیوه، چونکه چه‌ند هه‌ولێک دراوه و هه‌یه و ده‌درێت، به‌ڵام خۆى له ڕاستیدا مه‌سه‌له‌که به‌شێکى په‌یوه‌ندى به‌وه‌وه هه‌یه که ئێمه ڕۆمان نووسى زۆرمان نییه و هه‌موو خاوه‌نى چه‌ند نووسه‌رێکین، که وه‌ک ژنێک ڕه‌نگه کم یه‌کێکبم له‌وان. ئێباشه من له‌و چه‌ند ڕۆمانه‌ى هه‌مه له دووکارى گه‌وره‌مدا که له‌سه‌ره‌وه باسمانکرد، کارم له‌سه‌ر ته‌نها بابه‌تى ئه‌نفال و تراژیدیا کردووه. هه‌ر بۆیه من پێم وایه له بوارى تراژیدیادا، ده‌ق به‌رهه‌م هاتوه‌و بگره ده‌قى باشیش به‌رهه‌م هاتووه، هه‌ر بۆ وێنه من له ڕۆمانى (شه‌وانى ئاده‌م)دا زۆر باسم له چیرۆکى ئه‌نفال کردوه، که باسکردنه له دوو جیهانى ته‌واو دابڕاو له‌یه‌ک، که یه‌کێکیان جیهانى ناو کۆشکه که پیاوه‌کانى تێدان و ئه‌وى دیکه‌شیان جیهانى ده‌ره‌وه‌ى کۆشکه که پێکهاتووه له جیهانى ئه‌و ژنانه‌ى که له ئه‌نفال به جێماون یان له ئه‌نفاله‌وه هاتونه‌ته‌وه، به‌داخه‌وه ئه‌م پاشماوانه به‌مه‌ستى حه‌وانه‌وه دێنه نزیک کۆشک، به‌ڵام له‌پاش ئه‌نفال دیسان ناحه‌وێنه‌وه، ڕاپه‌ڕین ڕووداده‌ت پاشان کۆڕه‌و و پاشان شه‌ڕى براکوژى که کۆى گشتى ئه‌م ڕووداوانه ماڵ وێرانى دروستده‌که‌ن بۆیه سه‌رانسه‌رى ڕۆمانى (شه‌وانى ئاده‌م) باسکردنه له (ماڵ وێرانى). لێره‌شه‌وه من دێمه‌وه سه‌ر پرسیاره‌که‌ى به‌ڕێزتان که ئایا سودمان له تراژیدیاکانمان بینى بۆ به‌هێزکردنى ئه‌ده‌به‌که‌مان من ده‌ڵێم به‌ڵێ، ڕه‌نگه کارى که‌م یان باش نه‌کرابێت. به‌ڵام هه‌وڵ دراوه‌و ئه‌م هه‌وڵانه‌ش جێگاى پێزانین. هاوڵاتى: من هێشتا وه‌ڵامى ئه‌و پرسیاره‌م ده‌ستنه‌که‌وتوه که ئایا ئه‌ده‌ب ده‌توانێت دیوى شاراوه‌ى ڕووداوه‌کانمان پیشان بدات؟ -به‌ڵێ بیگومان هه‌موو ئه‌وه‌ى له ڕۆمانێکدا نووسه‌ر هه‌وڵى نووسینه‌وه‌ى ده‌دات خۆ واقیع نییه، به‌ڵکو ئه‌وه خه‌یاڵى نووسه‌ره بۆ ئه‌و ڕووداوه، که چۆت نوسه‌ر خۆى به‌پێى تێگه‌یشتنى خۆى ده‌ى بینێت، ئه‌مه‌ش دووباره پیشاندانه‌وه‌ى ئه‌و گۆشه جیاوازانه‌ى ئه‌و ڕووداوانه‌یه، چونکه ئه‌و کاره‌ساته تراژیدیانه‌ى وه‌ک (ئه‌نفال)ن، پڕن له چیرۆکى گه‌وره، یڕن له ڕووداوى دڵته‌زێن, چونکه ڕووداو کاره‌ساته‌کان خۆیان گه‌وره‌ن. هه‌ربۆیه له ئیشکردن له سه‌ریان و نووسینه‌وه‌شیان خه‌یاڵ و ئیشکردنى هه‌ر نووسه‌ریچک جیاوازه. به‌ڵام به‌گشتى ئه‌ده‌ب ئه‌و پانتاییه که ده‌کرێت بتوانرێت سه‌یرى دیوى نه‌بینراوى ڕووداو تراژیدیکانى لێوه‌ببینرێت.
.jpg)
شوان کەمال بۆتێگەیشتن لە چەمکی ئەنفال و گەیاندنی دەنگی ئێمەی کورد بە جیهان پێویستە ئەنفال لە دەڕبڕینی (کارەساتی ئەنفال)ەوە بگۆڕین بۆ (تراجیدیای ئەنفال) دەمەوێت لەم وتارەدا خوێندنەوەیەکی تراجیدیایانە بۆ ئەنفال، بکەم واتە تراجیدیا بە مانا فەلسەفی و مانا ئەدەبیەکەشی وەک تراجیدیایەک لەسەر تەختی شانۆی جیهانی هەموو جیهان سەرسامکەین، بەدڕندەی تاونکارانی ئەنفال و قارەمانی میلەتی کوورد. تەنها تراجیدیاش دەتوانێت گوزارشتی تەواو لە ئەنفال بکات. لە ساڵی ١٩٨٨ لە پاش کۆتایی هاتنی شەڕی هەشت ساڵەی عیراق ئێران دەزگا سەربازی و سیخوڕی و هەواڵگری و ئاسایشییەکانی رژیمی بەعس بە هەموو هێزو توانای سەربازی خۆیەوە هەلیان کوتایە سەر کوردستان و لە هەشت قۆناغ دا کەوتنە وێرانکردن و کاولکردنی کوردستان. لەم هەشت هێرشە سەربازیەدا رژیمی بەعس زیاتر لە چوار هەزار گوندی کوردستان و زیاتر لە هەزاران شارو شارۆچکەی کوردستانی وێرانکرد و لەگەڵ خاک یەکسانیکرد. ڕوونە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی گەلی کورد و تواندنەوەی لە کولتوری عەرەبی عیراقی دا و داگیرکردنی یەکجاری نیشتمان وزێدەکەی بوو. پێم وایە تراجیدیای ئەنفال ماناو دەلالەتێکی سیاسی و ئینسانی ومێژوی لەجیهان و لە نەوەکانی دوای ڕاپەڕین بەشێوە کاریگەرە دروست نەکروە، ئەنفال خوێنەوەیەکی کاریگەری بۆنەکراوە لە ئاستە بەرزەکەیدا. پاکتاوی ڕەگەزی و جینۆسایدی گەلێک بەناوی ئەنفال بیرەوەریەکی ڕاستەقینەی تراجیدیایانەی لە ناو زهنیەتی تاکی کوردا دروست نەکردوە، تەنانەت بەشیکی زۆری وڵاتانی جیهانیش ئەنفال بەبەشیک لە ڕوداوێکی ناوخۆی وڵاتێکی دیاریکراوی دەزانن. لەسەر ئاستی ناوخۆش لە ڕۆژێکداو لە مەراسیمێکدا کۆتای دێت. خوێنەوەی ئەنفال بە شانۆنامە تراجیداکانی سۆفۆکلیس بەشیک لەو روداو وێنانەی ئەنفالی تیا دەبینینەوە. تیشک دەخەمەسەر ئەوەی کە چۆن سۆفۆکلیس تراجیدیای قارەمانی داناوە لە چوارچێوەی دەقی بنچینەی یاخود بناغەیی لە چەمکەکانی ئاین، قانون، تاوان وسزاداندا. دەکریت لەبەر ڕۆشنای ئەو دەقە شانۆیەدا تراجیدیای ئەنفالیش بنووسرێتەوە کە هەموو ڕەهەندە گرنگەکانی تراجیدیا لە ناو ڕوداوەکانی ئەنفالدا هەن. بە نموونە کە وشەی ئەنفالیش وشەیەکی عەرەبیەو لە قورئانەوە هاتووە و ئەمە ڕەهەندە ئاینیەکەیەتی. تاقانەکانی ئەنفال وئەو مرۆڤە مەزانەی ئێمە کە لەو ساتانەدا قارەمانانە ڕوبەڕوی ئەم تراجیدیایە بوونەوە، لە دژی نادادی و سەتەم وتاواندا بوون بە قارەمانی تراجیدیا . لەکاتێکدا حکومەتی عێراقی ئەوسا بەمەبەست دوای ئەنفال ویستویەتی لە گەورەی ترجیدیا کە کەم بکاتەوە ولێکدانەوەیەکی ترسنۆکانە بکات بۆ گەلی کوورد، بەڵام لەڕاستیدا ئەمە لێکدانەوەیەکی ھەڵە بوو بۆ کوردەکان، چونکە کوردەکان ھەمیشە بە بەھێزییەوە و بە ماڵ و بە حاڵ بەرگرییان لە کوردستان دەکرد، بۆیە حزبی بەعپی عراقیش ھەمیشە بەدوای ڕێگای نوێ دەگەڕا بۆئەوەی لەژێر پەردەیەکی تردا ئەم تراجیدیایە بخولقێنێت. حیزبی بەعس لە ژێر ناوی ئەنفال کۆمەڵ کوژی کردو،وانیشانی ڕای جیهانی دا کە کوردەکان ماڵو حاڵی خۆیان بەجێدێڵن ومیلەتێکی بێئیرادەن وبەویستی خۆیان دەیان گوازینەوە بۆ ناوچەیەکی تری عێراق ،وێنایەکی جیاواز تریشی بۆ وڵاتانی عەرەبی وئیسلامی نیشان دەدا کە کوردەکان میلەتێکی ناموسولمانن، لە کاتێکا بۆ کۆمەڵ کوژی پاکتاوکردنی ناسنامەو خاکی کوردەکان ڕایگواستن . ئەرستۆ تراجیدیا و قارەمانەکنی تراجیدا وا وێنا دەکات وەک نمونەیەکی بێخەوشی تراجیدیای قارەمان کە خاوەنی شەرەف و شانازیە. دروست بوونی تراجیدیا بەمانی بوونی ستەمکاری لە شوێنێک و لە کاتێکدا کەخەبات و تێکۆشانە لە دژە هێزی چارەنوس ی قارەمانێک یان کۆمەڵە خەڵکێک، خوێنەوەی تراجیدیای ئەرستۆیش بۆ ئەنفال ئەم خەسڵەتە هەڵ دەگرێت. گەر ئەنفال وەک شانۆ نامەیەک بنوسرێتەوە کاریگریەکی گرنگی جیهانی دەبێت لە ناو بینەری شانۆکاندا. ''ئەرستۆ دەڵێت لە نمایشی تراجیدیادا بینەر دەچێتە حاڵەتی بەزەی و ترسەوە، خاڵی لاوازی خۆشی دەبینێت کە ستەمکاری هەمیشە کابوسێکی ئامادەیە بۆ مرۆڤایەتی.درامای تراجیدی سۆفۆکلیس پێکهاتوە لەوەی کە ج پێناسەیەک زۆر بەناوبانگە وباشە بۆ نمونەی تراجیدیای قارەمان کە خاوەنی شەرەف وشانازی بیت.بۆیەئەنفال بەوپێدانگانە تراجیدیای میلەتێکی قارەمانەو باشترین پێناسەی شانازی و شەرەفە. ئەریستۆ دەڵیت '' تراجیدیا پێویستە ئاوەزی بەزەی و ترس بوروژێنێت لەبەردەم بینەردا،و تراجیدیا شەڕکردنە لەگەڵ ستەم و بەدبەختی و نادادی'' لای ئەریستۆ تراجیدیا ئایدیال هەیە ،ئێستاش کاتی ئە وەهاتووە کە ئەنفال بکرێت بە ئایدیاڵی تراجیدیالەجیهاندا. قەڵاچۆکردن و پاکتاوی رەگەزی گەلێک، کە سەرەڕای ئامادەکردنی نەخشە و هێزی سەربازی و توانای جێ بەجێ کردنی ئەم تاوانە بەوردی چوارچێوەیەکی فیکری وئایدۆلۆژی بۆ ئەم قڕ کردن و قەڵاچۆکردنە داڕژابوو، کە لە هەناوی دەقە پیرۆزو دینیەکانەوە وەرگیرابوو ،سەردەمانێک ئەوەشمان دی بە بەرچاوی دنیای عەرەب و ئیسلامەوە بەسانای تێپەری، بەڵام ئێستا لەڕیی، دەقە ئەدەبییەکان، دراما، ڕۆمان، وتێکستە فکریەکانەوە دەکرێت نارەوابوون و نائەخلاقی بوونی ئەو زەمان بهێنرێنەوە هۆش، وەک هۆڵۆکۆست کەبەردەوام ئەم تراجیدیایە بدرێت بەگوێی مرۆڤ دۆستان وجیهاندا.ساڵوەگەڕی تراجیدیای جینۆسایدی گەلی کورد هەموو ساڵیک لە مانگی چواردا یاد دەکرێتەوە ودەبێتەوە بابەتی سەرەکی میدیاو ناوەندە کوردییەکان. پێویستە لە سەر کورد و هەموو تاکێکی ئەم نەتەوەیە هەوڵ بدات تا لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکانی جیهاندا وبە پێی یاسا ئەم رۆژە وەک رۆژی جینۆسایدی کورد بناسینن و زامنی دووبارە نەبوونەوەی لە جیهان وەربگرن لە هەموو نیشتمانی کوردان ولە جیهاندا. گەرچی خۆشبەختانە سوید و نەرویج و بەریتانیا بەشێوەیەکی ڕەسمی تراجیدیای ئەنفالیان بە جینۆساید داناوە. لە ٥ کانونی یەکەمی ٢٠١٢ پەرلەمانی سوید ڕیکساداگ بڕیاری دا و لەلایەن پارتی سەوز بۆئەوەی جینۆسایدی کورد بناسێنێت. وە ئەو بڕیارە بە ٣٤٩ ئەندام لەپەرلەمانی ئەڵمانیا پەسەند کرا .لە ٢٨ شوباتی ٢٠١٣ خانووی بەریتانی جەماوەر (British House of Commons) بەشێوەیەکی یاسایی جینۆسایدی ئەنفالی ناساند و کە نەدیم زەهاوی ڕابەری دەکرد کە پارێزگار MP بوو. .
عومەر سەید گەر لە ئەفسانەوە مرۆڤ و دنیاکەی بخوێنینەوە، دەبینین گەیشتن و سەرهەڵدانی مرۆڤ لە سەر ئەم هەسارەیە، هاوتەریبە لە گەڵ تراژیدیادا. گەر بەهەشت هێما بێت بۆ ئارامی و نا تراژیدیا، ئەوا سەرزەمین جێیەکە بۆ سزا و عەزاب و مردن. ئیدی لەو کاتەوە و تا ئێستا مرۆڤ پاڵەوانێکی دۆڕا و شکست خواردوو بووە لە بەرامبەر تراژیدیادا. یەکەم داستانی نوسراوی مرۆڤ بۆ وێناکردنی خۆی لە بەردەم تراژیدادا، گەلگامشە، ئەو نیمچە خودا و نیمچە مرۆڤەی دوای گەشتێکی دوور دان بە شکستی خۆیدا دەنێت. بەشی هەرە گەورە و زۆری ئەدەب و هونەر بەرجەستە کردنی ئەم ململانییە. کار کردنە لە سەر مەرگەسات و کارەسات و کۆمەڵ کوژییەکان. گەر لە تراژیدیای یۆنانیدا، مرۆڤ لە ژێر جەبر و هەژموونی خوداکاندا بێت و چارەنووسی بە دەستی خوداکان بێت و هەر لەوانیشە دەرگیری تراژیدا بێت، وەک ئۆدیب پاشا و سیزیف. ئەوا لە کلاسیزمی نوێدا و لای شکسپیر و راسین و کۆرنی شانۆ دەبێتە جێگای نمایشی تراژیدیای مرۆڤ وەک تاک و بەرپرسیارێتێکەش لە خوداوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ خۆی، نەک هێزێکی بان سروشت. گومانی تێدانییە بەشێکی گەورە و زۆری مێژوو، جەنگ و داگیرکاری و کۆمەڵ کوژییە. کە ئێمە لە رێگەی زمانی نوسینەوە لە دووتۆی کتێبەکانی مێژووەوە، یان حیکایەت و چیرۆکەکانەوە بەریان دەکەوین و دەیانخوێنیینەوە. بەڵام لە سەدەی رابردووەوە کە پڕە لە کۆمەڵ کوژی و تاوانی گەورەی وەک هۆلۆکۆست و پاکتاوی رەگەزی ئەرمەنییەکان لە تورکیا و ئەنفال........هتد بەڵگەنامە و وێنە و دۆکۆمێنتەکان و شوێن و پاشماوەکان و گۆڕە بە کۆمەڵەکان، ئێسک و پروسکی خودی قوربانییەکان دەبنە بەڵگە و شایەتحاڵ. ئەمڕۆ هەزاران بەڵگەی وێنەیی و دۆکۆمینتاری و بەڵگە و شوێنەوار و شایەتحاڵ لە سەر ئاشفێز بەردەستە. لە سەردەمی ماسمیدیا و دیجیتاڵدا، لە سەردەمی وێنەی فۆتۆگرافی و وێنەی جوڵاودا، تەواوی پرۆسەی کۆمەڵ کوژییەکان هەن و ئەرشیف کراون. بەڵام کێشەی جدی و لەمپەری گەورەی بەردەم جینوسایدی ئەنفالدا، نەبوونی وێنەیە، کە کاریگەرترین بەڵگەیە بۆ ئەم سەردەمە، کە بە سەردەمی گومان و بەڵگەی بەرچاو ناسراوە. ئەنفال پرۆسەیەکی ئەقڵانی سیستماتیزەکراوە، لە رووی لۆجستی و سەربازی و پرۆسەوە بەشێکە لە مۆدرێنە و لە پشتییەوە ئەزموونێکی زۆر و ئەقڵێکی گەورە هەیە. بەعس لە ئەنفالدا هێندە جەهەنمیانە و نهێنیانە کاری کردووە، هێند بیروکراسیانە قۆناخ دوای قۆناخ پرۆسەکەی ئەنجام داوە، کە ئێمە ئەمڕۆ بەراورد بە ترسناکی و گەورەیی کۆمڵ کوژییەکە، کەمترین بەڵگە و داتا و دۆکۆمێنتمان بەردەستە. تەنانەت یەک وێنەشمان نییە یا بڵێین بەعس یەک وێنەشی بۆ بەجێنەهێشتووین، تا ئەمڕۆ وەک وێنەکەی عومەری خاوەر، بیکەینە هێما و ناسنامەی ئەنفال. ئەمڕۆ پاش تێپەڕبوونی سی و یەک ساڵ لەو کۆمەڵ کوژییە، تا ئێستە بە دیاری کراوی نازانین چی رووی داوە. کەمترین زانیاریمان سەبارەت بە جۆر و شێوازی کۆمەڵکوژییەکە هەیە، یا ژمارە و شوێنی گۆڕەکان، ژمارەی ژن و کچەکان، ژمارەی منداڵەکان، ژمارەی گەنج و پیر و پەککەوتەکان. دوای سی و یەک ساڵ لە جینۆسایدەکە و شانزە ساڵ لە رووخانی بەعس، دانپێدانانی یەک شایەتحاڵمان لەو جەلادانە لە لانییە. کەسێک نە لە جاش و نە لە سەرباز و نە لە سەرانی بەعس نییە بە تەواوەتی بزانێت یا ئاگاداری تەواوی قۆناخەکانی پرۆسەکە بێت. ئەو جاش و سەربازانەی گوندەکانیان ئاگرداوە و خەڵکەکەیان راگواستووە، ئەرک و فەرمانیان هەر هێندە بووە کە خەڵکەکە بگوازنەوە تا نزیکترین سەربازگە، لەوێشەوە جەلاد گەلیتر بە ئەرکی خۆیان هەستاون و دەس بە دەس بێ ئەوەی هەنگاوێک ئاگاداری هەنگاوی پاش و پێشی خۆی بوبێت. یەک وێنەی زیندوو و راستەوخۆی ساتی زیندانیانی نێو قەڵا و زیندانەکانی نوگرەسەلمان و تۆبزاوە و عەرعەرمان لانییە، نازانیین قەبارە و شێوەی سەگە رەشە کورد خۆرەکە چۆنە و چ بیچمێکە. یەک چرکەیش فیلمی بەڵگەیی ساتی گوللەباران کردن و زیندەبەچاڵ کردنی ئەو هەموو قوربانییانەمان دەستنەکەوتووە، ئەمە ئەگەر هەبێت. یەک موسڵمانی کورد، یا ناوەندێکی ئیسلامی، یا وەزارەتی ئەوقافی هەرێم، نازانێت و ناتوانێ پێمان بڵێت، چەند مزگەوت و پەرستگا و ماڵی خودا لەو پرۆسەیەدا رووخێنراوە و چەند کتێبی پیرۆز سووتێنراوە. کەمترین داتا و ژمارەمان لایە.! ئەمە یەکێکە لە تایبەتمەندییە تاڵ و بە ئازارەکەی ئەنفال، کەمی بەڵگە و نەبوونی وێنە. لێرەدا رۆڵی ئەدەب بە تایبەتی رۆمان، رۆڵی هونەر بە دیاریکراوی سینەما، بە دەر ئەکەوێت. دەبێ و دەبوایە نوسەران و هونەرمەندان لە رێگەی خەیاڵ و فەنتازیاوە ئەم بۆشاییە گەورەیان پڕ کردایەتەوە، گەرچی ئیش کراوە، بەڵام بە گشتی زۆر کەم و کرچوکاڵە. ئەوە ئەرکی رۆمان و سینەمایە کە تەواوی پرۆسەکە بە ورد و درشتێوە بێنێتەوە و وێنە و روخساری پێببەخشێتەوە، هەموو قوربانی و گوند و شارە خاپورەکان، هەموو ستەمکاران و جاش و خۆفرۆشان بە خوێن و گۆشت و ئێسکەوە لە رێگەی وشە و وێنەوە بگێڕێتەوە نێو ژیان ومێژووەوە، تا بۆ ئەبەد بەعس و جاشەکان سوک و شەرمەزار کرێن و رۆحی قوربانییەکانیش ئاسودە و نەمربن. تراژیدیای لە تراژیدیا بە سوێتر و شەرمەزارتر، بەشداری کارای ئەو هەموو کوردە خۆفرۆشەیە لە ئەنفالدا. جووەکان دەزانن ئەوەی قەتلوعامی کردن نازییەکان بوون، ئەرمەنەکان بە دەستی فاشیزمی دەوڵەتی تورکی پاکتاوی رەگەزی کران، بەڵام ئێمە ئەمڕۆ دەبێ دان بەو حەقیقەتە تاڵەدا بنێین و بێ ترس و شەرم رۆڵی گەورە و کاریگەری خۆمان لە جینۆساید کردنی خۆماندا بنێین.! تایبەتمەندی دووەمی ئەنفال، بوونی نزیک بە نیو ملێون جاشە کە بەشداری کارایان هەبووە لە سووتان و راگواستنی خەڵکە سڤیلەکە بۆ نێو چنگی پۆڵایی بەعس! کە ئەمە جگە لەوی عەیبەیەکی گەورەی سۆسولۆژیی و سیاسییە. هاوکات بە درێژایی مێژووی نەتەوایەتیشمان بۆتە هۆکار و لەمپەری سەرەکی بەردەم بە ئامانج گەیشتنی مەسەلە رەواکەمان. دەبێ دانیپێدا بنێین. لەوەش شەرمەزارتر یەک لەو پاڵەوانە خۆفرۆشانە تا ئەمڕۆ ئامادەنییە و نەبووە لە بەردەم میللەتەکەیدا دانپێدانانی خۆی بڵێت و داوای لێبوردن بکات. تەنانەت هەندێکیان تا ئێستەش خۆیان بە بێ گوناه و کوردی عەیار بیست و چوار دەزانێت. جاشایەتی بە قوڵایی مێژووی ئێمە لێدان بووە لە یاسای سروشتی پیرۆز و هەمیشەیی نەتەوەیمان. بنکۆڵ کردن و بارگاوی کردنی رۆحی نەتەوە بووە بە شکست و شەرمەزاری. بۆ نموونە بیهێنە بەرچاوی خۆت، رۆژێک کۆمپانیایەکی بیانی بەرهەم هێنانی فیلم بانگێشتی هەرێم بکەین و داوای دروستکردنی فیلمێکیان لە سەر ئەنفال لێبکەین. گومانی تێدا نییە دەبێ بڵێین لە بەرامبەر چەند هەزار پێشمەرگەیەکدا، نیو ملێون جاشیشمان هەبووە. دیسانەوە بیهێنەوە بەرچاوی خۆت، دەرهێنەری فیلمساز چۆن ئەبڵەق دەبێت و بۆ چەند ساتێک لە خۆ دەچێت تا ژمارە و دیمەنەکەی بۆ روون دەبێتەوە و رەنگە لە گەڵ قاقایەکی گاڵتەجاڕانەشدا بڵێت (کاکینە، ئەم مێژووە بۆ فیلم نابێت و ئێوە کەڵکی ئاوەدانیتان نییە) !!!. هەر بۆیە گەر دەمانەوێت، کلتورێک و نەتەوەیەک و نیشتمانێک و ژیانێکی نوێی دوور لە ئەنفال و ترس بنیات بنێین. دەبێت بە سەرێک تەواوی مێژووی قوربانی و پاکتاوی رەگەزی خۆمان بگێڕینەوە ناو ئێستا و ناو ژیان و خۆمانی لە سەر بونیاد بنێینەوە، بە سەرێکی تریش تا مێژووی رۆحی جاشایەتی نەبێتە ئەجیندای سەرەکی ناو لێکۆڵینەوەکانی ئاکادیمی و سیاسی و کۆمەڵایەتی، ئەگەری چەندین بارەی ئەنفال بەردەوام بە دوامانەوەیە، وەک چۆن لە شەنگال رووی دایەوە. هەمیشە ئەگەرێکی کراوەیە و لە تراژیدیایەکەوە دەچینە تراژیدیایەکی نوێترەوە. دواجار وەک چۆن تێۆدۆر هەرتزلی باوکی رۆحی دەوڵەتی ئیسرائیلی دەڵێت ( ئێمە یەک نەتەوەین و ئەوەشی ئێمەی کرد بە یەک نەتەوە دوژمنەکانمان بوون) دەکرێ کوردیش لە رێگەی تراژیدیا زۆر و بەردەوامەکانییەوە، لە رێگەی مێژووی جینۆسایدەکانییەوە، کار بۆ نەتەوە بوون و دەوڵەت بوونی خۆی بکات.
ئەحمەدی مەلا ئێمە مێژوویەکی زۆر تێکچڕژاومان هەیە، لەزۆر رووەوە تێکەڵوپێکەڵ کراوە، مێژووی نەتەوە و ئاین لە زۆر جەمسەرەوە یەک دەگرنەوە، لە ناو سیستەمێکی وشکهەڵاتوودا دەژین، دەست لە چی دەدەی شتێکی دیکە بەردەبێتەوە. ئەمە مێژووی ١٤٠٠ ساڵی ئێمەیە. بۆیە "ئەنفال" یش یەک روخساریی نییە، یەک جەستەی نییە، کارییگەرییەکانی پەنهانانە کارلەسەر ئێمە دەکەن. ئەم رووداوە، لە شەڕی "بەدر"ەوە تاکو ئێستا دووپات دەبێتەوە. مێژووی ئەم شەست حەفتا ساڵەی رابورد، بە چەندین بیچم "ئەنفال" دووپات دەبێتەوە و هیچ رێگریی و بەربەستییەکیش دروستنەکراوە تاکو رێگەی دووبارەبوونەوەی لێ بگیرێ : فەرهوود، حەرەس قەومی، ئەنفالەکانی ١٩٨٨ و کردەوەکانی شەنگالی ئەم دواییە، درێژکراوەی "ئەنفالی یەکەمن" کە سوورەتێک لەقورئان بەو ناوەوە نراوە کە لە رووی زمانەوانییەوە واتە "تاڵانکردن"، لە رووی ئەقیدەشەوە دەشێ چەندین لێکدانەوەی بۆ بکرێ، کەچی هیچ لەو لێکدانەوانە نەیتوانی و ناتوانێ رێگە لە کارەساتەکانی جێنۆسایدی ئێزدییەکان بگرێ هەر بۆ نموونە. جگە لە روخسارە هەمەجییەکەی، ئەنفال روخسارێکی دیکەشی هەیە کە دەشێ پێی بگوترێ "سۆفت ئەنفال" کە بوو بە مایەی لە ناو بردنی ئەوەی دیکەی نا موسڵمان؛ لە وڵاتانی وەکو میسر دژ بە قیبتییەکان تاکو ئێستا کار و کردەوەی ناڕەوا دەکرێ، لە عێراق و سوریا دژ بە مەسیحییەکان بە شێوەیەکی نەرم شاربەدەر و دواتر وڵات بەدەر دەکرێن. لە هەموو دزێو و ناشرینتریش ئەوەیە کە هێزی براوە و سەرکەوتوو، دوای لەناوبردنی "بێهێز" شتێکی جودا تر بنیات نانێ. تەنها وێرانەیەکی دیکە دەخاتە سەر وێرانەکان پێشوو ؛ لە ناوبردنی ئەوەی دیکە پرۆژەیەکی رووتە. لە رووی ئەقائیدیییەوە بەرەورووی گرفتێکی گەورە دەبینەوە، چونکە لە دەقە ئەسڵییەکەی قورئاندا، خودا خۆی وەکو ئەکتەرێک دێتە سەر شانۆی رووداوەکان و گەردنی ئەکتەرە مرۆییەکان ئازاد دەکا و دەیداتە پاڵ خۆی، وەک چۆن لەم ئایەتەدا زۆر بە روونیی دەردەکەوێ :"فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاء حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ( سورەتی ئەنفال ٨ ئایەتی ١٧)" واتە ئێوە، ئەی باوڕداران، ئەوە ئێوە نین کە دەکوژن، بەڵکو ئەوە خودایە، ئەوە ئێوە نین کە تیر دەهاوێژن بەڵکو ئەوە خودایە...بۆیە، لە رووی ئاینییەوە، مرۆڤ نابێتە لێپرسراو، بەڵکو خودا خۆی بەم کارە هەڵدەستێ. جگە لە سیاقە مێژووییەکەی کە ئایەتەکەی لەمەڕ داڕێژراوە، لە رووداوی دیکە و شوێن وکاتی دیکەدا، جارێکی دیکە فەرهوود کە دژ بە جووەکانی عیراقی سەردەمی شا ئەنجام درا، یەکێکە لەبیچمەکانی ئەنفال، یا دژ بە کوردەکان لە سەرەتای بە ئیسلامکردنیان و دواتر لە سەردەمی سەددام حوسێندا، لە نێوان ساڵانی ١٩٨٨ و ١٩٨٩ هەمان تراژیدی لە ژێر سێبەری هەمان سوورەت دووبارە دەبێتەوە، لە سەرەتای سەدەی بیستەم عوسمانییەکان جێنۆساید دژ بە ئەرمەنییەکان لە ژێر سایەی هەمان ئەقڵییەتدا رووداوێکی دڵتەزێنی دیکە دووبارە دەکەنەوە هتد. سەرهەڵدانەوەی داعش یا پێشتریش ئەلقاعیدە هەر هەمان مێتۆد و لەسەر پێگەی هەمان زیهنییەت کار دەکات، هەمان مێتۆد کارەساتەکان دووبارە دەبنەوە...بە واتەیەکی دیکە ئەنفال بە درێژایی مێژووی ئەم هەزار ساڵە بەسیما و بیچمی جوداوە خۆی دووبارە دەکاتەوە. کەواتە، بە بێ تاوتوێکردنێکی ورد و دروست ئێمە ناتوانین هێزی مەناعە دژ بە دووپاتکردنەوەی ئەنفال لەسەر پێی خۆی راوەستێنین. پرسیاری بنەڕەتی ئەوەیە چۆن ئەم کردەوەیە ویژدانی ئێمەی جولاند و دەیجوڵێنێ؟ ئەم کارەساتە چۆن لە بواری ئافراندنی ئەدەبی و هونەریی رەنگی داوەتەوە و لە بواری رووبەری دووبارە دوواندنەوەی ئەنفال چۆن دێتەوە مەیدان؟ ئەم پرسیارە، بە بۆچوونی من پەیوەندیی بە بەشی یەکەمەوە هەیە کە لە سەرەوە ئاماژەیەکی خێرام بۆ کرد، واتە بە بێ پێداچوونەوەیەکی شێلگیرانە بۆ سەرجەم کەلەپووری ئاینیی ئێمە، هیچ ئاسەوار و کاریگەرییەکی وا لە ویژدانی ئێمەدا جێناهێڵێ کە رەهەندێکی مێژوویی وەرگرێ و کە بتوانێ ئاسۆی نوێ هەم لە هزرماندا یەکئاڵا بکاتەوە، هەم بەرەو ئایندە هێڵە گشتییەکانمان بۆ بنەخشێنێ. نووسینی رۆمانێک، یا دیوانە شیعرێک، یا سروودێک، یا مۆزەخانەیەک، یا چەند تابلۆیەک بە هیچ شێوەیەک لە ئاستی "کردە تراژیدی ئامێز"ەکە نین. ئەمە وەک ئەوە وایە تووشبوویەکی شێرپەنجە بە حەبی ئەسپرین چارەسەر بکرێ. ئەوەی جێی سەرنجە، ئەم رووداوە دەبێتە بۆنە، وەکو نەورۆز و جەژنی کرێکاران و رۆژی دایکان و هتد لێ دێ، کەچی لە جەوهەردا وا نییە، چونکە ئەم خوێنداچۆڕینە بە دووپاتکردنەوەی بۆنە چارەسەر ناکرێت. رەنگە نمایشکردنی ئەنفال وەک بۆنەیەکی ساڵانە، جۆرە ئارامییەک ببەخشێتە ویژدانمان، بەڵام دیسانەوە دووبارەی دەکەمەوە ناچێتە ئاستی رووداوەکە. لە نێو ئەم هاوکێشەیەدا، ئەقڵییەتی باڵادەست خاوەنی مێژووە، خاوەن تێکڕای مێژووە، ئەم خاوەندارییەتە شەرعییەتی ئاسمانی هەیە، ئەمە هاوکێشەیە تاکو رۆژی ئەمڕۆمان تاقە تەفسیر و تاقە خوێندنەوەی دنیای لە لایە. گەر شێلگیرانە و بە بوێرییەوە سەرکۆنەی قڕکردنی ئەرمەنییەکان کرابا، چ لە ئاستی دەوڵەتی تورکیی، چ لە ئاستی نێونەتەوەییدا، ئەودەم دەبوو بە خاڵێکی وەرچەخان، دەبینین دوای سەت و چواردە ساڵ ئینجا وڵاتێکی وەکو ئیتالیا ئەم دەسپێشخەرییە دەکات و جێنۆسایدی ئەرمەنییەکان بە تاوان دەناسێنێ ؛ بەڵام ئەمە زۆر درەنگە، درەنگە لە ئاستی نێوەنەتەویی. ئەگەر دەوڵەتی تورکیی دان بەم جینۆسایدە نەنێت وەک چۆن فەڕەنسییەکان سەبارەت بە وڵاتانی داگیرکراو کردیان ئەوە مەحاڵە ببێ هەنگاوێکی ئەرێنی. واتە دەبێ سەرەتا تاوانبار دان بە تاوانەکەی بنێ بۆ ئەوەی برینی قوربانی بەرەو سارێژبوون بچێ. چونکە "ئەوی دیکە" لە ئەقڵیەتی باڵادەستدا، هەمیشە لە زۆنی دوو و سێ دا دەژی، تەنانەت وەکو نیمچە مرۆڤ سەیر دەکرێ، هەر بۆ نموونە کاتێک ئەولیای چەلەبی لە سەدەی حەڤدە سیاحەتنامەکەی دەنووسێ چۆن باسی ئێزدییەکانی کردووە؟ وەک نیمچە مرۆڤ وەسفی کردوون. زۆرێک لە نووسەرانی موسڵمان، بە سوننە و شیعەیانەوە چۆن باس و وەسفی کوردییان کردووە؟ ئایا نەیانداونەتە پاڵ نەوەکانی جنۆکە و تاکو ئێستاش وەک گوتارێکی باڵادەست ئامادەیی نییە؟ دەبێ پێداچوونەوە بۆ ئەم کەلەپوورە بکرێ و سەرلەنوێ هەڵسەنگاندنەوەی بۆ بکرێ و خاڵەکان لەسەر پیتەکان دابنرێن. دەبێ ئەم کەلەپوورە لەسەرجەمی ئەو خڵتانە پاک بکرێتەوە و لەسەر بنەمای هێزی ئەقائیدیی سەیری مرۆڤ نەکرێ، بەڵکو لەسەر بنەمای جاڕی مافەکانی مرۆڤ کە مرۆڤەکان هەموو یەکسانن، کەلتوور و رەنگی پێست و زمان و ئاین و مەزهەب نابێت بنەماکانی ئەو یەکسانییە تێکبشکێنن، چونکە مرۆڤ سەر بە یەک رەگەزە ئەویش رەگەزی مرۆڤە. ئێدوارد سەعید لە رۆژهەڵاتناسیی پەنجە دەخاتە سەر ئەم برینە، بەڵام ئەو دید و ئەندێشەی رۆژئاوا لە خوێندنەوەی رۆژهەڵاتدا تاوتوێ دەکات، رۆژئاوا چۆن سەیری رۆژهەڵاتی، چۆن ئەندێشەی کردووە ؛ ئێمەش دەبێ بە هەمان مێتۆد تاوتوێی مێژووی ئیسلام بکەین لە خوێندنەوەی ئەوەی دیکەی نا موسڵمان یا غەیرە عەرەب.
حسه‌ین له‌تیف هه‌تا ئێستاش کتێبی"هونه‌رى شیعر"ى ئه‌رستۆ که یه‌که‌مین کتێبێکى زانستییه له باره‌ى شیعره‌وه نووسرابێت،سه‌رچاوه‌یه‌کى گرنگه بۆ تێگه‌یشتن له ئه‌ده‌بی تراجیدی،چونکه ئه‌رستۆ که قسه له‌سه‌ر شیعر ده‌کات له‌و کتێبه‌ی خۆیدا،قسه له‌سه‌ر ده‌قه شانۆییه‌کانى هه‌ریه‌که له ئه‌سخیلۆس و سۆفۆکلیس به پله‌ى یه‌که‌م ده‌کات. ره‌نگه لێره‌دا بپرسن په‌یوه‌ندى ده‌قی شانۆیی به ئه‌ده‌ب و شیعره‌وه چییه؟ چی واده‌کات ئه‌رستۆ ده‌قه شانۆییه‌کان بهێنێته ناو کتێبه‌که‌ى خۆیه‌وه؟ بۆ وه‌ڵامى ئه‌م پرسیارانه ده‌بێت ئه‌وه له‌به‌ر چاو بگرین که هه‌موو ده‌قێکى ئه‌ده‌بی، جه‌سته‌یه‌کى زمانى یه، کاتێک که ده‌خرێنه سه‌ر شانۆ و شاشه،ده‌بنه ده‌قێکى هونه‌ریی،چونکه له وشه‌وه ده‌په‌ڕنه‌وه بۆ زمانى نواندن له شانۆدا، زمانى وێنه له سینه‌مادا. ئه‌وه‌ى ده‌قێکى ئه‌ده‌بی ده‌کات به‌کارێکى هونه‌ریی، پرۆسه‌ی گۆڕینی زمانى ده‌قه‌کانه. ده‌قه شانۆییه تراجیدیه‌کان شیعر ره‌گه‌زێکى گرنگی پێکهێنانیان بووه، چونکه شیعر تواناى دروست کردنى کاریگه‌رى له‌سه‌ر ده‌روونى "وه‌رگر /بینه‌ر" به‌هێزه. کتێبه‌که‌ى ئه‌رستۆ له‌یه‌ک کاتدا قسه‌کردنه له‌سه‌ر شیعر و دراما. وه‌کو تریش قسه‌کردنه له‌سه‌ر ئه‌ده‌بى تراجیدی. ئه‌قلاتۆن له‌به‌ر رۆشنایی بیرو باوه‌ڕه رامیاریه‌که‌ى خۆیدا باسی ئه‌ده‌ب و هونه‌رى کردووه، به‌لاسایی کردنه‌وه‌ى سروشتى زانیوون و ره‌تى کردوونه‌ته‌وه،ته‌نها ئه‌و جۆره له‌ئه‌ده‌ب و هونه‌رى په‌سه‌ند کردووه که خزمه‌تى سیستمى رامیارى کۆمار ده‌که‌ن، ئه‌رستۆیش ئه‌ده‌ب و هونه‌رى هه‌ر به لاساییکردنه‌وه‌ى سروشت زانیوه، به‌ڵام به گرنگی یه‌وه له کاریگه‌رى ئه‌ده‌ب و هونه‌ر و به‌تایبه‌ت ئه‌ده‌بى تراجیدی روانیوه،چونکه پێى وابووه له‌ڕێگاى ئه‌و کاریگه‌ریه‌وه که له‌سه‌ر ده‌روونى "وه‌رگر/ خوێنه‌ر"ى به‌جێده‌هێڵێت، وه‌رگر و خوێنه‌ر هه‌ست به ئارامى ده‌روونى ده‌که‌ن. له ته‌واوى ده‌قه تراجیدیه‌کانى هه‌ریه‌ک له ئه‌سخیلۆس و سۆفۆکلیس و ئه‌ریستۆفانیس و یۆرپیدیس دا، تراجیدیا رووداوێکه به‌سه‌ر خێزانى خواوه‌نده‌کان و بنه‌ماڵه‌نه‌جیبزاده‌کان دا دێن، چونکه مرۆڤى ئاسایی توانای رووبه‌رووبوونه‌وه‌ى چاره‌نووسی خۆی نییه، وکو تریش ده‌شێت به‌خشینى وێنه‌ى کاره‌کته‌رى تراجیدی به خواوه‌ندان و فه‌رمانره‌وایان له‌لایه‌ن تراجیدنووسه‌کانه‌وه، بۆ پێگه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى ئه‌وان و تێڕوانینیان به چه‌مکى ململانێ وه هه‌بێت. ئه‌گه‌ر تراجیدیا له ناو تێکستى تراجیدنووسه‌کانى یۆناندا بریتی بێت له کاره‌سات و رووداوگه‌لێک به‌سه‌ر خواوه‌ندێک یان فه‌رمانڕه‌وایه‌کدا هاتبێت،ئه‌وا لاى نووسه‌رێکى وه‌ک واڵته‌رکاوفمان تراجیدیا له رووداوێکى تاکه که‌سییه‌وه ده‌گوازێته‌وه بۆ رووداوێک به‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک دا هات بێت. به‌گوێره‌ى پێناسه‌که‌ى واڵته‌ر کاوفمان ده‌کرێت هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک له مێژووى خۆیدا، رووبه‌ڕووى چاره‌نووسی تراجیدیانه‌ى خۆى بووبێته‌وه. کورد وه‌ک نه‌ته‌وه،له‌مێژووى خۆیدا، چه‌ند جارێک رووبه‌رووى چاره‌نووسی تراجیدیانه‌ى خۆى بووه‌ته‌وه،پرسیار ئه‌وه‌یه ئایا ئێمه رووداوه تراجیدیه‌کانى خۆمانمان هه‌ر وه‌ک مێژوو نووسیوه‌ته‌وه یاخود وه‌ک سه‌رچاوه بۆ به‌رهه‌مهێنانى تێکستى ئه‌ده‌بیمان لێمان ڕوانیوون؟ کامانه‌ن ئه‌و تێکستانه‌ى له رووداوه تراجیدیه‌کانى مێژووى ئێمه‌وه به‌رهه‌م هێنراون؟ له راستى دا، ئه‌گه‌ر تراجیدیا وه‌ک رووداوی دڵ ته‌زێن سه‌یر بکه‌ین که‌به‌سه‌ر تاکه که‌س و بنه‌ماڵه‌یه‌کدا هات بێت، ئه‌وا ئه‌حمه‌دى خانى یه‌که‌مین شاعیری کورده که تراجیدیا نووسیوه‌ته‌وه،چونکه ده‌قی مه‌م و زین زۆر له‌و ره‌گه‌زه درامیانه‌ى تیایه که ده‌قێکى شانۆیی ده‌که‌ن به ده‌قێکى تراجیدی. ئه‌گه‌ریش له‌گه‌ڵ پێناسه‌که‌ى واڵته‌ر کاوفمان یه‌کانگیربین،ئه‌وا شێرکۆ بێکه‌س چه‌ندین تێکستى تراجیدی نووسیووه.ئه‌گه‌ر تراجیدیا له‌ئه‌ده‌بی یۆنانی دا،له تێکسته شانۆییه‌کانه‌وه سه‌رى هه‌ڵدا بێت، که‌هه‌ر وایه،ئه‌وا سه‌ره‌تاکانى تراجیدیای کوردی له ناو تێکستى شیعریی ئێمه‌دایه. کتێبی"روانینێک له تراجیدیا/ئه‌حمه‌دی )خانى و شێرکۆبێکه‌س( وه‌ک تراجیدنووس"هه‌وڵێکى له‌خۆ بوردوانه‌ى منه بۆ ناساندنى چه‌مک و ئه‌ده‌بی تراجیدیی له یۆنانه‌وه تا ئه‌مرۆ، له‌رێگاى به‌سه‌رکردنه‌وه‌ى چه‌مک و پێناسه جیاوازه‌کانه‌وه بۆ ئه‌ده‌بی تراجیدیی، هه‌وڵى دارشتنى سه‌ره‌تایه‌کى تیۆریم داوه بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر تێکستى تراجیدیی له شیعری کوردیدا.ئه‌م هه‌وڵه‌شم له‌وڕوانگه‌یه‌وه‌داوه، سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو تراجیدیایه‌ى به‌سه‌ر ئێمه‌دا هاتووه، هێشتا تراجیدیا له زمانى ئێمه‌دا پێناسه نه‌کراوه‌ته‌وه، هیچ کتێبێک،هیچ هه‌وڵێکى تیۆریی بۆ ناساندنى تراجیدیا له ئارادا نه‌بووه. له‌م کتێبه‌دا هه‌موو ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌مان ده‌ست نیشان کردووه که پێویستى ده‌قێکى تراجیدین، چونکه هه‌ر تێکستێک که بۆ کاره‌ساتێک نووسرا ماناى ئه‌وه نییه ئه‌و تێکسته تێکستێکى تراجیدییه.
هاوڵاتی فیلمی "کانی سپی" کە فیلمێکی کوردیە و لەباشوری کوردستان بەرهەمهێنراوە، بووە خاوەنی باشترین شۆرت دۆکۆمێنتاری لە فیستیڤاڵی بەناوبانگی پریسما لە ئیتاڵیا. فیلمەکە لەدەرهێنانی خەسرەو حەمەکەریمە، باس لە سێ کچی ئێزدی دەکات کە وەک دەستکەوتی جەنگ لەلایەن داعشەوە مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە و یەکی زیاتر لەجارێک کڕین و فرۆشتنەوەیان لەگەلداکراوە. هەرسێکیان کچی خیزانێکن و لەسەرەتای هێرشەکانی داعشدا بۆسەر هەرێمی کوردستان و بەتایبەتی شەنگال ڕفێندراون. ئەم خیزانە تەواوی پیاوەکانیان کوژران و ٢٢ کچی خیزانەکەیان ڕفێنران، دوای پرۆسەی ئازادکردنی موسڵ، کچەکان زۆربەیان گەڕانەوە بۆ هەرێمی کوردستان و لەکەمپی ئاوارەکانی شاریا لە پارێزگای دهۆک نیشتەجێن. خەسرەو حەمەکەریم دەرهێنەرێکی کوردە و خەڵکی شاری هەڵەبجەی شەهیدە و ئیستا لە شاری سلێمانی نیشتەجێێە، ماوەی شەش ساڵە لە ئەڵمانیا گەراوەتەوە و بەکاری فیلمسازیەوە سەرقاڵە، خاوەنی یەک کورتە فیلم و ٢٥ فیلمیدۆکۆمێنتارییە، لە چەندین فیستیڤاڵدا بەشداریکردووە و ئەمە یەکەمینجارە یەکێک لە فیلمەکانی خەڵاتبکرێن.
هاوڵاتی، مەنسوور جیهانی پەیام عەزیزی گۆرانیبێژی کورد لە کۆنسێڕتی خێرخوازیی شاری سنە وتی “جێگای فیستیڤاڵێک بە ناوی مامۆستا سەید عەلی ئەسغەر کوردستانی لە ئێران خاڵییە. پەیام عەزیزی گۆرانیبێژی پاوەیی لە کۆنسێڕتی خێرخوازیی شاری سنە بۆ پشتیوانی کردن لە منداڵانی بێ سەرپەرەست کە بڕی پارەی 300 میلیۆن تمەن لە لایەن کەسانی خێرخوار بۆ ئەم منداڵە ئازیزانە کۆکرایەوە، ڕایگەیاند: جێگای فیستیڤاڵێک بۆ ڕێزگرتن لە کەسایەتی و پێگەی مامۆستا سەید "عەلی ئەسغەر کوردستانی" ئەفسانەی مۆسیقای کوردستان خاڵییە. کۆنسێڕتی خێرخوازیی "پەیام عەزیزی" بە مەبەستی پشتیوانی کردن لە منداڵانی بێ سەرپەرەست و کۆکردنەوەی یارمەتی، بە هاوکاری ئەندامانی کوردیی گروپی موزیکی "ئەوین" و بە ئامادەبوونی "هورموز شوجاعی میهر" پێشکەشکاریی ناودار و بەتوانای ئێرانی لە هۆڵی گەورەی ئازادی لە شاری سنە بەڕێوەچوو کە لە لایەن هۆگرانی موزیکی کوردیی و لایەنگرانی ئەم گۆرانیبێژە کوردەوە پێشوازییەکی بێوێنەی لێکرا، بە شێوەیەک کە نزیکەی 2500 کەس لە نزیکەوە ئەم کۆنسێڕتەیان بینی و هەروەها لە لایەن کەسانی خێرخوار و مرۆڤ دۆستیشەوە بڕی پارەی 300 میلیۆن تمەن بۆ ئەم منداڵە ئازیزانە کۆکرایەوە. پەیام عەزیزی لە سەرەتای دەسپێکی ئەم کۆنسێڕتەدا گوتی: شاری سنە زێدی مامۆستا سەید "عەلی ئەسغەر کوردستانی" ئەفسانەی مۆسیقای کوردستانە کە شکۆ و گەورەیی ئەم بلیمەتەی مۆسیقای جیهانم بۆ نایەتە سەر زمان. بەداخەوە بەڕێزیان بە باشی بە کۆمەڵگای مۆسیقای ئێران و دنیا نەناسێندراوە. بە بڕوای من جێگای فیستیڤاڵێک بۆ ڕێزگرتن لە کەسایەتی و پێگەی مامۆستا سەید "عەلی ئەسغەر کوردستانی" ئەفسانەی مۆسیقای کوردستان لە وڵاتی ئێران خاڵییە. ئەگەر ئەم کارە گرینگە بکرێت، موزیکزانانی ناوداری ئێران و دنیا لەگەڵ ئەم کەسایەتییە بێوێنەیەی مۆسیقای کوردستان ئاشنا دەبن و بە ناسینی زیاتری ئەم هونەرمەندە کوردە یارمەتی دەبەخشێت، کە 100 ساڵ پێش ئێستا مەقامەکان و گۆرانییە کوردییەکانی بە باشترین شێوە پێشکەش کردووە. گوتیشی: هیوادارم لە داهاتوویەکی نزیکدا، بەڕێوەچوونی فیستیڤاڵی مامۆستا سەید "عەلی ئەسغەر کوردستانی" ببینین و من لێرەوە بە شانازییەوە ڕایدەگەیەنم کە قوتابی مەکتەبی ئەم مامۆستا بێوێنەیەی مۆسیقای کوردستانم. لە بەشێکی دیکەی ئەم کۆنسێڕتەدا "هورموز شوجاعی میهر" پێشکەشکاریی ناودار و بەتوانای ئێران گوتی: خەڵکی کوردستان، خەڵکانێکی شیرین و مێهرەبانن و من ئەوانم زۆر خۆش دەوێت، لە ساڵانی پێش ئێستادا سەردانی مەهابادم کردووە و هەمیشە لە بینینی کوردستان چێژ وەردەگرم. نزیکەی 20 ساڵە کە لەگەڵ "پەیام عەزیزی" برادەرین و کاتێک کە داوای لێکردم کە لە کوردستان ئامادەبن بە شانازییەوە بانگهێشتەکەیم قەبووڵ کرد و ئێستاکەش زۆر بەختەوەرم کە لە ناو ئێوە خەڵکی هونەردۆستی کوردستاندام. ئەم کۆنسێڕتە خێرخوازییە کە لە لایەن تەلەڤیزیۆنی کوردستان ـ ناوەندیی سنەوە بە شێوەی ڕاستەوخۆ بڵاکرایەوە، بە ئامادەبوون و هاوکاریی چەندین کەسایەتی پارێزگای کوردستان بەڕێوەچوو، لەوانە: "بەهمەن مورادنیا" پارێزگاریی کوردستان، دکتۆر "مێهدی فەڕشادان" نوێنەری شارەکانی سنە، دیواندەرە و کامیاران لە پەڕڵەمانی ئێران، "حامید جەولایی" بەڕێوەبەڕیی گشتیی وەرزش و لاوانی پارێزگای کوردستان، "جەلال قەلعەشاخانی" بەڕێوەبەڕیی گشتیی فەرهەنگ و ڕۆشنبیری پارێزگای کوردستان، "حیشمەتوڵڵا سەیدی" شارەوانی سنە، سەید "سەباح قوڕەیشی" بەڕێوەبەڕیی گشتیی بێهزیستی پارێزگای کوردستان، "ئەبوالقاسم ئەمانوڵڵاهی" بەڕێوەبەڕیی گشتیی تەلەڤیزیۆنی کوردستان ـ ناوەندیی سنە، "ئەمین مورادی" سەرۆکی حەوزەی هونەریی پارێزگای کوردستان، ڕێکخراوەی "تەرانە سەرای ئاوییەر"، کۆمەڵێک لە کەسانی خێرخواز و خەڵکانی مرۆڤ دۆست و هەروەها خەڵکی هونەر دۆستی شاری سنە. "پەیام عەزیزی" لەم کۆنسێڕتەدا کۆمەڵێک پارچە موزیک و گۆرانی کوردیی لەوانە: "الله مەدەد"، "یا رەسوالله یا شاهی مەدینە"، "ساقی وەرە"، "ئاگر کەتییە دڵی من"، "یار میگوید الله"، "همە جا بروم" و هەروەها چەندین گۆرانی لە گۆرانیبێژانی ناوداری کوردیی پێشکەش کرد کە بریتی بوون لە: "یارم چەندە جوانە"، "باوانەکەی بابم"، "جانێ، جانێ" و "مەگریی مەگریی". ئەندامانی گروپی موزیکی "ئەوین" کە هەموویان لە هونەرمەندانی بەئەزموون و بەتوانای شاری سنە بوون، لەم کۆنسێڕتە خێرخوازییەدا لە تەنیشت "پەیام عەزیزی" بە باشی هونەریی خۆیان ئاراستە کرد کە بریتی بوون لە: "هیوا ڕەحمانی" ـ ژەنیاری ڤیۆڵۆن، "زانیار پێندار" ـ ژەنیاری دیوان، "ئەشکان ئەندرێ" ـ ژەنیاری کیبۆڕد، "حامید پیرا" ـ ژەنیاری نایە و زوڕنا، "تەبیب مەعسووم پوور" ـ ژەنیاری عوود، "کاروان عەزیمی" ـ ژەنیاری گیتاربێیس، "ئارام هالەکی" ـ ژەنیاری گیتار، موختار زەندسەلیمی ـ ژەنیاری دەف، "پەیام قەرەنەی" ـ ژەنیاری پێڕکاشێن و "ئەفشین خەرامان" ـ ژەنیاری دڕامز و سەرپەرەستی گرووپ. فۆتۆکان: مەنسوور جیهانی
.jpg)
خانمە توێژەرو نوسەرو شاعیر (نەزەند بەگیخانی) یەكێكە لە دەنگە شیعریەكانی ناو دونیای ئەدەبی ئێمەو ساڵانێكە بەرهەمەكانی دەبینین و دوخوێنینەوە، لەم دیدارەدا چەند سەرنجێكی دەربارەی ئەزمونی شیعرنوسین و دونیانبینی ئەو بۆ ئەو پرۆسەیە دەخەینەڕوو. سازدانی: شاخەوان سدیق *لە نوسینەكانتا زویربوون لە نیشتمان دەبینرێ، (ماغوت) لە دیدارێكدا دەڵێت" ئەوەی من بە نیستمانەكەمەوە ئەبەستێتەوە، تەنها پێڵاوەكانمە" تۆش لە شیعرێكدا نیشتمان تەڵاق دەدەیت، ئەم زویربونەت لە نیشتمان هۆكاری چییە؟ نەزەند بەگیخانی: بەداخەوە ئێمە لە نیشتمانێكدا لە دایك بوون، كە هەموو ئەوانەی دڵسۆزین و هەموو ئەوانەی جوان بیر دەكەنەوەو جوان دەیانەوێت ئەم نیشتمانە ڕابگرن و خزمەت بكەن ناچار بە مەنفا كراون، من وەك ژنێك قسە دەكەم وەك شاعیرەیەك وەك مرۆڤێك كە دەمەوێت جوان بیر بكەمەوە، هەستەكەم لە نیشتمان جوانیان كوشت، ئازادیان كوشت، ژنیان كوشت، ئەمەش وا لە من دەكات كە نەتوانم خۆمبم لە نیشیمان، منیش كەسێكی ئازادم، كەسێكم ناتوانم نمایش بكەم ناتوانم درۆبكەم دەمەوێت لە سەدا سەد خۆمبم، خۆم چۆنم ئاوا بژیم، چۆنم ئاوا گوزارشت لە خۆم بكەم، لە ڕەفتار لە پۆشین لە ڕۆشتن لە كاری هونەری لە سەما لە هەر شنێك، بەڵام بەداخەوە لەم نیشتمانەدا ناتوانی لە سەدا سەد خۆت بیت. كە خۆت نەبوویت، هیچ شتێك ناتوانێن پێكتانەوە ببستێتەوە، ڕێك وەك پەیوەندی هاوسەرگیری، تۆكە نەتوانیت خۆت بیت و خۆت لە دەستدا لە پەیوەندیەكە ناچار دەبیت بە جیابوونەوە. *نیرۆدا دەڵێت" هەمیشە شاعیرانی ڕاستەقینە دەبێت لەگەڵ هاوڵاتیانی خۆیاندابن" تاچەند پێتان وایە دەبێت شاعیرانی كوردیش لەبەرەی هاوڵاتیانی خۆیاندتبن و لە هەموو ئازارو ناخۆشیەكدا لە ناویاندابن؟ نەزەند بەگیخانی: من نێرۆدام خۆشدەوێت بەس خۆم لە ڕەوتی شیعری ئەودا نابینمەوە، بۆ من شیعر هەڵوێست نییە بەقەد ئەوەی كە پرسیارە، ڕوانینە هەڵوەستەیەكە، لە پاڵ شیعردا من كە سێكی نوسەرو توێژەرم و هەندێك لە بۆ چونە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانم لەو بوارانەدا زیاتر گوزارشتیان لێبكەم. چونكە لەوێدا بوار هەیە بۆ وەڵام بە پێچەوانەی شیعرەوە كە تەنها بوار هەیە بۆ پرسیار و ڕێگەیەك نییە بۆ وەڵامدانەوە. یان ئەوە هەڵناگرێت. كاتێك كەسێك شیعرێكی من دەخوێنێتەوە دەبێت هەست بەو گوزارشتانەی من بكات، كە من لە شیعرەكانمدا بۆ چوونەكانی خۆم دەربارەی هەموو تێڕوانینەكانمە دەخەمە ڕوو. *ئەو هەموو پرسیارە گومانەی كە تۆ لە شیعردا هەتە پێتوایە شیعر ئەو میمبەرەیە كە بتوانێ هەموو ئەو پەیامانەی تۆ بگەیەنێت؟ نەزەند بەگیخانی: نا شیعر پەیام نییەو هیچ پەیامێكیش ناگەیەنێت، بۆیە وتم من لە نوسین و تۆێژینەوەكانم زیاتر ئەو بابەتانە دەوروژێنم و پرسیار دەكەم لە شیعر، شیعر ڕوانیتی منە بۆ ژیان بۆ دونیا بۆ دەورو بەر بۆ جوانی. *(ماركیز) لە شوێمێك دەڵێت" شیعر ئەو خۆێیەیە كە نایەڵێت جیهان بۆگەن بكات" بەبۆچونی تۆ قودرەت و توانای شیعر لە كوێدایە كە دەتوانێت هەموو جوانیەكانی ژیان لە خۆیدا كۆبكاتەوە و نایەڵێت بفەوتێت؟ نەزەند بەگیخانی: شیعر بۆ من زۆر گرنگە، دەتوانم بڵێم من هەم، چونكە شیعر هەیە، ئەگەر شیعر نەبوایە، ڕەنگە بەرگەی ژیانم نەگرتایە. شیعری بۆ من جەوهەرە، شیعر بۆ من هەموو شتێكە. *زۆرێك پێیان وایە شیعر لە ئێستاداو لەناو ئەم بە سەناعی بون و تەكنەلۆژیەیی ژیانا، ئیتر خەریكە شیعر وەزیفەی نامێنێت. بۆ چونی تۆ چییە؟ نەزەند بەگیخانی: نا شیعر هیچكات وەزیفەی نەبووە، تەنها شیعر وەكو جوانی وایە، شیعر وەكو مرۆڤە، هیچ وەزیفەیەكی نییە، تۆ دەشێت لە ڕێگەی شیعرەوە مانایەك بدەیتە وجود، بەڵام ئەوە شیعر نییە بێت نەخشی وجود بۆ بكات. *زۆرجار باس لەوە دەكرێت شیعری خانمان لە هەرێمی كوردستان بەهۆی باسكردن لە جەستەو بابەتە حەرامكراوەكانی خۆیانەوە دەخوێترێنەوە دەنا شیعری خانمان زۆر لاوازە، بۆ چونی تۆ لەسەر ئەمە چییە؟ نەزەند بەگیخانی: من دژی ئەو بۆ چونەم و بە ڕوانینێكی پیاوانەی دەوانم بۆ شیعری ژن، بەداخەوە لەبەر ئەوەی پاو هەمیشە چەقی كلتورو چەقی كایەی فكری و داهێنان بووە، بەڵام ئێستا كە ژن لە ڕووی داهێنان و كلتوریەوە دەسەڵاتی هەیە، دەسەڵات بەو مانایەی كە فۆكۆ باسی دەكات دەسەڵاتی نوسین دەسەڵاتی داهێنان، ئەم تێڕوانینانە قبوڵناكەن، هەر ئەمەشە وایكردووە پیاو نەتوانێت لە ژن تێبگات، ئەوەش بە ژن ڕانابینێت كەوا خاوەنی دەنگی خۆیبێت، خاوەنی ستایل و فۆڕم و ئاوازی تایبەتی خۆیبێت لە شیعرەكانیدا هەمیشە دەیەوێت فەرزی بكات بەسەریدا كە تۆ دەبێت ئاوا بنوسیت، بەڵام من وەك نەزەند دەنوسم ئەوەی كە دەی نوسم گوزارشتە لە خۆم، ئەوە ڕوانینی منە بۆ دونیا، وە تێگەیشتنی من بۆ ژیان بۆ وجود بۆ خۆم بۆ پەیوەندیەكانم. *تاچەند بڕوات بە قەڵەمی ژنانەو پیاوانە هەیە، ئایا نوسین هەر نوسینە یان ئەو دوو قەڵمە جوودان؟ نەزەند بەگیخانی: نا هەرگیز نابێت ئەمە جیابكرێتەوە، بەڵام ئەمە مەعنای ئەوە نییە ئیلا دەبێت وەك یەك بنوسین، (سوقرات) قسەیەكی جوانی هەیە دەڵێت" هەرشتێك تەعبیر نەبوو لە هەستی تۆ مەعنای نییە" من وەك ژن ژیان و ئەزمونی ڕۆژانەم جیاوازە لە ژیان و ئەزمونی ڕۆژانەی تۆ وەك پیاو، هەر بۆیە ئەوەشی كە دەی نوسم جیاواز دەبێت. وە دەشبێت ئەم جیاوازیانە قبوڵ بكرێت، نەك ببێتە مایەی دروستكردنی جباوازی دوو قەڵەمی جیا. ئەمەش دەوڵەمەندیە لە بواری داهێنان، بەڵام پیاوان هێشتا نەگەیشتونەتە ئەو ئاستە و بەو جیاوازیانە ئاشنانین كە نابێت كەس وەك ئەوان بنوسێت. بەڵام من ناتوانم وەك پیاوێك بنوسم. *تۆ تاچەند لە شیعرەكانتا ئامادەی وەك ئەوەی (فروخ) دەڵێت "من خۆم دەنوسمەوە" بەڕاست تۆ خۆت دەنوسیتەوە؟ تا چەند لە پشت كارەكتەری شیعرەكانتەوەی؟ نەزەند بەگیخانی: من ئاگام لەو قسەیەی (فرۆخ)نییە، بەڵام من هەمیشە وتومە شیعر من دەنوسێتەوە، منیش شیعر. *تا چەند كە دەنوسیت خوێنەرت لە بیرە؟ نەزەند بەگیخانی: لە ڕاستیا هەرگیز بیر لە خوێنەر ناكەمەوە لە كاتی نوسیندا، بەڵام هەست بە تەنهایی و مەینەتی و ئازارە قوڵەكانی مرۆڤ دەكەم. *تا چەند هەستەكەی شیعرەكانت خوێنراونەتەوە، و خوێنەرەكانت هەستەكانی خۆیان تیایدا بینیوەتەوە؟ نەزەند بەگیخانی: لە ڕاستیا من كەسێكم دەنوسم و ژیانێكی قەڵەباڵغم هەیە لە بواری نوسین و توێژینەوەی ئەكادیمیدا، بۆیە زۆر فریای ئەوە ناكەوم تا بزانم چەند خوێنەرم هەیە و چی لەسەر من دەنوسرێت، وە لە سۆشیال میدیاش دوورم چونكە ئەو قەڵباڵخیە نەكاتم هەیە بۆی نە بەباشی دەزانم، نوسەر بوەستێت لە پرۆسەی داهێنان. بەڵام من ئەمرۆ وەك ژنێكی ئازاد و بیری خۆم ئەگەر ئەمڕۆش نەخوێنرێمەوە ئەوا دڵنیام لە سبەینێدا بەباشی دەخوێنرێمەوە. *لە زۆرێك لە شیعرەكانتا زۆر باس لە تەنیای دەكەیت تۆ لە تەنیای دەترسیت؟ نەزەند بەگیخانی: بەهیچ شێوەیەك من لە تەنیای ناترسێم، بەپێچەوانەوە زۆر جار پێم وایە پێكەوەبوون، خیانەتە لە تەنیایی؟ *شیعر چی پێبەخشیت و چی لێسەندیتەوە؟ نەزەند بەگیخانی: من شیعرم، شیعریش هەمیشە من دەنوسیتەوە، ئەمەش گەورەترین دیاری شیعرە بۆ من.
حەمە ھاشم رەنگە لێرە نەتوانرێت بە شێوەیەکی تەواو باس لەو ئیشکالیەتە بکرێت کە بۆ بینەری کورد درووست دەبێت لەکاتی رووبەرووبونەوەی لەگەڵ کارێکی شێوەکاری، بینەری کورد بینەرێکی عاتیفییە و تاکەشت کە بەدوایدا دەگەڕێ گوزارشتکردنە واتە دەیەوێ لە تەعبیری کارەکە نزیک ببێتەوە و تێی بگات، نازانم بۆ ئەوەندە حەزی لەوەیە تابلۆیەکی شێوەکاری وەک ھەواڵێک یان وەک چیرۆکێک ببینێت و گوزارشتی بۆبکرێت، ئەم ئیشکالیەتە عاتیفیەی بینەری کورد لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئێمە ھەموومان گەمارۆدراوین بە سیاسەت، ھەموو کێشە و سەرکوتکاری و ئەنفال و کیمیاوی و کارەساتی شەنگال و ژنی ئێزیدی و نەبوونی دەوڵەت و زاڵ بوونی ئاین لە زاکیرەماندا بەتۆخی بەدیاردەکەوێت، ھەموو شتەکانی دەوروبەرمان لەو پەنجەرانەوە دەبینین، ئەمە بۆ کایە کولتوریەکانی دیکەش وایە،زۆرێک لە کورد ھاندەری بەرشلۆنەیە چونکە ھەرێمێکی جوداخوازە وەک کورد ، دەمانەوێ کە سەیری تابلۆیەکی شێوەکاریمان کرد باسی چوارپارچەی کوردستان بکات و رەنگەکانی ئاڵای کوردستانی تێدا بێت، ئەمەش بەرەنجامی ئەوداگیرکارییەیە کە سیاسەت سەپاندوویەتی بەسەر بیرکردنەوەمان و رکێفی بیرکردنەوەی ئێمەی بەرەو بەرژەوەندییەکانی خۆی راپێچکردووە، بۆیە ھەمیشە ھونەرمەند دوچاری کێشەیەکی فکری دەبێتەوە لە تێگەیاندنی بینەرەکانی بەتایبەت لە ھونەری مۆدێرنە و پۆست مۆدێرن دا، چونکە لەو ھونەرانەدا پانتاییەکی زۆر دەدرێ بەفکر، بەڵام بەشێکی گرنگ ئیستاتیکایە کە رۆڵ دەبینێ لە چێژوەرگرتن لە بینینی تابلۆکە، چونکە بە بروای من کاری ھونەری تەئویل و بینەر خۆی سەرپشکە لە چێژوەرگرتن ھەرچی تەفسیرکردنی ھونەرمەندەکەیە تارادەیەک کەم و کوڕی تێدایە، چونکە کاتێک ھونەرمەند کارێک دەکات ئەو لە سەرەتادا تەفسیری کارەکە لە مێشکی دا نیە، بەڵکو ئەو تەنیا دەزانێ رەسم بکات و ئەزموونەکانی خۆی تاقیبکاتەوە لە رووی بارستە و ھاوسەنگی و رەنگ و ھێڵ و بۆشاییەکان تا دەگاتە ئاستێک کە دەزانێ رادەی ئیستاتیکی کارەکەی تێر دەکات، دوای ئەوە ئەگەر بێت و تەفسیر دابنێت بۆ کارەکەی ئەوا بینەرەکانی رازی دەکات و ناھێڵێ بینەر مێشکی ھیلاک بکات و تەمبەڵانە بینەرەکانی لەزەتە عاتیفیەکەیان دەبینن، بەڵام خۆ کاری ھونەری جدی ئەوە نیە بینەر رازیبکەیت ، بینەر دەبێ خۆی ببێتە بەشێکی دانەبڕاو لەکاری ھونەری و تێکەڵی بێت و تەئویلی بکات و چێژی لێ ببینێت، من تەنھا لە کوردستان بینیومە بینەر داوای مەعنا دەکا لە ھونەرمەند ، ئەمەش بۆ کەمی ممارەسەی چاو و کولتوری ئیستاتیکی و ئاستی چێژوەرگرتنی بینەر دەگەڕێتەوە، بۆ ھونەرمەند ئاسانە مانات بداتێ ، بەڵام ئەگەر ھونەرمەند ھەموو شتێکت بۆ بڵێ ئەوە دەکرێت شاعیر بوایە یان چیرۆک نووس و مێژوو نووس ، ئەوەی شێوەکار جیادەکاتەوە ئەوەیە کەدەتوانێ شێوەی جیاوازت نیشانبدات کە تۆ لە بینینی ئاساییدا نایان بینی ، شێوەگەلێک کە تامی سوریالیەت و نامەئلوفیەتی تێدابێت، بە بڕوای من ئەم ئشکالیەتە بۆ ئەوەش دەگەرێتەوە کە کولتوری بینین لای تاکی کورد بەتایبەتی باشور زۆر کەم بایەخە ئەوەی ھەشە ھی سەردەمی بەعسە کاتێک ئەو رژێمە ھونەرمەندی ناچاردەکرد بەپێی خواستی ئەو وێنەبکێشێ و ھەندێ ھونەرمەندیش ئەوەیان پێ خۆش بوە چونکە لەکۆڵ بیرکردنەوە بونەتەوە و تەمبەڵانە و ناڕۆشنبیرانە کاریان کردوە تا کاریگەرییەکانیان بە ئەمرۆش دەگات ماوە، جگە لەوەی کورد بەحساب گەلێکی ژێردەستە بووە و شۆرشی کردوە بۆیە ھونەری خستۆتە خزمەتی کێشە نەتەوایەتیەکانی، من ناڵێم نابێت ھونەر تەعبیر بکات و نابێ خزمەت بە شۆرش بکات ، ئەمە ئاساییە و ھونەری شۆرشگێریش ھەیە، بەڵام لەتەنیشت ئەمانەوە ھونەرێک ھەیە تژی ترە لە فکر و ئایدیا ، قورستر ھاوسەنگییە ئیستاتیکییەکانی بەدەستەوە دەدات، ئەمەش پێویستی بە بینەری ئاست بەرز ھەیە لە کولتوری چێژوەرگرتن لە بابەتی ئیساتیک و ئایدیای مەزن، کە بەداخەوە لەلای ئێمە ئەم بینەرە کەمە، ھۆکار و لێکەوتەکانی ئەم ئیشکالیەتانە زۆرە لێرە ناکرێ پەنجە لەسەر ھەموو خاڵەکان دابنێین ھەرئەوەندە بینەر دەرک بکات بەوەی کە شێوەکاری تەنھا تەعبیرنیە بەسمانە ،ئەم ئیشکالیەتە راستەقینەیە لە پیشانگای ھونەرمەند «قەرەنی جەمیل» بەتەواوی رەنگی دابۆوە ، چونکە زۆربەی بینەرەکان وورد دەبوونەوە لەو فۆرمە واقیعیانەی کە لەناو تەوژمی رەنگەکاندا بەکار ھاتبوون، لەبەر ئەوەی ھونەرمەند قەرەنی کارەکانی دەچنە خانەی «ئەبستراکت ئێکسپرێشینیزم» ھەندێ فۆڕمی دەربڕین خوازانەی بەکارھێنابوو وەکوو سەری مرۆڤێک یان سەتڵێک ، چڵی دارێک ، کەئەما ە بۆخۆی لەھەندێ شوێندا فریادرەس بوون بۆ ئەوانەی دەیانویست پەنجەرەیەک بدۆزنەوە بۆ دەستکەوتنی مانا لەکارەکانیدا، بەڵام بێگوومان تەئویلەکانیان بۆکارەکان لەرێگای ئەو فیگەرانەوە نەدەچوونەوە سەر رێگای دروستی تێگەیشتنێکی مەعریفیانەی دەرکپێکراو لەکاری ھونەریدا، بۆیە ئیشکالیەتەکە بەردەوامی دەدرایەو بینەر تارادەیەک نەدەگەیشتە خواستەکانی خۆی، ئەمەش ھیچ پەیوەندیەکی بە ھونەرمەندەکەوە نیە ، بەڵکو ئەو لە ستایڵەکەیدا چەندین بنەمای ئیستاتیکی و حسیی و ماتڕیاڵیمان پێدەبەخشێ کە سپەیسی کارەکانی روونتر ئاماژەپێکراو دەبن لای بینەری ھۆشیار، بینەرێک کە مەعریفەکەی بەشی ئەوەدەکات لە گرنگییەکانی ئەو فۆڕمانە بزانێت و چێژی راستەقینە وەرگرێت لە رەنگ و ھێڵ و بۆشایی لەلایەک و دەرککردن بە فکر لە کارەکاندا، گەیشتن بەم ئاقارەش کارێکی دولایەنەیە کە ھەمـھونەرمەند لە بەخشینی بەرھەمەکەیدا دەبێ رەچاوی بکات ، ھەم بینەر دەبێ ژیر بێت بۆئەوەی ئەو رێگایانە بدۆزێتەوە کە دەیگەیەنێت بە خواستە جوانبینی و فکرییەکانی لە کارێکی ھونەریدا. ئەوەی ھونەرمەنش قەرەنی جەمیل بناسێت و لە مێژووی کارکردنی ھونەریی ئاگاداربێت دەزانێت ئاستی کارەکانی لەکوێدایە، ئەوەش دەزانێ کە تابلۆدرووست ناکات بۆ کەسانێک کە خواستی تێفکرین و مەعریفەی بینینیان کزە، چونکە ھەموومان دەزانین ئەو ئەگەر بیەوێ دەتوانێتتابلۆی واقیعی و ئەکادیمی بەحتمان بۆ دروست بکات بەڵام دەبێ ئەوە تێبگەین کە ئەو وێنە دەکێشێ بۆ خۆی نەک بۆ رازیکردنی بینەرەکانی ، جا ئیشکالیەتی ھەندێ لە بینەر و تێروانینی فکرییان ئەو پرسیارەیان بۆدێنێتە پێشەوە لە دەبێ ھونەرمەند پەیامی ھەبێ ، یان بتوانێ بینەر تێبگەیەنێ لە پەیامەکەی ، کە بە بڕوای من بینەرێک زیندوو بیر بکاتەوە پێویستی بەو تێگەیاندنە نیە بەڵکو مەعریفەی خۆی بەسە بۆ چێژ و تێگەیشتن و ئیدراک لە لاری ھونەری شێوەکاری .
ئومێد حه‌مه‌عه‌لی ئه‌م گواستنه‌وه‌یه، ئه‌م خوڵقاندنه‌وه‌یه‌ی حه‌قیقه‌ت له خه‌یاڵدا داهێنانه له گێڕانه‌وه‌دا، داهێنانه له‌جۆری به‌رخوردكردن دا له‌گه‌ل په‌یوه‌ندی خه‌یاڵ و واقیع و، فۆرمێكی به‌رزی داڕشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی حه‌قیقه‌ت و خه‌یاڵه. به‌ختیارعه‌لی به‌گێڕانه‌وه‌یه‌كی قوڵه‌وه و به زمانێكی پڕه‌وه هه‌ر له‌بناغه‌وه ئیشی له‌سه‌ر توانای ئاماده‌بوونی له‌دونیا كردووه. هه‌موو ئاماده‌بونێك به‌پێشمه‌رجه ئۆنتۆلۆژییه‌كانیدا تێده‌په‌ڕێت، كه پێویستن نه‌ته‌نیا بۆ ئاماده‌بوونی نوسه‌ر، ئه‌دیب و بیرمه‌ندێك له‌دونیا، بۆ هه‌ر ئینسانێك پێویستی بوونه‌وییانه‌ن. داهێنه‌ربوون ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌یه هێزی بوون له‌جیهان به‌نوسه‌ر ده‌به‌خشێت. داهێنان خۆی مانای چوونه نێو رۆشنه‌پانتایی بوونه و گواستنه‌وه‌یه له‌جێگایه‌كه‌وه بۆ فره‌جێگا. ئه‌م گواستنه‌وه‌یه ته‌نیا به داهێنان دا گوزه‌رده‌كات و پردی په‌ڕینه‌وه‌ی نوسه‌ر داهێنانه. له‌به‌رئه‌وه‌ی داهێنان دروستكه‌ری جیاوازییه، هه‌میشه كێشه‌ی به‌ریه‌ككه‌وتن و ره‌تكردنه‌وه دێنێته‌گۆڕێ. داهێنه‌ربوونی نوسه‌رێك و رۆماننوسێك واتای توانای خۆجیاكردنه‌وه‌یه‌تی له‌ئه‌وانیتر، هێزێكه له‌ناوه‌وه‌ی داهێنه‌ره‌وه بۆ نایه‌كسانكردنی له‌گه‌ل مرۆڤه‌كانی دیكه‌دا و له‌گه‌ل نوسه‌رانی دیكه‌دا به‌تایبه‌تی. بۆ ئه‌وه‌ی ته‌ماشای حه‌قیقه‌تی نوسه‌رێك بكه‌ین وه‌ك نوسه‌ر ده‌بێ له‌به‌رهه‌مه‌كانییه‌وه لێی بڕوانین، چونكه حه‌قیقه‌تی نوسه‌ر ئه‌و ئاسته له‌داهێنان دیاریده‌كات، كه له‌به‌رهه‌مه‌كانیدا ره‌نگیداوه‌ته‌وه. به‌ختیارعه‌لی به ئه‌ده‌به‌كه‌ی خۆی توانیویه‌تی ئاماده‌بوونی خۆی له رووبه‌ری كوردییدا به‌رجه‌سته‌بكات و، له‌م پێگه بناغه‌ییه‌یه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی له‌سه‌رخۆ، به‌ڵام كاریگه‌ر هه‌نگاوی ناوه‌ته دونیای ئه‌وانیتره‌وه. ئه‌م سنوربڕینه ته‌نیا گرێدراوی شایانبوون و ده‌سه‌ڵاتی گێڕانه‌وه‌ی نوسه‌ره له‌رۆمانه‌كانیدا، ئه‌وه هێزی ناخه‌كییانه‌ی ئه‌ده‌بی و فه‌لسه‌فی رۆمانه‌كانیه‌تی له‌جێیه‌كدا ئۆقره‌ناگرن و دیواره ئه‌ده‌بی و كه‌لتورییه‌كانی ئه‌وانیتر ده‌بڕن و جێیه‌ك و نیشتمانێك بۆ خۆیان ئاواده‌كه‌ن. به‌ختیار جیا له‌وه‌ی ئه‌زمونێكی گه‌وره‌ی له‌گێڕانه‌وه‌دا هه‌یه، كه چنینی چیرۆكگه‌لی ئاڵۆز و فره رووداون، له‌گه‌لیدا به‌رده‌وام چاوێكی تیژی فه‌لسه‌فی و هزری له‌ئارادایه و لێكدانه‌وه بۆ دونیای خوڵقێنراوی ناو خه‌یاڵی ده‌كات، له‌و واقیعه ده‌كۆڵێته‌وه و هه‌ڵیده‌وه‌شێنێته‌وه، كه له‌خه‌یاڵی فراوانی ئه‌ده‌بی خۆیدا ئه‌فراندویه‌تییه‌وه. هه‌ڵبه‌ت زیاده‌ڕه‌وی ناكه‌م و هه‌وڵه ئه‌ده‌بییه‌كانی دیكه نادیده‌ناگرم، به‌ڵام پێموایه رۆمانه‌كانی به‌ختیار خۆبه‌خۆ و له‌پاش بڵاوبونه‌وه‌یان به زمانه جیاوازه‌كانی دونیا و سنوربڕییه‌كانیان، ئه‌ده‌بی كوردییان گه‌یاندۆته قۆناغێكی تر و، ئه‌كرێ مێژووی ئه‌ده‌بی ئێمه بۆ سه‌رده‌می پێش به‌جیهانیبوونی به‌ختیار و پاش به‌جیهانیبوونی پۆلێن بكه‌ین. ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی به‌لۆكاڵیبوونی نوسینی ئه‌ده‌بی و رۆمانی كوردییه‌وه هه‌یه تا ئه‌و جێیه‌ی به‌ختیار ئه‌م ئه‌ده‌به له‌و لۆكاڵیبوونه ئه‌ترازێنێت و له‌ناو رۆحی خۆرئاواوه نمایشی راسته‌قینه‌ی بوونی ئه‌ده‌بییانه‌ی خۆی ده‌كات. به‌ختیارعه‌لی له‌رۆمانی ده‌ریاس و لاشه‌كان دا ئه‌لقه‌یه‌كی تر له‌مێژووی تراژیدی رۆژهه‌ڵات له‌نمونه كوردییه‌كه‌یدا ده‌خاته فۆرمه خه‌یاڵییه ئه‌ده‌بییه‌كه‌یه‌وه و ده‌ست ده‌بات بۆ ده‌ستنیشانكردنی نه‌خۆشییه سیاسییه بناغه‌ییه‌كه‌ی گه‌لانی خۆرهه‌ڵات، كه مێژووی ئێمه‌ش به‌شێكی دانه‌بڕاو و خه‌ماوییه‌تی. دیاریكردن و ده‌ستنیشانكردنی كێشه و ده‌ردی مێژوویی به‌بڕوای من ئیشێكی گرینگ و به‌رپرسیارێتییه‌كی فه‌لسه‌فییانه‌ی بیركه‌ره‌وه و داهێنه‌ره‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌یه. ره‌نگه كتێبه‌كانی به‌ختیار به‌گشتی و رۆمانه‌كانیشی به‌تایبه‌ت باشترینی ئه‌و كتێبانه‌بن، كه ده‌ستیانبردووه بۆ ره‌گوریشه‌ی نه‌خۆشی سیاسیی مێژووی ئێمه. ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین له‌ده‌ستپێكی ئه‌م رۆمانه‌وه و له‌جێیه‌كدا ته‌رمی سه‌ردارقه‌مه‌رخانی ده‌هێنرێته‌وه و دووباره ده‌نێژرێته‌وه، ئیدی چیرۆكی ئه‌و نه‌خۆشییه سیاسییه و ره‌گوریشه‌كه‌ی ده‌ستپێده‌كات. ئه‌مه‌ش به‌دڵنیایی له‌به‌رخورد و روانینی ئه‌لیاسه‌وه تێیده‌گه‌ین، كه به‌م شێوه‌یه ده‌ستیپێكردووه : "له‌مه‌راسیمی ناشتنه‌كه‌ی سه‌ردارقه‌مه‌رخانیدا ئه‌لیاسمان نه‌بینی، كه ئه‌وده‌م گه‌نجێكی هێمن بوو، تازه ده‌لاكخانه‌یه‌كی بچوكی له‌نزیك مزگه‌وتی شینه‌وه كردبووه‌وه. وه‌ك خۆی ده‌یگوت ئه‌م سیاسییه رزیوه‌ی بۆ گرینگ نییه، كه دوای شازده ساڵ مردن ئێستا له‌دارجگه‌ره‌كی رزیو ده‌چێت نه‌وه‌ك له قاره‌مانێكی شه‌ڕه بێسوده‌كانی چل ساڵ له‌مه‌وبه‌ر. كه پێمانگوت ئه‌مرۆ مه‌یتی قه‌مه‌رخانی ده‌هێننه‌وه. به‌ده‌نگێكی جیدی گوتی ده‌بوایه لاشه‌كه‌ی له‌شوێنی خۆی نه‌جوڵێنن، باش نییه مردوو زۆر ئه‌مدیوه‌ودیو بكه‌یت. ئه‌و هه‌ر له‌و زه‌مانه‌وه گاڵته‌ی به‌قه‌مه‌رخانی ده‌هات و به‌رده‌وام بۆ كه‌سێكی دی ده‌گه‌ڕا، وه‌ك سه‌رۆك و رابه‌ری خۆی لێی بڕوانێت". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره6). ره‌نگه له‌دوو ئاستدا پێویست بێت سه‌رنج له‌كاردانه‌وه‌ی ئه‌لیاس بده‌ین له‌باره‌ی مێژووی قه‌مه‌رخانی و رۆڵه سیاسییه‌كه‌یه‌وه. یه‌كه‌م، ئه‌لیاس وه‌ك مرۆڤێكی رادیكاڵ نه‌ك ته‌نیا ره‌خنه‌ی ئه‌و وجوده سیاسییه و مێژووه‌كه‌ی كردووه، به‌ڵكو به‌چه‌شنێكی ریشه‌ییانه به رزیو پێناسه‌ی ده‌كا و ره‌تیده‌كاته‌وه. به‌دڵنیایی قه‌مه‌رخانی سیمبۆلی قاره‌مانی سیاسی-شۆرشگێڕی له‌حه‌قیقه‌تدا خێڵه‌كی مێژووی ئێمه‌یه. ئه‌و بوونه سیاسییه‌یه ئه‌فسانه‌سازی بۆ كراوه و، له‌بری تێگه‌یشتنی بابه‌تییانه‌ی رۆڵ و كه‌سێتییه‌كه‌ی، له‌بری بینینی فه‌رهه‌نگه خێڵه‌كییه زاڵه‌كه‌ی، وه‌ك جه‌نگاوه‌ر و ژه‌نڕاڵێكی ئه‌فسانه‌یی وێناده‌كرێ. ده‌ركردنی قه‌مه‌رخانی له‌چوارچێوه واقیعییه‌كه‌ی ره‌گوریشه‌ی ئه‌و ده‌رده سیاسییه‌یه. ئه‌لیاس لێره‌دا واده‌رده‌كه‌وێت ناسینی مێژوویی هه‌یه بۆی و له پشتی په‌رده‌ی ته‌وه‌هومه‌وه ته‌ماشای ئه‌كات و راسته‌قینه رزیوه‌كه‌ی ده‌بینێت، نه‌ك ئه‌و وێنا ئه‌فسانه‌یی و ساخته‌یه‌ی بۆی كراوه. ئه‌لیاسه‌كان لێره‌دا و له نمونه‌ی ئه‌لیاسی ده‌ستپێكی ئه‌م رۆمانه‌وه، ئه‌وه ئاشكرا ده‌كه‌ن، كه مێژووی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه ده‌ستبه‌ده‌ستی پێ ده‌كرێت. مێژووی ئێمه به‌گۆڕانكاریی جه‌وهه‌ریدا تێپه‌ڕنابێت، زیاتر بریتییه له ده‌ستاوده‌ستكردنی زۆره‌ملێیانه به‌ده‌ستكاریكردنێكی ناجه‌وهه‌رییه‌وه، به هه‌ندێ ره‌نگگۆڕینه‌وه. دووه‌م، له‌جێیه‌كدا ئه‌لیاس سه‌رباری رادیكاڵبوونه‌كه‌ی له‌ره‌تكردنه‌وه‌یدا بۆ قه‌مه‌رخانییه‌كان، به‌شوێن دۆزینه‌وه‌ی سه‌ركرده و رابه‌ری دیكه‌وه‌یه، به‌شوێن خوڵقاندنی گه‌وره‌یه‌كه‌وه‌یه بۆ خۆی. ئه‌و راستییه‌ش پیشانده‌دات، كه ره‌تكردنه‌وه‌ی رادیكالییانه‌ی ئه‌لیاس بۆ دروستكردنی دونیایه‌كی جیاواز نییه، ئه‌و بۆ روانین و دونیابینی تازه ناگه‌ڕێت، ئه‌و كێشه‌ی له‌ته‌ك بتێكی سیاسیدا هه‌یه و ره‌تیده‌كاته‌وه و، خولیای بتێكی سیاسیی دیكه له‌سه‌ریایه‌تی. ئه‌م خاڵه نه‌خۆشییه بناغه‌ییه‌كه‌ی ئێمه‌یه، نه‌خۆشی گشت كۆمه‌ڵگاكانی رۆژهه‌ڵاته. مێژووی ئێمه كارخانه‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی بتی سیاسییه به‌ناونیشانی جیاوازه‌وه. ئه‌لیاسه‌كان له‌و جوگرافیایه‌ی ئێمه‌دا ئه‌و كاراكته‌رانه‌ن وه‌همی شۆڕش و گۆڕانكاری وه‌ك حه‌قیقه‌تی مێژوویی پیشان ده‌ده‌ن. له‌م ده‌ستپێكه مێژووییه‌دا ده‌ستبراوه بۆ په‌یوه‌ندی مرۆڤ به سه‌رۆكه‌وه، بۆ په‌یوه‌ندی به مردووه‌وه و بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی مرۆڤی ئه‌م ده‌ڤه‌ره‌ی ئێمه به به‌رزاییه‌وه ده‌به‌ستنه‌وه. ره‌نگه ئه‌م په‌یوه‌ندییانه رووبه‌ری راسته‌قینه‌ی ئاشكرابوونی نه‌خۆشییه‌كی گه‌وره‌بن، نه‌خۆشییه‌ك، كه ئینسانی ئێمه‌ی له‌ئازادی خۆی، له‌كه‌سێتی و ره‌سه‌ناێتی خۆی نامۆكردووه و، له‌دوا ئاستدا له‌گه‌ل ئه‌و نامۆییه‌دا باریهێناوه. ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی بۆ سه‌رۆك هه‌یه به‌ته‌واوی ئه‌فسانه‌یی و وه‌همگه‌رایه، به‌خشینی خه‌سڵه‌تی میتافیزیكییانه‌یه به وجودی سه‌رۆك، ترازاندنیه‌تی له چوارچێوه مرۆییه‌كه‌یی و نزیككردنه‌وه‌یه‌تی له‌بوونێكی ترانسدێنتالی، به‌خشینی نه‌مرییه پێی. ئه‌م په‌یوه‌ندییه ته‌نیا له‌زه‌مه‌نێكی دیاریكراودا گیرنابێ و سنوربڕه و ده‌یه‌وێت به‌سه‌ر مردنی فیزیكیانه‌ی سه‌رۆكدا بازبدات. ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندییه به مردنه‌وه، مردن چیدی كۆتایی نییه، شێوه‌یه‌كی دیكه‌ی ئاماده‌یی سه‌رۆكه له مێژوودا، چ وه‌ك بوونێكی گیانی و میتافیزیكییانه، یان وه‌ك رێباز و بیركردنه‌وه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر نه‌شیبوبێت، یان له رێگه‌ی خوێنی و ته‌وریسی سیاسییه‌وه. بێگومان ئه‌م نه‌مرییه ئێجگار كوشنده‌یه و ده‌ردی راسته‌قینه‌ی خولانه‌وه‌ی مێژووی ئێمه‌یه له بازنه‌یه‌كی بۆشدا. به‌ڵام كێشه‌ی گه‌وره ئه‌وه‌یه سه‌رباری ئه‌م نه‌خۆشییه، كۆمه‌ڵگه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه به‌رده‌وام له وه‌همی گۆڕانكاریدا ماونه‌ته‌وه و دركی راسته‌قینه‌ی گۆڕانكاریی ناكه‌ن. تائێستا به‌رووكه‌شه‌وه گیرۆده‌ن و هێزی بینینی قوڵاییه‌كانیان نییه، ره‌نگه هۆكار ئه‌وه‌بێ هه‌ر له بنچینه‌وه له قووڵایی ده‌‌سڵه‌مێنه‌وه. ئه‌و دۆخه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه و رۆژهه‌ڵات به‌گشتی پێیدا گوزه‌رده‌كات لێره‌دا به‌م شێوه‌یه ده‌گێڕدرێته‌وه:"له‌دوای مردنی قه‌مه‌رخانی له‌مه‌نفا غه‌مگین و كورته‌كه‌ی له ئه‌وروپا، ساڵانێكی درێژ دیارده‌ی ده‌ركه‌وتنی سه‌رۆكه‌كان گه‌لێك په‌ره‌یسه‌ند، ماوه‌یه‌ك هێند سه‌رۆكمان زۆربوو له‌ژماردن نه‌ده‌هاتن. سه‌رۆكه‌كان ده‌رده‌كه‌وتن و زۆربه‌یان پاش ماوه‌یه‌كی كورت ده‌مردن، هۆی مردنه‌كه‌یان رستێك نه‌خۆشی نادیاربوو، كه دكتۆره‌كان به غه‌مۆكی سیاسی، سیلی سیاسیی، یان دوودڵی سیاسیی ناویان ده‌بات".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 6 و 7). لێره‌دا دیارده‌ی له‌مه‌نفابوونی سه‌رۆكه‌كان ئاماژه‌یه‌كی دیكه‌یه بۆ ئه‌و ره‌وشه سیاسییانه‌ی كه مانه‌وه له‌نیشتمان له‌و سه‌رۆكانه قه‌ده‌غه‌ده‌كه‌ن. ئه‌و سه‌رۆكانه‌ی زه‌مه‌نێكی دیاریكراو وه‌ك بتێكی سیاسیی خۆیان سه‌پاندووه، یان په‌رستتراون، ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ زنجیره‌یه‌ك سه‌رۆكی جیاواز و یه‌كله‌دوای یه‌ك، كه مه‌نفایان به‌واتا راسته‌قینه و جیۆگرافی-سیاسییه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردووه، یان مه‌نفایه‌ك كه له‌خودی نیشتمانه‌كه‌یاندا نوخبه‌یه‌كی دیكه‌ی سیاسیی بۆی پێكهێناون. مردن له مه‌نفا وه‌ك چۆن هه‌ندێ كات هێمای زوڵملێكراوییه، له‌هه‌ندێ دۆخی تردا ئاماژه‌ی سته‌مكاربوونه. هه‌موو مردنێك مانای خۆی هه‌یه و مردن له مه‌نفاش له‌جه‌وهه‌ردا ده‌توانێ له‌باره‌ی زۆر دۆخ و راستی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌ییه‌وه قسه‌بكات. ئێمه رۆڵی سه‌رۆك و رابه‌ره سیاسیی و رۆحییه‌كان نادیده‌ناگرین له‌مێژووی مرۆڤایه‌تیدا، به‌ڵام له‌رووی ئاماده‌بوونی ره‌سه‌نه‌وه هه‌موو ئه‌و ناوانه‌ی به‌سه‌رۆك داده‌نرێن، جیاوازن و رۆڵی مێژووییان ئه‌وه یه‌كلایده‌كاته‌وه، كه تاچه‌نده هێزی مانه‌وه و بوونیان له‌جیهاندا هه‌یه. ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنچینه هایدیگه‌رییه ته‌ماشابكه‌ین، كه بۆ دازاین، یان بوونی ره‌سه‌ن دیاریكردووه، به‌دڵنیایی ئه‌توانین بڵێین ئه‌و سه‌رۆكانه‌ی بوونێكی ره‌سه‌ن و راسته‌قینه‌یان نه‌بووه هه‌ر له‌بنه‌مادا نه-بوون و بوونه‌ته رابردوو، وه‌ك چۆن ئه‌وانه‌ی به‌ره‌سه‌ناێتی خۆیان و به پێشمه‌رجه ئۆنتۆلۆژییه‌كانیانه‌وه له‌جیهان ئاماده‌بوون نابنه‌رابردوو، ئه‌وانه سه‌رده‌مبڕ و زه‌مه‌ن بڕن. په‌ره‌سه‌ندنی دیارده‌ی سه‌رۆكه‌كان له‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه ئاماژه‌ی روونی هه‌بوونی كۆمه‌ڵگه‌گه‌لێكه له‌سه‌ر بنچینه‌ی فه‌رهه‌نگی مێگه‌لیزمی سیاسیی به‌رێده‌چن و، ئه‌و پره‌نسیپه كۆنه رۆژهه‌ڵاتییه ئیش ده‌كات، كه پێیوایه پادشاكان شوانی كۆمه‌ڵگه‌كانیانن. هه‌ربۆیه دیارده‌ی سه‌رۆك له‌م ره‌وشه‌دا هه‌ر ته‌نیا گرێدراوی دۆخی سیاسی نابێ، زیاتر و قووڵتر له‌وه ره‌گوریشه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یی و زیهنیی هه‌یه. ئه‌م زیهنییه‌ته كارخانه و رووبه‌ری هه‌ره سازگاری پرۆسه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی ژماره‌ی سه‌رۆكه‌كان و سه‌رۆكگه‌لی تازه‌ن. مردنی سه‌رۆكه‌كان به‌هۆكارگه‌لێكی نادیار، كه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌و نه‌خۆشییه سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌ییه‌ی سه‌رۆكه‌كان تێیدا له‌دایكده‌بن و هێزی خۆیانی لێ وه‌رده‌گرن. ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه چه‌نده هێز و وزه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی له‌دایكبوونی سه‌رۆكه‌كانه، به‌هه‌مان ئاستیش ده‌توانێ هێزی ئاڵوگۆڕی ئه‌و سه‌رۆكانه بێت به‌سه‌رۆكگه‌لێكی به‌رواڵه‌ت تازه به‌هه‌مان جه‌وهه‌ره‌وه. به‌ختیارعه‌لی له‌تێكسته فیكری و ئه‌ده‌بییه‌كانیدا به‌روونی كێشه‌ی گه‌وره‌ی له‌گه‌ل موقه‌ده‌سدا هه‌یه و هه‌ر ئه‌وه‌ی پێیوایه: له‌پشتی هه‌ر موقه‌ده‌سێكه‌وه نیازێكی ناموقه‌ده‌س ئاماده‌یه. سه‌لمێنه‌ری ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی ئێمه‌یه. كێشه‌ی موقه‌ده‌س، یان مه‌ترسی موقه‌ده‌س به‌تایبه‌ت له‌فۆرمه سیاسییه‌كه‌یدا به‌شێكی گه‌وره‌ی ده‌ردی كوشنده‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی سیاسیی ئێمه‌یه. بۆیه كاتێك له‌باره‌ی پاراستنی گۆڕستانی سه‌رۆكه‌كانه‌وه ده‌گێڕێته‌وه، به‌و شێوه‌یه باسی ده‌كات:"له‌ترسی كاری خراپه‌كارانه سیاجێكی به‌رزمان بۆ گۆڕستانه‌كه دروستكرد و پاسه‌وانی زۆرمان بۆ دانا.هێنده زۆر رۆژێك ویستمان گۆڕستانه‌كه تێكبده‌ین و خۆمان له‌م هه‌موو سه‌رۆكه بێكه‌ڵكه رزگاربكه‌ین،بوو به‌به‌ڵا بۆمان". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره - 7 ). پاسه‌وانیكردنی گۆڕی سه‌رۆكه خۆشه‌ویسته‌كان، هه‌ڵبه‌ت هه‌ر سه‌رۆكه له‌م كۆمه‌ڵگایانه‌دا له خراپترین حاڵه‌تیشدا مورید و شوێنكه‌وته‌ی خۆی هه‌یه، وایكردووه ئێمه له‌سه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كی جه‌وهه‌ری مێژوویی به‌رده‌وامبین، كۆمه‌ڵگه‌كانی ئێمه به‌گشتی له‌هه‌ڵه‌یه‌كی سیاسییه‌وه ده‌گوازێته‌وه بۆ هه‌ڵه‌یه‌كی سیاسیی تر. هه‌ر ئه‌و ته‌لیسم و پاسه‌وانیكردنه سیاسی و گیانییه‌ی له‌ده‌وری سه‌رۆكه‌كان به‌هه‌میشه‌یی دروستیده‌كه‌نه‌وه، خودی ئه‌و خۆبه‌رهه‌مهێنانه‌وه مێژووییه‌یه، كه ئاسته‌نگی به‌رده‌م هه‌ر ئه‌گه‌رێكی گۆڕانكارییه. چیرۆكی ئه‌لیاس و ده‌ریاس ئه‌و سه‌ره‌تا كۆمه‌ڵایه‌تییه خێزانییه‌یه، كه سه‌ره‌داوه‌كانی دۆخی گشتی و زاڵبووی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌ی لێوه ده‌خوێنرێته‌وه. چاوه‌روانی هاتنه‌وه‌ی باوك له‌بناغه‌وه ئه‌و چاوه‌روانییه سه‌رتاسه‌رییه كۆمه‌ڵگه‌ییه‌یه بۆ باوكێكی فریادره‌س له‌كۆمه‌ڵگه‌كانی رۆژهه‌ڵاتدا ئاماده‌یی هه‌یه. باوك به‌و رۆڵه سه‌روه‌ره‌ی له‌خێزاندا هه‌یه‌تی و به‌و مانا ره‌مزییه‌ی دروستیكردووه له‌چوارچێوه‌ی سیسته‌مه ئه‌قڵی و سیاسییه‌كاندا، ده‌توانێ خۆراكی ئه‌به‌دی چاوه‌ڕوانی كۆمه‌ڵگه‌بێ، وه‌ك چۆن بۆ ستاره‌خانی دایكی ده‌ریاس و ئه‌لیاس و، ئه‌لیاسیش بمێنێته‌وه. لێره‌دا ده‌ریاس جیاواز له‌و چاوه‌روانییه گشتییه‌ی بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی باوك له‌ئارادایه، خودی چاوه‌روانییه‌كه و بوونی باوك به وه‌همێكی بێ چه‌ندوچوون له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات و بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیاری بۆچی ئه‌و وه‌همانه ئینسانه‌كان داگیرده‌كه‌ن، رووده‌كاته خۆرئاوا و له‌رێگه‌ی خوێندنی مێژووی وه‌همه‌وه، وه‌ڵامی پرسیاره‌كه ده‌ستده‌خات. خۆرئاوا لێره‌دا وه‌ك چاوێكی تیژ و تواناییه‌كی گه‌وره‌ی وه‌ڵامده‌ره‌وه پێناسه‌كراوه و ده‌ریاسیش ئه‌و كاراكته‌ره‌یه وه‌ڵامی خۆرئاواییانه به‌و پرسیاره ئه‌داته‌وه. ده‌ریاس بوونێكه له‌و چاوه‌روانییه وه‌همییانه یاخییه، كه سێبه‌ری ته‌واوی به‌سه‌ر خێزانی خۆیدا، به‌سه‌ر ستاره‌خانی دایكیدا كردووه. یه‌كێك له‌و وه‌ڵامانه‌ی له‌باره‌ی وه‌همی سه‌ری مرۆڤه‌كانه‌وه ده‌درێته‌وه، ئه‌وه‌نییه ده‌ریاس له‌رێگه‌ی مه‌عریفه خۆرئاواییه‌كه‌یه‌وه ده‌یداته‌وه، ئه‌و وه‌ڵامه‌یه ئه‌لیاس له ده‌لاكخانه‌كه‌یدا پێیده‌گات. ئه‌و گه‌نجه شڕۆڵه ماندووه‌ی هاته لای ئه‌لیاس بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ری چاكبكات و، ئه‌لیاس وه‌ك تارماییه‌ك ته‌ماشای ده‌كرد، له‌راستیدا نوێنه‌رایه‌تی به‌شێكی ئه‌و چاوه‌ڕوانییه وه‌همییه‌ی ده‌كرد، كه شۆڕش له‌لای گه‌لێك له مرۆڤه‌كان دروستیكردبوو. ئه‌م چاوه‌ڕوانییه هه‌مان ئه‌و چاوه‌ڕوانییه‌یه، كه مرۆڤ بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی باوكی رزگاركه‌ر هه‌یه‌تی، بۆ فریادره‌س هه‌یه‌تی. شۆڕش به‌شێوه‌یه‌ك وێناكراوه، كه هێزێكه له‌ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤ خۆیه‌وه، هێزێكی میتافیزیكی فریادره‌سه و مه‌سیحێكه ده‌گه‌ڕێته‌وه، یان داده‌به‌زێت و عه‌داله‌تێكی سه‌راپاگیر پیاده‌ئه‌كات. ئه‌م چاوه‌ڕوانییه بۆ شۆرش له هه‌ناوی خه‌ڵكێكی مردوودا، وه‌ك ئه‌لیاس گوتویه‌تی، نامومكینه. ره‌نگه مردوویی خه‌ڵك قابیلییه‌تی خه‌ڵكی بۆ شۆڕش نه‌هێشتبێته‌وه، ته‌نیا شۆڕشی وه‌ك فریادره‌سێكی میتافیزیكی و باوكێكی چاوه‌ڕوانكراو وێناكردبێت، كه رۆژێك ده‌گه‌ڕێته‌وه و رزگاری ده‌هێنێت. ئه‌م چاوه‌ڕوانییه وه‌همییه بۆ شۆڕش و باوكی میتافیزیكی له‌ناوچه دووره‌ده‌سته‌كانه‌وه چه‌كه‌ره ده‌كه‌ن، زیاتر قایمده‌بن و گه‌شه‌ده‌كه‌ن، بۆیه پاش ماوه‌یه‌ك و له‌دوای هاتنی گه‌نجه شڕۆڵه‌كه‌وه، پیاوێك ده‌رده‌كه‌وێ و ئه‌ویش له‌شارۆچكه دووره‌كانه‌وه هاتووه، هه‌مان چاوه‌ڕوانی بۆ سه‌رهه‌ڵدانی شۆرش هه‌یه. شۆڕش بووه‌ته بونه‌وه‌رێكی ده‌ره‌كی و هه‌ڵدێ، بووه‌ته كه‌شتییه‌ك و مرۆڤه‌كان ده‌یانه‌وێ بۆ سه‌رزه‌مینێكی دیكه سه‌ربكه‌وێ، بووه‌ته چاوه‌ڕوانی هاتنی شه‌مه‌نده‌فه‌ری گواستنه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی بۆ زه‌مه‌نی پاش شۆڕش و جیهانی به‌خته‌وه‌ری. ئه‌وه‌یه كێشه، ئه‌و هه‌موو چاوه‌ڕوانییه‌ی بۆ هاتنی شۆڕش له‌ئارادایه، فاكته‌ری كوشتنی گشت پرسیار و گومانێكی مومكینه له‌سه‌ر خودی شۆڕش و ئایدیاكانی و چاره‌نوسه‌كه‌ی. هه‌ر ئه‌مه‌یه واده‌كات زۆرجار شۆڕش ببێته مه‌كینه‌ی هاڕینی مرۆڤ و خه‌ونه‌كانی. شۆڕش له‌زیهنی مرۆڤی چاوه‌ڕواندا، ته‌نیا گه‌ڕانه‌وه‌ی، یان هه‌ڵگیرسانی گرینگه، ئیدی به چ ئایدیایه‌كه‌وه، به چ جه‌وهه‌رێكه‌وه و به چ چاره‌نوس و ئاینده‌یه‌كه‌وه ده‌رده‌كه‌وێ گرینگ نییه، ئه‌وه‌ی بایه‌خی هه‌یه هاتنه‌كه‌یه‌تی. شۆڕش باوكێكه پرسیار له‌باره‌ی ده‌سه‌ڵاتییه‌وه ناكرێ، به‌ناوی پیرۆزی هه‌ره‌می كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه پیاده‌ی ئایدیا و هه‌ژمونی خۆی ده‌كات، وه‌ك چۆن شۆڕش به‌ناوی گه‌له‌وه، كه ناسنامه‌یه‌كی نادیار و میتافیزیكییانه‌یه حوكمی مێژوو ده‌كا و داوه‌ری به‌سه‌ر مێژووه‌وه ده‌كات. له‌م رۆمانه‌دا ده‌ستپێكی چاوه‌ڕوانییه‌كانی شۆڕش له‌و ره‌گوریشه دێرینه نه‌ترازاوه، كه نابێت پرسیار و گومان له‌سه‌ر ئه‌و ئایدیا و بوونه بكه‌یت، كه به‌ناوی رزگاركردنی مرۆڤایه‌تییه‌وه قسه‌ده‌كات. سه‌رچاوه‌ی ئه‌م حه‌رامكردنه‌ی پرسیار هه‌مان ئه‌و موقه‌ده‌سانه‌ن به‌بانگه‌شه‌ی رزگاربوونه‌وه ده‌رده‌كه‌ون. بیرۆكه‌ی شۆڕش هێنده وروژێنه‌ر و سه‌رسامكه‌ره بۆ ئه‌لیاس، هاوشێوه‌ی بینینی خودایه بۆ ئیماندارێك. (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 29). ئه‌مه گوزارشتێكی گرینگه بۆ ده‌رخستنی ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌ی، كه له په‌یوه‌ندی رۆمانسییانه‌ی شۆڕش و مرۆڤدا هه‌یه. په‌یوه‌ندییه‌ك، كه ده‌بێته رووبه‌ری ته‌سلیمبوون له‌پێناو به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جۆرێكی دیكه‌ی ته‌سلیمبووندا، یان هه‌ڵته‌كاندنی فۆرمێكی سه‌پێنراوی ته‌سلیمبووندا. ئه‌وه‌ی بایه‌خی قوڵی فیكری هه‌یه ئه‌و سیحره‌یه شۆڕش له‌سه‌ر مرۆڤ هه‌یه‌تی، به‌و پێیه‌ی هه‌میشه دۆخێك له‌ئارادایه توانای به‌رهه‌مهێنانی بیرۆكه‌ی شۆڕشی هه‌یه و پێویستی كرده‌ی شۆرشگێڕانه دێنێته ئاراوه. له‌روانینی ده‌ریاسدا جۆرێك له‌دژیه‌كی و پارادۆكسی هزری ئاماده‌یی هه‌یه، به‌تایبه‌ت له‌جێیه‌كدا تێگه‌یشتنی ده‌ریاس له‌باره‌ی شۆڕشه‌وه، له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری گۆڕانكارییه‌وه پیشانده‌درێ:"ده‌ریاس، هه‌موو وڵاته‌كه‌ی واده‌هاته به‌رچاو، وه‌ك جێگایه‌ك كه ناتوانرێت شتێكی گرینگی تێدا بگۆڕدرێ. شته‌كان وادانرابوون و دروستكرابوون، یان ده‌بوو بروخێنرێت، یان ده‌ستیان لێ نه‌درێ. له‌دوای دوو مانگ ژیان له‌شاره‌كه‌دا ته‌واو گه‌یشته ئه‌و بڕوایه‌ی كه له‌و كه‌سانه نییه بتوانێت هیوای گه‌وره دروستبكات، به‌ڵكو ده‌توانێت وه‌ك هه‌موو خه‌ڵك له‌گه‌ل بێئومێدییه‌كه‌ی خۆیدا رابێت و ئاسوده بژی".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 23). جیاوازی ئه‌لیاس و ده‌ریاس ده‌رباره‌ی ئومێد و بێئومێدییه، له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری گۆڕانكارییه‌وه‌یه، له‌سه‌ر بنچینه‌ی تێگه‌یشتنی قووڵ و رووكه‌شییانه‌ی مێژووه، له‌سه‌ر ئاستی درككردنی وه‌همی شۆرش و حه‌قیقه‌تی شۆڕشه. ده‌ریاس هه‌رچه‌نده له‌تێگه‌یشتنیدا ئه‌وه به‌یانده‌كات دونیای له‌و شێوه‌یه، یان ده‌ستكاریكردنی مه‌حاڵه، یان له‌بناغه‌وه پێویستی به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه، ئه‌م بیرۆكه‌یه شۆڕشگێڕانه‌یه به پله‌ی ته‌واو رادیكاڵ، ئه‌مه له‌كاتێكدا شۆڕش خۆی به‌رخوردێكی رادیكالییانه‌یه له‌گه‌ل شته‌كان و دیارده‌كان. به‌ڵام هه‌ر ده‌ریاس له‌به‌رئه‌و یه‌كگوزارشتییه‌ی بۆ ده‌ستكاریكردنی دونیا و گۆڕانكاریی هه‌یه‌تی، كه قه‌بوڵی نارادیكاڵبوون ناكات ده‌یگه‌یه‌نێته ئاستی ته‌سلیمبوون به واقیع، یان ده‌ستوپه‌نجه نه‌رمكردن له‌ته‌ك ئه‌و جۆره ژیانه‌دا، كه سیسته‌م سه‌پاندویه‌تی و خه‌ڵكی گشتی ره‌زامه‌ندانه ئه‌زمونی ده‌كه‌ن. تائێره ده‌بینی پێ به پێ ئه‌و جیاوازییه گه‌وره ده‌بێت، كه له‌نێوان ئه‌لیاس و ده‌ریاس دا له‌باره‌ی بیرۆكه‌ی شۆرشه‌وه سه‌رهه‌ڵده‌دات. ئه‌لیاس له ده‌لاكێكی نارازییه‌وه له‌چوارچێوه‌ی دوكان و چایخانه‌ی داشه‌هاره و هاورێكانییه‌وه بۆ شۆرشگێڕێكی رۆمانسی ده‌گوازێته‌وه. بێگومان له‌و كاته‌وه‌ی ناو و بیرۆكه‌ی شۆرشی ژه‌نراڵ بیلال وه‌ك مه‌عشوقێكی له‌ناكاو ده‌خزێته رۆح و ئاوه‌زییه‌وه. ئه‌و پرسیاره‌ی ده‌ریاس ده‌یویست ئاراسته‌ی براكه‌یی و هه‌موو شۆڕشگێڕه رۆمانسییه‌كانی موریدی ژه‌نڕاڵیان بكات، ئه‌وه‌بوو، ئه‌گه‌ر ژه‌نڕاڵ نه‌بوایه ئێوه بیرتان له شۆڕش ده‌كرده‌وه؟ هه‌ڵبه‌ت پرسیارێكی وه‌ڕسكه‌ره بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ی له‌و چوارچێوه‌یه‌دا جێیان ده‌بێته‌وه، ئه‌وانه‌ی واده‌رده‌كه‌ون شۆڕش بۆ خۆیان ناكه‌ن، بۆ ژه‌نڕاڵ شۆڕش ده‌كه‌ن. ئه‌و پره‌نسیپه بونگه‌راییه‌ی سارته‌ر بۆ بوونی ئازاد دایده‌ڕێژێت ئه‌توانێ روانگه‌یه‌كی رۆشن بێ بۆ تێگه‌یشتن له‌كێشه‌ی شۆڕش بۆ خۆت، یان بۆ ژه‌نڕاڵ. بوون-بۆ-خۆ بوونی ئازاده و هۆشیارییه و، دژبه‌ری بوون-بۆ-ئه‌وانه. شۆرش-بۆ-خۆت،یان شۆرش-بۆ-ئه‌وان، لێره‌دا مرۆڤ وه‌ك بوونێكی شۆرشگێڕ-بۆ-خودی خۆیه‌تی، یان بوونێكی شۆرشگێڕه-بۆ-ژه‌نڕاڵ؟ ئاگامه‌ندی به شۆرش و به بوونی شۆڕشگێڕانه‌ی خۆت پێشمه‌رجه بۆ ئه‌وه‌ی له‌پێناوی خۆتدا، له‌پێناوی ئازادیدا، كه به‌رپرسیارێتی له‌ئه‌وانیترت ده‌خاته ئه‌ستۆ كرده‌ی شۆرشگێڕانه بنوێنیت. ترسی ده‌ریاس ترسێكی جیدییه له‌و نه‌زعه نامه‌عریفییه‌ی شۆرش، كه جیا له‌و گۆڕانكارییه‌ی له ئه‌لیاس دا ده‌ركه‌وتبوو به‌شێوه‌یه‌ك ته‌حه‌مولی پرسیار و گومانه‌كانی ده‌ریاسی نه‌مابوو، له‌نزیكتره‌وه و له چایخانه‌ی داشه‌هاره له‌یه‌كه‌م ده‌ركه‌وتنی به‌هێزی ژه‌نڕاڵدا قوڵتر و به‌رجه‌سته‌تر ئاشنای ئه‌و خه‌ڵكانه ببوو، كه له‌راستیدا ده‌بوونه كه‌ره‌سته‌ی شۆرشه‌كه، نه‌ك كه‌سێتی شۆرشگێڕانه‌ی شۆرش. دۆخی ده‌ریاس به‌م شێوه‌یه ده‌گێڕدرێته‌وه:"ئه‌لیاس ده‌یزانی براكه‌ی زۆر پرسیارده‌كات و له‌هه‌موو شتێك دودڵ و به‌گومانه. نه‌خۆشییه‌ك بوو له زووه‌وه دركی پێكردبوو، نه‌خۆشییه‌ك میوانانی ئه‌م چاخانانه‌ش له‌خه‌ڵكی زانا و خوێنه‌واردا سه‌رنجیاندابوو، ده‌یانجار گوێی له‌م كاسب و ئیشكه‌رانه‌ی بازارببوو به‌ده‌م زارهه‌ڵدان و پول كوتان و داش جوڵاندنه‌وه، به‌ده‌م مژی نێرگه‌له‌وه جنێویان دابوو (ئه‌م رۆشنبیره حیزانه كه هه‌ر چه‌نه‌بازی ده‌كه‌ن) ، (ئه‌و رۆشنبیرانه‌ی ئه‌وه‌نده شت هه‌ڵده‌كۆڵن تا گووه‌كه‌ی ده‌پرژێت به‌ده‌موچاویاندا). رق و شه‌رانگێزی خه‌ڵكی چاخانه‌كه ده‌رهه‌ق به ئه‌هلی كتێب و رۆشنبیران، وایكردبوو هیچ كات رۆشنبیرێك روونه‌كاته چاخانه‌كه". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 38). ره‌نگه كێشه‌ی فیكری شۆرش و بیركردنه‌وه‌ی قوڵ له‌باره‌ی گۆڕینی دونیاوه له‌گه‌ل كرده‌وه‌ی شۆرشگێڕانه‌دا، كێشه‌یه‌كی نه‌بڕاوه و ئه‌به‌دی بێ، چونكه زۆرجار واده‌رده‌كه‌وێ ئه‌وانه‌ی كرده‌ی شۆرش به‌رجه‌سته‌ده‌كه‌ن، ته‌نیا جێبه‌جێكارن، یان زیاتر جێبه‌جێكارن، نه‌ك بیركه‌ره‌وه، ره‌نگه كاتییان بۆ بیركردنه‌وه نه‌بێت. ئه‌شێ بیركردنه‌وه‌ی راسته‌قینه و قووڵ زۆر سازگار نه‌بێت له‌گه‌ل مانیفێستی كرده‌وه‌ی شۆرشگێڕانه‌دا. ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندیداره به باری سایكۆلۆژی مرۆڤی شۆرشگێڕه‌وه، كه به پله‌ی یه‌ك حه‌ماسه‌تیان ئاراسته‌ی كردوون، نه‌ك ئاوه‌زیان. له‌دونیای ئێمه‌دا شۆڕش گرێدراوی ژه‌نڕاڵێكه، گرێدراوی سه‌رۆكێكی فره‌واتایه، به‌شێوه‌یه‌ك چه‌مكی شۆڕش و ناوی سه‌رۆك تێكه‌ڵ ده‌بن، كه چاره‌نوسییان به‌یه‌كتر ده‌به‌سترێنه‌وه. چاوه‌ڕوانی شۆڕش له‌م شاره‌دا له‌خودی شۆڕش حه‌قیقیتره و به‌ڵێنی سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕش به‌شێكه له‌پرۆسه‌ی رێگریكردن لێی و هێشتنه‌وه‌ی له عه‌ده‌مدا. له‌م شاره‌دا، به‌شێوه‌یه‌ك چاوه‌ڕوانی شۆڕش ده‌كه‌ن، وه‌ك ئه‌وه‌ی "له‌چاوه‌ڕوانی به‌له‌مێكدابن به‌ره‌و به‌هه‌شت هه‌ڵیانبگرێت".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 58). دروستكردنی ئه‌و به‌هه‌شته وه‌همییه، بناغه‌یه بۆ هه‌موو ئه‌و په‌رده‌پۆش و شاردنه‌وه به‌مه‌به‌ستانه‌ی له‌باره‌ی به‌رئه‌نجامی دۆزه‌خییانه‌ی گه‌لێك له‌شۆڕشه‌كانه‌وه، پیاده‌ده‌كرێت. هه‌موو ئه‌و شۆڕشانه‌ی ته‌سلیمبوون وزه‌ی پێداون ته‌نیا ده‌توانن سیسته‌می ته‌سلیمبوون به‌رهه‌مبهێننه‌وه. كێشه‌ی گه‌وره‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی له‌م رۆمانه‌دا تێیدا ئه‌ژین، ئه‌وه‌یه له‌شۆرشه‌وه چاوه‌ڕوانی هه‌موو شتێكن، هه‌موو شت بێ كه‌م و زیاد. شۆڕش له‌زیهنی هه‌موو ئه‌وانه‌ی له‌م وه‌همه‌وه ئالاون، خاوه‌ن هێزی خوڵقاندنی ره‌هایه. یه‌كێك له‌سه‌ره‌تا بنچینه‌ییه‌كانی نائومێدكردنی ئینسان به‌خشینی خه‌سڵه‌تی خودایه به‌شۆڕش و له‌ناویشیدا به سه‌رۆك. هه‌ربۆیه ده‌ریاس له‌ته‌ماشاكردنی سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆیه‌وه و بینینی ئه‌و ته‌وژمه خورافییه‌ی له‌سه‌ر رۆحی مرۆڤه‌كان نیشتووه، به‌روونی ده‌ڵێت:"شۆڕش ده‌رگا له‌سه‌ر سه‌رده‌مێكی تازه‌ی خورافات ده‌كاته‌وه". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 58). ئه‌توانین بڵێین دایكی گشت شۆڕشه‌كان خورافه‌ته، وه‌همه و، ئه‌گه‌ر ئه‌مانه نه‌بان شۆڕشه‌كان نه‌ده‌بوون. ئه‌گه‌ر وه‌همه‌كان نه‌بوایه‌ن ده‌موچاو و ناواخنی شۆڕشه‌كان ده‌رده‌كه‌وتن، ئه‌مه‌ش هێزی له‌دایكبونیانی لێ ده‌سه‌ندن. ئه‌گه‌ر شتێك حه‌قیقه‌تی شۆڕش نه‌شارێته‌وه، ته‌نیا یه‌ك ئه‌گه‌ر بۆ له‌دایكبوونی ده‌بێت، ته‌نیا به‌مردوویی له‌دایكده‌بێت. بۆیه پێویسته تێبگه‌ین، ئه‌وه‌ی هه‌یه حه‌قیقه‌تی شۆرش نییه مرۆڤه‌كان شێلگیرانه تێكه‌ڵاوی ئه‌بن، ئه‌وه وه‌همی شۆڕشه. بیرۆكه‌ی گۆڕانكاری و گواستنه‌وه بۆ دونیایه‌كی تر ئه‌و شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌یه، كه ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی فریوی ده‌خۆن و به ڤاگۆنه‌كانیدا گوزه‌رده‌كه‌ن بێ ئه‌وه‌ی له‌باره‌ی چاره‌نوسی خۆیانه‌وه بپرسن. شۆڕش كاتی نییه بۆ بیركردنه‌وه. یان ره‌نگه شۆڕش هه‌ر له‌بناغه‌وه بیرنه‌كاته‌وه. شۆڕش جۆرێكی ئیمانه و پێش هه‌ر شتێك و هه‌ڵوێستێك پێویسته باوه‌ڕی پێ بهێنیت. ئه‌م راستییه به‌ساده‌یی له‌دۆخی ئه‌لیاس دا ده‌یبینین. كاتێك ده‌ریاس تكای گه‌ڕانه‌وه له ئه‌لیاس ده‌كات به‌مه‌به‌ستی خزمه‌تكردنی ستاره‌خانی دایكییان و، له‌وه‌ڵامدا ده‌ڵێت:" ده‌ریاس، وڵاته‌كه و شاره‌كه پێویستی زۆرتری به ئێمه‌یه، له‌ئێستادا خزمه‌تكردنی ژه‌نڕاڵ پێش هه‌ر كار و خزمه‌تێكی تره". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 59). ئه‌وهایه په‌یوه‌ندی ئه‌لیاس به ژه‌نڕاڵ و دایكییه‌وه. ده‌ریاس پاش ئه‌وه‌ی له‌بواره‌كه‌ی خۆیدا ده‌رفه‌تی كاریی نابێت، له‌ئه‌رشیفخانه‌ی شاردا ده‌ستبه‌كارده‌كات. له‌م ئه‌رشیفه‌دا ده‌یه‌وێت توێژینه‌وه‌كانی له‌باره‌ی مێژووی وه‌همه‌وه درێژه‌پێبدات. هه‌ر له‌میانه‌ی كاركردنی ئه‌رشیفخانه‌كه‌دا له‌گه‌ل ژه‌نراڵ بیلال ئه‌شكزاددا یه‌كده‌بینن و زانخوازییه‌كانی ده‌ریاس بۆ زیاتر ناسینی ژه‌نراڵ په‌ره‌ده‌سێنێت، هه‌رچه‌نده به‌هۆی كه‌مدوویی و دوره‌په‌رێزی ئه‌شكزاده‌وه ئه‌و تامه‌زرۆیی و زانخوازییه‌ی تێرنابێت. ئه‌وه‌ی بۆ ده‌ریاس گرینگی زۆری هه‌یه، مێژووی وه‌هم و، سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌سه‌ندنییه‌تی له‌مێشكی مرۆڤدا، ئه‌و راده‌ستبوونه خێرا و ئاسانه‌یه‌تی به وه‌هم و چاوه‌روانییه وه‌همییه‌كان و به‌خواوه‌نده سیاسییه وه‌همییه‌كان. یه‌كێك له‌و گفتوگۆیانه‌ی له‌نێوان ده‌ریاس و ئه‌شكزاددا رووده‌دات سه‌باره‌ت به ئه‌گه‌ری شۆڕشه، لێره‌دا وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره سه‌ره‌كییه ده‌داته‌وه، كه په‌یوه‌ندی به چاوه‌روانییه وه‌همییه‌كانی خه‌ڵكه‌وه هه‌یه له ئه‌شكزاد. ده‌ریاس له‌ساتێكی وتووێژه‌كه‌دا "وه‌ك بییه‌وێت نوخته بخاته سه‌ر پیته‌كان و ژه‌نراڵ ئارامبكاته‌وه گێلانه گوتی: ده‌بێت كه‌سێكی مه‌زن بیت، وانییه؟ كه‌سێكی مه‌زن. دیسانه‌وه ژه‌نراڵ به‌ده‌نگه گڕ و تونده‌كه‌ی رێگای لێ به‌سته‌وه و گوتی: هیچ كه‌سێكی مه‌زن بوونی نییه، به‌ڵام خه‌ڵك به ئه‌قڵه خورافی و ناحالییه‌كه‌ی خۆیان یه‌كێك ده‌كه‌ن به‌مه‌زن، ده‌بێت ئه‌و شته به‌باشی بخرێته خزمه‌تی شۆڕشه‌وه... خه‌ڵك نه‌زانن، بۆ خودایه‌ك ده‌گه‌ڕێن له‌سه‌ر زه‌وی. ده‌بێت ئه‌و خودایه‌یان بۆ دروست بكه‌ین...تێده‌گه‌یت؟ له‌گه‌ڵمدایت؟ ده‌بێت ئه‌و خودایه‌یان بۆ دروستبكه‌ین؟". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 65). لێره‌یا ئه‌وه بیرده‌هێنینه‌وه، ژه‌نراڵ له‌م ساتی گفتوگۆیه‌دا كوژراوه و ده‌ریاس پاش بیستن و تێكه‌ڵاوبوونی به پرسه‌گێڕانی ژه‌نڕاڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه ئه‌رشیفخانه‌كه و بۆی ده‌گه‌ڕێت، ته‌نانه‌ت ته‌ماشای ئه‌و كورسییه‌ش ده‌كات، كه له ساتی گفتوگۆكه‌یاندا ژه‌نراڵ له‌سه‌ری دانیشتبوو، به‌ڵام كورسییه‌كه له‌جێیی خۆیه‌تی، هه‌رچه‌نده ژه‌نڕاڵ گومانی ئه‌وه ئه‌كات له‌پاش هه‌ستانی له‌شوێنی خۆی داینابێته‌وه. راسته‌وخۆ سه‌رنجی بۆ ئه‌وه ده‌چێت، كه هه‌موو ئه‌و شتانه ته‌نیا خه‌یاڵاتی خۆی بن و ته‌نیا وه‌همێك بن. ئیدی ئه‌وه به‌مێشكیدا دێ، كه ئه‌و بۆ ژه‌نڕاڵ ناگه‌ڕێت، له‌راستیدا بۆ خۆی ئه‌گه‌ڕێت. هه‌روه‌ك چۆن پرسه‌گێڕانی مه‌رگی ژه‌نڕاڵ له ژه‌نڕاڵدا بۆ خۆیان ده‌گه‌ڕێن و ده‌یانه‌وێت له‌رێگه‌ی بوونی ئه‌وه‌وه قه‌ره‌بووی كه‌موكورتی و كێماسییه‌كانی خۆیان بكه‌نه‌وه. سه‌رۆك له‌زیهنی ئه‌وانه‌ی ده‌سته‌وسانن له‌ئاست پڕكردنه‌وه‌ی كێماسییه‌كانی خۆیاندا، پێگه‌ی یه‌زدانێكی زه‌مینی هه‌یه، كه وه‌ڵام نه ته‌نیا به پرسیاره‌كانیان ده‌داته‌وه، به‌ڵكو ئیراده‌ی تاكه‌كه‌سییانه‌ی خۆیانیان بۆ فه‌راهه‌م ده‌كات. مه‌رگی سه‌رۆك ده‌رگا ده‌كاته‌وه به‌رووی ئه‌و ئاسه‌وار و ره‌گه‌زه خوێنیی و جینییانه‌ی، كه ئه‌توانن تاسه‌ی ئه‌وانه تێربكه‌ن، كه په‌یوه‌ندییان به‌سه‌رۆكه‌وه، په‌یوه‌ندی بووه به بوونێكی سه‌رومرۆییه‌وه، له‌سه‌رو خۆیانه‌وه و، به‌خودایه‌كه‌وه، كه له مرۆڤێكدا به‌رجه‌سته‌یانكردووه و وێنای ده‌كه‌ن. ئه‌م مێگه‌له له‌رێی بۆنكردنه‌وه درێژه به پرۆژه‌ی سه‌رۆكه‌كه‌یان ده‌ده‌ن، نه‌ك ئه‌قڵ. ئه‌وان بۆ نه‌مری و به‌رده‌وامی پرۆژه‌ی سه‌رۆك ناگه‌ڕێن، له‌حه‌قیقه‌تدا بۆ بوونێكی به‌رجه‌سته و ماددی ده‌گه‌ڕێن، كه بتوانێت له‌رووی فیزیكییه‌وه، له‌رووی خوێنییه‌وه به‌رجه‌سته‌ی سه‌رۆك بكاته‌وه، نه‌ك له پرۆژه و هزردا. له‌دونیای ئێمه‌دا ئه‌م په‌یوه‌ندییه له‌دوای مردنی سه‌رۆكه‌وه له ته‌وریسی سیاسیی و بنه‌ماڵییكردنی فه‌رمانڕه‌وایی حیزبی و حكومیدا خۆی ده‌بینێته‌وه. سه‌رۆك وه‌ك مرۆڤ ته‌نیا یه‌ك رێگه‌ی هه‌یه بۆ نه‌مری، هه‌ڵبه‌ت نه‌مری به‌واتا بوونه‌وییه‌كه‌ی، نه‌ك به مانا خورافی و میتافیزیكییه‌كه‌ی، كه خه‌ڵكی گشتی ده‌یبینن و تێیدا ده‌ژین. مرۆڤ بوونێكه به‌ره‌و مه‌رگ و، مه‌رگ كۆتایی پرۆژه‌ی بوونی مرۆییه، ئه‌مه خاڵێكی بناغه‌یی فه‌لسه‌فه‌ی هایدیگه‌ره له‌باره‌ی بوونی مرۆڤه‌وه. به‌ڵام مرۆڤ ده‌توانێت له‌پاش ئه‌و كۆتاییه‌وه، ئاماده‌ییه‌كه‌ی له‌فۆرمی پرۆژه‌دا بپارێزێ و نه‌بێته رابردوو. ئه‌مه‌ش بنه‌مای دۆخێكه ئه‌گه‌ر بتوانین به‌نه‌مری ده‌ستنیشانی بكه‌ین. كێشه‌ی ئه‌و دروشمانه‌ی له‌جیهانی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ئێمه‌دا بۆ مه‌رگی سیاسییه‌كان و رابه‌ره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌وترێته‌وه ته‌واو پێچه‌وانه‌یه له‌ته‌ك ئه‌وه‌ی ده‌وترێت، چونكه خه‌ڵك به‌شوێن دیوه نه‌مره‌كه‌ی ئینسانه‌وه نین، ئه‌گه‌ر ئه‌و نه‌مرییه هه‌ر بوونی ببێت، ته‌نیا گیرۆده‌ی مه‌رگی راسته‌قینه‌ی فیزیكییانه‌ی سه‌رۆكن و، ئه‌و ره‌گه‌زه دوورانه‌ی ئه‌شێ بمێننه‌وه و زه‌مه‌نێكی دوورتر بژین، له‌و دروشمه بێناوه‌رۆكانه‌دا، له‌و ته‌قدیسكردن و خورافه‌تگه‌رایی و خوێنپه‌رستی و بۆنپه‌رستی و مه‌رگپه‌رستییه‌دا، ده‌یكوژن. "ده‌ریاس وایهه‌ستكرد تا ژماره‌ی پرسه‌گێڕان و شۆڕشگێڕانی نائومێد زۆرتربێت، هه‌ستیان به‌لاوازی و هیچ له‌بارانه‌بوون به‌هێزتر ده‌بێت. هه‌موویان بوونه‌وه‌ری ته‌نیابوون كه له‌كات و رۆژی ئاساییدا، له‌نزیكبوونه‌وه و به‌ریه‌ككه‌وتن له‌گه‌ل یه‌كدا ده‌ترسان، ئێستا كه هه‌موو له‌ناو یه‌كدا توابوونه‌وه، پێكه‌وه ئاسوده‌بوون. ئه‌وه‌ی هه‌موویان به‌یه‌كه‌وه لاوازبوون، ترسی هه‌ریه‌كه‌یانی داده‌به‌زاند".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 72). هه‌ر ئه‌و هه‌وڵه‌ی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵك بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی كێماسی بوونی خۆیان ده‌یده‌ن و له‌بوونی سه‌رۆكدا ده‌توێنه‌وه، واده‌كات سه‌رۆك له‌مردنیدا به‌رده‌وام بێت له‌كاریگه‌ریی. مه‌رگ ناتوانێ ئاسته‌نگی هه‌ڵپه‌ی خه‌ڵك بكات كه له‌پێناو خۆقه‌ره‌بوكردنه‌وه‌دا هه‌یانه. بوونی ناسه‌ربه‌خۆ و ناره‌سه‌نی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵك و ره‌گه‌زه پێكهێنه‌ره‌كانی، ته‌نیا به‌مه‌رگی سه‌رۆك و خۆهه‌ڵواسین پێیه‌وه تێرنابێ، بۆیه له‌سه‌رۆكی مردووی-نه‌مره‌وه تێده‌په‌ڕێت بۆ سه‌ر كه‌لوپه‌له‌كانی، جێپێكانی، گۆڕه‌كه‌ی و كوڕ و نه‌وه‌كانی، ئه‌مه‌ش هه‌موو ئه‌و شت و ره‌هه‌ندانه‌یه گرێدراوی بوونی مادییانه و فیزیكییانه‌ی سه‌رۆكن. ئه‌م یه‌كسانبوونه‌ی خه‌ڵك، كه ده‌ریاس سه‌رنجی ده‌دات، یه‌كسانبوونی هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكانه‌یه له‌دۆخی لاوازیدا و له كێماسیدا. ئه‌مه خاڵی هاوبه‌شییانه، برینی هاوبه‌شییانه، كه زۆرجار ئازارێكی شێتانه‌یان تێدا ده‌خوڵقێنێت. به‌ختیار وه‌ك پزیشكێكی جیددی كێشه‌ی نه‌خۆشه‌كه‌ی ده‌ستنیشانده‌كات، ئه‌و له‌رێگه‌ی دواندنی ئه‌ندامانی جه‌سته‌ی نه‌خۆشه‌كه‌یه‌وه جه‌وهه‌ری ده‌رده‌كه ده‌رده‌خات. ئه‌م رووبه‌ره‌ی بۆ نمایشی خوڵقاندووه، بێ په‌رده تێیدا كۆمه‌ڵگه و مێژووه‌كه‌ی، ئێستا و چاره‌نوسی له‌هه‌گبه‌ی ئه‌و كاراكته‌رانه‌دا نیشانده‌دات. كێشه ئه‌وه‌یه ترازانی به‌رده‌وامی مرۆڤ بووه‌ته دۆخێكی نۆرماڵ و هه‌ندێ جار دژه‌وانه‌ی ئه‌م دۆخی ترازانه، وه‌ك ترازانی مرۆڤ ته‌ماشاده‌كرێت. له‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا لاڕێ بووته رێگه و ترازانیش جێگه‌ی رێكێتی و مرۆڤایه‌تی گرتۆته‌وه. مردنی دایك تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌یه، نوسه‌ر ویستویه‌تی ئاستی وێرانه‌یی سایكۆلۆژی و رۆحی به‌ندایه‌تی مرۆڤی ئێمه بۆ سه‌رۆكه‌كانیان ئاشكرابكات، به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌لیاس نماینده‌ی ئه‌و گیانه ته‌سلیمبووه ده‌كات، كه مردنی سه‌رۆكی به‌لاوه بناغه‌ییتره له‌مردنی دایكی. ده‌ریاس به‌هزره گومانگه‌را و ره‌خنه‌گره‌كه‌یه‌وه به‌باشی له‌وه تێناگات، ئینسان بۆچی به‌و ئاسته ترسناكه له‌ده‌ستخۆی ده‌رچووه. له‌ده‌ستخۆده‌رچوون دۆخێكی گیانی و هزرییه و هێمای ئاشكرایه به باری بوونه‌وییانه‌ی مرۆڤێكی راده‌ستبوو به‌ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وانیتر. بوونێكه په‌یوه‌ندی به خودی خۆیه‌وه نه‌ماوه و له‌بوونی سه‌رۆكدا و له‌ئه‌ویتردا بۆ بوونی خۆی وێڵه. ئه‌لیاس براكه‌ی خۆی توشی سه‌راسیمه‌بوون و نائومێدی ده‌كات، كه ره‌تیده‌كاته‌وه له‌به‌رخاتری دایكی خۆی ته‌رمی ئه‌شكزاد جێبهێڵێت، ئه‌مه‌ش پرسیاری بوونی ئه‌و هه‌موو وه‌همه‌ی له‌سه‌ری خه‌ڵكدایه قوڵترده‌كاته‌وه. به‌ناچاری ده‌ریاس ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و نه‌خۆشخانه‌یه‌ی دكتۆره‌كانی له‌به‌ر مه‌رگی ئه‌شكزاد چۆڵیانكردووه، ده‌یه‌وێ ته‌رمی دایكی ئه‌سپه‌رده‌ی خاك بكات. مامۆستا مه‌ردان یه‌كێك له‌وانه‌یه بۆ بردنه‌وه‌ی ته‌رمی دایكی خۆی هاتووه و ئه‌بێته فریادره‌سی ده‌ریاس و وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی به‌شێك له‌پرسیاره پڕ گومانه‌كانی. مامۆستا مه‌ردان ئه‌و مرۆڤه گردیله سه‌ررووتاوه‌یه‌ی به‌شێك له ده‌رد و نه‌خۆشی خه‌ڵك به‌یانده‌كات، رووئه‌كاته ده‌ریاس و ده‌ڵێت:"ئه‌م شاره یه‌ك كێشه‌ی گه‌وره‌ی هه‌یه، خه‌ڵكی ئێره شتێكیان پێویسته بیپه‌رستن، خودا به‌ته‌نیا به‌شیانناكات، گه‌ر خودا به‌ته‌نیا به‌شی بكردینایه نه‌ده‌كه‌وتینه عیباده‌تی شتی تر. له‌منی ببیسته، خه‌ڵكی ئێره شتێكیان پێویسته سوژده‌ی بۆ به‌رن، خودا به‌شیان ناكات...تێده‌گه‌یت ده‌ڵێم چی؟". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره89). كێشه‌كه لێره‌یه خه‌ڵك دواجار به‌دوای ژیانێكی جیاوازه‌وه نییه، به‌دوای خودایه‌كی تازه‌دا ده‌گه‌ڕێ. ئه‌وه لێكدانه‌وه‌یه‌كی سه‌رنجراكێش ده‌بێت، ئه‌گه‌ر ئه‌و پرسه ئاشكرابكه‌ین، خه‌ڵك بۆچی ته‌نیا خودا به‌واتا ئاینی، میتافیزیكی و ترانسدێنتالییه‌كه‌ی به‌شی ناكات؟ خه‌ڵك ده‌یه‌وێت خودای تایبه‌تی خۆی هه‌بێت، له‌نزیكتره‌وه هه‌ست به به‌ندایه‌تیكردنی خۆی بكات، چوارچێوه‌ی ئازادییه‌كانی روونتر و سنوردارترببینێ و ئه‌و مه‌ودایه‌ی هه‌ندێ جار خودای میتافیزیكی به‌فراوانی بۆ مرۆڤی جێده‌هێڵێت، ناتوانێ به‌رگه‌ی بگرێ و ته‌حه‌مولی به‌رپرسیارێتییه‌كه‌ی ناكات. ئه‌م خه‌ڵكه ئیش بۆ ئه‌وه ئه‌كه‌ن تا دواسنور له‌به‌رپرسیارێتی ئازادی خۆیان، خۆیان بته‌كێنن. مردنی ژه‌نڕاڵ ئه‌شكزاد كۆتایی ئاماده‌یی ئه‌و نییه، كۆتایی بوونه فیزیكییه‌كه‌یه‌تی، به‌ڵام له‌رێگه‌ی جیاوازه‌وه درێژده‌بێته‌وه بۆ دوای مردنی، جارێكی تر له‌جێگه و كاتی جیاوازدا ده‌رده‌كه‌وێته‌وه. ئه‌م ده‌ركه‌وتنه‌وه‌یه تارماییه، تارمایی ئه‌و بۆشاییه‌یه مردنه‌كه‌ی له‌بوونی هه‌ر هاوڕێ و خه‌ڵكێكی شۆرشگێڕی وه‌همگه‌رادا خوڵقاندویه‌تی. ئه‌وه‌ی نامرێ ئه‌شكزاد نییه، ئه‌و چاوه‌ڕوانی و باوه‌ڕه‌ی خه‌ڵكه به‌نه‌مری و جاویدانێتی ئه‌و هه‌یانه. ژه‌نراڵ له‌حه‌قیقه‌تا مردووه و له‌زیهن و گیانی ئه‌و خه‌ڵكه‌دا ئه‌ژیی. ژیانی ئه‌و له گیانی خه‌ڵكدا به‌رده‌وامی بیر و پرۆژه‌ی ئه‌و نییه، ئاماده‌یی ژه‌نراڵه وه‌ك خودایه‌ك، كه هێشتا له‌نه‌بونیشییه‌وه پێویسته ببێته‌وه به فریادره‌سی بوونی قرچۆك و زه‌لیلی ئه‌و خه‌ڵكه، كه هه‌میشه پێویستییان به وجودێكه بیپه‌رستن و باوه‌ڕیان پێی هه‌بێت. خه‌ڵك ده‌توانن بۆ زه‌مه‌نێكی كورتیش بێ به‌بێ نانخواردن ژیانبكه‌ن، به‌ڵام به‌بێ جۆرێك له‌باوه‌ڕ ئه‌و تواناییه له‌ده‌ستده‌ده‌ن. وه‌همه‌كان هێنده‌قووڵ ته‌حه‌كوم به مرۆڤی سه‌رده‌مه‌كه‌وه ده‌كه‌ن، بۆ بینینی تارمایی ژه‌نراڵ ژوان ده‌گرن. ئه‌وه‌نده وه‌همگه‌ران له‌بیریانچووه واقیع چ مانایه‌كی هه‌یه و ده‌ستبه‌رداری حه‌قیقه‌ته‌كان بوون و، به‌رخوردییان ته‌نیا له‌گه‌ل تارماییدایه. هاورێكانی ئه‌شكزاد بونه‌وه‌ری ناره‌سه‌ن و ساخته‌ن، وه‌ك خه‌ڵك كۆمه‌ڵێك ته‌نی تواوه‌ن له‌بوونی سه‌رۆكدا، له‌بوونی ئه‌و یه‌زدانه زه‌مینییه‌دا، كه بۆ هه‌موو جوڵه‌یه‌كیان پێویستیانن. شۆڕش گرێدراوی بوونی ئه‌شكزاده و بۆ ئه‌وه‌ی هێزی هه‌ڵگیرساندنی له‌ده‌ستنه‌دات، خه‌ڵك له‌تارمایی ژه‌نراڵدا بۆی ده‌گه‌ڕێن و پێویستیان به له‌به‌ركردنی به‌رگێكی پیرۆزكراو و، ته‌نانه‌ت خواوه‌ندییانه‌كردن هه‌یه. چیدی نه‌مری پرۆژه‌یه‌كی جیاوازنییه بۆ خزمه‌تی مرۆڤ، خوڵقاندنی بتێكه بیپه‌رستن. خه‌ڵك له‌نه‌مری سه‌رۆكه‌كانیاندا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك بۆ جیهانبینی و ئایدیایه‌كی تر ناگه‌ڕێن. ئه‌وان به‌شوێن رۆحێكی موقه‌ده‌سه‌وه‌ن كورنوشی بۆ ببه‌ن و گرگنی خۆیانی تێدا حه‌شاربده‌ن. خه‌ڵك بایه‌خیان بۆ راسته‌قینه‌ی بوونی خۆیان نییه و گرینگ نایبینن له‌باره‌ی جه‌وهه‌ری بوونی خۆیانه‌وه بپرسن و خوڵقێنه‌ربن، ته‌نیا بۆ ئه‌ویترێكی باڵا و میتافیزیكی ده‌گه‌ڕێن، كه له پێویستی پرسی مانا و جه‌وهه‌ری بوونی خۆیان ده‌ربازیان بكات. خۆده‌ربازكردن-خۆدزینه‌وه‌یه-له-خۆ، كه خه‌سڵه‌تی سه‌ره‌كی خه‌ڵكه و بنه‌مای پایه‌داربوونی هه‌موو سه‌رۆكه موقه‌ده‌سه‌كانه. بۆیه ئه‌شكزاد سه‌رباری مردنی راسته‌قینه‌ی، یان كوژرانی، ئه‌وه خه‌ڵكه رێگه به‌و كۆتاییه نادات و قه‌بوڵی مردنه‌كه‌ی ناكه‌ن. تارمایی سه‌رۆكه‌كان له‌مێژوودا و له‌م رۆژهه‌ڵاته‌دا ده‌گه‌ڕێت، لانی كه‌م سه‌رده‌م و زه‌مه‌نێكی دوورتر ده‌ڕوات. زه‌مه‌نێكی درێژتر په‌لوپۆی ئه‌و تارماییه به قاچی مێژوودا ده‌ئاڵێ و ئاسته‌نگی جوڵه‌كانی ده‌كات. تارمایی سه‌رۆكه‌كان كۆتوبه‌ندكردنی هه‌نگاوه‌كانی مێژوون، له‌كه‌سێتیخستنی رۆڵی مرۆڤن له مێژوودا. ده‌ریاس كاتێك هه‌واڵی ده‌ركه‌وتنی تارمایی ژه‌نراڵ لای خه‌ڵكی شاره‌كه ده‌بیستێت، زیاتر له‌سه‌ر بیروبۆچونه‌كانی خۆی سورده‌بێ، كه مرۆڤ له‌م شاره‌دا سه‌رۆكه‌كانی خۆی به‌مردویش ده‌په‌رستێت. هه‌ر له‌بنچینه‌وه خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه بڕوایان به‌مردنی سه‌رۆك و رابه‌ره‌كانیان نییه، یان نایانه‌وێت باوه‌ربكه‌ن، بۆیه چه‌مكی نه‌مری ره‌مزییه‌ت و مانای گه‌وره‌ی بۆیان هه‌یه. ئه‌وان له‌هه‌موو شت و بوونه‌وه‌رێكدا بۆ خودا ده‌گه‌ڕێن، خودایه‌ك نا، كه زۆربه‌ی ئاینه‌كان به‌شێوه‌ی جیاواز به خوڵقێنه‌ر ته‌ماشای ئه‌كه‌ن، ئه‌م دیده عیرفانییانه نییه بۆ خودا، ته‌واو به پێچه‌وانه‌وه، روانینی خه‌ڵكی ئه‌م شاره‌ی ده‌ریاس ده‌رگیری بووه‌ته‌وه، بتپه‌رستانه‌یه، به‌شێویه‌ك بۆ هه‌ر بوارێك خودایه‌ك داده‌تاشن. به‌تایبه‌ت له‌سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدا ئه‌وه‌نده زۆر خودا پێكده‌هێنن، به‌شی هیچ خودایه‌كی تر ناهێڵنه‌وه بۆ په‌رستن. ئه‌لیاس به‌شێوه‌یه‌كی توند براكه‌ی خۆی "ده‌ریاس" ئاگاداركرده‌وه له‌باره‌ی گومانه‌كانییه‌وه له‌سه‌ر نه‌مری ژه‌نڕاڵ، ئه‌مه‌ش له‌پێناو پاراستنی برایه‌تییان. به‌م شێوه‌یه ئه‌و ناكۆكییه قووڵ و ترسناكه‌ی نێوانیان ده‌گێڕێته‌وه:"ئه‌وه‌ی له‌گفتوگۆكه‌یاندا ترسناك بوو ئه‌و ئاگادارییه تونده‌ی ئه‌لیاس بوو، كه تكای له‌ده‌ریاس كرد هه‌رگیز هه‌وڵ نه‌دات جارێكی تر له‌به‌رده‌م ئه‌ودا گومان له‌پاكی و نه‌مری ژه‌نراڵ بكات، چونكه به‌وه برایه‌تییان ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه و ناچاریده‌كات وه‌ك دوژمن و به‌كرێگیراوی بنه‌ماڵه فه‌رمانره‌واكان سه‌یریبكات".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 152). ملكه‌چی و به‌ندایه‌تی دوو پایه و دوو پارێزه‌ری بناغه‌یی هه‌یه، به‌تایبه‌ت له‌م سه‌رزه‌مینه‌ی ئێمه‌دا، یه‌كه‌میان، كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو پاكی و باڵاییه‌كی ره‌ها له‌ده‌وری سه‌رۆك و رابه‌رێك، نه‌خشكردنی وه‌ك موقه‌ده‌سێكی نكوڵیلێنه‌كراو. ئینسانی ئێمه پێویستی مانه‌وه‌ی خۆی لێره‌وه وه‌رده‌گرێ، ملكه‌چی و گوێڕایه‌ڵی بۆ موقه‌ده‌سێك، له‌لایه‌كه‌وه ئیلتیزامێكی وه‌همی چێژبه‌خشی بێهۆشكه‌ری پێ ده‌به‌خشێت، له‌لایه‌كی دیكه‌وه، پاساوی شه‌ڕی ده‌سه‌ڵات و كوشتنی فیزیكی و رۆحییانه‌ی ئه‌وانیتری ده‌خاته به‌رده‌ست. دووه‌میان، پرۆسه‌ی ته‌خوین و ته‌خوینسازییه له‌هه‌موو ئاسته‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌دا، دیاره مه‌به‌ست له‌وه‌نییه خیانه‌ت هیچ بنامه‌یه‌كی نه‌بێت، به‌ڵام خه‌سڵه‌تی زاڵی موقه‌ده‌سگه‌راكان، مرۆڤه ملكه‌چ و به‌نده‌كان، ته‌خوینكردن و هه‌پرونهه‌پرونكردن و سرینه‌وه‌ی ره‌های ئه‌ویتری جیاوازه. به‌م شێوه‌یه نه‌كه‌ن به‌ئاسانی به‌ر گرگنی و به‌ندایه‌تی خۆیان ده‌كه‌ون. ئه‌م تایپه‌ی مرۆڤی به‌نده له رۆمانی ده‌ریاس و لاشه‌كاندا نه‌ك هه‌ر به‌ندایه‌تی سه‌رۆك ده‌كه‌ن، به‌ڵكو به‌ندایه‌تی بۆ تارماییه‌كه‌شی به‌هه‌زار پاساوی رتوشكراوه‌وه قه‌بوڵده‌كه‌ن. ئه‌و كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ئه‌م مرۆڤانه بینای ده‌كه‌ن، زیاتر له‌هه‌موو شت كۆمه‌ڵگه‌ی تارماییه‌كانه، كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه به جه‌وهه‌ری بتخانه‌وه هه‌یه. هه‌ربۆیه نوسه‌ر لێره‌دا باسی ئه‌وه ده‌كات، كه مرۆڤه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه هیچ ناگۆڕن، جگه له‌سه‌رۆك و سوڵتان و ئیمامه‌كانیان. ئه‌گه‌ر به‌وردی ته‌ماشای ئه‌و پارچه‌پارچه‌بونه بكه‌ین، كه كۆمه‌ڵگه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی گرتۆته‌وه، به‌رۆشنی دیاره له‌گه‌ل خۆیدا هه‌موو چه‌مكه‌كان، حه‌قیقه‌ته‌كان، درۆكان و ساخته و ره‌سه‌نه‌كانی دابه‌شكردووه، به‌شێوه‌یه‌ك دۆزینه‌وه‌ی راستی و مانای به‌ئاستێك دژواركردووه، كه هه‌ڵه‌نابین هه‌ندێ جار پێمانوابێ دیاریكردنی حه‌قیقه‌تی تا ئاستی مه‌حاڵ بردووه. نه‌مری چه‌مكێكی فره مانایه، به‌ڵام له‌م جێگایه‌دا تائاستی شێواندن براوه، حه‌قیقه‌ت و درۆ ئه‌گه‌ر به‌رۆشنی هه‌بن، نه‌مرن، هه‌موو حه‌قیقه‌تێك مورید و، هه‌مو درۆیه‌كیش موریدی خۆی هه‌یه. ئه‌مه‌ش وه‌ك ئه‌وه‌ی، هه‌موو سه‌رۆكه‌كان حاشییه و شوێنكه‌وتووی خۆیان هه‌یه و، هه‌موو مردووه‌كانیش له‌م چوارچێوه‌یه‌دا بانگه‌شه‌كارانی خۆیان بۆ نه‌مری هه‌یه. له‌م رووبه‌ره پارچه‌پارچه‌بووه‌دا نه‌مری له‌بالای هه‌موو سه‌رۆكه‌كانه‌وه ده‌ئاڵێنرێت. نه‌مری سه‌رۆكه‌كان له ده‌ركه‌وتنی تارماییه‌كانیاندا به‌رجه‌سته‌ده‌كرێ و به‌ڵگه‌ی نه‌مری و گه‌رانه‌وه‌ی هه‌میشه‌ییانن. به‌ڵگه‌ن بۆ تێپه‌رنه‌بونیان و ئه‌به‌دین و به‌رده‌وام چاویان لێمان ده‌بێ و ئه‌مانپارێزن. ته‌نانه‌ت له‌شۆرش و سه‌ركه‌وتن و كاره‌ساته‌كاندا پێشه‌نگایه‌تیمان ده‌كه‌ن. به‌ڵام ئه‌وه‌ی بنه‌مایه بۆ ئه‌و پارچه‌پارچه‌بوونه‌ی نه‌مری، ده‌ركه‌وتنی تارمایی سه‌رۆكه‌كانه، ته‌نیا له‌و ده‌ڤه‌ر و رووبه‌ره سیاسی و كۆمه‌لایه‌تییانه‌ی ده‌سه‌ڵاتی شوێنكه‌وتووانیانی تێدایه. شار كه‌وتۆته دۆخی شۆڕشه‌وه و جه‌نگ سیمای هه‌موو مێژووی داگیركردووه. بۆ به‌رده‌وامی و سه‌ركه‌وتنی شۆرش له‌هه‌ر ئاستێكدابێت پێویستیان به‌ده‌ركه‌وتنی ئه‌شكزاده، وه‌ك چۆن هه‌موو ئیماندارێك بۆ خواردنه‌وه‌ی په‌رداخێك ئاویش پێویستی به‌ئیراده‌ی خواوه‌ندییانه‌یه، پێویستی به بروایه‌كه، پێویستی به پشتیوانییه‌كی میتافیزیكییه. ژه‌نراڵ ئه‌شكزاد بۆ شۆرشگێڕان پێگه‌ی یه‌زدانی هه‌یه، چونكه شۆرش خۆی له‌پێناوی ئه‌ودایه نه‌ك خودی شۆرشگێڕان. ئه‌وه رووده‌دات شۆرش نییه له‌ئه‌نجامی گه‌ڕان بۆ ژیانێكی تازه و جیاواز، به‌لكو به‌رجه‌سته‌كردنی خواستێكی واقیعی، یان وه‌همی سه‌رۆكه له هه‌بوون، یان مردویه‌تییه‌كه‌یدا. بۆیه كاتێك دۆخی شه‌ڕ ده‌گێڕێته‌وه به‌م شێوه‌یه په‌یوه‌ندی خه‌لك و ژه‌نراڵ و، په‌یوه‌ندی خه‌ڵك و پارچه‌پارچه‌بوونی نه‌مری ده‌گێرێته‌وه:"له‌گه‌ل په‌ره‌سه‌ندن و گه‌وره‌بوونی بازنه‌ی جه‌نگدا ژه‌نراڵ هه‌ر رۆژه‌و له‌شوێنێكه‌وه ده‌رده‌كه‌وت، به‌ڵام سه‌یربوو ژه‌نراڵ ته‌نیا له‌و گه‌ڕه‌كانه‌دا ده‌رده‌كه‌وت كه له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی شۆرشگێڕاندان، له‌و شار و شارۆچكانه‌دا كه له‌ده‌ستی شۆرشگێڕاندابوون، له‌و گوندانه‌دا كه كۆمیته شۆرشگێڕه‌كان فه‌رمانره‌واییان ده‌كردن. زۆر له‌ده‌ركه‌وتنه‌كانی ژه‌نرال ته‌نیا ورێنه و رێشكه‌وپێشكه‌ی خه‌یاڵبوون. زۆر له‌چه‌كدارانی شۆرشگێڕ شه‌و به‌خه‌یاڵی بینین و ده‌ركه‌وتنی ژه‌نراڵه‌وه ده‌خه‌وتن و رۆژ به‌هیوای ده‌ركه‌وتن و بینینی ئه‌وه‌وه له‌سه‌نگه‌ره‌كانی پێشه‌وه ده‌مانه‌وه. به‌ڵام ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ره‌كه‌كانی رۆژهه‌لاتیشه‌وه ده‌هاتن، هه‌مان شێوه قسه‌یان له‌و سه‌رۆكه وێڵ و گه‌رۆكانه ده‌كرد كه شه‌وان به كوچه و كۆڵانه‌كانی ئه‌وێدا ده‌سوڕێنه‌وه".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 177). ئه‌مه دۆخی راسته‌قینه‌ی كۆمه‌لگه‌ی ئێمه‌یه یان هه‌موو شتێك روون و رۆشن ده‌بینرێت، یان ئاڵۆز و نادیار، زۆر به‌ده‌گمه‌نیش نه‌بێت نه روونبینین و نه ئاڵۆزبینییه‌كان مه‌عریفه‌یان له‌پشته‌وه نییه. له‌زۆرجێگادا، ده‌ریاس و لاشه‌كان به‌توندی هه‌ڵكۆڵینی برینی مێژووی به‌رده‌وامی خۆرهه‌ڵاته، ئاماژه‌یه بۆ ئه‌و خۆنوێكردنه‌وه پێچه‌وانه‌یه‌ی له‌ئاسته‌جیاوازه‌كانی شارستانێتیدا رووده‌دات. هه‌ڵبه‌ت لێره‌دا ده‌مه‌وێت گوزاره‌ی "خۆنوێكردنه‌وه‌ی پێچه‌وانه" بۆیه‌كه‌مجار به‌كاربهێنم سه‌باره‌ت به‌خه‌سڵه‌تی مێژووی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه، كه له‌بناغه‌دا خۆیه‌كی مێژوویی وه‌ستاو له‌سه‌ر دووباره‌بوونه‌وه و خۆبه‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی مێژوویی دامه‌زراوه. خۆنوێكردنه‌وه‌ی پێچه‌وانه بێگومان پێچه‌وانه‌ی ئه‌و خۆنوێكردنه‌وه‌یه‌یه، كه بریتییه له‌خوڵقاندن و داهێنانی ژیانی تازه و فۆرمی جیاواز له‌ئاسته جیاوازه‌كانی ژیانی سیاسی، ئابوری و فه‌رهه‌نگیدا. خۆنوێكردنه‌وه‌ی پێچه‌وانه خۆنوێكردنه‌وه‌یه، به‌ڵام نوێكردنه‌وه‌ی هه‌موو چه‌قبه‌ستوویی و كێشه مێژووییه‌كانه، كه فاكته‌ری قه‌یرانی شارستانێتین. ئه‌گه‌ر ته‌ماشای هه‌یكه‌له‌ی سیاسی و فه‌رمانره‌وایی و پێكهاتی كۆمه‌ڵگه‌یی ئه‌م سه‌رزه‌مینه‌ی ئێمه ده‌كه‌یت، ئه‌و راستییه ئاسان ده‌رده‌كه‌وێت، كه كۆمه‌ڵگه‌كانمان به‌رده‌وام ئه‌و خوده مێژووییه چه‌قبه‌ستووه‌ی خۆی نوێده‌كاته‌وه و له‌چوارچێوه و ناونیشان و رواڵه‌تی تازه‌دا نمایشی ئه‌كاته‌وه. هه‌ر ته‌نیا نوێیناكاته‌وه و به‌س، به‌ڵكو سوپایه‌كی كۆمه‌لایه‌تی، سیاسی، میدییایی فراوانی بۆ دروستده‌كا و له‌پێناویداجه‌نگ به‌رپائه‌كات. تراژیدیایه‌كی سه‌رسامكه‌ره، كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه ئیش له‌سه‌ر دۆزینه‌وه‌ی ژیانێكی تازه ناكات، وێڵی ئاغای تازه، بتی تازه و رابه‌ری تازه‌یه تاكو چڵێسی خۆی بۆ به‌ندایه‌تی تێیدا خاڵیبكاته‌وه. زۆرجار ئه‌و شه‌ڕه گه‌ورانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كانی ئێمه، یان به‌شێكی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه له‌دژی ئاغایه‌ك به‌رپای ده‌كه‌ن، شه‌ڕنییه دژی سیسته‌می ئاغایه‌تی، له‌حه‌قیقه‌تدا شه‌ڕی ئاغایه‌كه دژی ئاغایه‌كی دیكه، كه له‌زه‌مه‌نێكی تردا به‌شێوه‌یه‌كی نائاگامه‌ندانه، یان هه‌ندێ جار ئاگامه‌ندانه‌ش خه‌ڵكانێكی زۆر تێوه‌ی گلاون و له‌پێناویدا ئاماده‌ی مردن بوون. ره‌نگه یه‌كێك له‌و له‌حزه جوانانه‌ی له‌م رۆمانه‌دا ده‌یبینیت، ئه‌و قسه و گفتوگۆیانه‌ی مامۆستا مه‌ردان بێت. ئه‌م مامۆستایه له ناشتنی دایكیدا به‌هانای ده‌ریاسه‌وه هاتبوو. له‌شوێنێكی تردا و كاتێك ده‌ریاس له‌ناو لاشه‌كاندا ده‌بینێت، ئه‌و لاشانه‌ی ماوه‌یه‌ك بوو له‌گه‌ل ژنێكی به‌ته‌مه‌ندا ئه‌ركی كۆكردنه‌وه‌یانی له‌ئه‌ستۆگرتبوو، ته‌رمی ئه‌وانه‌ی له‌شۆرش به‌شدارییانكردبوو و ئه‌وانه‌شی له‌به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی شۆرشدا كوژرابوون. ئه‌مه‌شیان له‌پێناوی رێزگرتن له لاشه‌كان ئه‌نجامده‌دا. لێره‌دا مامۆستا مه‌ردان به ده‌ریاس ده‌ڵێت:"ئیتر مێژووی شاره‌كه ئه‌مه‌یه، ئه‌مه‌یه كه تۆ له‌م جێگایه‌دا ده‌یبینیت. ئینسانه‌كان بۆ یه‌كێك ده‌گه‌ڕێن ببن به عه‌بدی، جیاوازی نێوان عه‌بدی ئه‌م زه‌مانه و عه‌بدی زه‌مانی كۆن ئه‌وه‌یه، ئه‌مان به ئیمانێكی تونده‌وه ده‌بن به عه‌بد، به‌هانه ده‌تاشن، به‌ڵگه ده‌هێننه‌وه، ده‌یخه‌نه‌سه‌ری و لێیده‌رده‌كه‌ن، تا بیسه‌لمێنن كارێكی باشیانكردووه. شانازی به‌وه‌وه ده‌كه‌ن وه‌ك كلك دوای ئاغا و دوای ئه‌و به‌گ و دوای ئه‌و سیاسی بكه‌ون، دوایی ده‌بن به جه‌نگاوه‌ر، چه‌ك هه‌ڵده‌گرن، ده‌كوژن و وێرانه‌یی ده‌نێنه‌وه، دواجاریش ده‌بن به مه‌یتێكی بێسود و رزیو له‌شوێنێكی وادا..". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 182). كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه سیخناخه به‌و نه‌خۆشییه‌وه. عه‌بدایه‌تی هۆشمه‌ندانه ده‌ردی بنچینه‌یی مێژووی ئێمه‌یه. زۆرجار هێزه سیاسییه‌كان، ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ره‌تاوه و له‌رواڵه‌تدا جیاواز ده‌رده‌كه‌ون، ئه‌گه‌ر كه‌مێك بیانكڕێنیت ده‌گه‌یته‌وه سه‌ر یه‌ك پلێتی هاوبه‌ش، سه‌ر یه‌ك ئه‌سڵ و خاڵی بنه‌ره‌تی هاوبه‌ش، كه دواجار و له شوێن و زه‌مه‌نێكدا لێكئاشكرائه‌بن و ئاوێزانی یه‌كدی ده‌بنه‌وه. ئه‌م ئاوێزانبونه‌وه‌یه چه‌نده ته‌سلیمبونه‌وه‌یه به‌یه‌كتر، زیاتر له‌وه خۆئاشكراكردنه، ئیعترافكردنێكی هه‌ندێ جار ناچاره‌كییانه‌یه به‌وه‌ی ئه‌مانه له‌یه‌ك منالدانی مێژووییه‌وه هاتوون و وه‌فاداری ئه‌و سه‌رچاوه سه‌ره‌تاییه‌ی خۆیان ده‌مێننه‌وه. دوو هێزی ناوه‌كی مرۆڤ ئه‌و دونیا شپرزه‌یه به‌رێوه‌ده‌بات، خۆشه‌ویستی زۆر و رقی زۆر. ئێره زۆربه‌ی كات به‌تاڵه له مامناوه‌ندێتی، هه‌میشه له‌دوو روانگه‌وه به‌رخورد له‌گه‌ل جیهاندا ده‌كه‌ن، له‌گه‌ل مێژوودا ده‌كه‌ن، له‌دوو ئاسۆوه ته‌ماشای بیروباوه‌ڕ و دیارده‌كان، ئیمام و سه‌رۆكه‌كان، خێڵ و حیزبه‌كان ده‌كه‌ن، یان رقێكی له‌راده‌به‌ده‌ر، یان خۆشه‌ویستییه‌كی له‌راده‌به‌ده‌ر. ئه‌مه نه‌خۆشییه‌كی وێرانكه‌ره و ناهێڵێت په‌یوه‌ندی و گفتوگۆی راسته‌قینه له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا له‌دایكبێت و ناهێڵێت هیچ كرانه‌وه‌یه‌كی راسته‌قینه له‌نێوانیاندا رووبدات، كه ده‌رگا به‌سه‌ر دۆخ و سه‌رده‌می مێژوویی تازه‌دا بكاته‌وه. ئه‌وه‌ی به‌ختیارعه‌لی پێداگیری له‌سه‌ر ئه‌كات ئه‌وه‌یه، ئه‌م دوو هێزه وێرانییه‌كی گه‌وره ده‌خه‌نه‌وه، له‌یه‌ك ئاستدا توانیویانه كاولكارانه به‌رخوردی مرۆڤ بكه‌ن. بۆیه كاتێك مامۆستا مه‌ردان قسه بۆ ده‌ریاس ده‌كات له‌باره‌ی "ئه‌و هه‌موو مه‌یته‌ی ده‌یبینێت هه‌مووی به‌رهه‌می خۆشه‌ویستییه، ئه‌مانه هه‌موو عاشقی عه‌قیده‌یه‌ك یان كه‌سێك بوون، بكوژه‌كانیشیان هه‌ر عاشقن، ئه‌وانیش هه‌ر عاشقی عه‌قیده‌یه‌ك یان كه‌سێك بوون...".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 185). خۆشه‌ویستی زۆر بۆ عه‌قیده‌یه‌ك، یان بۆ هێز و كه‌سێك سه‌ره‌تانی ئاوه‌زی مرۆییه. هیچ نه‌خۆشییه‌ك هێنده له‌سه‌ر وجود و چاره‌نوسی بیركردنه‌وه ترسناك نییه، چونكه ده‌رفه‌تێكی بچوكیش له‌به‌رده‌م روانینێكی تر و بیركردنه‌وه‌یه‌كی تردا ناهێڵێته‌وه. ته‌نانه‌ت هیچ ئه‌گه‌رێك بۆ كێماسی قه‌بوڵناكات. لێره‌دا ته‌نیا یه‌قین هه‌یه، یه‌ك یه‌قین، یه‌قین به چاكییه‌كی ره‌ها. ئه‌م یه‌قینه ره‌هایه به‌رهه‌می كوێرییه‌كی ره‌هایه. چاره‌نوسی هه‌موو یه‌قینێكی ره‌ها به چاره‌نوسی كوێری ره‌هاوه به‌ستراوه‌ته‌وه. ئه‌و هێزانه‌ی جڵه‌وی ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌یان به‌ده‌سته‌وه گرتووه مه‌كینه‌ی به‌رهه‌مهێنانی جۆرێكن له ئینسان به‌بێ چاو. ئه‌گه‌ر زه‌مانێك هێزه‌كان پێویستییان به كوێركردنی ئینسانه‌كان بووه و ئیشێكی زۆر و ماندوێتییه‌كی زۆریان هه‌بووه، ئێستا گۆڕاون بۆ فابریكه‌یه‌كی نوێ به‌چه‌كی مۆدێرنه‌وه، به‌ئامرازی نوێوه، كه له‌بنچینه‌وه ئه‌و ته‌رزه له ئینسان بخوڵقێنن، كه پێویست به كوێركردنیان نه‌كات، بۆ ئه‌وه‌ی له‌بناغه‌وه و له له‌دایكبوونه‌وه، له‌زگماكه‌وه به‌كوێری بیانهێننه دونیا. ژه‌نراڵ ئه‌شكزاد ئه‌و ته‌پوتۆزه‌یه له قوڕی خۆرهه‌ڵات هه‌ڵده‌سێت. ئه‌مه ئینسانیترین و چاكه‌كارترین نمونه‌ی سیاسی-شۆڕشگێڕه، كه ره‌گوریشه‌ی له‌ناو دڵڕه‌قیدایه و دیوێكیشی ته‌سلیمی رۆحێكی خاكییانه‌ی سۆفییانه‌بووه و له‌جێیه‌كدا ده‌یه‌وێت له‌و دیوه بێ ره‌حمه‌ی خۆی یاخیببێ و تێیپه‌رێنێت. هه‌ر گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی دایك بۆ ئه‌شكزاد و دۆزینه‌وه‌ی برا جمكه‌كه‌ی "نۆبار"، سه‌ره‌تای ئه‌و ئاماژه‌یه‌یه كه دابه‌شبوونی ناوه‌كییانه‌ی خودی ئه‌شكزاد له‌مێژووی سیاسی خۆیدا، پیشانده‌دات. نۆبار ئه‌و دیوه‌ی ژه‌نراڵه كه ده‌یه‌وێت له‌سه‌ر جێدا نه‌مرێ و مردنێكی جیاواز ئه‌زمونبكات، به‌رده‌وامییه‌كی جیاوازتر و تولانیتری له سیاسییه‌كانی دیكه ببێت. نۆبار ره‌هه‌نده یاخییه‌كه‌ی ئه‌م سیاسییه‌یه، كه دواجار به یاخیبوون نه‌ته‌نیا له خودی ناوه‌كییانه‌ی خۆی هه‌ڵده‌سێت، به‌ڵكو له‌مێژووی شۆرشگێڕێتی و حیزبی خۆی یاخی ده‌بێت. ئه‌مه‌ش بێگومان له‌رووی مێژووییه‌وه پۆزه‌تیڤ ده‌بوو، ئه‌گه‌ر وه‌ك هه‌موو ته‌لارانی و قه‌مه‌رخانییه‌كانی مێژووی خۆرهه‌لات ده‌روێشی سیاسی دروستنه‌كردایه. دروستكردنی ده‌روێش له‌كاری سیاسی و شۆرش دا هه‌میشه پێویستی شۆرش ده‌هێڵێته‌وه، چونكه ئه‌و شته‌ی شۆرشی ده‌روێشه‌كان دروستی ده‌كات، هه‌ر له‌بناغه‌وه ده‌بێ به‌ره‌نگاریببیته‌وه و هه‌ڵیبوه‌شێنیته‌وه. نۆبار دیوه تۆراوه‌كه‌ی ژه‌نراڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه و پێكه‌وه یه‌كده‌گرنه‌وه و، شۆرشگێڕێكی به‌ده‌سه‌ڵات ده‌خوڵقێنن، كه ده‌سه‌ڵاتی خۆیان له‌سه‌ر خۆشه‌ویستی خه‌ڵك بۆ خۆیان، تاقیده‌كه‌نه‌وه. نۆبار هه‌وڵێكی ژه‌نراڵه بۆ چوونه‌وه ناو مێژوو له‌رێی خۆشه‌ویستی ده‌روێشانه‌ی خه‌ڵكه‌وه. لێره‌دا هه‌ست به‌وه ده‌كرێت، ژه‌نراڵ بیلالی ئه‌شكزاد نمونه‌ی ئه‌و مرۆڤانه‌یه، كه له رێگه‌ی جوڵه مێژووییه‌كانی خۆیانه‌وه نایانه‌وێ، یان ناتوانن ژیانێكی تازه و جیاواز بئه‌فرێنن، زیاتر به‌شوێن ئه‌وه‌وه‌ن مردنێكی گه‌وره و مێژوویی تاقیبكه‌نه‌وه، وابكه‌ن گه‌وره‌ییان له‌مردندا بژی. ئه‌م تایپه‌ی سیاسی خه‌مساردانه ته‌ماشای زه‌مه‌نی پاشخۆیان ده‌كه‌ن و نایانه‌وێ ده‌ستكاری ئه‌و مێژووه بكه‌ن، ره‌نگه به‌ویستی خۆیان نه‌یانه‌وێ، یان بێئومێدبن له‌و ده‌ستكاریكردنه‌ی مێژووی سیاسی ده‌ڤه‌ره‌كه و كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆیان، بۆیه ته‌قالای ئه‌وه‌یانه ژیانی خۆیان له‌پێناو مردنێكی مه‌زندا، له‌پێناو كۆتاییه‌كی راچڵه‌كێنه‌ر و سه‌رنجكێش و تراژیدیدا سه‌رفبكه‌ن. ره‌نگه ئه‌م جۆره سیاسییه، كه ژه‌نراڵ به‌رجه‌سته‌ی كردووه، هێنده له وه‌هم دا غه‌رقبوبن، پێیانوایه له پاش مردنیانه‌وه له گۆشه‌یه‌كی عه‌ده‌مه‌وه له ئاپۆڕای شوێنكه‌وتووان و پرسه‌گێڕانی خۆیان ده‌ڕوانن و چێژی راسته‌قینه‌ی لێ ده‌بینن. نۆبار دیوه یاخییه‌كه‌ی ژه‌نراڵ بیلال وه‌ك برای جمكی له‌م چیرۆكه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت و هه‌ر ئه‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه ناو خه‌ڵك و له‌نزیكه‌وه له‌توره‌یی ئاگرگرتوی چینه‌كانی خواره‌وه به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵاتداران تێده‌گات، بۆیه له‌باره‌ی كه‌مه‌ندكێشی چه‌مك و بیرۆكه‌ی شۆڕشه‌وه بیرده‌كاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك هانی ژه‌نراڵ بیلال ده‌دات بتوانێ خۆشه‌ویستی خه‌ڵك به‌ده‌ستبهێنێت و به‌ره‌و هه‌ڵگیرسانی شۆرش بیانخاته‌گه‌ڕ. هه‌رچه‌نده به‌رۆشنی بروای به‌وه نییه له‌م خۆرهه‌ڵاته‌دا شۆرشی راسته‌قینه توانای بوونی ببێت، چونكه "له‌شۆرشی راسته‌قینه‌دا ده‌بێ خوداكان و مرۆڤه‌كانیش تا سه‌ر ئێسك بگۆڕین، به‌ڵام لێره نه‌خوداكانمان بۆ ده‌گۆڕێ و نه مرۆڤه‌كان ده‌توانن ده‌ست له ئه‌خلاق و نه‌ریت و كولتوری خۆیان هه‌ڵگرن و بیانگۆڕن. شتێك بتوانین بیگۆڕین ته‌نیا ده‌موچاوی خه‌لیفه‌كانی خودایه له‌سه‌ر زه‌وی و شێوه‌ی حوكمكردنی ژێرده‌سته‌كانه. ئه‌مه گۆڕانكارییه‌كی وه‌ها ریشه‌یی نییه، به‌ڵام گه‌مژه‌كان دڵخۆشده‌كات".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 222-223). كاتێك قسه له‌باره‌ی گۆڕانكارییه‌وه ده‌كرێ ده‌بێت به باشی له‌وه تێبگه‌ین، كه شۆرش گۆڕانكارییه‌كی هه‌مه‌لایه‌ن و قووڵه و ته‌نیا له‌چوارچێوه سیاسی-فه‌رمانره‌واییه‌كه‌یدا ناخوێندرێته‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌شۆرشدا پێوابونێكی بناغه‌یی زاڵه، كه سیسته‌م و ده‌سه‌ڵاتی فه‌رمانره‌وا له كۆمه‌ڵگه و كولتور و باری سایكۆلۆژی و نه‌ریت و باوه‌ره‌كانی جیاناكاته‌وه و، ره‌گوریشه‌كانی دامه‌زراندن و پایه‌دارێتی ئه‌و سیسته‌مه له‌و دۆخه كولتوری و نه‌ریتی و سایكۆلۆژییه جه‌ماوه‌رییه‌دا ده‌بینێت، هه‌ر بۆیه شۆرشی راسته‌قینه بۆ بوونی پێویستی به ده‌ستبردن و ده‌ستكاریكردنی ئه‌و ره‌گوریشانه‌ی سیسته‌م هه‌یه، كه به‌رده‌وام له ده‌موچاو و فۆرمی جیاوازدا و له‌سه‌رده‌می جیاوازدا هه‌مان سیسته‌م و ده‌سه‌ڵات به‌رهه‌مده‌هێنێته‌وه. به‌ڵام له ره‌وشی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، له‌خۆرهه‌ڵاتدا به‌گشتی شۆرشه‌كان به‌رواڵه‌تی سیسته‌مه‌وه گیرۆده‌ن، له‌جیاتی گۆڕینی راسته‌قینه به گۆڕینی ناونیشان و ده‌موچاوی فه‌رمانره‌وایانه‌وه سه‌رخۆشن. ئاڵوگۆڕی رووكه‌شی سیسته‌م و ده‌موچاوی خه‌لیفه‌كانی خودا له‌سه‌ر زه‌مینی ئێمه ئه‌و كحوله‌یه به‌ناوی شۆرش و گۆڕانكاری راسته‌قینه‌وه ده‌رخواردی خه‌ڵكانێكی زۆر ده‌درێت. شۆرش له‌روانگه‌ی نۆباره‌وه، وه‌ك كه‌سێتییه تازه‌كه‌ی ژه‌نراڵ ئه‌شكزاد، هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی له‌م دونیایه‌ی ئێمه‌دا مومكینه، چونكه "له‌م شاره‌دا ته‌نیا ئه‌و كه‌سه ده‌توانێت خه‌ڵك بۆ شۆرش بجوڵێنێت كه پێیان ده‌ڵێت، بێئه‌وه‌ی هیچ له دینتان بگۆڕن، بێئه‌وه‌ی هیچ له‌خۆتان و ئه‌خلاقتان بگۆڕن دونیاتان بۆ ده‌گۆڕم". (ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 223). ئه‌مه ناوه‌رۆكی ئه‌و بانگه‌شه ناجۆره‌یه كه كۆمه‌ڵگه‌كان و ئینسانه‌كانی ئێمه‌ی له‌سه‌ر روانگه و رێچكه‌یه‌كی مێژوویی هێشتۆته‌وه، كه گۆڕین له‌سنوری گۆڕینی رواڵه‌تییان تێنه‌په‌رێت. كوژرانی ژه‌نراڵ بیلالی ئه‌شكزاد به‌ده‌ستی نۆباری برای ئه‌و ئاماژه روون و ره‌مزییه‌ته‌یه، كه به‌ئه‌فسانه‌كردن و نه‌مركردنی ژه‌نراڵ سه‌رڕێده‌خات، واده‌كات هه‌زاران خه‌ڵك شوێن ته‌رمه‌كه‌ی بكه‌ون و له‌سه‌ر گۆڕه‌كه‌ی بگرین. ئه‌مه‌ش له‌راستیدا مردنێكی پلانبۆدانراوی ژه‌نراڵ و نۆباری برای بووه تاكو له‌رێگه‌ی ئه‌و مردنه‌وه ئه‌فسانه‌یه‌كی گه‌وره دروستبكه‌ن و جه‌ماوه‌ر غه‌رقی ئه‌فسانه‌ی شۆرش بكه‌ن. له‌م به‌رنامه‌یه‌دا سه‌ركه‌وتوبوون:"نۆبار به‌چاوی خۆی گه‌وره‌بوون و نه‌مری و دره‌وشانه‌وه‌ی وێنه‌كه‌ی ژه‌نراڵی بینی، ئه‌و هه‌زاران مرۆڤه‌ی بینی به‌سه‌ر گۆڕه‌كه‌یدا ده‌گرین. خه‌ڵكی بینی ده‌ڕژێنه سه‌رشه‌قامه‌كان و شۆڕش راده‌گه‌یه‌نن، دڵنیابوو ئه‌و چیرۆكه‌ی له‌م چه‌ند ساڵه‌دا پێكه‌وه نوسیویانه هاتۆته‌به‌رهه‌م".(ده‌ریاس و لاشه‌كا لاپه‌ره 235). ئه‌م شۆرشه وه‌همییه‌ی له خۆرهه‌ڵاتی ئێمه‌دا هه‌موو جوڵانه‌وه سیاسییه‌كانی داگیركردووه، یان داگیرده‌كات له‌و نامومكینیه‌ته‌ی شۆرشه‌وه سه‌رچاوه‌ده‌گرێت، كه نه‌گۆڕانی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه و كولتور و بیروباوه‌ڕه‌كانی دروستیانكردووه. لێره شۆرش به‌مه‌رجی ده‌ستكارینه‌كردنی دونیابینی رێگه‌ی ئاماده‌بوونی پێ ده‌درێت، له‌كاتێكدا به‌بێ ده‌ستكاری و دونیابینی نه‌ك شۆرش نابێت، خراپتر له‌وه‌ش ده‌بێته ره‌وایه‌تییه‌كی تازه بۆ هه‌موو ئه‌و دونیابینی و بیروباوه‌ڕانه‌ی مه‌كینه‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی رابردوون. ئه‌فسانه‌ییكردنی شۆرش و پێشڕه‌وانی خه‌سڵه‌تی هه‌ره سه‌ره‌كی ئه‌و دۆخه‌ی ئێمه‌ن، كه ده‌رفه‌تی بوون به شۆرش و گۆڕانكاری راسته‌قینه نادات. له‌كۆتاییدا گفتوگۆی نێوان ده‌ریاس و ئه‌لیاس تێگه‌یشتنێكی زیاتر له‌باره‌ی حه‌قیقه‌تی شۆرش و شۆرشگێڕانه‌وه به‌یانده‌كات، به‌تایبه‌ت ئه‌و مه‌ستییه‌ی شۆرشگێڕان تا ئه‌و ئاسته ده‌بات بتوانن به‌وپه‌ڕی باوه‌ڕه‌وه بجه‌نگن. ئه‌لیاس له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی ده‌ریاسی برای بینینی ئه‌و جه‌نگه وه‌ك دوا ته‌حه‌مولكردنی خۆی بۆ شۆڕش داده‌نێت، ده‌ڵێت:"ئێمه‌ی شۆرشگێڕان مه‌ستییه‌كمان تێدایه كه ناهێڵێت زۆر بیربكه‌ینه‌وه و ببینین، من ئه‌و مه‌ستییه له‌تۆدا نابینم، ئێمه له‌گۆرانبێژێك ده‌چین كه تا سه‌رخۆش نه‌بێت ناتوانێت باش بخوێنێت. ئێمه‌ش مه‌ست نه‌بین شه‌ڕمان بۆ ناكرێت".(ده‌ریاس و لاشه‌كان لاپه‌ره 244). ئه‌و مه‌ستییه دۆخی هه‌ره ترسناكی شۆرشه، كه له‌بنچینه‌وه ده‌چێته خزمه‌تی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی هه‌مان ئه‌و ئه‌قڵییه‌ت و ده‌سه‌ڵاته‌ی، شۆرش خۆی به‌ره‌نگاریبووه‌ته‌وه. ره‌گوریشه‌ی نامومكینیه‌تی شۆرشی راسته‌قینه له‌و مه‌ستبوونه‌دایه. مه‌ستبوون بكوژی هۆشمه‌ندی و "من" ی راسته‌قینه‌ی مرۆڤه. ره‌نگه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی كۆی جوڵانه‌وه شۆرشگێڕییه‌كان و گۆڕانخوازییه‌‌كانی ده‌ڤه‌ره‌كه‌ی ئێمه له‌سه‌ر ئه‌و مه‌ستبوون و خود-كوژییه بژی.
یەکێک لە ناوە ناسراو دیارەکانی ئێستای ناو دونیای وەرگێڕانی ئێمە (ڕەسوڵ سوڵتانی)ە کە ساڵانێکە لەو بوارەدا کاردەکات و دواین کاریشی پڕۆژەی وەرگێڕانی (١٠) بەرگی بەرهەمەکانی (چیخۆف)بوو. بۆ زیاتر وەرگرتنی بیروڕای سەبارەت بە وەرگێڕان ئەم دیدارەمان لەگەلەدا سازدا. سازدانی: شاخەوان سدیق پەڕاوی هاوڵاتی: هەمیشە دەوترێت وەرگێڕان نووسینەوەى دەقێکى نوێیە لە لایەن کەسى وەرگێڕەوە، ئێوە چۆن لەمە دەڕوانن؟ پێتان وایە وەرگێڕان دەتوانێت ڕۆحى زیندووى تێکستەکان بگوازێتەوە؟ - وەرگێڕان سەرلەنوێ نووسینەوە و داڕشتنەوەی دەقەكەی ترە لە زمانێكدا كە پێی وەردەگێڕیت، یان بڵێی بۆی وەردەگێڕیت. تۆ دەقێكی عەرەبی، فارسی، ئینگلیزی دەخوێنیتەوە، كە بتەوێ بیكەیتە كوردی، خۆ نابێ وشە بە وشەی مانا بكەیتەوە، وەك زۆربەی ئەم وەرگێڕانانەی ئێستا هەن. ئاخر وەرگێڕەكانی ئێستا دەق مانا دەكەنەوە، هێندەی وشە بە وشەی دەقەكە مانا دەكەنەوە، ئەوەندە گرینگی بە پەیام و ناوەرۆكی ڕستەكان نادەن. وەرگێڕی شارەزا، پەیامی سەرلەبەری رستە بە كوردی دادەڕێژێتەوە بەبێ ئەوەی لێی كەم و زیاد بكا، لەگەڵ ئەوەشدا كە دەزانێ لەو رستانەدا كام وشە لەوانەیە كۆد، یان نهێنییەكی گەورەیان تێدابێ. بۆ بەشی دووەمی پرسیارەكەت دەبێ بڵێم گواستنەوەی رۆحی زیندووی دەق، پێوەندیی بە دەسەڵاتی وەرگێڕ و زمانزانی و شارەزایی لە داڕشتنەوەی دووبارەیەوە هەیە. زۆر وەرگێڕمان هەن كە لە فارسییەوە كتێب دەكەنە كوردی، دەقەكانیان دەبینم، ئیتر جوان هەست دەكەم قامووسە فارسییەكەیان لێ وەرگریتەوە، ناتوانن یەك رستەی سادەیش بكەنە كوردی، كەچی بەو حاڵەشەوە فارسییەكەیان لە كوردییەكە باشترە. بەڵێ، فارسییەكە لە زمانە زگماكییەكەی خۆیان باشتر دەزانن، چونكە دەبینم تەواو لە فارسییەكە تێگەیون، بەڵام نەیانزانیوە دایڕێژنەوە، نەیانزانیوە بیكەنە كوردی. وشە بە وشە مانایان كردووەتەوە. زانیویان بە فارسی دەڵێ چی، بەڵام نەیانزانیوە چۆن بە كوردی دایڕێژنەوە. هەر بۆیە ئێمە زۆر وەرگێڕان دەبینین و دەخوێنینەوە كە لە یەك دوو پەرەگرافی یەكەمدا هەست دەكەی داسوو"ئێسكی ماسی" لە قوڕگت دەچەقێ و ئیتر ناتوانی پتر بخوێنیتەوە. ئەوان نازانن وەرگێڕان تەنیا زمانزانین نییە. وەرگێڕان پاش زانینی هەردوو زمانەكە، هونەری سەرلەنوێ داڕشتنەوەی دەقە، بەبێ ئەوەی تاموبۆنی دەقی نووسەرت تێك دابێت و بەبێ ئەوەی زمانەكەی خۆیشتت شێواندبێ. تۆ دەقی وەرگێڕدراوی عەرەبی و فارسی دەخوێنیتەوە هەست ناكەی ئەوە وەرگێڕدراوە، هەر پێت وایە بە فارسی و عەرەبی نووسراوە، كەچی دەقی وەرگێڕدراوی كوردی دوور دوور هاوار دەكا و دەڵێ من دەق نیم، تەرجومەیەكی سەقەتوەرگێڕدراوم. هەر بۆیە كە وەرگێڕ هونەری داڕشتنەوەی رستەی هەبێ، دەتوانێ رۆحی زیندووی دەق رابگوێزێت. وەك چۆن محەمەدی رەمەزانی توانیویەتی "هەرا و تووڕەیی"ی فۆكنەرمان وا بۆ وەرگێڕێت، كە هەست دەكەی فۆكنەر خۆی بە كوردی بۆمان دەگێڕێتەوە، هیچ تایبەتمەندی و شێوازی فۆكنەریش نەشێواوە. پەڕاوی هاوڵاتی: ئەو بنەما سەرەکیانە چین کە دەبێت لە کەسى وەرگێڕدا هەبن، ئایا زانینى زمانێک بەتەنها دەتوانێ وا لە مرۆڤ بکات تواناى وەرگێڕانى تێکستەکانى هەبێت، وەرگێڕان پیشەیە یان زانستە یان هونەرە؟ - لە وەڵامەكەی پێشوومدا باسم كرد، جگە لە زانینی زمان، هونەری داڕشتنەوەیشی پێویستە. زۆر زمانناسی گەورەمان هەن لە زانكۆكانی كوردستان، وانەی زمانناسی دەڵێنەوە، بەڵام نووسینەكەیان بخوێنیتەوە سەرت سووڕ دەمێنێ، چونكە هونەری داڕشتنی رستە شتێكی دیكەیە، تۆ دەكرێ پسپۆڕی بواری رێزمانی كوردی بیت، بەڵام تەنیا بەو زانستە نابیتە نووسەرێكی باش. مەلزەمەكانی كۆلێژ بخوێنەوە، كێ دایڕشتوونەوە؟ مامۆستاكانی زانكۆ كە دكتۆرایان هەیە، دەی كە دەیانخوێنیتەوە، سەرت سووڕ دەمێنێ لەو هەمووە رستە لار و وێڕ و بێسەروبەرەیە. هەر سەرت سووڕ دەمێنێ تەڵەبەی داماو چۆنیان دەخوێنێتەوە و چۆن تێدەگا و چۆن نمرە وەردەگرێ. نووسین و داڕشتنەوەی جوان، هونەرە و هەموو كەس نیەتی. پەڕاوی هاوڵاتی: وەرگێڕان دەتوانێت چ ڕۆڵێک لە بەرەوپێشەوەبردنى کتێبخانەى کوردیدا بگێڕێت؟ بۆ هەوڵ نەدراوە وەرگێڕانى پێچەوانە بکەن، واتە بەرهەمەکوردیەکان وەربگێڕنە سەر زمانە بیانییەکان، پێتان وانیە لە ئێستادا ئەوە پێداویستییەکى گەورەیە؟ - وەرگێڕان گواستنەوەی ئەزموونی گەلانە بۆ نێو كتێبخانەی كوردەواری. بەڵام لەوەدا كورد كەمتەرخەم بووە كە دەقی خۆی زۆر وەرنەگێڕاوەتە سەر زمانەكانی تر. بەو دواییانە هێندێ رۆمان وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی فارسی، ئەوەندە كەمە. ئێمە بەرهەمی باشمان هەیە كە دەكرێ شانازییان پێوە بكەین. لە زۆر شتی دیكەشدا كەمتەرخەمین، تۆ سەیری فەیسبووك بكە، سەدان كارەسات بەسەر كوردستان بێ، كەس بە ئینگلیزی و عەرەبی و فەرەنسی دوو دێڕ نانووسێ و بە خەڵكی دنیا ناڵێ ئاوامان بەسەر هات. سەدان هەزار كورد لە دەرەوەی وڵاتن، هەر خەریكن بە كوردی بۆ خۆمانی دەنووسن، كەچی كەسیان شەش دێڕ بە زمانی ئەو وڵاتە و بۆ خەڵكی ئەو وڵاتە نانووسن كە تێیدا دەژین. ئەوە كەلێنێكی گەورەیە. پەڕاوی هاوڵاتی: له‌ماوه‌ى ڕابردودا پڕۆژه‌یه‌کى جدیتان هه‌بوو که ئه‌ویش وه‌رگێڕانى به‌هه‌مه‌کانى (چیخۆف) بوو. چۆن بوو بڕیارى ئه‌م پڕۆژه گه‌وره‌یه‌تاندا؟ ئێستا پڕۆژه‌ى داهاتووتان بۆ وه‌رگێڕان چییه؟ - وەرگێڕانی كۆبەرهەمە دە بەرگییەكەی چیخۆڤ كە هەموو چیرۆك و شانۆنامە و نامەكانیەتی، كارێكی ئاسان نەبوو. بەبێ پشتیوانێكی باش و دڵسۆز نەدەكرا. شانسی كتێبخانەی كوردی و خوێنەری كورد، دكتۆر تەها ڕەسووڵ ئەو ئەركەی گرتە ئەستۆی خۆی و پشتیوانیی لێ كردم. كارەكە ئاسان نەبوو. زۆری پێوە ماندوو بووم. پاداشتی من لەو وەرگێڕانە زیاتر پاداشتێكی مەعنەوییە، ئەو شانازییەیە كە پێم بڕاوە و توانیومە خزمەتی كتێبخانەی كوردی بكەم. هیوادارم سەرمایەدارەكانی دیكەی كوردستانیش وەك دكتۆر تەها ڕەسووڵ ئاوڕێك لە كتێبخانەی كوردی و لە كوردی كتێبخوێن بدەنەوە. پرۆژەی داهاتووشم هەر لەسەر پێشنیاری دكتۆر تەها كۆی بەرهەمەكانی "ئەلبێر كامۆ"یە. ئێستا "شەڕ و ئاشتی"ـیەكەی تۆلستۆیم بەدەستەوەیە. گرێبەستم لەگەڵ هیچ كوێ نییە، هەر لایەنێك زیاتر ماندووبوون و مافەكانم وەك وەرگێڕێك لەبەرچاو بگرێت، دەیدەمە ئەو. ئیتر دوای ئەوانەش، هیوادارم خەمی نان بەرۆكمان بەر بدات و بتوانم ئەزموونە ئەدەبییەكانی خۆم لە چوارچێوەی چیرۆك و رۆماندا بنووسمەوە، ئەگەر نەشمتوانی، كەس هیچی لەكیس نەچووە.
.png)
