.jpeg)
.jpg)
( کامێرا) ئای کە جوانن، کراسی پایز و دوو چاوی تامەزرۆ کە تۆ دەست و کامێرایت و منیش خش و ھوڕی گەڵاو وشەی ( مەڕۆ (. زۆر جوانن، کراسی زستان و دوو چاوی خەواڵوو کە تۆ دەست و کامێرایت و منیش باڵندەی سەر تەلی کارەبای ئەم شارە و وشەی ( تەزوو(. کامێرای دڵی من ببینە چەند ناشیرینە ھەژاریی بەڕووتی وتەزیوویی! ئەو تەزین و لەرزینە ھەر لەدرەختی شەقامی مەولەوی دێن. ئەو نەوسنی و بێ خەویی و پۆزە ھەر لەجادەی سالم جوانن. ئەو خێرایی و جەنجاڵیی و بێ مروەتێییە ھەر شایانی شەقامی شەستییەکەن. رۆحی کامێرا پێت چۆنە وێنەیەکی ھەژاریی و مەولەوی پۆزلێدان و سەھۆڵەکە گۆڕستان و شەستییەکە بەیەکەوە بگرین؟! پێت چۆنە ئازیزم کامێرا لە مۆزەخانە دابنێین؟! بەرانبەر ھەر دیمەنێک دەستبخەینە سەر دڵمان و بڵێین ( چرک) سلێمانی-٢٠١٨ (شەیتانی ژیانم) ھەموو کەسێک ھەموو شتێک شەیتانێکی خۆی ھەیە. تۆ ... شەیتانی ژیانمیت شایستە نیت و چەند سەیر خۆشم دەوێیت! ئەھلی باوەڕم نیت کەچی دەرگاو پەنجەرەم ھەر بۆ تۆ لەسەر پشتن. بۆ ناو رۆحم فەرموو ... فەرمووت لێدەکەم! تۆ شەیتانی ژیانم بوویت پێکەنینی گەرمی لێومت لە شوێنێکدا بزر کرد بەھەزار دۆزە دۆزەی جارانیش نایدۆزمەوە! وا بە توندی قۆڵت گرتووم بەھەزار بیسمیللاش ناڕۆیت بە گەورەترین جادویش ناتوانم دەستم لە دەستت بێتەوە! تۆ... شەیتانی ژیانمیت دەڕۆیت، بەڵام تا مردن لێم نابیتەوە ! عەممان-٢٠١٧
بەرزان هەستیار هەر دێڕە لە ئاوازێک دەخوێنم ،... بۆئەوەی هەرگیز لە نائارامیی دنیا غافڵ نەبم؛ لۆژ .. لۆژ، دەڕۆم و پەیتا.. پەیتا، کەفی جنێو بە دەمما دێتە خوارێ، بە قەولی هەولێریانیش،.... سەبر.. سەبر، دەدەمە قوڵپی گریانێ، بە ئاستەم سەرێ بەرزدەکەمەوە ،..... خۆر ، ئاوی لێ دەچۆڕێت و تەڕ ..تەڕ، بە لێزمە دەبارێت، بارانیش پشکۆ..پشکۆ لە دەم کەل هەڵدێت، منیش پاشەوپاش، تا بەردەمی تۆ ناوەستم چاوەڕێش ناکەم بزانم دەمبینیت یان نا،...... وەکو هەڵم نیشتوومەتە سەر ڕووخسارت،... یاخود وەک قوڕولیتە بە ئەرزەکەوە نووساوم، نا ، گرنگ ئەوەیە بزانم لەوێم،…. لەوێ، لە تەنیشت سێبەری داڵغەی ئێوارانێکتەوە --- دەزانم تاقەتێکی دەوێت تاکو هەیت هەناسە بەیت و تا دەخەویت چاو بترووکێنیت و تا دەمریت دڵت لێ بدات وەلێ خەیاڵ هەیە، بەشی سەد ژیانی تەڕوپاراو ... گوڵەمرواریی هەناسە لە سنگدا شین دەکات؛ وەک هێڵێکی فەرامۆشکراویی شەمەندەفەر..... ژەنگیش لێی دابیت،... پێچی ژیان دێنێتەوە سەرت و دنیات لەگەڵ خۆی دەگێڕێت --- هەست دەکەم لەوە بوومەتەوە.... حساب بۆ گەمژەییەکانی ژیان بکەم و لووت بنێم بە زێرابی گاڵتەجاڕییەکانییەوە؛. باڵێکم هەبێت ئەیکەم بە دوان،... دوانم هەبێت ئەیکەم بە دە و وەک باڵندەیەکی تەنیا لە شوێنێک دەنیشمەوە... لە دوورەوە لەو دڵۆپە ئاوە ڕادەمێنم.. بە تاڵی پەرچەمێکەوە قەتیش ماوە و ...... دووڵیی داغانی کردووە، بتکێتە دەربەندی شێداری سنگەوە و تا ئەبەد لەوێدا ڕاکشێ، یان هەر بەوێوە، تا ڕۆژی حەشر.... لە یاقووت جوانتر بدرەوشێتەوە !؟ --- ئەوەندەم بەسە، سبەینان .... تامی بەرچایی و سەوزیی زەردەخەنەکانی دایکم...... وەک چلچرا لە ڕووناکییم هەڵکێشن، جەژنان، پتر لەبەر پرژەی گوڵاوی بەخشندەییەکانی باوکمدا وەکو نانی تیریی تەڕ بم، دوور لە غرووری چەکووش و ناڵەی بزمار،.... "عەلی نەجاڕ "، بە هێمنیی و پڕ بەرچنەیەک ترێ سپیکەی ویقارەوە... پووشوپەڵاشی سەرم ماچ کات و منیش ئاوریشمی زبری دەستەکانی؛ ئەوانە زۆرن بۆ من، زۆر.. زۆر، لەم غەڵبە غەڵبی جەنگ و ئاشووبی خوێن و سەراسیمەیی تەنیایی و واقوڕمانی جێهێشتنەدا ... کەنارییەک، هەموو دنیا دێنێت... بە نێتی هاوخەمیی دەنووک لە پەنجەرەی تەڵخی ژوورەکەم بات تەنانەت زیکزیکەیەک زۆرە بە قەستی دڵنەواییم دەنگی لێوە بێت مێرووولەیەک بە نیازی ختووکەدان بە قاچما هەڵگەڕێ و بمخاتە جووڵە.. جووڵ --- لە هەڵلەرزینی شپرزەیی و پەرشبوونی دەنکە هەناری حەوسەڵەمدا،... شەڕ بە مامزی خەیاڵەکانم دەفرۆشم و توێکڵەمۆز فڕێ دەدەمە بەر پێیان، توانج لە پاساریی بێئۆقرەیی خۆم دەگرم و لە ژێر چۆڕاوگەی بارانی سەرزەنشتدا دەیخوسێنمەوە؛ چەند بۆنخۆشە ئەم گوڵەباخی شێتبوونە هەمیشە لە شوێنێک چەکەرە دەکات... خۆشبەختیی، تەواو مەرەخەسی کردبێت و ئومێدی گەڕانەوەشی، وەک دەرچوونی تیر بێت لە کەوان چەند دڵفڕێنە ئەم بێموبالاتییە،.... لە ڕەزێکدا چاوی لەسەر یەک دەنکە ترێ بێت و لە کوپەیەک شەرابدا، قومێک و ڕێژنە بارانێک، یەک دڵۆپ ! مەستبوونێکی چەند جوانە، هەر دێڕە لە ئاوازێک بخوێنیت و هەر پەلێکی خەیاڵیشت بەدەست ڕەشەبایەکەوە بێت، نە، زەمین بتگرێتە خۆی و نە، متمانەش بە ئاسمان کەیت، هەر دێڕە لە ئاوازێک،.. هەر شەوە، وەک کوندەپەپوو لە کەلاوەیەک و ڕۆژێک لێرە و ڕۆژێک، لەودیو تەلبەندە چاوکزەکانی بینینەوە سەردەربێنیتەوە ئۆکتۆبەر و نۆڤیمبەری 2018
حسەین لەتیف بەفر دەبارێت قارداش، ئاغا، یابە، هەڕەشە لە ناوچەکە دەکەن، مستەریش گۆڵف دەکات! ـ۲ـ بەفر دەبارێت قارداش، ئاغا، يابە، دەیانەوێت زەوی وەک کێک لەنێوان خۆیان دابەش کەن ژنەکەی مستەر پەنیرێک بۆ سەگەکەی ڕادەگرێت! ـ۳ـ بەفر دەبارێت قارداش، ئاغا، يابە لەپەرێزی نێچیرێکدان کچەکەی مستەر بە ستیانێکی نوێوە دەبێت بەهەواڵی رۆژنامەکان! ـ٤ـ بەفر دەبارێت لەناو باخی زەیتوونەکان دا دوو ئاگر لەچاوەکانی ئاڤێستا دا دەگڕێن ئاگرەکەی زەردەشت و ئاگرەکەی پرۆمیسۆس! ـ۵ـ بەفر دەبارێت ژیان لە پلەی بەستن نزیک دەبێتەوە هەتاو دادەبەزێت بۆناو باخی زەیتوونەکان بڕێک گەرما بۆ ئەستێرەکانی چواردەوری لەچاوەکانی ئاڤێستا قەرز دەکات! ـ٦ـ بەردەوام بەفر دەبارێت بەردەوام چاوەکانی ئاڤێستاش دەگڕێن! 17/2/2018
لۆڤا محەمەد گرووپی میوزیکی لوڕ کە کار لەسەر پێشخستنی هونەری کوردی دەکەن بەشداری لە فیستیڤاڵی بابلدا دەکەن و یەکەمین گرووپی میوزیکی کوردین کە لەو فیستیڤاڵە جیهانیەدا بەشداری دەکەن. گرووپی میوزیکی لوڕ لە ساڵی ٢٠٠٨ لەگەڵ کۆمەڵێک میوسیکسیان دامەزراوە، گرووپەکە کار لەسەر کلتوری ناوچە جیاوازەکانی کوردستان و ناوچەی لوڕستان دەکەن تاوەکو ڕزگاربکرێت لە هەڕەشەی لەناوچوون. ئەندامانی گرووپەکە پێکھاتوون لە میوزیکژەنان و گۆرانیبێژان، گروپەکە خاوەنی ١٢ ئەلبومی تۆمارکراوی خۆیەتی، ھەورەھا خاوەنی ٤٥ ڤیدۆ کلیپی تایبەت بە خۆیەتی و نزیکەی ٢٠٠ بەرھەمی تۆمارکردوە و لەگەڵ زۆربەی کەناڵە کوردییەکاندا پرۆگرامی ھەبووە، بەشداری لە دەیان کۆنسێرت و فیستیڤاڵدا کردوە لە دەرەوە و لە ناوخۆی کوردستاندا، ھەروەھا ستۆدیۆیەکی تایبەتی ھەیە. نزار زیوێی، بەڕێوەبەری گرووپی میوزیکی لوڕ، بە هاولاتی ڕاگەیاند: توانیمان کە پەیوەندیەکی باش لەگەڵ لوڕەکاندا دروست بکەین و بانگھێشتی سلێمانیان بکەین، هەروەها خەونمانە کە گۆرانی کوردی هەرچوار پارچەی کوردستان ئەرشیف بکەین و بیناسێنین بە هەموو جیهان، هەربۆیە لە تازەترین کاریشدا وەکو یەکەمین گرووپی میوزیکی کوردی بەشداری لە فیستیڤاڵی جیهانی بابل دەکەین و وە یەکەمین جاریشە کە کورد بەشداری لەو فیستیڤاڵەدا بکات.
لۆڤا محەمەد شارا بابان یەکێکە لەو کچە شێوەکارانەی کە لە ئێستادا کار لە هونەری هاوچەرخدادەکات. ئەو لە منداڵیەوە دەستی وێنەکێشانی هەبووە. دواتر لە خوێندنی ناوەندیدا، بڕیاردەدات کە هونەر بکاتە بەشکی گرنگی ژیانی و سەرەتا بە فۆتۆگرافی دەست پێدەکات و دواتر خۆی لە هونەری شێوەکاریدا دەبینێتەوە. لە لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی "شارا" وتی: هەر ئیشێک کە دەیکەم، حەزەکەم بابەتێکی لە پشتەوە بێت، هەر شتێک کە کاریگەری لەسەر من هەبێت لە ڕووی کۆمەڵایەتیەوە ئەوا دەیکەم بە پرۆژە و لە کارەکانما ڕەنگ دەداتەوە، پێم خۆشنیە تەنها لایەنی جوانی نیشان بدەم، بەڵکو شتێک نیشان دەدەم کە چیرۆکێکى لە پشتەوە بێت. ئەم کچە شێوەکارە کار لە هونەری هاوچەرخ دەکات، هەر ماتریاڵێک سودێکی هەبێت بۆ وێنەکانی بەکاری دەهێنێت، وەک خۆی دەڵێێت: هەر لە بۆیەی ئاوی و زەیتی و ئەکلیک و بەرد و هەر شتێ کە بزانم لەگەڵ هونەری هاوچەرخدا دەگونجێت ئەوا من بەکاری دەهێنم بۆ کێشانی وێنەکانم" من لە قاڵبی بۆیە و فڵچە و تابلۆیەک نەماومەتەوە، لە هونەری هاوچەرخدا ڕەنگە بە تەنها بەردێک بۆ من ببێت بە ماتریاڵێکی گەورە و لە هۆڵێکدا نمایشی بکەم کە ڕەنگە ئەو بەردە بۆ کەسانی ئاسایی نرخی نەبێت". وتیشی: تابلۆکانم وەکو مناڵی خۆم وان، کە دەیان فرۆشم هەتا ماوەیەکی زۆر هەست بە نیگەرانی دەکەم، دڵخۆشی من ئەوەیە کە وێنەیەکم لە ماڵێکدا هەڵواسرابێت و ڕێزی لێبگیرێت".
لۆڤا محەمەد لەژێر چاودێری پارێزگاری ھەڵەبجەدا و بە بەشداری بەڕێوەبەرانی گشتی پەروەردە و ڕۆشنبیری و پەیمانگای ھونەرەجوانەکانی ھەڵەبجە. یەکەمین کەرنەڤاڵی گۆران بۆ شانۆ لە ھەڵەبجەی پایتەختی ئاشتیە بەڕێوەدەچێت. کەرنەڤاڵەکە لە (٢٧ و ٢٨) ئەم مانگە دەستپێدەکات و نمایشی شانۆگەریەکانیش لە پەیمانگای هونەرە جوانەکانی هەڵەبجە پێشکەشدەکرێت. هەردی هادی، دەرهێنەری شانۆگەری هەفتەیەک بە هاوڵاتی ڕاگەیاند: ئێمە وەک خوێندنگەی ئامادەی کیمیابارانی کچان لە ھەڵەبجە بە بەشداری (١٠)خوێندکاری بەھرەمەندی ئەو خوێندنگایە شانۆگەری (هەفتەیەک) لە یەکەمین کەرنەڤاڵی گۆران بۆ شانۆ نمایش دەکەین و کارەکەمان باس لە ھەفتەی کچێک لەو کچانەی لە کوردستان دەژین بە تایبەت کچانی شاری ھەڵەبجە دەکات .
هانە شاخی لە نوێترین چالاکییاندا ناوەندی ڕۆشنبیریی ڕەهەند هەشت کتێبی فیکریی و فەلسەفی چاپ و بڵاودەکاتەوە، کە دوانیان نووسەرانی کورد نووسویەتی و شەش کتێبیشیان بەرهەمی نووسەر و فەیلەسووفامی جیهانین. ئارام سدیق بەرپرسی بەشی چاپ لە ناوەندی ڕەهەند ئەوەی خستەڕوو کە ئەو هەشت کتێبە سەرجەمیان فیکریی و فەلسەفین و هەر لە فەلسەفەی یۆنانییەوە لە خۆ دەگرێت تا فەلسەفەی نوێ. باسی لەوەش کرد کە دوان لە کتیبەکان دوو نووسەری کورد نووسویانە کە ئەوانیش )د. محەمەد کەمال و د. حەمید عەزیزن(. کتێبەکانی دیکەش بەرهەمی بیرمەندان "ئەفلاتوون، فارابی، ئیبن ڕوشد، میشیل لووی"ن. ناوەندی ڕۆشنبیریی ڕەهەند لەگەڵ ئەوەی چەند مانگێکە دامەزراوە، بەڵام تا ئێستا 16 کتیبی چاپ و بڵاوکردووەتەوە و گرنگی بە چاپکردنی ڕۆمان و فیکر و فەلسەفە دەدات.
لۆڤا محەمەد یەكەمین دیداری كاریكاتێری كورد- لە بەرواری 1/4/2018 لەلایان ناوەندی 7 رەنگەوە كرایەوە. كە تیایدا بۆ یەكەمینجار لەسەر ئاستی كوردستان كاریكاتێرستان بەشداریان تێداكرد، بۆ ئەمساڵیش دیدارەکە کراوە بە نێودەوڵەتی و ناونراوە (یەکەمین دیداری نێودەوڵەتی کاریکاتێری کورد). لەم قۆناغەدا هەوڵدەدرێت هونەرمەندانی ئەو بوارە لەهەموو جیهانەوە بەشداری بكەن و خەڵاتی باشترینەكانی دیدارەکەش. دەدرێتە سەركەوتووترین كاریكاتێرست. یەکەمین دیداری نێودەوڵەتی کاریکاتێری کورد، رۆژی 1/4/2019 دەكرێتەوە و لە ژێر تایتڵی قەیرانی ئاودا دەبێت لەبەرئەوەی ئەوە گرفتێکی جیهانیە و مەرجی بەشداری کاریکاتێرستیش ئەوەیە کە دەبێت بە پێنج کار بەشداری بکات کە سێ لە کارەکانی تایبەت بێت بە قەیرانی ئاو و دوو کاری دیکەش ئازادن کە وێنەی چی دەکێشن، مەرجێکی دیکەی بەشداری کردن ئەوەیە کە تابلۆکان دەبێت تازە بن و لە هیچ شوێنێک نمایش نەکرابێت. (پەروەر کەرکوی) داوەری دیدارەکە مەرجی بەشداربوونی کاریکاتێرستانی بۆ هاوڵاتی خستەڕوو: دەبێت وێنەکان به ئه‌ندازه‌ی A3 و 300dpi دەبێت، هەروەها دەبێت 3 بابه‌ت له‌سه‌ر كێشه و قه‌یرانی ئاو بێت له كوردستان و ناوچەكه و جیهان هەروەها2 كاریش هونه‌رمه‌ند ئازاده چ بابه‌تێك هه‌ڵبژێرێت.
ئارام سدیق بەر لە هەر شتێک دەشێ بپرسین، ئایا ڕۆمان واقیع دەگێڕێتەوە، یان واقیع کۆپی دەکات؟ یان هەوڵە بۆ ئەفراندنی واقیعێکی نوێ و گریمانکراو، کە بەر لە هەر شتێک بەرهەمی خەیاڵی نووسەرە. ئالان ڕۆب گرێی لەبارەی ڕەنگدانەوەی واقیەوە لە ئەدەبدا دەڵێت: "واقییەت لە ئەدەبدا لە وەهێمک زیاتر نییە. ڕاستەقینەترین بەرهەم لە هێمایەک زیاتر نییە بەرەو جیهانی واقیع." لەم قسەیەی "ڕۆب گرێی"وە دەشێت بڵێین هەموو ڕۆمانێک لە هەوڵی خولقاندنی واقیعێکی نوێ و گریمانکراودایە بە جۆرێک ڕەنگە هیچی ئەوتۆی لە واقیعی ڕاستەقینە نەچێت، یان ڕەنگە لە هەندێک خاڵ و پنتدا بچنەوە سەر واقیع، بەڵام ئەمە نیشانەی کۆپیکردنەوەی واقیع نییە. بێگومان دەبێت لێرەدا ئاماژە بە جۆرێک لە ڕۆمان بکەم کە دەیەوێت واقیع وەکو خۆی کۆپی بکان، ئەمەش بەتایبەت لە ڕۆمانە مێژووییەکاندا و لەوێدا واقیع بە هەموو پنتەکانییەوە ئامادەیی هەیە و هیچ تەفسیرێکی دیکە هەڵناگرێت. بەڵام تێکستی گێڕانەوەیی بەگشتی و ڕۆمان بەتایبەتی لەو نەسلەی تێکستن، کە لە هەوڵی کۆپیکردنی واقیعدا نین، بەڵکو یان واقیعێک لە پاڵ واقیعی ڕاستەقینەدا دەخولقێنن، یان گریمانەی واقیعێکی نوێن، کە دەشێت لە ئاییندەدا ڕوو بدات. زیاتر لە دە ساڵ لەمەوبەر "ئارام کاکەی فەلاح"ی چیرۆکنووس لە دیمانەیەکی گۆڤاری ئاییندەدا گوتی "چیرۆک هەڵبەستنی درۆیە بۆ دەرخستنی ڕاستی"، بێگومان هەموو ڕۆمانێک بە جۆرێک لە جۆرەکان هەڵبەستنی درۆیە، بەڵام دەیەوێت ڕاستییەک بخاتەڕوو، یان ئاوێنەنمای ڕاستیەکە. بەڵام وەکو لوسیەن گۆڵدمان دەڵێت: ڕۆمان بەو پێیەی بریتییە لە ژیاننامە و ڕووداو، بە زەرورەت وێنەی واقیعی کۆمەڵگا دەکێشێت"، بەڵام دەشێت ئەو واقیعە گریمانکراو و ئەفرێنراوی خەیاڵی نووسەر بێت، نەک کۆپی سەداسەدی واقیعی بەرجەستە. بەرلەوەی دونیای ڕۆشنبیریی کوردی کێشەی نووسەر و ڕەخنەی خراپ و هەڵەتێگەیشتنی لە ئەدەب هەبێت. خوێنەرەکانیش هەمان کێشەیان هەیە و تێکستێکی گێڕانەوەیی و واقیعیان لێدەبێتە یەک و زۆرجاریش باوەڕ بە دروستی حیکایەتە دروستکراوەکە دەکەن، یان خۆیان و لە خەیاڵی خۆیاندا کاراکتەری واقیعی بۆ کاراکتەری نێو ڕۆمانەکان دادەتاشن. بێگومان ئەم پەتایە بە درێژایی مێژووی ئەدەبی گێڕانەوەیی کوردی هەیە و بەشی هەرە زۆری تێکستە گرنگ و دیارەکانی نێو ئەدەبی کوردی هەر لە چیرۆکی "بە خەوما"ی جەمیل سائیبەوە تا ڕۆمانی "دەریاس و لاشەکان"ی بەختیار عەلی تۆمەتی واقیعیبوونی دراوەتە پاڵ و هەمیشە واقیعێک بەسەر ئەم تێکستانەدا سەپێنراوە، یان ساغکراوەتەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە تا هەنووکە هەڵوەستەی جیددی لەسەر نەکراوە و هەمیشە ئەم دیدە هەڵە و ڕوانینە ناسازە درێژبۆتەوە بەبێ هیچ هەڵوەستەیەک و ڕەتکردنەوەیەک، کە من لێرەدا دەمەوێت هەڵوەستەیەکی لەسەر بکەم و کۆی دیدەکەش ڕەت بکەمەوە. لە ماوەی ڕابردوودا کە ڕۆمانی "دەریاس و لاشەکان"ی بەختیار عەلی بڵاوکرایەوە، گفتوگۆیەکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، ئەویش نەک بەو ئاقارەدا گفتوگۆی تێزە فیکریی و چۆنێتی گێڕانەوە و دونیا ئەفرێنراوەکەی بکەن، بەڵکو بەو ئاقارەدا کە ئایا کام کاراکتەری نێو ڕۆمانەکە لە واقیعدا جێگرەوەی هەیە. ئایا "ژەنڕاڵ بیلال" لە کێ دەچێت و دەشێت کێ بێت؟ ئەی "ئەرشەد ساحێب" کێیە؟ ئیدی هەر خوێنەرە و بە خەیاڵی خۆی کەسایەتی واقیعی بۆ کاراکتەری نێو ڕۆمانەکە دادەتاشی و زۆرجاریش لەو نووسینانەدا، یان لەو کەسایەتی داتاشینەنادا بەهای تەواوی ڕۆمانەکە و هێڵە فیکرییەکانی ون دەبوو، یان هەر باس نەدەکرا. "دەریاس و لاشەکان"، ڕۆمانێکە لەسەر مێژووی بیرکردنەوە کورت مەودا و کەمخایەنەکانی مرۆڤی کورد، بە جۆرێک کە نیگایەکی قووڵ و دوور مەودای نییە لەسەر ڕووداو و پێشهاتەکان و هەمیشە چاوەڕوانی فریادڕەسێکە. بێگومان ئەمە لە وێنە گەورەکەیدا سەرجەم مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی دەگرێتەوە، کە هەمیشە چاوەڕوانی فریادڕەسێکە و خۆی توانای جوڵان و کار و شۆڕشی نییە و هیچی پێ ناکرێت و چاوەڕوانی کەسێکی دیکەیە ئەوە بکات و ئەمیش شوێنی بکەوێت. ڕۆمانەکە قووڵتر ڕۆدەچێتە نێو وەهمەکانی مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی و ڕەخنەی دەکات بەوەی وەکو لیبۆکێک پیشانی دەکات، کە چاوەڕوانی کەسێکە بیبزوێنێت، یان دروستترە بڵێم مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی خۆی بە یاریکەری نێو مەیدانی "بوون" نازانێت، بەڵکو بوویەکی یاریپێکراوە لەلایەن دەسەڵاتە جۆراو جۆرەکانی ئەم ناوچەیەوە. ئەوەی بەختیار عەلی لەم ڕۆمانەدا پێداگریی لەسەر دەکات ئەوەیە مرۆڤ خۆی ببێتە بزوێنەری مێژوو و خۆی مێژووی خۆی دروست بکات، نەک ئەوانی دیکە مێژووی بۆ دروست بکەن و بڕیار لەسەر چارەنووسی بدەن و ئاراستەکانی ژیانی دیاری بکەن. ئەم نووسەرە بۆ گەیاندنی ئەم پەیامانە و دەیان پەیامی دیکە پەنا بۆ مێژووی کورد دەبات، بەڵام کتومت کۆپی ناکات، ئەو خەونی ئەوە نییە، کە واقیع کۆپی بکات، چونکە بەختیار عەلی ڕۆمانووسێکی ڕیالیست نییە، بەڵکو سوود لە واقیع وەردەگرێت لە پێناو گەیاندنی ئایدیای مرۆیی گەورە و گەردوونی تردا. بەڵام ئەوە خەیاڵی بچووک و تەسکی خوێنەری کوردە، کە دێت و سەرجەم کاراکتەرەکانی ڕۆمانێکی وەکو "دەریاس و لاشەکان" بە کاراکتەری نێو واقیع بەراورد دەکات و بۆ شوێنگرەوە و هاوشێوەکانیان دەگەڕێت. بێگومان ئەمە نزمترین ئاستی ڕوانینە لە ڕۆمان و دەقی گێڕانەوەیی. ئەگەر هەوڵی پێچەوانەکردنەوەی هاوکێشەکە بدەین. ئەویش بەوەی گریمانەی ئەوە بکەین ڕۆمانی "دەریاس و لاشەکان" نووسەرێکی بیانی نووسیویەتی و وەرگێڕێک کردوویەتی بە کوردی، ئایا بواری ئەوەمان دەبوو (دەبێت) بەدوای وێنەی واقیعی کاراکتەرەکانیدا بگەڕێین، بێگومان نەخێر. یان ئەگەر ئەم ڕۆمانە وەربگێڕدرێتە سەر هەر زمانێکی بیانی، ئایا خوێنەر بۆ وێنە واقیعییەکەی "ژەنڕاڵ بیلال" و کاراکتەرەکانی دیکەدا دەگەڕێت؟ بێگومان نەخێر. بەڵام ئایا بەمە لە جوانی و گرنگی ڕۆمانەکە کەم دەبێتەوە، دیسان نەخێر. بۆیە ئەو خوێنەرانەی کە رۆمانی "دەریاس و لاشەکان" بە واقیع بەراورد دەکەن دەشێ لە دوو بەرەدا پۆلێنیان بکەین: یەکەم ئەوانەن کە ناتوانن لە ڕۆمانەکە تێبگەن و تەنها بەدەوری ڕووکەشی رۆمانەکەدا دەسووڕێنەوە. دووەم ئەو خوێنەرانەن لە پەیامی ڕۆمانەکە تێگەیشتوون، بەڵام دەیانەوێن لە گرنگی و قووڵی پەیامەکەی کەمبکەنەوە، هەر بۆیە بەرگێگی واقیعی بە بەردا دەکەن. بەڵام هەرگیز خوێنەرە جیدییەکان هەوڵی ئەوە نادەن، کە کاراکتەری نێو ڕۆمان لەگەڵ کاراکتەری واقیعی بەراورد بکەن. بەشێک لە توێژەران لایانوایە کە هیچ تێکستێک نییە، کە دابڕاوبێت لە واقیع، بەڵام تێکستی ڕاستەقینە واقیعی خۆی دادەهێنێت. "واقیع، خوانێکی ئاسمانی نەگۆڕ نییە، بەڵکو دیاردەیەکی مێژوویی و کۆمەڵایەتییە کە بەهۆی کاریگەری ڕووداوانی ناکۆکەوە لە گۆڕانی بەردەوامدایە" ئەگەر هەر بەپێی خودی ئەم ڕستانەی سەرەوە سەیری ڕەنگدانەوەی واقیع بکەین لەنێو ئەدەبدا دەبینین، کە کۆپیکردنی تەواوەتی ڕووداوەکان هێما نییە بۆ بەرجەستەکردنی تێکستی سەرکەوتوو، بەڵکو دەکرێت واقیع بئەفرێنرێتەوە و دووبارە لە فۆڕم و شێوازی دیکەدا دروست بکرێتەوە وەک ئەوەی ئەم نووسەرە لە رۆمانی "دەریاس و لاشەکان"دا کردوویەتی. ماریۆ بارگاس یۆسا لەبارەی داهێنانی ڕۆمانەوە ڕستەیەکی سەرانجڕاکێشی هەیە و دەڵێت: "ڕۆمان بۆ ئەوە دانەهێنراوە کۆپی واقیع بکات، بەڵکو دەیەوێت ئەو واقیعیەتە وەرچەرخێنێت و کارێکی جیاواز ئەنجام بدات و لەنێو جەرگەی واقیعەوە واقیعێکی جیاواز دروست بکات. بەختیار عەلیش نایەوێت لەم ڕۆمانەدا واقیعێک کۆپی بکات، کە هەموان تێیدا ژیاون، بەڵکو ئەو واقیعێکی دیکەی دروست کردووە، کە واقیعی گریمانکراوی خەیاڵ و ئەندێشەکانی خۆیەتی و لەنێو دێڕ و وشەکاندا بوونیان هەیە و مەرج نییە لە دونیای بەرجەستەدا هاوشێوەکانیان بدۆزرێتەوە. هەر بۆیە گەڕان و بەدواداچوون بۆ دۆزینەوەی هاوشێوەی کاراکتەرەکان لە واقیع گەڕانێکی بێ هودە و دوورکەوتنەوەیە کە ئەدەب و ماڵئاوایی کردنە لە فیکر.
سواره نه‌جمه‌دین هه‌ندێ کات تاکی کورد له‌گه‌ڵ لاشه‌دا چ جیاوازییه‌کی هه‌یه؟ ژیانی ئێمه به به‌راورد به مردن ژیانه، ئه‌گه‌رنا ڕه‌نگه به‌مه نه‌وترێت ژیان، به‌ختیار عه‌لی له ڕۆمانی (داریاس و لاشه‌کان)دا ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت هه‌ندێک مرۆڤی مردوو لاشه‌کان کۆده‌که‌نه‌وه، هه‌ندێک لاشه لاشه‌ی دیکه ده‌پارێزن، ده‌یه‌وێت رووبه‌رووی وه‌همێکی ترسناکمان بکاته‌وه، وه‌همێکی ون له دنیای ده‌ره‌وه، وه‌همێک له په‌نجه‌ره‌یه‌که‌وه ته‌ڵه‌که‌یه و له په‌نجه‌ره‌یه‌کی تره‌وه گه‌مژه‌یی، ئێمه له وه‌همدا ده‌ژین، وه‌همی شۆڕش، وه‌همی سه‌رکرده، وه‌همی گۆڕانکاری، وه‌همی مانه‌وه، هه‌موو ئه‌مانه مێژووی وه‌هم دروست ده‌که‌ن. لێ ئه‌وه‌ی لێره روو ئه‌دات مێژوو نییه، به‌ڵکو ئێستایه، ئه‌م ساته‌یه که تیایدا ده‌ژین. به‌ختیار ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت ئێمه له بازنه‌یه‌کی داخراودا ده‌خولێینه‌وه، ئێمه به‌و ڕێگه‌یه‌ی بته‌کان ده‌شکێنین له دوای خۆمانه‌وه بتی تر دروست ده‌که‌ین، ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت گوناهای ئێمه ئه‌وه‌یه ناسره‌وین تاکو خودای دیکه بۆ خۆمان دروست نه‌که‌ین و نه‌که‌وینه په‌رستنی، هه‌میشه ده‌بێت که‌سێک هه‌بێت له دوایه‌وه بڕۆین، نه‌ک رێگای نوێ بدۆزینه‌وه. داریاس شکستی کۆمه‌ڵگایه له نووسینه‌وه‌ی رابردوو، داریاس ده‌یه‌وێت مێژوو بنووسێته‌وه که‌چی خۆی ده‌کوژێته‌وه، خۆی کۆتایی پێدێت، هه‌ڵبه‌ت کۆتاییه‌کی جه‌سته‌یی نا، به‌ڵکو کۆتایی ونبوون، ونبوون له نێوان هه‌قیقه‌ت و وه‌همدا، ونبوون له‌نێوان سیاسه‌ت و مێژوودا، ونبوون له‌نێوان بێده‌نگبوون و ده‌نگهه‌ڵبڕینێکی بێسوود د. داریاس و لاشه‌کان زیاتر له ڕۆمانێکه، جوانترین خاڵی ئه‌م ده‌قه ئه‌وه‌یه کورت نابێته‌وه، ناتوانیت بڵێت باسی شۆڕش ده‌کات، نا باسی سیاسه‌ت، نا باسی مێژوو ده‌کات، ره‌نگه باسی یه‌کتر شکاندنی په‌نجه‌کان بکات، یان باسی ئه‌و پره‌نسیپه ئه‌خلاقیانه‌ی له ڕۆژهه‌ڵات جێگای ئازادی و هونه‌ر و هه‌موو شتێکیان گرتۆته‌وه.. قسه‌کردن له‌سه‌ر ناوه‌ڕۆک له‌م ڕۆمانه‌دا بۆ هه‌ر کام له چه‌مکه‌کانی شۆرش، سه‌رکرده، سیاسه‌ت، مێژوو، جه‌نگ،... ناکۆتا درێژ ده‌بێته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ک هه‌ریه‌ک له‌م باسانه هه‌ڵگری ڕه‌هه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی سیاسی ئابورین و ده‌کرێت له هه‌ر ره‌هه‌ندێکه‌وه قسه‌یان له‌باره‌وه بکرێت. ئه‌م بابه‌تانه ده‌رفه‌تێکی باشی بۆ ره‌خنه‌گران ره‌خساندووه تاکو له‌باره‌ی ئه‌م رۆمانه‌وه توێژینه‌وه بکه‌ن و له‌وێوه داخلی مێژووی وه‌هم بن. چۆن ئه‌م ڕۆمانه به ناڕاسته‌وخۆ باس له شۆڕشێکی هه‌ڵنه‌گیرساو ده‌کات، باس له کاریزمای وشک ده‌کات و ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت مێژووی شۆرش له‌م ناوچانه‌دا به‌ستراوه‌ته‌وه به ته‌مه‌نی سه‌رکرده‌وه، ئه‌م ڕۆمانه به ناڕاسته‌وخۆ باس له کاریگه‌رییه‌کانی سه‌رکرده ده‌کات به‌سه‌ر جوڵانه‌وه‌وه. دوو هۆکار هه‌ن بۆ هه‌ڵگیرسانی شۆڕش، یان به واتایه‌کی تر دوو جۆر شۆرش هه‌یه، شۆرشێکی ئایدۆلۆژی که ده‌بێت شۆڕشه‌که هه‌ڵگری ئایدۆلۆژیاییه‌کی روون بێت و لایه‌نگرانی دوای بکه‌ون، که له ئێستادا سه‌رده‌می ئه‌م جۆره ئایدۆلۆژییانه نه‌ماوه که هاوڵاتی به‌شێوه‌ک دوای بکه‌وێ بیه‌وێت قوربانی له پێناودا بدات، ره‌نگه دین بتوانێت له هه‌ندێک وڵاتدا ئه‌و جێگایه بگرێته‌وه. هۆکارێکی دیکه‌ی به‌رده‌وامی شۆڕش بوونی کاریزمایه، ئه‌گه‌ر هۆکارێکی زۆر به‌هێزیش بۆ شۆڕش نه‌بێت و ئایدۆلۆژیاییه‌که‌ش له ئارادا نه‌بێت، به‌ڵام بوونی سه‌رکرده‌یه‌کی کاریزما ده‌توانێت شۆڕش هه‌ڵگیرسێنێت، واته بۆ هه‌ڵگیرسان و به‌رده‌وامی شۆڕش یه‌ک له دوانی (ئایدۆلۆژیا، کاریزما) پێویسته، هه‌ڵبه‌ت به چاوپۆشین له هه‌ندێک ورده‌کاری دیکه، که ده‌کرێت ئه‌و بۆچوونه ره‌ت بکاته‌وه، داریاس و لاشه‌کان پێمان ده‌ڵێت ئه‌و شۆرشه‌ی که که‌س له‌م هه‌رێمه‌دا نه‌یبینی و له تاریکیدا روویدا هیچ پاڵپشتێکی ئایدۆلۆژی نه‌بوو، بگره زیاتریش هیچ په‌ره‌نسیپ و رێکخراوه‌یه‌ک له ئارادا نییه و ئه‌وه‌ی هه‌یه جۆرێکه له ناڕه‌زایه‌تی نارێکخراو، جۆرێکه له که‌ف و کوڵی توێژێکی ناڕازی.. ئه‌وه‌ی روویداو هێشتا سێبه‌رێک له درێژه‌ی هه‌یه، بوونی کاریزمایه، کاریزمایه‌ک ده‌یه‌وێت له رێگه‌ی وه‌همه‌وه درێژه بدات به شۆڕشه‌که‌ی، ئه‌و شۆڕشانه‌ی له رێگه‌ی کاریزماوه هه‌ڵده‌گیرسێن به مردنی کاریزماکه کۆتاییان پێدێت، به‌ڵام کاریزمای ناو داریاس و لاشه‌کان ده‌یه‌وێت له ڕێگه‌ی وه‌همبوونه‌وه که به‌شێکه له هه‌قیقه‌ت تا ماوه‌یه‌ک درێژه بدات به رۆڵگێڕانی خۆی. به بۆچوونی من ئه‌م ڕۆمانه له‌رووی ته‌کنیکه‌وه زۆر له پێش کاره‌کانی دیکه‌ی نووسه‌ره‌وه‌یه، ئه‌و گه‌مه‌یه‌ی له رێگه‌ی دوانه‌یه‌کی لێکدابڕاوه‌وه ده‌یکات به ته‌کنیک تێکه‌ڵکردنی بابه‌ته له‌گه‌ڵ ته‌کنیکدا، وه‌کو ئه‌و شێوه‌کاره‌ی فڵچه‌که‌ی و به‌شێک له ده‌سته‌کانی بکات به به‌شێک له تابلۆکه. به بۆچوونی من ئه‌وه‌ی خاڵی نه‌رێنییه له‌م به‌رهه‌مه‌دا ناهه‌وسه‌نگی جێنده‌رییه، به‌جۆرێک له کۆتایی رۆمانه‌که‌دا زۆر به کاڵی کارئه‌کته‌ری ژن ده‌رده‌که‌وێت و به درێژایی دوو سه‌د لاپه‌ڕه ژن به زۆرێک له جۆره‌کانییه‌وه تیایدا ده‌رناکه‌ون، هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه که‌م و کورتی نییه، به‌ڵکو جۆرێکه له زینه‌ت بۆ رۆمان که شایه‌نی ئه‌وه‌یه که تێکه‌ڵیه‌کی جێنده‌ری هه‌بێت تاکو باڵانسی خوێنه‌ر و بڕیاردانیش رابگیرێت، دڵنیام ئه‌مه په‌یوه‌ندی به ره‌وتی ڕۆمانه‌که‌وه هه‌یه و په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه نییه نووسه‌ر له‌و باوه‌ڕه‌دا بێت شۆرش و سیاسه‌ت له دونیایی ژنانه‌وه دوورن.
.jpg)
داستان به‌رزان له جێیه‌کدا ئه‌ده‌ب ده‌بێته ئاوێنه‌یه‌ک بۆ بینینى خۆمان، ئه‌و ئاوێنه‌یه‌ى هیچ ڕه‌حمێکمان پێناکات و ده‌ست ده‌خاته سه‌ر هه‌موو کاڵوکرچی و برین و ناته‌واوییه‌کانمان، په‌لکێشمان بۆ شوێنگه‌لێکى ناوه‌وه‌ى خۆمان که بیرمانچوونه‌ته‌وه، وێنه‌یه‌کى ڕاسته‌قینه‌ى خۆمانمان نیشان ده‌دات که لاى خۆمان په‌نهانه، یان خۆمان لێ نه‌بانکردووه، به‌و ئومێده‌ى بیرچووبێته‌وه. ڕۆمانى (ده‌ریاس و لاشه‌کان) بۆ زۆرینه‌ى کۆمه‌ڵگاى کوردى ئه‌و ئاوێنه بێڕه‌حمه‌یه که حه‌قیقه‌تى زۆرینه ده‌خاته‌ڕوو، به‌بێ ئارایشتکردن و فریودان، به‌بێ خاترگرتن و له‌به‌رچاوگرتنى هه‌ر بارودۆخێک، که له ڕاستیشدا ئه‌مه ئیشی هه‌ر ئه‌ده‌بێکى ڕاسته‌قینه‌یه، که بیه‌وێت ڕاسته‌خۆ له‌گه‌ڵ خوێنه‌ردا په‌یوه‌ندى ببه‌ستێت و به‌رچاوى بخات که له چ ژیانێکدا ده‌ژی؟ ئه‌م ڕۆمانه‌ش بۆ خوێنه‌ره‌کانى ئه‌و کاره ده‌کات و له قوڵایی خۆیانه‌وه پێیان ده‌ڵێت: له چ زه‌لکاوێکدا خه‌ون به هاتنى فریادڕه‌سه‌وه ده‌بینن؟ فریاڕه‌سێک که هه‌رگیز نایه‌ت و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ری هه‌یه بوونیشی نه‌بێت! مرۆڤى ڕۆژهه‌ڵاتى به‌وپێیه‌ى خاوه‌ن ڕۆحێکى بارگاوییه به ئایین ئه‌مه وایکردووه که نه‌توانێت خاوه‌ن ڕۆحێکى باڵابێت، به‌ڵکو ڕه‌گوڕیشه‌ى هه‌موو بیرکردنه‌وه‌کانى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ناو ئه‌فسانه و چیرۆکه خورافییه‌کانى ئایین، بۆیه به‌رده‌وام وه‌هم ڕووبه‌رێکى زۆر له کیانى پێکده‌هێنێت، بیرۆکه‌ى ڕزگارکه‌ریش له‌لاى ئه‌م مرۆڤه هه‌مان ئه‌و بیرکه‌یه‌یه که ئایینه‌کان هه‌ریه‌که‌و به‌جۆرێک بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌که‌ن، له‌م ڕۆمانه‌دا (به‌ختیار عه‌لی) ئه‌و ڕووبه‌ره فراوانه له خورافه و وه‌هممان زیاتر نیشانده‌دات و باشتر پێمان ده‌ڵێت: سه‌یرکه له چ خه‌یاڵپڵاوییه‌کدا نوقمبووین و خه‌ونه‌کانمان چه‌ند نێوانێکى زۆریان له‌گه‌ڵ ڕاستیدا هه‌یه؟ له کاتى خوێندنه‌وه‌ى ڕۆمانى (ده‌ریاس و لاشه‌کان)دا مرۆڤى شوێنکه‌وته‌ى خواوه‌نده‌کانى سه‌رزه‌مین و فریادڕه‌سه بێماناکان خراپتر له‌هه‌ر کاتێک شه‌رم له خۆی ده‌کات و ڕاده‌مێنێت که چه‌ند بچوکه، چه‌ند گرگنه، ئه‌مه‌ش له‌م ڕۆمانه‌دا ده‌گاته ئاستێک که نووسه‌ر ده‌سبه‌رداری هه‌ندێک لایه‌نى ته‌کنیکى گێڕانه‌وه و شێوازه‌کانى ڕۆمان بووه له پێناو ئه‌وه‌ى ته‌واوى فیکر و تێڕوانینى له باره‌ى چه‌مه‌کانى وه‌ک (خورافه، فریادڕه‌س، سه‌رۆک حیزب و سه‌رۆک خێڵه‌کان و خواوه‌نده ده‌ستکرده‌کانى مرۆڤ، دونیابینى خورافیانه‌ى مرۆڤى ڕۆژهه‌ڵات...) به خوێنه‌ر بگه‌ێنێت، که ئه‌مه‌ش چێژى خۆی هه‌یه و مه‌رج نییه هه‌موو کات ڕۆماننوس خوێنه‌رانى له دونیایه‌کى یۆتۆپی و خه‌یاڵئامێزدا نوقم بکات یاخود به ته‌کنیکى ئاڵۆز و شێوازى گێڕانه‌وه‌ى جیاواز بارگاوى بکات، به‌ڵکو بۆ ڕۆمانێک که ده‌یه‌وێت واقیقی کۆمه‌ڵگایه‌ک بخاته‌ڕوو هه‌ر ده‌بێت به‌وجۆره واقیعى کۆنسێپته‌کانى خۆی به‌یان بکات. بۆ من نووسه‌رانى سه‌ر به‌مجۆره ڕوانینه هه‌میشه جێگه‌ى بایه‌خبوون، ئه‌وه‌ى شانۆنامه‌نووسی ئێریله‌ندى (سامۆئیل بیکێت) له میانى شانۆنامه هه‌ره به‌ناوبانگه‌که‌یدا(به‌ده‌م چاوه‌ڕوانى گۆدۆوه) ده‌یڵێت، هه‌مان ڕوانگه‌یه که پێی وایه (هیچ شتێک له ئارادا نییه، هیچ شتێک ڕوودانادات...) بۆ منیش ئه‌وه‌ى له کاتى خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م ڕۆمانه‌دا خۆشحاڵی ده‌کردم ئه‌وه‌بوو له‌و کاته‌وه‌ى ئاشنام به جیهانبینى نووسه‌رێکى گرنگى وه‌ک بیکێت مرۆڤێک نیم بڕوام به هیچ فریادڕه‌سێک هه‌بێت (ئاینى، کۆمه‌ڵایه‌تى، سیاسی...) به‌ڵکو ئه‌وه‌ى باوه‌ڕى ته‌واوى من پێکده‌هێنێت ئه‌وه‌یه مرۆڤ بۆ هه‌میشه له چاڵیکى تاریکدایه و گیرۆده‌یه و هه‌ر هه‌وڵێکیش بۆ ده‌رچوونى له‌و چاڵه جارێکیتر ڕۆیشتنه بۆ ناو چاڵێکى دیکه یان سوڕانه‌وه‌یه له هه‌مان چاڵدا، ده‌نا هیچ شتێک ئه‌م بوونه‌وه‌ره مه‌حکوم و سزادراوه له چاڵه تاریکه‌کان ڕزگار ناکات، ئه‌وه‌ى هه‌یه هه‌وڵدانه بۆ دۆزینه‌ى مانایه‌ک بۆ ئه‌و تاریکییه‌ى چاڵه‌کان له ڕۆحماندا دروستیان کردووه، که به بڕواى زۆرێک له نوسه‌ران و هونه‌رمه‌ندان ئه‌و کارانه‌ى وه‌ک ئه‌ده‌ب و هونه‌ر ده‌کرێن دروستکردنى ئه‌و مانایه‌ن. وه‌کو دیکه هه‌میشه تێڕوانینێکى گاڵه‌تچاجاڕانه‌م هه‌بووه بۆ ئه‌و ئایدۆلۆژیستانه‌ى پێیان وابووه شتێ یان ڕووداوێک هه‌یه و ده‌توانێت ڕزگارمان بکات، ئه‌مه‌ش به‌و مانایه نییه ڕۆحی به‌ره‌نگاری له خۆماندا بکوژین، به‌ڵکو به ماناى ئه‌وه‌ى ڕووده‌دات شتێک نییه له توانایدا هه‌بێت ژیانى ئێمه له‌م ڕۆژهه‌ڵاته پڕ له وه‌همه‌دا بگۆڕێت، چونکه مرۆڤ له‌سه‌ر ئاستێکى فراوانتر گیرۆده‌یه و ئاسان نییه هه‌روا به ئاسانى وه‌رچه‌خان به‌خۆیه‌وه ببینێت. گۆڕانکارییه‌کان به تایبه‌ت له ڕۆژهه‌ڵاتدا ته‌نیا له شێوه‌دا ڕووده‌ده‌ن و له ناوه‌ڕۆکدا دووباره‌کردنه‌وه‌ى هه‌مان سیستمن، که زۆرینه‌ى کات سیستمێکى سته‌مکارییه، که نووسه‌ری ئه‌م ڕۆمانه‌ش پێشتر له میانى زنجیره‌یه‌ک وتاریدا ده‌رباره‌ى سته‌مکاری ورتر ئه‌مه‌ی خستۆته‌ڕوو، له‌م ڕۆمانه‌شدا هه‌مان دیدگا به‌یان ده‌کات، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یه له ڕێگه‌ى ئه‌ده‌به‌وه. ڕۆمانى (ده‌ریاس و لاشه‌کان) ئه‌و ئاوێنه توند و بێڕحمه‌یه که مرۆڤى ڕۆح بچوکى ئه‌م کۆمه‌ڵگایانه‌ى ئێمه له‌به‌رامبه‌ریدا باشتر لاوازى و گرگنى خۆیان ده‌بینن، ئه‌وانه‌ى که به‌رده‌وام به‌دواى لاشه‌کانه‌وه‌ن و خه‌ون به هه‌ستانه‌وه و گه‌ڕانه‌وه‌یانه‌وه ده‌بینن، به‌و هیوایه‌ى له‌و دۆخه ناهه‌موواره‌ى تێی که‌وتوون ده‌ریان بهێنێت، به‌بێ ئه‌وه‌ى خۆیان کار بۆ ڕزگاربوونیان بکه‌ن، هیچ نه‌بێت له‌و خواوه‌ندانه‌ى که له‌سه‌ر زه‌وى بۆ خۆیانیان خوڵقاندووه، ئه‌وانه‌ش که ئه‌م تێڕاوانینه‌یان هه‌یه ئه‌وانه‌ن که‌مترین کات له قوڵایی بوونى خۆیان ڕاماون، ئه‌وانه‌ن که به‌رده‌وام به‌دواى کاراکته‌رانێکه‌وه‌ن وه‌ک هۆکارێک بۆ ڕزگاربوون، ئه‌وان نه‌بێت ئه‌مان خۆیان هیچ مانایه‌کیان نییه. ئه‌م جۆره‌ش له مرۆڤ ته‌نیا له کایه‌ى سیاسه‌تدا نا به‌ڵکو له هه‌رکایه‌کى دیکه‌شدا ئاماده‌ییان هه‌یه، خودى نووسه‌ری ئه‌م ڕۆمانه‌ش بۆخۆی لاى که‌سانێک ئه‌و باوکه یان ئه‌و ده‌سه‌ڵاته خواوه‌ندانه‌یه که پێیان وایه ده‌توانێت له چاوتروکانێکدا له ڕێگه‌ى دانپێدانانێک یان ناوهێنانێکه‌وه بیانکاته شتێکى سه‌رسوڕهێنه‌ر، وه‌ک بڵێی ئه‌م پیاوه دارێکى جادوویی پێبێت یان تواناى ئه‌نجامدانى په‌رجووى هه‌بێت، که بۆخۆی له چه‌ندین چاوپێکه‌وتن و گوتاردا دژایه‌تى بۆ پیرۆزکردن و به خواوه‌ندکردن نیشانداوه، که هه‌تاکو ئه‌م ساته‌وه‌خته‌ش ئه‌وه یه‌کێک له خاڵه‌کانى سه‌رکه‌وتنى ئه‌م نووسه‌ره‌یه.
.jpg)
کارزان عەلی یەکێک لە گرنگترین بنەماکانی هەر گێڕانەوەیەک، توانای قەناعەت پێ هێنانە کە دەبێت نوسەر بەپەڕی وریاییەوە کاری لەسەر بکات. فارگاس یۆسا لە گرنگی ئەم بنەمایەدا دەڵێت: "بە شێوەیەک بگێڕیتەوە کە سوود لە پێکەوە ژیانی نهێنئامێزی نێوان چیرۆکەکە و کەسێتییەکانی وەربگریت" یان دەڵێت :"قەناعەت پێ هێنان واتە ژیان لە ناو چیرۆکدا بێ فەرامۆش کردنی هیچ لایەنێکی چیرۆکەکە". وەک ئەوەی نوسەرێکی وەک کافکا قەناعەتمان پێ دەکات کە گریگۆری سامسا بەیانییەک لەخەو هەڵدەستێت و دەبێتە قالۆنچە، یان مارکیز قەناعەتمان پێ دەکات فریشتەیەک بە دووباڵی زۆر گەورەوە دەکەوێتە حەوشەی ماڵەکەیان، یان هەر خودی بەختیار عەلی قەناعەتمان پێ دەکات پیاوێک لە زینداندا هێندە لاواز دەبێت تاوەکو دەفڕێت. قەناعەت پێ هێنان واتە دۆزینەوەی فێڵێک کە خوێنەر هەست نەکات فێڵی لێ کراوە، چونکە سەرلەبەری گێڕانەوە بە قسەی (ئەلیس لابلانت) "درۆیەکی گەورەیە بۆ ئەوەی ڕاستی بڵێین"، یان ئەگەر ئەگەر سەیری ئەم دایەلۆگەی ناو ڕۆمانی "پاودەلینۆ"ی (ئیمبیرتۆ ئیکۆ) بکەین، لەوانەیە باشتر کۆمەکمان بکات:"...ئەگەر ڕۆژێک ویستت بنوسیت، پێویستە درۆ بکەیت، لە خۆتەوە چیرۆک دروست بکەیت، وەگەر نا مێژوویەکی بێزارکەرت دەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا پێویستە بە ڕێکی و یەکسانی درۆ بکەیت....". بە کورتی مەبەست ئەوەیە کە نوسەر دەبێت ئامڕازی درۆکردنەکەی بەشیوەیەک بێت، یان بەشێوەیەک فێڵەکان دابڕیژێت، کە توانای باوەڕ کردنی لای خوێنەر پەیدا بکات. واتە وەک خوێنەر ئامادە بیت کاتی خۆت بە گێڕانەوەی نوسەرێک ببەخشیت کە دواجار هەست نەکەی دەتخەڵەتێنێت. هەموو نوسەرە مەزنەکان کە دەگێڕنەوە، هیچ نین جگە لە جادوگەر، جادوگەرێک هەست بکەیت لەژێر کڵاوێکەوە کۆتر یان کەروێشکت بۆ دەهێنێتە دەر. بچوکترین هەڵەیەک بەسە بۆ ئەوەی خوێنەر هەست بکات خۆڵی لەچاو دەکرێت، هەست بکات چیتر ئەم نوسەرە توانای ئەوەی نەماوە قەناعەتمان بۆ دروست بکات، بەڵکو فێڵەکانی هەرزوو ئاشکرا دەبن. لەگەڵ ئەمەدا وەک (ئیکۆ) دەڵێت: خوێندنەوەی هەر کارێکی ئەدەبی، هەر لە سەرەتاوە پەیمانێکی نهێنییە کە خوێنەر لەگەڵ نوسەردا دەیبەستێت، پەیمانێک کە هێڵێکی تەنکی متمانە جیای دەکاتەوە، بەوەی دەستی خوێنەر دەگرێت و دەیباتە ناو جەنگەڵێکەوە..." ڕۆمانی "دەریاس و لاشەکان" بۆ من ئەو ڕۆمانە بوو کە نەیتوانی قەناعەتم لا دروست بکات، نەیتوانی ڕازیم بکات بەوەی بەسەریدا بڕۆم و بەردەوام بم لە خوێندنەوەی، چونکە هەر سەرەتای ڕۆمانەکەوە بەر دەرکەوتنی فێڵەکان کەوتم، بەر ئەو تەکنیکی گێڕانەوەیەی قەناعەتم لا دروست ناکەن. لێرەوە هەوڵ ئەدەم ئەم چەند نمونەیەی سەرەتا وەربگرم کە بەرپرسیاری سەرەکی بوون لەوەی قەناعەتی من وەکو خوێنەرێک کاڵ بکەنەوە. 1- لە یەکەمین لاپەڕەی ڕۆمانەکەدا بەر گێڕانەوەیەکی سەیر دەکەوین، سەیر وەک جۆرێک لە دوفاقییەکی گەورە کە توانای ئەوەم نەبوو بە سەریدا باز بدەم، بەڵکو چەند جارێک خوێندمەوە و نەمتوانی باوەڕ بەو فێڵەی نوسەر بکەم کە دەیەوێ لێم بکات. لەم لاپەڕەیەدا باس لە هێنانەوەی تەرمی کەسێک دەکرێت، نوسەر دەنوسێت: "... ڕەنگی ئەو باڵندە گۆشت خۆر و مردووخۆرانەش کە نزم بەسەر سەری هەمووماندا دەفڕین بۆ هەمیشە لە یادماندا مایەوە، ئەو باڵندە دڕ و بێباکانەی هێندەی سەیری ئێمەیان دەکرد و تەماحیان لە گۆشتی ئێمە بوو، مەیلێکیان بۆ ئێسک و پروسکی کۆنی ئەو مردووە نەبوو، کە لە مێژ بوو ئاسوودە بە بۆنی ڕزین و بۆگەنکردنی جەستەی خۆی ڕاهاتبوو... (دەریاس و لاشەکان لا ٥) لێرەدا نوسەر قسە لە جەستەی مردووی کەسێک دەکات کە تەنها ئێسک و پروسکی کۆنی ماوەتەوە، هەروەها قسە لە ڕزین و بۆگەنبوونی جەستەی هەمان مردوو دەکاتەوە، کە ماوەی "شانزەساڵ" لەژێر خاکدا بووە. بەڵام چەند دێڕێک دوای ئەم پەرەگرافە دەنوسێت "... هەستمانکرد شانزەساڵ لە گۆڕدا کارێکی ئەوتۆی تێ نەکردووە و هێشتا لە زیندوویەک دەچێت بۆ خەوێکی کورت چاوی لێک نابێت، بۆنی مردووی لێ نەدەهات، بەڵکو هێشتا بۆنی توتنی دوا جگەرەی لێ دەهات کە کێشابووی.... دەریاس و لاشەکان لا 5". ئا لێرەدا لەم دوو پەرەگرافەی ناو یەک لاپەڕە وورد ببنەوە: (ئەگەر مردوویەک وەک ئەوەی بۆ خەوێک چاوی لەیەک نابێت و بۆنی توتنی دوایین جگەرەی لێ بێت کە کێشاویەتی... چۆن ئێسک و پروسکی کۆن بووە، یان جەستەی ڕزیوە و بۆگەنی لێوە دێت؟) لەم دوو پەرەگرافەی ناو یەک لاپەڕەدا، بەر دوفاقییەکی سەیری گێڕانەوە دەکەوین، بەر فێڵێک کە توانای ئەوەی نییە قەناعەتمان پێ بکات کام دیوی ئەم گێڕانەوە جیددی و ڕاستە؟ لێرەوە من وەک خوێنەر ناتوانم قەناعەت بەوە بهێنم دەکرێ کام دیوی ئەم دوو گێڕانەوەیە ڕاست بێت، ئایا مردووەکە هەر بەڕاستی ڕزیوە و بۆگەنی کردووە و تەنها ئێسک و پروسکی کۆنی لێ ماوەتەوە، یان ئەم مردووە وەک ئەوەی خەوی لێ کەوتبێت چاوی لەیەک ناوە، لەکاتێکدا بە جوانترین شوبهاندن تەعبیری لێ کردووە کە مردووەکە هێشتا بۆنی توتنی دوایین جگەرەی لێ دێت؟ 2- لەگەڵ گرنگی زەمەن لە گێڕانەوەدا، خاڵێکی گرنگتر هەیە و دەبێ لەبەرچاو بگیرێت، ئەویش هاوکاتییە (التزامن) لە پرۆسەی گێڕانەوەدا، هاوکاتیی بەو مانایەی کاتێک دەگێڕینەوە و وەسف دەکەین دەبێت سات و زەمەن وەک خۆی وەسف بکەین. بەو مانایەی چی لەو زەمەنەدا دەگوزەرێت، یان چ شتێک لەو زەمەنەدا بوونی هەیە. واتە ناکرێت لە گێڕانەوەدا باسی سەردەمی کۆن بکرێت و ئاماژە بە بەکارهێنانی مۆبایل یان هەر دراوێکی نوێ بکرێت کە لەو زەمەنەدا بوونی نەبووە. تەنانەت ئەو جۆرەی ڕۆمانیش کە بە خەیاڵی زانستی یان جەنگی هەسارەکان دادەنرێت، هێشتا گرنگی ئەم بنەمایە لەبەرچاو دەگرن. ئەمەش بەهەمان شێوە دەچێتە خانەی ڕوخاندنی ئەو قەناعەتەی نوسەر دروستی دەکات لە کاتی گێڕانەوەدا. بە هەمان شێوە لەم ڕۆمانەدا بەر جۆرێکی تری ئەو ناهاوسەنگی گێڕانەوەیە دەکەوین. سەرنج بدەن: "... لە سەردانێکدا بۆ دەرباری یەکێک لە پادشا بەناوبانگەکانی ناوچەکە بە نازناوی ئەمیرەوە گەڕایەوە، لەو کاتەوە هەموو بە (میر تەلارانی) یان (میرجەنابیان) ناومان دەهێنا....لاپەڕە 9 " لێرەدا نوسەر نیگامان بۆ پێدانی نازناوی میر بە کەسێک دەگوازێتەوە، واتە کەسێک هەیە و لە سەردان کردنی یان لە مەشروعیەت وەرگرتنی بۆ نازناوێک، دەڕواتە دەرباری (پادشا)یەکی بەناوبانگی ناوچەکە. ئەمەش ئاماژە بۆ سەردەمێک دەکات هێشتا پاشا و دەربار و میر، سیمای سەرەکی ئەو سەردەمەن. وەک دەزانین ئەم دیاردەیە پێش داهاتنی سیستەمی دەوڵەت و دامودەزگای سیاسییە، واتە ئێمە هێشتا لە زەمەنێکداین لە سەردەمی میر و ئاغا و عەشرەتدا، و شتێک لەم زەمەنەدا بە ناوی دامودەزگای مۆدێرنەوە نییە، وەک ئەوەی نوسەر لەم چەند دێڕەی دوای ئەوەدا باسی دەکات کاتێک دەنوسێت: "...سەردەمێک بوو جۆرێک لە بەرەڵایی و پاشاگەردانی بڵاوبوبووەوە، خەڵکی بێ ڕێزیان بەرامبەر بە ئاغا و سەرۆک عەشرەت و میرزادە و ئەندام سەرکردایەتی و ڕابەران و بەڕێوەبەرانی گەورە دەکرد... لا9" لەم پەرەگرافەی دووەمدا کە تەنها یەک دێڕ دەکەوێتە نێوان هەردووکیانەوە، نوسەر بێ گوێدانە پلەبەندییە پاشاییەکان و پلەبەندییە سیاسییە مۆدێرنەکان، زاراوە و دراوێکی مۆدێرنەی وەکو (ئەندام سەرکردایەتی) کە وەکو زەمەن دەکەوێتە ناو چەمکەکانی سیستەمی سیاسی نوێوە، دەخاتە تەنیشت دراوێکی پێش مۆدێرنەوە کە سەرۆک عەشرەت و ئاغایە. بۆ منی خوێنەر ئەم فێڵێکی زۆر منداڵانەیە کە نازانم ئایا نوسەر دەیەوێ چ سەردەم و زەمەنێک لەم گێڕانەوەدا بەکار بهێنێت، ئایا لەو سەردەمەی کە هێشتا ئاغا و میرزادەکان دەسەڵاتی ڕەهایان هەبووە، شتێک هەبووە بە ناوی حیزب و ئەندام سەرکردایەتی و ....هتد. یان ئەمە تێکەڵ کردن و تێ ئاخنینێکی زیادە یان هەڵەیە کە نوسەر لێرەدا بەسەریدا تێپەڕیووە؟ 3-یەکێکی تر لە ئامڕازەکانی گێڕانەوە، ئامادەبوونی وەسفە، بەڵام ئەم ئامڕازی وەسفە جگە لەوەی جۆرێک لە (پیاسەی پەیکوڵییانە – الجولات الاستدلالیە) بە قسەی (ئیکۆ) دەدات بە خوێنەر، لە هەمان کاتدا جۆرێک لە خاوبوونەوە و هێمن بوونەوە دەخولقێنێت کە بواری ئەوە دەدات خوێنەر چاوێک بە دارستانەکەشدا بگێڕێت (ئەمە لە کاتێکدا ئیکۆ خوێندنەوەی ڕۆمان بە جۆرێک کە چوونە نێو دارستان دەشوبهێنێت)، چونکە تۆ ناتوانیت هەموو شتێک لە ڕۆمانەکەدا ببینیت ئەگەر جەختێکی ورد نەکەیتەوە سەر وەسفەکان، کە لەوێدا بە قسەی (ستانفۆرد ویڵ) "وەسفەکان وێنە گەورەکە دروست دەکەن". لەگەڵ هەموو ئەو گرنگیەی ئەم ئامڕازە هەیەتی لە کاتی گێڕانەوەیەدا، بەڵام لەوەش گرنگتر ئاگاداربوونە لە بەکارهێنانی وەسفێک کە دواتر ڕەددی ئەو وەسفە نەکرێتەوە. واتە وردیی لە وەسف کردنی دیاردە و ڕووداوەکانی ناو گێڕانەوەدا. بەو مانایەی ناکرێت ئێمە لە شوێنێکدا وەسفی حاڵەتێک بکەین و دواتر ئاگادار نەبین لەوەی هاودژێکی ئەم وەسفە بەکار بهێنین. بۆ زیاتر ڕوون بوونەوەی مەبەستەکەم باشرە بچینە ناو ڕۆمانەکەوە. نوسەر لە وەسفی کەسێتی (میر تەلارانیدا) دەنوسێت: (جەنابیان) وشەیەک بوو کە نیشانەی ڕێزێکی قووڵی ئێمە بوو بۆ ئەو پیاوەی گەرچی وەزنی ڕێگەی پێ نەدەدا بەرقاچی خۆی ببینێت.... لا9" لێرەدا نوسەر دەیەوێ بڵێت میر تەلارانی پیاوێکی قەڵەو بووە، واتە وەزن و کێشی ئەم پیاوە هێندە قورس بووە و ورگی هێندە بەرز و قەڵەو بووە کە بەرقاچی خۆی نەبینیووە، واتە ئەم پیاوە پیاوێکی قەڵەوی زۆرخۆر بووە، وەک ئەوەی منی خوێنەر لێی تێدەگەم. بەڵام لە کاتی مردنی ئەم پیاوەدا، نوسەر وەسفێکی تری هاودژی ئەم پیاوە قەڵەوە دەنوسێت و دەڵێت: "....سەرۆک لە زەمانی شۆڕشەوە حەزی لە خواردنی گیای کێوی بوو، جۆرە سەوزەیەکی ژەهراوی خواردبوو. ئەندامەکانی لەکار کەوتبوون و دوای نیو سەعات ئیفلیجی، گیانی دابوو بە دەستەوە...لا10" جارێ واز لەوە بێنن کە کەسێک هەر لە زەمان و سەردەمی شۆڕشەوە، حەزی لە گیای کێوی بێت، نازانم چۆنە کە هەموو گیا ژەهراوی و نا ژەهراویەکان ناناسێتەوە؟ بەڵام من دەپرسم، کەسێک کە حەزی لە خواردنی گیای کێوی بێت، یان بە وتەی نوسەر (هەر لە زەمانی شۆڕشەوە) واتە هەر لەو زەمانەوە تا ئێستاش هەر حەزی لە خواردنە گیاییەکان هەیە. بەڵام لەوەدا زۆر سەیرە کەسێک کە حەزی کە خواردنی گیای کێوی بێت، چۆن ئەوەندە قورس و قەڵەو دەبێت کە نەتوانێت بەرچاوی خۆی ببینێت، یان وەک خودی نوسەر دەڵێت وەزنی ئەوەندە زۆر ببێت کە بەرقاچی خۆی نەبینێت؟ 4- هەندێکجار کێشەی وەسفی زۆر لە گێڕانەوەدا، دووچاری قەیرانی ناهاوسەنگی و دژیەکی گەورەمان دەکات. تەنانەت بۆ ئەم مەبەستە زاراوەیەکی تایبەت دانراوە کە پێی دەوترێت (Hypotypose) ئەم زاراوەیە واتە :" درێژدادڕی لە وەسفدا" . وەک ئاشکرایە ئامڕازی چواندن یان شوبهاندن یەکێکە لە گرنگترین ئامڕازەکان کە هەرچەندە گێڕانەوە بەهێز دەکات، بەڵام زیندوێتی و گەرمییەک دەدات بە خوێنەر. لە کتێبی (الحقیقه و الکتابه) دا لە نوسینی (بپینه العیسى) کە سەرلەبەری کتێبەکە تەرخانە بۆ ئەرکەکانی وەسف لە گێڕانەوەدا، لە بەشێکیدا باس لە چواندن و ئەرکەکانی دەکات لە گێڕانەوەدا. بۆ ئەمە نمونەیەکی ڕۆماننوسی ناودار (ستیڤن سڤایج) دەهێنێتەوە کە قسە لە چواندن دەکات. سڤایج دەڵێت: "کاتێک چواندن سەرکەوتوو نابێت، ئەوا ئەنجامێکی پێکەنین ئامێز و هەندێجار شەرمهێنمان دەداتێ، وەک ئەم نمونەیە: بە ڕوخسارێکی مۆنەوە لە تەنیشت مردوەکەوە دانیشتبوو، بە ئارامی کەسێکەوە کە چاوەڕوانی خواردنی قەلێک بێت، چاوەڕوانی پشکنینە پزیشکییەکانی دەکرد. کێشەی ئەم لێک چواندنە نەبوونی پەیوەندی و هاوبەستییە لە نێوان هەردولادا (المشبه و المشبه به)، پردی نێوان ئەم لێکچواندنە هێندە بەهێز نییە کە ماناکە هەڵبگرێت، لەبەر ئەوە پێویستە جیاوازی بکەین لە ڕووی کاریگەرێتی و زیندوێتیی ئامڕازەکانی بەکارهێنانی وەسفدا". لە لاپەڕەیەکی ئەم ڕۆمانەدا بەر ئەو جۆرە چواندنە دەکەوین، کە نەک هەر لاوازە، بەڵکو بە پێی قسەکەی زڤایج شەرمهێنە. لەو ساڵانەدا شتەکان هەموو ڕوو لە گۆڕان بوون، شەقامەکان، گەڕەکەکان، ماڵەکان، هەموویان دەڕوخان و دروست دەکرانەوە..."، "... شوێنی تریش دەکران بە کۆشک و تەلار و باڵەخانەی بەرز..."، "....بەوەدا تەواوی شارەکە لە شوێنکارێکی گەورە دەچوو، بەردەوام لم و چەو و چیمەنتۆ و بلۆک و شیش لەسەر شەقامەکان ڕێگەی هاتوچۆیان دەگرت... دەریاس و لاشەکان لا18" لێرەدا وەسفی دیمەنی شارێک دەخوێنینەوە کە لەسەر دوڕیانێکی گەورەی گۆڕانکاری دایە، گۆڕانکاری لە شارێکی وێرانەوە بەرەو شارێکی مۆدێرنە و شارستانی. وشەکانی وەک (دەڕوخان و دروست دەکرانەوە، کۆشک و تەلار و باڵەخانەی بەرز) نیشانەی ئەوەن کە شارەکە دەیەوێت زیندوو ببێتەوە، دیمەنی تازە و ئاپارتمانی گەورە لە خۆی بگرێت، واتە جۆرێک لە دڵنیایی و دڵ کرانەوە هەیە بەوەی داهاتوو ڕۆژگارێکی باش دەبێت، هەمووان دەیانەوێت شار دروست و تازە بکەنەوە و داهاتوو جوانتر دەربکەوێت. بەڵام هەر لە دێڕی دوای ئەم پەرەگرافەدا بەر لێک چواندێکی سەیر دەبینەوە، کە کۆی ئەو تازەگەرێتی شار و داهاتووە گەشاوە ئاوەژوو دەکاتەوە. لە سەر زمانی (ئەلیاس) ی کارەکتەوە دەڵێت: "... هەموو چاوەڕوانی شتێکیان دەکرد، وەک چاوەڕوانی بورکانێک شارەکە بسوتێنێت، یان لافاوێک نوقمی بکات، یاخود بومەلەرزەیەک تەختی بکات... دەریاس و لاشەکان لا18". کێشەی ئەم جۆرە سەرنەکەوتنەی لێکچواندن لەوەدا نییە کە نوسەر پاش چەند لاپەڕەیەک یان چەند بەشێکی تر بگەڕێتەوە سەر دیمەنەکە، بەڵکو هەر ڕاستەوخۆ لە هەمان پەرەگرافدا، لێکچواندێکی زۆر دژ و ناهاوسەنگ دەهێنێتەوە. ئەگەر شارێک بڕوخێنرێت و سەرلەنوێ دروست بکرێتەوە، یان شارێک بکرێت بە کۆشک و تەلار و باڵەخانەی بەرز، چۆن چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکرێت بسوتێت، نوقم ببێت یان بومەلەرزەیەک تەختی بکات؟ دواجار هێشتا بەدگومانە لەو هەستەی خۆی، تەنانەت لە دێڕی دواتردا دەنوسێت:".. نەیدەزانی، بەڵام هەستێکی هەبوو کە شارەکە بەردەوام چاوەڕوانی شتێک دەکات کە نازانێت چییە؟ دەریاس و لاشەکان لا18". بۆ ئەم نوسینە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە: - دەریاس و لاشەکان. بەختیار عەلی - اعترافات روائی الناشی. امبرتو ایکو - الروایه کأکژوبه، امبرتو ایکو - ست نزهات فی غابه السرد. امبرتو ایکو - الحقیقه و الکتابه. بپینه العیسى - 12 نامە بۆ ڕۆماننوسێکی لاو. فارگاس یۆسا
(مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌ییى) یه‌کێکه له‌وه‌رگێڕه به‌تواناو پڕکاره‌کان، که له‌زمانى فارسیه‌وه بۆ کوردى و به پیَچه‌وانه‌شه‌وه ساڵانێکه کارى وه‌رگیڕان ئه‌نجام ده‌دات، له ئێستادا دواین ڕۆمانى (به‌ختیار عه‌لى) بەناوى (دەریاس و لاشەکان)ى بۆ زمانى فارسى وه‌رگێڕاوه‌و بڕیاره به‌منزیکانه چاپ و بڵاوببێته‌وه. ده‌رباره‌ى قۆناغه‌کانى وه‌رگێڕانى ئه‌مکاره، له‌م دیداره‌دا هه‌ڵبجه‌ییى ئاوا ورده‌کاریه‌کانى وه‌رگێڕانى کاره‌که‌ى خسته‌ڕوو. سازدانى: شاخه‌وان سدیق *کەی بوو بە دەستنوس ڕۆمانی دەریاس و لاشەکانت خوێندەوە؟ و چی وایلێکردی بڕیاری وەرگێڕانی بدەی؟ - کاک بەختیارعەلی کۆتایی هاوینی ئەم ساڵ وێرژنی یەکەم و سەرەتایی ڕۆمانی دەریاس و لاشەکانی بۆناردم بیخوێنمەوە، کە خوێندمەوەو بەدڵم بوو بڕیارم دا وازلەهەمووکارەکانم بهێنم و دەستبکەم بە کاری وەرگێڕانی ئەوڕۆمانە . کاتێک کاک بەختیارم ئاگادار کردوە لەوەی دەمەوێت دەستبکەم بە وەرگێڕانی ، پێی وتم سەبربکەم ، چونکە زۆر دەستکاری کردوەو وێرژنێکی نوێ ترم بۆ دەنێرێت، لە پاییزادا جارێکی تربۆی ناردمەوەودەستم کرد بە کاری وەرگێڕانەکەی و لە شەوڕۆژێکدا شانزە کاتژمێرکارم لەسەر وەرگێڕانەکەی دەکرد تا تەواوم کرد. لە پاش تەواوبوونی وەرگێڕانەکەش جارێکی ترنوسخەیەکی نوێی تری بۆناردمەوەو دیسان کەمێک دەستکاری کرابوو، گۆڕانکارییەکی تاڕادەیەک کەم، بە بەراورد بە نوسەخەکانی پێشوو. جارێکی تر بەراوردی کوردی وفارسییەکەم کردوەو لە کۆتایی پاییزادا وەرگێڕانی کۆتایی ڕۆمانەکەم دا بە ناشرەکەم( نەشری پالپ) لە تاران. نەشری پالپ پێشترکاری چاپ و بڵاکردنەوەی ڕۆمانەکانی (دواهەمین هەناری دونیا) و( شاری مۆسیقارەسپییەکان) و (هەورەکانی دانیاڵ) و (ئیشکردن لە دارستانەکانی فردەوس) دا ی پێسپێردرابوو بڕیاریشە لە ئایندە دا زۆر بەرهەمی تری بەختیارعەلی بڵاوبکاتەوە. ئەم ناشرە لە باشترین وبەناوبانگترین ناشرەکانی ئێرانە. لەگەڵ کاک بە ختیارزۆرهیواداربوین وەر گێڕانی فارسی ڕۆمانی دەریاس و لاشەکان لە زستانی ئەم ساڵدا ولە پێش بڵاو بوونەوەی نوسخەی کوردییەکەی بڵاوبێتەوە ، بەڵام بەداخەوە ماوەی چەند مانگە بە هۆی سانسۆری زۆرەوە لە ئێراندا هێشتا مەوڵەتی بڵاوبونەوەی وەر نەگرتووە. هیوادارم تا نەورۆز یان تا مانگی پێنج مەوڵەتی چاپ و بڵاوکردنەوە وەربگرێت. ئەوەی وایلێکردم ئەم ڕۆمانە وەربگێرم بۆفارسی لایەنی هونەری بەرزو باڵای ڕۆمانەکەبوو. ئەوپێکهاتەی ئووستوورە شکێنییەی لە ڕۆمانەکەدا هەیە، کارەکتەرسازی جوان و قوڵ و کاریگەری، دیالۆگ نووسینی بەرزو بەهێزو ئەودونیا بینییە کاریگەرو دیدە ڕەخنەگرانەیەی هەیەتی و ڕوانینی توند وبەهێزو ڕەخنەگرانەی بۆ کۆمەڵگەی موقەدەس پەروەر، لەو هۆکارانە بوون وایکرد واز لەهەموو کارەکانم بهێنم و شەو ڕۆژ بە دەمە دەم یەک و بەردەوام خەریکی وەرگێڕانی ئەم ڕۆمانە شاکارەبم. *ئێوە پێشتریش ڕۆمانی تری ئەم نوسەرەتان وەرگێڕاوە، ئایا پێشوازی چۆن لێکراوە؟ پێتان وایە ئەم ڕۆمانەش بەشێوەیەکی باش پێشوازی لێبکرێت؟ - ساڵی ١٩٩٩ دووەم ڕۆمانی بەختیارعەلی ( ئێوارەی پەروانە)م، وەرگێڕایە سەرزمانی فارسی و بەداخەوە بەهۆی سانسۆری ئێرانەوە پاش حەڤدە ساڵ، سێ ساڵ لەمەوپێش چاپ بوو. ساڵی ٢٠٠٢ پێش چاپ بوونی ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا، لە لایەن چاپخانەی ڕەنجەوە، ڕۆمانەکەی بۆناردم و خوێندمەوەو سەرەڕای ئەوەی لەو کاتەدا سێ ساڵ بوو وەرگێڕانی ئێوارەی پەروانە ڕەفزی بۆهاتبوویەوەو مافی چاپی نەبوو، دەستمکرد بە وەرگێڕانی دواهەمین هەناری دونیا. لە پاش تەواو بونی بەداخەوە ئەویش توشی هەمان کێشەی ئێوارەی پەروانە بوویەوەو ماوەی نۆساڵ مەوڵەتی چاپی نە درایەوەو لەپاش نۆساڵ و بە سانسۆرەوە چاپ و بڵاوکرایەوە. لە دواهەمین هەناری دونیا وە (جگە لە کەشتی فریشتەکان) هەمیشە نووسەر ڕۆمانەکانی پێش چاپ بۆناردوم بۆ خوێندەنەوە و بەردەوام یەکێک بووم لەیەکەم خوێنەری بەرهەمەکانی . دواهەمین هەناری دونیا سەرەڕای ئەوەی پاش نۆساڵ و پاشان بە سانسۆرەوە چاپ بوو، تا ئێستا دوانزەجار چاپ کراوەتەوەو زیاتر لە سی و دوو کۆڕی ڕەخنەو لێکۆڵینەوەی لە تاران و شارەکانی تردا بۆ بەڕێوە چوەو لە ئێستادا و لە لایەن دوو ڕەخنەگری گەورەی ئێرانەوە دوو کتێب دەربارەی ئەم شاکارە جیهانییە نووسراوەو لەم ساڵەدا سەرەتا بەفارسی بڵاو دەبنەوەو دواتردەیانکەم بە کوردی و بڵاویان دەکەمەوە. ئەمە جگە لە دەیان وتاری وردو قوڵی ڕاڤەیی دەربارەی جەمشیدخانی مامم کە با لەگەڵ خۆی دەیبرد و ئێوارەی پەروانە، لە ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئێراندا چاپ و بڵاوکراونەتەوە. هەموو وتارو لێکۆڵینەوەکان ستایشی ئاستی بەرزی ڕۆمانەکان و وەرگێرانەکانیان کردوە. هیچ گومانم نییە وەرگێڕانی ڕۆمانی دەریاس و لاشەکانیش وەک ڕۆمانەکی تری پێشوازییەکی زۆرباشی لێدەکرێت لە ئێراندا. *هەموو ڕۆمانێک چیرۆک و بەسەرهاتەکانی بۆ ئەو گەل و شوێنەی کە نوسەرەکەی بۆی نوسیوە تام و چێژی تایبەتی هةیە، پێتان وایە خوێنەوەی ئەم ڕۆمانە بۆ خوێنەرانی فارس تام و چێژی دەبێت ، بەو پێیەی چیرۆکی ئەم ڕۆمانە گێڕانەوەی ڕوداوەکانی چەندساڵی کوردو ناوچەی سلیمانین؟ - ڕاستە هەر ڕۆمانێک دەربارەی هەرژینگەیەک بێت یان نووسەر لەو زێدو سەرزەمینەی خۆی بدوێ، خوێنەرەکانی زمانی دایکی نووسەرو زێد و سەرزەمینەکەی چێژی زۆر زیاتری لێوەردەگرن بە بەراورد بە خوێنەرانی جوگرافیای ترو سەرزەمینی تر، بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی خوێنەری نەتەوەکانی ترو وڵات و کشوەرەکانی تر نەتوانن چێژێکی زۆری لێوەرگرن. ئەزموونی زیاتر لە چل و نۆ کۆڕی ڕەخنەی لە تاران و شارەکانی تری ئێران بۆ ڕۆمانەکانی بەختیارعەلی ئەو ڕاستییەی بۆسەلماندم خوێنەری فارس و ئەفغانستانی و بەلوچ و تورکەمەن و نەتەوەکانی تری ئێران زۆر لە ئێمە باشتر لە ڕۆمانەکانی بەختیار عەلی تێدەگەن و لە ئێمە زیاتر چێژی لێوەردەگرن و خوێندنەوەی قوڵتریان هەیە بۆی. دیارە ئەوەش پەیوەندی بە مەعریفەو توانا و وردبینی خوێنەری ئەوانەوە هەیە وئەو ئاستەی کە خوێنەری ئێمە نییەتی. خراپترین خوێندنەوە ئەو خوێندنەوەیە ڕۆمانێک بهێنیت و ڕوداوەکان و کەسیتییەکانی دەقاودەق لە گەڵ کەسێتییە حەقیقی یەکانی ژیانی ڕۆژانەی کۆمەڵگەکەتدا بەراورد بکەیت و ڕوداوو پرسە سیاسییەکان بە شێوەی ڕووکەش لێکبدەیتەوەو قسە لەسەر کۆی دونیا بینی ڕۆمانەکە بکەیت. ئەمەکاری خوێنەری کوشندەیە. ئەوکەسانە پەنای بۆ دەبەن توانای خوێندنەوەو ڕاڤەی قوڵیان بۆ ڕۆمان نییە و هەرلە سەرەتای خوێندنەوەی ڕۆمانەوە لەبری ئەوەی بۆنهێنی و نیشانە و کۆد و دەلالەتە شارەوەکانی دەق و باگراوەندی دەق و خوێندنەوەی نوێ و داهێنەرانە بگەڕێن ، دەگەڕێن بۆ ئەوەی بزانن کام کەسێتی لەکام کەسی ژیانی ڕاستە قینەی کۆمەڵگەکەی دەچێت و بە پێی ویستی خۆیان کراسیان بە بەربدوورن . کاتێک ژمارەیەک لەو دەقانەی خوێنەرانی لاوی ئێرانی دەربارەی ڕۆمانەکان دەینوسن بڵاو بکەمەوە باش دەزانی ئەوە جیاوازییە چەند زۆرو ترسناکە! *پێتان وایە ئەم ڕۆمانەی نوسەر بە بەراورد بە ڕۆمانەکانی پێشتری کە وەرتان گێڕاوە جیاوازیان چیە؟ بەتایبەت لە ڕوی چێژی خوێندنەوە بۆ خوێنەرانی فارس؟ - بی گومان ڕۆمانی دەریاس و لاشەکان جیاوازترە لەسەرجەم ڕۆمانەکانی بەختیارعەلی. شێوازێکی نوێ ترو تایبەت ترە. هەم زمانەکەی جیاوازە هەم پێکهاتە و دیالۆگ و کارەکتەر سازیشی . لەم ڕۆمانەدا ئەو زمانە زۆر شیعرییەی ڕۆمانەکانی پێشووی بوونی نییە. ئەو زۆر بێژی و گفتوگۆ دوورو درێژەی پاڵەوانی ڕۆمانەکانی تری هەیان بوو، لەم ڕۆمانەدا بوونی نیە و لێرە کەم ترین دیالۆگ یان مۆنۆلۆگی پاڵەوان دەبیستین. تەنانەت ژمارەی کارەکتەرو گفتوگۆو ڕوبەڕو بوونەوەکانیان کەمترو کاریگەرترە. خوێنەری وردو زیرەک دەتوانێت زۆر زیاتر پەی بەجیاوازییەکان و قوڵی ئەم ڕۆمانە و توانای داهێنەرانەو نوێبونەوەی بەردەوامی نووسەرەکەی بەرێت. دڵنیام خوێنەری زیرەکی ئێران ئەم جارەش پانتایی ئەم داهێنانە مەزنە زیاتر لە خوێنەری لای خۆمان دەدۆزێتەوە. وەک ئاماژەم پێکرد کۆتا نوسخەی وەرگێرانی فارسی دەریاس و لاشەکان لە پاییزادا تەواو بوو، پاشان ناردم بۆ ناشرەکەم و ئەوە چەند مانگە لە چاوەڕوانی مەوڵەتی چاپ دایەوە و هیوادارم تا نەورۆز لە دەزگای سانسۆر دەربچێت و بتوانێت بێ هیچ سانسۆرێک چاپ و بڵاو ببێتەوە.
لۆڤا محەمەد گرووپی نالی بۆ جارێکی دیکە دەستی بە کار و چالاکیەکانی لە بواری هونەردا کردەوە و خەونیانە کەببن بە گرووپی هەر چوار پارچەی کوردستان و خزمەت بە کورردستانی گەورە بکەن. شوان قەرەداغی، هونەرمەند و ئەندامی گرووپەکە سەبارەت بە گرووپی نالی بۆ هاوڵاتی وتى: لە ساڵی ١٩٩٨ لەلایەن کۆمەڵێک هونەرمەند و میوزیکژەنەی شاری هەولێر و ڕەواندوز دامەزراوە، لە دوای ساڵانێک خزمەتکردن، بەڵام ماوەیەک بەهۆی قەیرانی دارایی و کۆمەڵێک کێشەی ناوخۆیی گرووپەکە کارەکانیان ڕاگیرا و وەستان تاوەکو دەستیەکەی کارگێڕی باشتر دیاری بکەن، بەڵام لە ئێستادا گرووپەکە دەستی بە کار و چالاکیەکانی کردوەتەوە. وتیشى: ئەندامانی گرووپەکە لە هونەرمەندانی (سلێمانی و کۆیە و هەولێر) پێکهاتووە، کە تەنها من و هونەرمەند ڕێناس وریای تێداین. چالاکیەکانی گرووپەکە سەرتاسەری کوردستان دەگرێتەوە، کە خۆی دەبینێتەوە لە کۆنسێرت و کلیپ و بەرهەمهێنانی ئەلبووم، کارەکنی گرووپەکە تەنها لە بواری گۆرانی و میوزیکدایە، بە دوو جۆر ستایلیش کاردەکەن کە ئەوانیش فۆلکلۆر و مۆدێلی. شوان باس لە خەونی گرووپەکە دەکات و دەڵێت: خەونی گرووپەکەمانە کە بۆ هەر چوار پارچەی کوردستان کاربکەین و دوور بێت لە ناوچە و ناوچەگەرایەتی و خزمەت بکەین و بیینەوە ناو گۆڕەپانی چالاکیەکان و بەشێوەیەکی جوانتر دەرکەوینەوە.
تاڤگه محه‌مه‌د کورته فیلمى (شمشێری بیابان) بریتییە لە دوایین کاری هونەریی ژمارەیەک هونەرمەندی چەند شارێکی جیاوازی هەرێمی کوردستان، ناوەڕۆکی فیلمەکە دەربارەی مێژووی هاتنی ئایینی ئیسلامە بۆ ئەم ناوچەیە کە سیناریۆ و دەرهێنانی لەلایەن (ڕێباز محەمەد)ەوە بۆ ئەنجام دەراوە و هەریەک لە (پێشەوا ناسح، چۆمان دڵشاد و ڕێباز محەمەد) وەک ئەکتەر بەشدارى تێدا ده‌که‌ن، ئەم بەرهەمە کاری وێنەگرتنی لەلایەن (زانیار فەتاح)ەوە ئەنجام دراوە. (ڕێباز محەمەد) سیناریست و دەرهێنەری کورتە فیلمەکە دەربارەی ناوەڕۆکی فیلمەکە به‌هاوڵاتى ڕاگه‌یاند: "چیرۆکی فیلمەکە باس لە مێژووی هاتنی ئاینی ئیسلام دەکات بۆ ئەم ناوچەیە کە چۆن بە زەبری شمشێر و هەڕەشە و کوشتن، خەڵکیان کردووە بە ئیسلام." وتیشی: "دوای ئەوەی بۆ جاری یەکەم ترەیلەری فیلمەکەمان لە شۆسیال میدیا بڵاو کردەوە، بە چەند شێوەیەکی جیاواز دەربارەی کارەکە پەیوەندیی هەڕەشەئامێزم لەلایەن چەند کەسێکی نەناسراوەوە پێوە کراوە. وتیشى: هەوڵیش دەدەین لە ئاییندەیەکی نزیکدا بەچەند شێوازێکی جیاواز فیلمەکە بڵاو بکەینەوە."
.png)
