شوێنەوارناسەکان دەموچاوی (خوێنمژ)ێکی تەمەن ٤٠٠ ساڵان دروستدەکەنەوە کە داسێکی ئاسنی لە ملدایە

  بەشی پێنجەم وکۆتایی سازدانی:شاخەوان سدیق پرسیار: یەکێک لە تێماکانی کتێبی دڵشکان مەسەلەی کۆچ و دڵشکانە لە منفا دەتوانی ڕونتر باس لە پەیوەندی کۆچ و غەریبی بە مەنفاو دڵشکانەوە بکەیت؟ هەستناکەن بەشێک لە کۆچی کوردان پەیوەندی بە جۆرێک لە دڵشکانەوە هەیە لە هەموو جومگە و پەیوەندیە جیاوازەکانی نیشتمان؟   وەڵام:  بەڵام بۆ وەڵامدانەوەیەکی دروستی ئەم پرسیارە پێویستە سەرەتا چەند دیدێکی تێوری لەسەر دیاردەی کۆچ بە گشتیی بخەمەڕوو، دوای ئەوە ڕوونیبکەمەوە کۆچی کورد بۆ دەرەوەی کوردستان پەیوەندیی بە چییەوە ھەیە؟ دواتریش تێمای کۆچ بە دیاردەی نیگەرانبوون و دڵشکانەوە، گرێیبدەمەوە. وەک دەزانیت من پازدە ساڵێک لەمەوبەر، لە ساڵی ٢٠٠٥ دا، کتێبێکم  لەسەر دیاردەی کۆچکردنی کورد لە سەدەی بیستەمدا بە ناوی ”ناسیۆنالیزم و سەفەر“ەوە بڵاوکردەوە. بەشێک لەوەی لێرەدا دەیڵێم سەرچاوەکەی لەو کتێبەدایە. بۆ قسەکردن لەسەر دیاردەیەکی گرنگیی وەک کۆچکردن، بەر لەھەموو شتێک، پێویستە واز لە ئینشانووسین و قسەی گشتیی و حوکمی نەسەلمێندراو بھێنین و ئەم دیاردەیە لەناو سیاق و ڕەوتی مێژوویی خۆیدا نیشتەجێبکەین. ھیچ شتێک ھێندەی گەڕاندنەوە بۆ مێژوو لە دیاردەی گشتاندن و ئینشانووسی لەسەر دیاردەکان ڕزگارمان ناکات. وەک سەرەتا با لەو ڕاستییە دەستپێبکەین کە کۆچی کورد بۆ دەرەوەی کوردستان، تا کۆتایی ساڵانی شەستی سەدەی بیستەم، ”کۆچێکی تاکەکەسیی“ە. کەسانێکی کەم کوردستان بەجێدەھێڵن و ڕوو لە وڵاتانی دەرەوە دەکەن. لە سەدەی نۆزدەھەمدا، بۆ نموونە، ئێمە کۆچی مەولانا خالید و نالی و حاجی قادری کۆیی و چەند خێزانێکی دەسەڵاتدار دەبینین، کە دوای ڕوخاندنی ئیمارەتەکانیان، ناچاردەکرێن بەرەو ئەستەمبوڵ کۆچ بکەن. ئەم کۆچە جگە لەوەی دیاردەیەکی تاکەکەسییە، ھاوکات کۆچیشە لەناو سنوورەکانی ئەو جوگرافیا ئاینییەدا کە ناوی ”ماڵی ئیسلام“ یان دار الاسلام،ە. لە سەدەی بیستەمدا ئەم کۆچە تاکەکەسییانە بەردەوامدەبن و تا ساڵانی شەستی سەدەکە کۆچی کورد لەوە دەرناچێت کۆچێکی تاکەکەسیی و بچووک و سنووردار بێت. بەڵام ئەم کۆچە تاکەکسییانە چیتر تەنھا لەناو سەرزەمین و جوگرافیای ”ماڵی ئیسلام“دا ڕوونادەن، بەڵکو کۆچێکە بۆ دەرەوەی ئەو جوگرافیا دنییە و ڕووی لە شوێنانەیە کە جارێک پێیدەڵێین ئەوروپا و جارێکی تر خۆرئاوا. لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی بیستەمەوە کۆچکردنی کورد لە ”دیاردەیەکی تاکەکەسیی“ەوە دەگۆڕێت بۆ ”دیاردەیەکی دەستەجەمعیی“، کۆچبەرانیش بە تەنھا نووسەر و ڕۆشنبیر و سیاسیی ڕاکردوو نین، تەنھا ئەم یان ئەو تاکەکەسیش نین بۆ خوێندن و فێربوون وڵاتیان جئھێشتبێت. بەڵکو زۆرینەیان کرێکاری کۆچکردون. لەمەشدا کوردانی تورکیا بەشی شێر، ئەگەر نەڵێم ھەموو بەشەکەیان بەردەکەوێت. ئەم کرێکارە کوردانە بۆ ئەوروپای دوای جەنگی جیھانی دووھەم کۆچدەکەن و لە وڵاتە جیاوازەکانی وەک ئەڵمانیا و ھۆڵەندا و ئەسکەندەنافیدا جێگیر دەبن. ئەگەر لە قۆناغی یەکەمدا پاڵنەرێکی سیاسیی یان مەسەلەی ئاسایشی تاکەکەسیی یان فێربوون لە پشتی کۆچی تاکەکەسەکانەوە بووبێت، ئەوا لە قۆناغی دووھەمدا ئەوەی کرێکارە کوردەکان بەرەو کۆچکردن دەبات، کەمتر پاڵنەری سیاسیی و زیاتر پاڵنەری ئابوریی و گەڕانە بەدوای ژیان و گوزەرانێکی باشتردا. زۆربەشیان وەک ”کرێکاری تورک“ بەرەو ئەوروپا کۆچ دەکەن و لەو وڵاتانەشدا وەکو تورک ناونوسکراون، بەڵام لە ساڵانی ھەشتا و نەوەددا پارتی کرێکارانی کوردستان، پەکەکە، ئەم کوردە بە تورککراوانە دەکاتەوە بە کورد و دەیانگۆڕێت بۆ بەشێکی چالاکی ئەو دیاردە سیاسییە ئاڵۆز و فرەڕەھەندەی ناوی ”ناسیۆنالیزمی دوورمەودا“یە. لە پەیوەندیدا بە کوردانی باشورەوە شەپۆلێکی بچوک لە کۆچ لە دوای شکست و کەوتنی شۆڕش لە ساڵی ١٩٧٥ دا دەستپێدەکات، ئەمانە وەک پەناھەندەی سیاسیی دەگەنە ئەوروپا، بەڵام لەھەمانکاتدا ھەندێک لە کۆچبەری تری باشور لەدەرەوە و بە مەبەستی بەرپاکردنەوەی شۆڕش بۆ کوردستان، دەگەڕێنەوە.  کوردانی ئێرانیش لە ساڵانی دوای شۆڕشی ئێرانی و دوای پەلامارەکانی جمھوری ئیسلامی بۆ کوردستان لە ساڵانی ھەشتادا  بەرە و دەرەوە کۆچدەکەن. لە دوای ھێرش و وێرانکارییەکانی ئەنفال و بەتایبەتی لە ساڵانی نەوەد و دونیای دوای ڕاپەڕیندا، ژمارەی کۆچبەرانی کوردی باشور بە خێرایی زیاددەکات و کۆچی ئەوانیش دەگۆڕێت بۆ دیاردەیەکی دەستەجەمعیی. ئەوەی شوێنی سەرنجە ئەوەیە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا زیاد لە نەوەیەک لە یەککاتدا و بەیەکەوە کۆچ دەکەن. لە خێزانێکدا باپیرە و داپیرەوە و باوک و دایک و منداڵەکان بەیەکەوە کۆچدەکەن و بەیەکەوە دەبن بە کۆچبەر.  وەک وتم لە کتێبی ”ناسیۆنالیزم و سەفەر“ دا  بەشی زۆری ئەم مەسەلانە باسکراون و دەرکەوتە سیاسیی و دینیی و فەرھەنگیی و پراکتیکیی شیکرونەتەوە. لە ئێستادا ژمارەی کۆچبەرانی کورد لە ئەوروپادا لە ٢ ملیۆن کۆچبەر نزیکدەبێەتوە کە زۆرینەی ھەرە زۆریان کرێکارە کۆچبەرەکانی کوردستانی تورکیان. ئەوانەش کە وەک پەناھەندەی سیاسیی و ئینسانیی کۆچیان کردوە ژمارەکەیان زۆر کەمترە و لە چەند سەد ھەزار کۆچبەرێک تێپەڕناکات. بەڵام بۆ ئەوەی زیادەڕۆیی نەکەین و وانەزانین تەنھا کورد وڵاتی خۆی بەجێھێشتوە و لەسەر ئەو بنەمایەش قسەی نەسەلمێندراو بکەین، با سەیرێکی دیاردەی کۆچکردن لە دونیای ئەمڕۆدا بکەین. لە ئێستادا کەم وڵات ھەیە کۆچبەری نەبێت، کەم میلەتی دونیا ھەیە خاوەنی دیاسپۆرای تایبەت نەبێت، کە بە وڵات و بەشە جیاوازەکانی جیھاندا بڵاو نەبووبنەوە. بە پێی ئامارەکان لە ساڵی ١٩٩٠ دا نزیکەی ١٥٠ ملیۆن کۆچبەر لە دونیادا بوونی ھەبووە، بەڵام لە ئێستادا، لە دەیەی دووھەمی سەدەی بیست و یەکەمدا، ئەم ژمارەیە بۆ ٢٤٠ ملیۆن مرۆڤ بەرزبۆتەوە. ئەم ژمارە گەورەیە وەک ووتم تەنھا نزیکەی ٢ ملیۆنی کوردە و زۆربەی ھەرەزۆریشی کرێکاری کۆچکردوە. ئەمە نیشانمان ئەدات کە کۆچی کورد بەشێکی بچووکە لە دیاردەیەکی گلۆباڵی و جیھانیی کە ئەمڕۆکە لە جیھاندا ئامادەیە. ئەگەر بپرسین ئایا ئاکاری سەرەکیی ئەو کۆچبەرە کوردانە چییە؟ بیرکردنەوەیەکی سادە و نیمچە میتۆدیش بەو دەرەنجامە سادەیەمان دەگەینێت کە ناتوانین گشتگیریی بکەین. ناتوانین بڵێین کۆچبەری کورد کۆچبەرێکی ”یاخیگەر“ و ”شۆڕشگێڕ“ە و کۆچ لەلای ئەو ”یاخیبوونێكی ڕەمزیی“ و ”جۆرە شۆڕشێكی ناوەكیی“ە بەرامبەر بە ”ھەموو کۆمەڵگا“. ئەم جۆرە گشتگیریە جگە لەوەی تەواو ھەڵە و ناڕاستە و ھیچ شتێک نایبەتاوە ناو مێژووی کۆچکردنی کورد بەو شێوەیەی باسمکرد، ھاوکات نرخی ئەم جۆرە قسانە لە نرخی ئینشانووسییەکی بێبنەما زیاتر نییە. وەک ووتم زۆرینەی ھەرەزۆری کۆچبەرانی کورد کرێکاری کۆچکردون و ئەوەی کردونی بە کۆچبەر ”یاخیبوونی ڕەمزیی“ و ”ناڕەمزیی“ نەبووە و نییە، بەڵکو پاڵنەری ئابوریی و گەڕان بەدوای ژیانێکی باشتردا بۆ خۆیان و خێزانەکانیان بووە. لەم ئاستەدا کۆچکردنی کورد، وەک کۆچی زۆربەی میلەتانی دونیا، کۆچکردنە بە مەبەستی گەڕان بەدوای ژیانێکی باشتر و ئاسانتر و ھێمنتردا. ئەوەی پۆڵەندیەک یان میسریەک یان مەغریبیەک یان تورکێک بەرەو کۆچکردن دەبات و بردوە، ھەمان ئەو ھۆکارەیە کوردێکی تورکیای بەرەو کۆچکردن بردوە. ئەوانەشی کە پەناھەندەن، وەک وتم بە ژمارە زۆر زۆر کەمترن لە کرێکارە کۆچکردوەکان، کۆچەکەیان کەمەکێک ئاڵۆزترە. لای بڕێک لەمانە، لای ھەمووان نا، لە پاڵ پاڵنەری ئابوریدا، پاڵنەری سیاسیی و دینیی و ھەندێکجار ئەخلاقییش، ئامادەیە. ھەندێک لەمانە ئەوەی بە پلەی یەکەم دەیانجوڵێنێت تەنھا گەڕان نییە بەدوای ژیانێکی مادیی و ئابوریی باشتردا بۆ خۆیان و ماڵ و منداڵەکانیان، گەرچی ئەمە ھەمیشە ڕۆڵێک ھەر دەبینێت، بەڵکو ڕاکردنە لە دەستی ڕاونان و گرتن و کوشتن. لە ڕووی تیوریشەوە کۆچ چەندە دەرەنجامی ھەڵاتن و بەجێھێشتنی ”شوێن“ێکە، ھێندەش ڕۆیشتن و ڕاکردنە بەرەو ”شوێن“ێکی تر. لەو ئەدەبیاتە زۆرەدا کە لەسەر دیاردەی کۆچکردن نووسراوە ئەم دوو ھۆکارە لەیەکتری دانابڕدرێن و پەیوەندییەکی پتەویان بەیەکەوە ھەیە. یەکەمیان ”پاڵ“ بە مرۆڤەوە دەنێت بۆئەوەی بڕوات و کۆچبکات، دووھەمیان مرۆڤ ”ڕادەکێشێت“ بۆ کۆچکردن. ڕەگوڕیشەی یەکەمیان لەناو ئەو جێگەیەدایە کە ناوی نیشتیمان و زادگایە، بەڵای ئەوی تریان لەناو ئەو شوێنەدایە کە بەرەوڕووی کۆچدەکرێت. ئەمە وادەکات کۆچ ھەرگیز کورتنەکرێتەوە تەنھا بۆ ڕاکردن لە ”شوێن“ێک، بەڵکو پابەستە بە ڕاکردنیشەوە بەرەو ”شوێن“ێکی دیکە. لە شەستەکانی سەدەی بیستەمەوە کۆچی کورد و کۆچی زۆرێک لە میلەتانی تر ”ڕۆیشتنە بەرەو“ ئەوروپا، بەرەو شوێنێک کە لە خەیاڵی زۆرینەی کۆچبەراندا ئاکارێکی یۆتۆپی و نیمچە یۆتۆپی ھەیە و وەک مۆدێلێکی سەرکەوتو بۆ بەختەوەریی و وەدیھێنانی خەون و چاوەڕوانییەکانی تاکەکەس لە خۆی و لە ژیان، وێنادەکرێت. ھەموو کورتکردنەوەیەکی دیاردەی کۆچکردن تەنھا بۆ ئەو ھۆکارانەی وا لە مرۆڤ دەکەن ”شوێن“ێک بەجێبھێڵێت ھەڵەیەکی گەورەیە و پەیوەندیی بەھەر شتێکەوە ھەبێت پەیوەندیی بە دیاردەی کۆچکردنی ژمارەیەکی گەورەی کۆچبەرانی سەدەی بیستەمەوە نییە. ”ھێزی پاڵنان“ بەرەو کۆچکردن لە ”ناوەوە“ و ”ھێزی ڕاکێشان“ لە ”دەرەوە“، ھەردووکیان دوو میکانیزمی بەھێز و بنەڕەتیی کۆچکردنن لە دونیای ئەمڕۆدا.  من لە زیاد لە نووسنێکدا ھۆکاری کۆچکردنم لە ”ئاستی ناوەکیی“دا بە فەشەلی پرۆژەی دروستکردنی ”نیشتیمان“ەوە گرێداوە، بە نائومێدبوونی مرۆڤەوە لەوەی ”جوگرافیایەکی ئەتنی ڕووت“ بگۆڕێت بۆ ”نیشتیمانێک ئازاد“. یبێگومان نیشتمان بەو مانایانەی لەسەردەمی ماکیاڤیلی و ئیمانۆێل کانتەوە باسدەکرێت. نیشتیمان وەک شوێنێک گرێدراو بە ماف و ڕێز و ئازادییەوە. کۆچبەری کود کۆچبەرێکی دڵشکاو و نیگەرانە، نیشتیمانێکی ھەیە کە نیشتیمان نییە- لەم نیشتیمانەدا شتێک بەناوی ماف و بەناوی نرخ و بەناوی بەھاوە بۆ مرۆڤ وەک نرخێکی ئەبستراکت بوونی نییە، بەڵام سەرەڕای ئەم ڕاستییە سادانە ئەم کۆچبەرە کۆچبەرێکی ”یاخیگەر“ و ”شۆڕشگێڕ“ نییە، نە خاوەنی ”یاخیبوونێكی ڕەمزیی“ە و نە ھەڵگری”جۆرە شۆڕشێكی ناوەكیی“ە بەرامبەر بە ”ھەموو کۆمەڵگا“، تەنانەت بەرامبەر بە ”چین“ و ”توێژ“ و ”دەسەڵاتێک“یش. زۆرینەی ھەرەزۆری کۆچبەران ئەو دونیایەی بەجێیدەھێڵن، ئەو کۆمەڵگایەی کە لێیدەردەچن و ئەو فۆرمی پەیوەندیی و کولتورەی لە وڵاتەکەیاندا ئامادەیە، لە شوێنە تازەکانی ژیانیاندا بەرھەمیاندەھێننەوە و بە زیندوویی ڕایاندەگرن. زۆربەی ئەو بونیاد و ئەخلاقیات و ھەڵسوکەوتە باڵادەستانەی وڵاتەکەیان بەرھەمدەھێننەوە و ھەمان داخرانی کولتوریی و ئەخلاقیی و ڕەمزیی لەگەڵ خۆیاندا بۆ ئەو شوێنەی کۆچی بۆدەکەن، دەبەن. ئەوانەی کە دینین ڕوودەکەنەوە مزگەوتەکانی ناو مەنفا، کە زۆرجار مەلا سەلەفییە تورک و عەرەبە وەھابییەکان بەڕێوەی دەبەن. ھەندێکیان دەچنە ئۆفیسی تەلەفیزیۆن و ڕۆژنامە حیزبییەکانەوە و لەوێدا وەک پیاوانێک لە خزمەتی حیزبدا و لە دووری ھەزاران کیلۆمەترەوە کاردەکەن. ھەندێکی تریان لە ھەمان دووریەوە بۆ بەدناوترین ڕۆژنامە حیزبییەکانی کوردستان دەنووسن و ڕەوایەتی بەو میدیا وێرانە ئەدەن کە سەرجەمی فەزا جیاوازەکانی کوردستانی پیسکردوە. ئەوانەیان کە ژنکوژبوون وەک ژنکوژ دەمێننەوە و ئەوانەشیان کە پاتریارکبوون لەدوای کۆچکردنیانەوە پاتریارکبوونیان بەچەندان شێوە زیاددەکات. ھەیانە بە ھەمان لۆژیکی وڵات تونوتیژیی بەرامبەر بە منداڵەکانیان بەکاردەھێنن، ژیانی ژنەکان و کچەکانیان تاڵ دەکەن، بەھاکانی پیاوبوونێکی تەواو ناشیرین درێژەپێئەدەن و دەسەپێنن، بۆیە زۆرجار ھاوسەر و منداڵەکانیان لەدەستیان ھەڵدێن و دادگاکانیان لێدەگرن. ھەیانە تەنانەت ناھێڵن ھاوسەرەکان و کچەکانیان جلوبەرگێک لەبەربکەن لەگەڵ زەوق و ڕوانینی تەقلیدیی و کۆنەپارێزی ئەواندا  نەگونجێت. لە ڕاستیدا کۆچ لە زۆر ئاستدا و لە دۆخی ژمارەیەکی گەورە لە کۆچبەراندا دەبێتە سەرزەمینێک بۆ چەکەرەکردن و گەورەبوونی کۆنەپارێزییەکی داخراوتری ئەخلاقیی و کولتوریی و دینیی و سیاسیی، کە زۆرجار لەوەی لە نیشتیمان خۆیدا ھەیە خراپترە. ژمارەی ئەو کۆچبەرانەی لە دوای کۆچەوە دەچنە ڕیزەکانی داعشەوە، یان ئەوانەی لە ئەوروپادا ژنەکان و کچەکانیان دەکوژن، یان ئەوانەی ھەموو یارییە ناشیرینەکانی کۆمەڵگا لەگەڵ خۆیاندا دەبەن، ئەوەمان نیشانئەدات ئەم ”یاخیگەر“ و ”شۆڕشگێڕ“ە گریمانکراوە چەند دروستکراوێکی ئینشایی ساختە و ناڕاست و بێبنەمایە. لە ڕاستیدا زۆرینەی کۆچبەران ھەرچییەک بن یاخیگەر نین، نە یاخیگەریی رەمزیی و نە یاخیگەرێکی ناڕەمزیی، کۆچکردنیشیان پەیوەندیی بەرھە شتێکەوە ھەبێت پەیوەندیی بە یاخیبوونەوە نییە.  ئەم بە ڕۆمانسیکردن و بە پاڵەوانکردنەی کۆچبەر تەنھا ھەڵەیەکی فیکریی و میتۆدیی نییە، بەڵکو خواستی دروستکردنی پاڵەوان و یاخیگەرێکی وەھمی ئاراستەی دەکات، لە شوێنێکدا کە یاخیگەریی تێدانییە. بێگومان ئەم قسانە مانای ئەوە نییە کە تاک و تەرا کۆچبەر ھەبێت وەک یاخیگەرێک ڕابکەن و لە دەرەوەشدا وەک یاخیگەر دەژین، بەڵام ژمارەی ئەمانە نەک زۆر زۆر کەم و لاوەکییە، بەڵکو تەواو دەگمەنە. بێگومان ئەم تراژدیا تازەیەی کۆچ دیسانەوە سەرچاوەی نیگەرانییەکی گەورەیە، نیگەرانییەک کە دەشێت شیعر وەک بێماڵیی و وەک وونبوون و وەک کەوتنە دەرەوەی ھەموو پەیوەندییەکی مانادار ببینێت و مامەڵەی بکات. لە دۆخی شەخسی مندا کۆچ لەدوا لێکدانەوەیدا ئەزموونی لەدەستدان و جێھێشتن و تەنھاکەوتنە، فۆرمێکی ڕادیکاڵیی بێماڵییە، ئەوەی لەناو ”کتێبی دڵشکان“دا ئامادەیە ئەم ئەزموونی بەجێمان و لەدەستدانەیە. ئەزموونی تەنھاییەک کە بڕێک لە ئازادیی و بڕێک لە ڕەشبینی دەبەخشێت. پرسیاری شیعر ئەوەیە چی لەو ئازادییە و چی لەو ڕەشبینییە دەکات و چ فۆرمێکی مرۆڤبوونیان لێدروستدەکات؟  

ئامادەکردنى: تاڤگە محەمەد گروپی شانۆی گۆدۆ لە درێژەى زنجیرە بڵاوکراوەکانیدا یەکەمین کتێبى شانۆییى بڵاودەکاتەوە، کتیبَبەکە پێکهاتووە لە سێ شانۆنامەى نوسەر (دانا ڕەئووف) کە لە شێوەى سێینەدا نوسیونى، واتە کۆی کەش و بابەتى هەرسێکیان پێکەوە هاوبەشن و هاوکات هەریەکێکیشیان دەکرێت بە تەنیا مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. بڕیارە ئەم کتێبە لە مانکى سێی ئەمساڵدا بڵاودەبێتەوە. دەربارەى ئەم کتێبە نوسەرو شانۆکار(دانا ڕەئووف) تایبەت بە هاوڵاتى وتى: سەرەتا، کە (من و تۆ لەگەڵ با دا)م نووسی، بە بەشی دووەمی ئەو دەقە (دەتدەمە دەست با) دەستی پێکرد و هیچ پلانێکم نەبوو، بۆ دوو بەشەکەی تری. ڕەوشی ژیان و بارودۆخێکی تایبەتی خۆم و گفتوگۆی نێوان من و هەندێک لە برادەرەکانم، بیرۆکەی نووسینی دوو بەشەکەی تری لا دروست کردم. کە تەواویشم کرد، هەستم دەکرد، هێشتا تەواو نەبووە و لەم بیرکردنەوەیەدا، بە تایبەتی لە ژیانی ئەو دوو کارەکتەرە (ژن و پیاو)ەکە، ئافرەتەکەم بە تەنها لە ژوورەکەدا و لەبەر پەنجەرەکەدا بینی. بەم شێوەیە بەشی کۆتایی ئەو دەقە (بە تەنیا لەگەڵ با-دا)، کە تەنها لاپەرەیەکی بچووکە، لە دایک بوو. دوای چەندان مانگ، دوو دەقی ترم نووسی (ئەو خۆشەویستییە هەر ڕۆژەی پارچەیەکم دەبات) و (ژنی سەر جۆلانەکە)، کە بە شێوەیەک لە شێوەکان بە شێکی تری ژیانی ئەو دوو کارەکتەرەیە، بەڵام لە دەرەوەی زەمەنی ئەو چل ساڵەی لە (من و تۆ لەگەڵ با دا)یە. بەم شێوەیە (من و تۆ لەگەڵ با دا) بوو بە سێینەیەک و ئێستا لە ژێر ناوی (بێ ئەوەی هەستی پێ بکەین، تاریک داهات!) کۆ بوونەتەوە. ئەم دەقانە، لە ڕووی زمان و تەکنیک و دراماتۆرگی و ڕۆنانی درامییەوە، بە شانۆی کوردی نامۆن و دەتوانم بڵێم بۆ ئەزموونی نووسینی دەقی شانۆنامەی کوردی تازەن.

لۆڤا محەمەد تیپی شانۆیی هاوڕێیانی گەزیزە، شانۆگەری (دکتۆر فاوست) لە شاری سلێمانی نمایش دەکەن و شادی ئارام ڕۆڵی سەرەکی تێدا دەگێڕێت. شانۆیی دكتۆر فاوست دەرھێنان و دەقئاوێزانی (رێباز محەمەد جەزایە)و نوێترین به‌رهه‌می تیپی شانۆی هاورێیانی گه‌زیزه‌یە، بڕیارە‌ لە ٢١ تاکو ٢٨ی ئەم مانگە لە هۆڵی ڕۆشنبیری سلێمانی نمایش بکرێت. شه‌هێن سابیر، به‌رپرسی راگه‌یاندنی تیپی شانۆی هاورێیانی گه‌زیزه‌، بە هاوڵاتی ڕاگەیاند: شادی ئارام دوای دوو ساڵ له‌ڕاگرتنی كاره‌ هونه‌رییه‌كانی، له‌شانۆیی (دكتۆر فاوست) به‌كاراكته‌ری (مارگرێت – كچه‌ قه‌ره‌چ) كه‌ خولیای ناوبانگ و ده‌ركه‌وتنی هه‌یه‌و ده‌یه‌وێت ببێت به‌ئه‌ستێره‌ ده‌رده‌كه‌وێته‌وه‌. شەهێن، دەشڵێت: له‌و شانۆییه‌دا كه‌ به‌مزوانه‌ نمایش ده‌كرێت، هه‌ریه‌ك له‌ (دكتۆر سه‌ردار، لینا عوسمان ، شادی ئارام، گلێنه‌ حه‌مه‌ عه‌لی، محه‌مه‌د تاهیر، سه‌نگه‌ر محمد، ئه‌ژده‌ر سازگار، محه‌مه‌د حه‌سه‌ن) وه‌ك ئه‌كته‌ر رۆڵ ده‌بینن. ئاماژەی بەوەشدا: شادی جیاواز له‌ئه‌زمونه‌كانی ڕابردووی، ماوه‌ی دوو مانگه‌ سه‌رقاڵی پرۆڤه‌یه‌ و ده‌ڵێت، له‌م ئه‌زموونه‌دا جگه‌ له‌جیاوازی كاركردن، سه‌رله‌نوێ تازه‌بوونه‌وه‌و و وه‌رگرتن و فێربوونی شتی تازه‌بوو له‌ ڕووی نواندن و په‌یوه‌ندی ئه‌كته‌ر به‌ چیرۆكی ده‌قەوە. ‎    

له‌ عه‌ره‌بیه‌وه‌: شوان ئەحمەد *کەی و لە کوێ‌ محەمەد شوکریت ناسی؟ -ڕۆژێکیان ئێدوارد ڕۆدێتی نوسەر، هات بۆماڵمان و پێی وتم: (نوسەرێکی گەنجی بەهرەمەندی مەغریبی دەناسم و پێویستە تۆش بیناسیت). چەند ڕۆژێک دوای ئەوە ئێدوارد خۆی بەماڵداکردو محەمەد شوکریشی لەگەڵدابوو. ئەوکات شوکری شانۆنامەو کورتە چیرۆکی دەنوسی. تێکستێکیم تەرجەمەکردو  تێکستەکەش کورتە چیرۆکێک بوو. ناردم بۆ دانییل هاڵبرن تالە گۆڤاری Antaeus   بڵاو بکرێتەوەو ئەوە بوو بڵاوکرایەوە. سەروەختێک پیتەر ئۆین هات بۆ تەنجە، ئەو ژمارەیەی گۆڤاری Antaeus داێ‌ و زۆری بەدڵ بوو. پێی وتم: (ئەم تێکستە جوانە و دەمەوێت نوسەرەکەی ببینم)، وتم (باشە). شوکریم لەگەڵ خۆمدا برد بۆ ئوتێل (ڤیلا دوفرانس)، ئاخر پیتەر ئۆین لەوێ‌ دابەزیبوو. لەنزیک مەلەوانگەی ئوتێلەکە دانیشتبوین، پیتەر ئۆین بە محەمەد شوکری وت: (دەقەکەتم زۆر بەدڵ بوو)، دوای ئەوە وتی: (ئایا ئەوە سەرەتای ڕۆمانێکە). شوکریش دەستبەجێ‌، بێ‌ ئەوەی دابمێنێ‌ وەڵامی (بەبەڵێ‌)دایەوە. ئەوەی وتی ڕاست نەبوو، ئاخر دەقەکە هەر کورتە چیرۆکێک بوو. پیتەر ئۆین وتی: (دەمەوێت بەشەکانی دیکەشم دەست کەوێت، ڕوداوەکانی دواتری چین؟ گەر پێت خۆش بێت، دەتوانین هەر ئێستا گرێ‌ بەستێ‌ بکەین). لە گیرفانیدا گرێبەستێکی دەرهێنا، ئاخر ئەوە پیشەی بوو. شوکریش زۆر دڵخۆش بوو، واژۆی لەسەرکردو وتی (چاکە). دواتر پیتەر ئۆین ڕویکردە من و وتی: (ڕۆمانەکەی وەردەگێڕێت؟)، منیش وتم: (وادەکەم). پاشان من و شوکری دەستمان بەقسەکردو ڕێکەوتین لەسەر دەسکەوت و پاداشتی وەرگێڕانی ڕۆمانەکە. ڕێکەوتین لەسەرئەوەی، داهاتەکەی بەنیوەیی بەش بکەین. ئەوەی شوکری دەینوسی وەرم دەگێڕا. سەرەتا کە وەڵامی پرسیارەکەی پیتەر ئۆینی دایەوە، نەمدەزانی درۆ دەکات. وامدەزانی ئەو دەقەی بڵاوی کردۆتەوە، بەشێکە لە کتێبێک. بەڵام ئەوە ڕاست نەبوو، ئاخر ئەو هیچ شتێکی نەنوسی بوو، بەڵکو دوای واژۆکردنی گرێبەستەکە دەستی بەنوسینی کرد. هەموو ڕۆژێک سەردانی دەکردم. بەزمانی عەرەبی و بەپیتێکی درشت دەینوسی. هەموو ڕۆژێک دوو لاپەڕەی گەورەی دەنوسی و لە تەرجەمەکردنی ئەو دوو لاپەڕەیەشدا کۆمەکی کردم، چونکە من پێشوەختە ئاگادارم کردبووەوە لەوەی، من عەرەبی فوسحا نازانم.. ئاخر ئەو پێی وتم کەوا تێکستەکەی بەقەواعیدی دەنوسێت، نەک بەجڵفە. منیش وتم: (باشە ڕازیم) کەدەستمان بەتەرجەمە دەکرد، مانای هەر ڕستەیەکی بە ئیسپانی و هەندێ‌ جاریش بەفەرەنسی بۆ ڕونکردمەوەو گەر پەیوەندی بە گفتوگۆشەوە هەبوایە، ئەوا بە جڵفە تێیدەگەیاندم. ئابەو شێوازە سەیرە (نانی ڕووت)مان هێنایە بەرهەم. لای خۆمەوە هەوڵێکی زۆرم بەخەرجدا تا ئەو مانایانەی ئەو مەبەستی بوو، بگوازمەوە بۆ زمانی ئینگلیزی و شوکریش مکوڕ بوو لەسەر ئەوە. بیرمە ئەوکات و دواتریش، شوکری ئالەوێدا (ئاماژە بۆ هۆڵی خانووەکەی دەکات)، ڤۆدگای دەخواردەوە. ئەو ڤۆدگایەش کابرایەکی ڕوسی بۆی دەهێنام ناوی ڤیکتۆربوو. ئەو کابرایە کوڕێکی هەبوو هەر زۆر سەیربوو. کەسێکی ئاسایی نەبوو. ناتەواوبوو. ماوەیەک  لە شێتخانە مابووەوە. کەلێرەش بوون سەردانی بەشی دەرونی نەخۆشخانەی تەنجەیان کردبوو. ڤیکتۆر کە ئەو ڤۆدگایەی بۆدەهێنام، کۆچی دایکرد. ژمارەیەکی زۆر قاپە ڤۆدگای بۆ هێنام و لە کەشتیەکی ڕوسیادا خاوەنی ( هەرزاڵێک )بوو. بەدەوری دەریای سپی ناوەڕاستدا دەسوڕایەوەو دەچوو بۆ دورگەکانی جەعفەریەش. ڤیکتۆ دەیتوانی بەنرخێکی هەرزان ڤۆدگای دەست کەوێت. هەم لەبەرئەوەی کەشتیەکە ڕوسی بوو، هەم  لەبەرئەوەشی خۆشی خەڵکی ڕوسیابوو، هەرچەندە بووبووە خاوەنی ڕەگەزنامەی ئەمریکیش. هەرگیز ناوی ڕاستەقینەی خۆی پێنەوتم، بەڵام فلیپ (ڕایمی موزسیان و هاوڕێی پۆڵ پۆڵز بووە)، دەیناسی و ناوی ڕاستەقینەی کرۆبکۆف  kyopkoff بوو. هەموو ئەو قاپە ڤۆدگایانەی هێنابوونی بۆ ئێرە، محەمەد شوکری خواردنیەوە. دیارە بەلایەوە زۆر خۆش و بەتام بووە. چەندین جار ئالێرەدا پاڵ دەکەوت و توانای لەسەرپێ‌ وەستان و ڕۆشتنی نەدەماو خەوی لێدەکەوت. میوانەکانم هەمویان دەربارەی شوکری دەیانوت: (ئای ئەوە کابرا مەستەکە هاتەوە) ناوی سەرخۆشیان لێنابوو، چونکە بەردەوام مەست و خومار- سەکران بوو- (پۆڵ بۆڵز بەعەرەبی وادەڵێت). وەک هەموو سەرخۆشێکیش، خەڵک و خوای جاڕس دەکرد. ئەوانەی مەست و خومارن، هەمیشە کەسانێکی بەدفەساڵن، لەبەرئەوەی ئۆغرو مەنتیقی نین. بێئاگان لەوەی چی دەکەن. بۆیە هەڵسوکەوتکردن لەتەکیاندا زەحمەتە. چەندین جار سەری داویەتی بە دیوار و دەرگا و مێزدا.   *ئەڵبەتە چەند تێکستێکی محەمەد شوکریت وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی، ئەو چیرۆکانەت بیردێتەوە کە بەرلەوەی (نانی ڕووت) وەربگێڕیت کردبونت بە ئینگلیزی، بەتایبەت ئەوەی لەنێو کتێبەی (پێنچ نیگا1974)دا بڵاوکراوەتەوە؟   -بەڵێ‌ بیرم ماوە و دەتوانم ناوی چیرۆکی (بشیر حیا أو میتا) بێنم.   *ئەو چیرۆکانە چۆن هەڵدەسەنگێنێت؟ ئایا وێنەیەکی دیاریکراو لەبارەی وڵاتێکی دیاریکراوەوە (مەغریب) نیشان دەدات؟ -بەڵێ‌، لەوباوەڕەدام. بەدڵنیاییەوە. من محەمەد شوکری وەک نوسەرێکی ڕیالیستی دەناسم. ئەو حەزبەوە دەکات واقیع بەرهەم بێنێتەوەو پێموایە جۆری ئەو واقیعەشی ئەو خۆی لەقەرەی دەدات، واقیعی کۆمەڵایەتیە. کەواتە پێویستە وەک هەقیقەتگەلێگ مامەڵەیان لەگەڵدا بکەم. بەتایبەت کە شوکری لە نوسینەکانیدا، جڵەو بۆ ئەندێشەی شل ناکات و گەربیشی کات، ئەوا بەکەمی ئەوکارە دەکات. تێکڕای نوسینەکانی محەمەد شوکری ، ئەدەبی بایۆگرافییە.   *مەبەستت ئەوەیە جۆرێکە لە بیرەوەری؟ -بەڵێ‌.   *واتە شتگەلێک کە شوکری بینیویەتی، یاخود بیستویەتی؟ -بێگومان. سەرجەم بابەتەکانی (نانی ڕووت)، پەیوەندییان بە یادەوەری و بیروەریەوە هەیە. سەر بەو ڕەگەزە ئەدەبیە بەربڵاوەن کە پێیدەڵێن بایۆگرافیا.   *تۆ باس لە ئامادەگیەکی کەم و تەنکی ئەندێشە، یاخود هەر نەبوونی لە نوسینەکانی محەمەد شوکریدا دەکەیت. وەلێ‌ من پێموایە لە (نانی ڕووت)دا ئاستێکی دیاریکراو لە ئەندێشە بونی هەیە، لەبەرئەوەی لەبنەڕەتدا تێکستەکە ڕووی لە جەماوەرێکی خۆرئاواییە کە ئاسۆی چاوەڕوانی، جیاوازترە لە ئاسۆی چاوەڕوانی جەماوەری عەرەب.  ڕوکردنە ئەو جەماوەرەش، پێویستی بەوەیە نوسەرەکەی بزانێت لە کتێبەکەیدا باس لەچی دەکات و دەست بۆچی دەبات. بۆیە دەبێت لانی کەمی سیحرو سەرسامی بۆ فەراهەم بکات. ئایا ئەم کتێبە (واتە نانی ڕووت)، دوای ئەوە نەنوسراوە کە محەمەد شوکری واژۆی گرێبەستێک لەگەڵ بڵاوکارێکی بیانیدا دەکات و بڵاوکارەکەش پێداگیری دەکات لەسەر ئەوەی، دەبێت کتێبەکەی هاوشێوەی کتێبەکەی (ئەلعەرەبی ئەلعەیاشی) بێت؟ -زۆرێک لە مەغریبییەکان هەمان شت دەڵێن. وەلێ‌ شوکری دەیەوێت سەرنجی کێ‌ بۆلای خۆی ڕابکێشێت؟ بێگومان سەرنجی من نا (پێدەکەنێت). ئەڵبەتە ئەو زۆر باسی سێکس دەکات و سێکسیش بابەتێکی زۆر نایابەو لە خۆرئاوا حەزی پێدەکەن. من دەزانم شوکری زۆر چاک ئاگاداری ئەوشتانەبووە (لەبەرئەوەی پیتەر ئۆربن حەزی بە کتێبێک بوو، لەشێوەی کتێبەکەی ئەلعەیاشی). ئاخر خۆ شوکری کابرایەکی گژۆژە نەبوو. هەندێجار هەست دەکەین کەسێکی کاڵفام بووبێت، بەڵام وانەبووە. لەو بڕوایەدام هەڵوێستی لە ئەدەب هەڵوێستێکی خۆرئاواییانە بووە، زیاتر لەوەی هەڵوێستێکی عەرەبی یان مەغریبی بووبێت. نوسینی نوسەرانی ڕوسیا و فەرەنسای خوێندبووەوە. من ئەو هەوڵەیم بەلاوە باش بوو، چونکە ئەوە زیاتر دەیکردە کارەکتەرێکی جیهانی، لەوەی بهاتبایە تەنها هەر دەربارەی فاس یان دەربارەی ژیان لەبەشە کۆنەکەی تەنجە بینوسیایە. محەمەد شوکری دەربارەی ئەو شتانە دەینوسی کە خۆرئاواییەکان حەزیان پێدەکرد، یاخود لەگەڵ چەشەی ئەم سەردەمەی ئێستای خۆرئاوادا دەگونجان. سەرباری ئەوەی خۆرئاوا بۆخۆی دنیایەکی زۆر گەورەیە. شوکری هەمیشە ئەو هەستەی هەبووە کە ئەدەب لە جیهانی عەرەبیدا بونی نییە. بەلای ئەوەوە ئەدەبی ڕاستەقینە، لەدەرەوەی سنوری وڵاتانی عەرەبیدا بونی هەبووە . یەکێک بووە لەوانەی بەوپەڕی ڕاشکاویەوە قسەی کردووە، چونکە نوسەران لەوڵاتانی عەرەبیدا، ناتوانن هەموو ئەوشتانە باس بکەن کە بەسەریاندا هاتووە. پێودانگ و نۆرم و بەهای زۆر دۆگما هەن و دەرچون لەوانەش، ڕووبەڕووی ڕەخنەی هەموولایەکمان دەکاتەوە. واتە لەلایەن هەموو عەرەبەوە ڕەخنەباران دەکرێین. بەڵام شوکری بوێری نواندو باسی لەشتگەلێک کرد کە لەڕاستیدا، لە وڵاتی عەرەبیدا زۆر قسەیان لەبارەوە ناکرێت. شوکری پڕکێشی کردو نەترسا (پێدەکەنێت)

* له‌دیدارێکدا و له‌وه‌ڵامى پرسیارێکدا ده‌رباره‌ى خۆت، ده‌ڵیَيت (کورد بوون گه‌وره‌ترین دڵشکانى منه‌) یان دڵشکان، قه‌ده‌رى مرۆڤى کورده‌، ده‌توانى په‌یوه‌ندى دڵشکان و کوردبوون له‌شیعردام بۆ ڕون بکه‌یته‌وه‌؟ ئه‌ده‌بیات یان شیعر تا چه‌ند ده‌توانێت ته‌عبیر له‌قه‌ده‌رى دڵشکانى نه‌ته‌وه‌یه‌ک بکات؟ مەریوان وریا قانع: کوردبوون دۆخێکی تایبەتیی مرۆڤبوونە لەناو مێژووی سەدەی بیستەمی ناوچەکە و جیھاندا. لەم سەدەیەدا مێژووی ناوچەکە گۆڕانێکی گەورە و ھەمەلایەنی بەسەردا دێت. لە پێش ھەمووانیشەوە گۆڕانی چەمکەکانی شوێن، شوناس، مێژوو، خود، زمان، ماف، خەون، ھتد.... ئەم چەمکانە لەم سەدەیەدا مانای تازە وەردەگرن و بەسەر یەکیشەوە وێنەیەکی تەواو تازە بۆ کۆمەڵگا و بۆ مرۆڤەکان دروستدەکەن. ھاوکات فۆرمی تازەی پەیوەندیی لەنێوان کۆمەڵگاکان و گروپەکان و ئەتنیەتەکاندا دروستدەبێت. بوونەوەرێکی تازە سەردێنێتە ناو مێژووی ئەم ناوچەیەوە جیاواز لە ئیمپراتۆریەتە دینییە گەورەکان، بوونەوەرێک کە ناوی ”دەوڵەتی نەتەوە“یە و شوناسێک کە ناوی شوناسی تاکەکەسێکی خاوەن نەتەوە و نیشتیمانە. لەھەمانکاتدا سەدەی بیستەم سەدەی دۆزینەوەی نەوت و دروستکردنی دەوڵەتی سەقەت و جوگرافیای ناسەقامگیرە. ئەو دەوڵەت و جوگرافیا ناسەقامگیرانە دەبنە ئەو چوارچێوەیە تازەیە کە مرۆڤ و کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیەی تێدەکەون و میلەتی ئێمەش لەناویاندا بۆ ”کەمینەیەکی ئەتنی“ و ”ژێردەست“ دەگۆڕێت. ئەم ”مەسەلەی بە کەمینەبوونە“ لەناو چوار دەوڵەتی دەسەڵاتگەری ناوچەکەدا ھێڵە درشتەکانی ئەو مێژووەیە کە فۆرمە جیاوازەکانی کوردبوون لە سەدەی بیستەمدا دەکەونەناویەوە. مێژووی ئەم دەوڵەتە تازانەش مێژوویەکی خوێناوەییە. ئەو زمانەی ئەم دەوڵەتانە لەگەڵ فۆرمە جیاوازەکانی کوردبووندا قسەیپان ێکردوە زمانی بە ”کەمینە“ ھێشتنەوەی ئەم میلەتە بووە. زاراوە سەرەکییەکانی ناو ئەو زمانەش بریتییە لە چەوساندەوە و پەلاماردان و  گرتن و کوشتن و ڕاوانان. زۆرجار زمانی بێمافکردنێکی تەواو تا ئاستی وێرانکردنێکی بەرفراوان و ڕاگواستن و کۆچی دەستەجەمعیی و ھەڵاتن. ئەگەر لە مێژووی کوردبووندا شتێک ھەبێت ناوی ”مەنفا“ بێت، ئەوا ئەندازیار و دروستکەرەکەی ئەم مەنفایە سەدەی بیستەم و بکەرە سەرەکییەکەشی دەوڵەتی نەتەوەیە لە ناوچەکەدا. لەم ژینگە تازەیەدا کوردبوون لە فۆرمی بوونەوەرێکی بێماف و بێشوناس و بێنیشتیماندا لەدایکدەبێت. ھەر لەم سەدەیەدا کردەیەکی درێژ و بەردەوامیی بەرگرییکردن و قبووڵنەکردنی ئەو واقیعە تازەیە دەستپێدەکات، کە ھەر لەسەرەتاوە یەک دەرەنجامی تۆقێنەر و وێرانکەر دەخاتەوە: دەرەنجامی گۆڕانی ”کوردبوون“ لە شوناسێکی مێژووییەوە بۆ ”مەقولەیەکی ئەمنیی“. کوردبوون وەک ھێمایەک بۆ نائارامیی و مەترسیی و ھەڕەشە و وەک ھێما بۆ شوناسێکیش کە پێویستە سنووردار و کۆنترۆڵبکرێت، یاخود بچەپێنرێت تا بە ئاستی لەناوبردنی یەکجارەکی دەگات. ئەوەی دەبێت ئاشکرابێت ئەوەیە من لێرەدا حیکایەتێکی ناسیۆنالیستیی ناگێڕمەوە، بەڵکو بەسەرھاتی دروستبوونی دونیایەک دەگێڕمەوە کە میلەتێک بۆ چوار کەمینەی ناو چوار دەوڵەتی ستەمگەر کورتدەکاتەوە. باس لە دروستبوونی ژینگەیەکی سیاسیی و سەربازیی و ئەمنیی تازە دەکەم کە کوردبوون تیایادا وەک نەخۆشیەکی ترسناک دەبینرێت کە ھەڕەشە لە ”تەندروستیی“ ئەو ژینگەیە دەکات. تا ئەمڕۆ، لە بەشێکی گەورەی ناوچەکەدا، کوردبوون وەک وەبایەک، ”وەبایەکی ئەمنیی“ سەیردەکرێت کە پێویستە لە ڕەگوڕیشەوە بنەبڕ بکرێت.  ھەموو ئەمانە کارخانەیەکی گەورەی نیگەرانیی و خەمۆکیی و دڵشکان دروستدەکەن کە دیوێکی سەرەکیی ئەو دونیا ڕۆحییەیە کە لەناو زۆرێک لە فۆرمە جیاوازەکانی کوردبووندا ئامادەیە.  تۆ سەیرێکی وێنە ئایکۆنیەکانی ناو مێژووی سەدەی بیستەمی کۆمەڵگای ئێمە بکە، ئێمە چ جۆرە وێنەیەک دەبین؟  وێنە ئایکۆنییەکانی ناو ئەو مێژووە، بەر لە ھەمووشتێک، یان وێنەی جەستەی کوژراوی سەرکردە سیاسییەکانە، یان وێنەی کوژراوی ھاوڵاتیی ئاساییە، یان وێنەی وێرانەکانی دوای جەنگ و پەلاماردانەکانە. لە وێنەی شێخ سەعیدی پیرانەوە بە ڕیشە سپییەکەیەوە دەستپێدەکات، تا بە وێنەی قازی محەمەد دەگات بەسەر سێدارەکەیەوە، بە تێپەڕین بەناو وێنەی چوار ئەفسەرە شەھیدەکەی ساڵی ١٩٤٧ و نامە کۆپیکراوەکەیانەوە، یاخود وێنەکەی ئۆچ ئالان بە دیلی و دەستبەستراوی لەناو فڕۆکەیەک لە ئاسماندا، یان وێنە غەمگینەکەی عومەری خاوەر و کوڕە تاقانەکەی کە بۆمبی ژەھراوی لە کارەساتی ھەڵەبجەدا دەیانخنکێنێت، یان وێنە زۆرەکانی وێرانەکانی ئەنفال و وێنەکانی کۆڕەوی ساڵی ١٩٩١ کە ڕاکردنی میلەتێک لە ماڵ و زادگای خۆی نیشانئەدات، تا بە وێنەی ئەو کۆڵبەرە کوژراوانە دەگات کە تەرمەکانیان لەناو بەفر و لە شاخەکاندا بەجێماوە. سەیری شتێکی ئاسایی وەک مێژووی زمانی کوردیی لەسەدەی بیستەمدا بکە، بزانە ئەم زمانە ڕووبەڕووی چیھا ڕێگر و زەحمەتیی و سنووربۆدانان و یاساغکردن و ئینکارکردن و تەنانەت ھەوڵی لەناوبردنی تەواوەتی کراوەتەوە. سەیرکە زمانی چەندان ملیۆن مرۆڤ بەناو چ تونێکێکی تاریک و پڕ مەترسیدا تێپەڕیوە. لە ئێستاشدا لە سێ بەشی کوردستاندا جەنگ و پێکدادانێکی خوێناوی ئامادەیە. لە تورکیای ئەردۆگاندا کوردبوون لەبەردەم فۆرمە جیاوازەکانی ئیھانەکردن و بێنرخکردن و ئینکارکردن و چەپاندنێکی بەردەوامدایە. لە سوریای بەشار ئەسەد دا شتێک بەناوی ژیانێکی ئاسایی سادەوە بوونی نەماوە ھەڕەشەیەکی گەورە بە ئاسمانی کوردبوونەوەیە، لە ئێرانی خومەینزیزم و دوای خومەینزمی ئایەتوڵاکاندا ژیان بە گشتیی و ژیانی کورد بە تایبەتیی مەسەلەیەکی تەواو بێرنخ و بێبەھایە. لە زۆربەی ئەم دۆخانەدا ئەوەی ھەیە تێکەڵبوونی پیشەسازیی کوشتنە بە فۆرمە جیاوازەکانی ڕقی سیاسیی و دینیی و ئەتنی بە یەکتری، کورد لەناو ئەم پیشەسازیەدا یەکێکە لە کەرەستە خاوەکان.  میلەتێک لەپاڵ پاشا ستەمگەرەکانی ئێران و خومەنیزمدا ژیابێت، ڕووی بەڕووی ئەتاتوکیزم و ئەردۆگانیزمدا تەقیبێتەوە، لە بەردەم ڕەحمەتی بەعسیزم و سەدامیزم و بەشاریزمدا ژیانی بەسەربردبێت، میلەتێکە وەک جەستەیەکی بریندار بەناو مێژوودا تێپەڕیوە و ھەڵگری شوناسێک و فۆرمێک لە بوون و ژیان بووە، پڕە دڵشکانی گەورە و قووڵ و بەردەوام. بە کورتیی، یاداوەریی دەستەجەمعیی ئێمە یاداوەرییەکی بریندارە، پڕە لەو جۆرە ”ئاھەنگ“ە تایبەتانەی کە کۆمەڵناسی فەرەنسیی، ئیمیلی دۆرکھایم، ناوی ”ئاھەنگیی خەمبار“ی لێدەنێت. ئاھەنگێک کە تێکەڵێکی ئاڵۆزە لە یادکردنەوەی خەمبارانە و ماتەم و ڕەشدیدیی و قوربانیدان و توندوتیژیی، کە بەسەریەکەوە جۆرێک لە توڕەبوون و جۆرێک لە ڕێزگرتن لە ئازار و جۆرێکیش لە ڕۆحی تۆڵەکردنەوە لەناو مرۆڤدا دروستدەکەن.  شانۆی کوردبوون لە سەدەی بیستەمدا تێکەڵێکە لە شانۆی شانازیی و شکۆ بە شانۆی برین و خوێنڕژان. لە دوای ڕاپەڕینیشەوە ئێمە لەبەردەم ئەزموونی حوکمڕانییەکی وێرانی کورد خۆی و لەبەردەم پرۆژەیەکی سوڵتانیی ترسناک و نابەرپرسیارداین کە چەند بنەماڵەیەکی سیاسیی بە ھەمان لۆژیکی ستەمگەرانی سەدەکە بەڕێوەیدەبەن و مامەڵەیدەکەن. ئەم حوکمڕانییە بەشێکی گەورەی فۆرمە جیاوازەکانی گەندەڵ و بێمانا کردوە و لە پرۆسەی ناشینکردنێکی سەرتاسەریی سەرجەمی ڕەھەندەکانی کوردبووندایە. شیعر لەبەردەمی دونیایەکی لەو بابەتەدا چی بۆ دەکرێت؟ دەتوانێت چی ڕزگاربکات و چۆن لە بەرامبەر پیسبوون و داڕماندا ڕاوەستێت؟  وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسان نییە، بەڵام ڕەنگە شێرکۆ بێکەس یەکەم وەڵامی ڕاستەقینە و ڕاستگۆیانە بووبێت بەو دۆخە. شیعری شێرکۆ تەعبیکردنێکی ھەمەلایەن و فرەشێوەیە لەو ئەزموونی کوردبوونەی باسمکرد. پێشموایە دووبارەکردنەوەی ئەزموونی ئەم پیاوە ھەم مەحاڵە ھەم خراپە. لە دەرەوەی ئەزموونی شێرکۆشدا پێموایە خاڵی سەرەتا  پیاچونەوەیە بە پێناسی شیعر، یان بە تێگەیشتنمان بۆ شیعر خۆیدا. گەر بمانەوێت شتێک لەو دونیا وێرانە لە ئاستی ئیستاتیکیدا ڕزگاربکەین، پێویستە بەر لە ھەموو شتێک تێگەیشتنمان بۆ شیعر، لانیکەم لەم قۆناغەدا، دەسکاریبکەین. شیعر ھەرچییەک بێت سنعەت یان پیشەیەک لەپاڵ پیشەکانی تردا نییە، شاعیریش کەسێک نییە وەکچۆن کرمی ئاوریشم بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی ئاوریشم لە دەمیەوە دێتەدەرێ، ئاوا شیعر لە دەمیەوە بێتەدەرێ. کرمی ئاوریشم توانایەکی غەریزیی و ناوەکیی تێدایە وادەکات، خۆی بیەوێت یان نەیەوێت ئاوریشم دروستبکات. بەڵام شاعیری ڕاستەقینە بوونەوەرێکی لەو بابەتە نییە، کەسێک نییە تەنھا توانایەکی تایبەتی بۆ نووسین ھەبێت، یان سنعەتکاری نووسین بێت. شاعیربوون پیشە نییە، بەڵکو تێوەگلانێکی ھەمەلایەنە لە چەندەھا ئەزموونی ئینسانیی تایبەت و ڕاستگۆوە، بەرەنجامی ئامادەبوونێکی ڕاستگۆیانەیە لەناو ژیان و لەناو پەیوەندیی ڕاستگۆ لەگەڵ مرۆڤەکان و لەگەڵ جیھان و لەناو زماندا. ڕزگارکردنی شیعر لە پیشە و سنعەتکاریی، گەڕاندنەوەی ئەزموونی مرۆڤبوونێکی ڕاستەقینە و بەرپرسیار بۆ ناو شیعر، داواکردن لە شیعر و لە شاعیر ڕاستگۆبن لەناو دونیایەکدا پڕ لە درۆ و لە دەمامک، سەرەتای ھەموو سەرەتاکانە. وەکچۆن کوردبوون پێویستی بە ڕزگارکردن ھەیە لە فۆرمە ساختە و ناشیرینەکانی کوردبوون، شاعیربوونیش پێویستی بە ڕزگارکردن ھەیە لە فۆرمە ساختە و درۆزنەکانی شاعیربوون.      

عه‌بدولموته‌ڵیب عه‌بدوڵڵا   ژان کۆهین (Jean Cohen) له‌ ساڵى 1919 له‌ دایکبووه‌ و له‌ ساڵى 1994 کۆچى دوایى کردووه‌، فه‌یله‌سوف و مامۆستا له‌ زانکۆى سۆربۆن فڕه‌نسى، له‌ کتێبى "بونیادى زمانى شیعرى" ناوبانگى زۆرى به‌ ده‌ست هێنا.  (1) ژان کۆهین بڕواى وایه‌ شیعر لادانێکى پێوانه‌ییه‌ له‌ زمانى ئاسایى! تیۆرى لادان ده‌لاله‌ت له‌ ته‌جاوزکردنى رێساکانى زمان ده‌کات، به‌ڵام ناشێ ئه‌و لادانه‌ پشێوى بنێته‌وه‌، به‌ڵکو ده‌بێ رێسایه‌ک به‌ڕێوه‌ى به‌رێت، که‌ جیاواز بێ له‌ زمانى ئاسایى، به‌و مانایه‌ش به‌شێکى شیعرییه‌ت به‌ره‌و ته‌مومژیمان ده‌کاته‌وه‌، ئه‌و ته‌مومژییه‌ش بۆ لادان له‌ زمانى ئاسایى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، به‌ڵام به‌شێکى دیکه‌ى بۆ جیاوازى نێوان شیعر و په‌خشان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.. به‌و مانایه‌ دیارده‌ى لادانى زمانى شیعرى (deviation) له‌ رووداوێکى زمانه‌وانییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ و ئاماده‌یى ئه‌و رووداوه‌ش به‌ ئاستى پرۆسیسه‌کردن و به‌ کارهێنانى ئازادانه‌ى زمانه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌، به‌ ته‌جاوزکردن و تێکشکانى سیستمى باوى زمانه‌وه‌ به‌نده‌، به‌ ئازادى به‌ کارهێنه‌ر و به‌رزکردنه‌وه‌ى ئاستى زمان بۆ ئاستى شیعره‌وه‌ په‌یوه‌سته‌... که‌واته‌ قسه‌کردن له‌ سه‌ر لادانى زمانى شیعرى له‌ گه‌ڵاڵه‌کردنى چه‌مکێکى تیۆرییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ، که‌ شیعرییه‌تى تایبه‌تى (ژان کۆهین)ى له‌سه‌ر بونیاد نراوه‌، ئه‌و پرۆژه‌یه‌ى کۆهین له‌و هه‌نگاوه‌وه‌ ده‌ستپێده‌کات که‌ ره‌وانبێژى کۆنى له‌ سه‌ر وه‌ستاوه‌، ره‌وانبێژى کۆن پۆڵینکردنى تایبه‌ت به‌ خۆى هه‌یه‌، ره‌وانبێژى کۆن خاوه‌نى پێوانه‌یى زانستییه‌ و پشت به‌ سیستمى پۆلینکردنى ئاماده‌ ده‌به‌ستێ! له‌وێوه‌ کۆهین ده‌ست به‌ گه‌ڕان به‌ دواى ئه‌و کۆڵه‌که‌ هاوبه‌شانه‌ ده‌کات، که‌ ده‌که‌ونه‌ نێوان هه‌موو لادانه‌ زمانییه‌کان... ره‌وانبێژى کۆن پیێوایه‌ پۆلینکردنى لادانى زمان، بۆ کاریگه‌رى تایبه‌ت به‌ خۆى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، به‌ڵام کۆهین به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، پێیوایه‌ هه‌موو لادانه‌ زمانییه‌کان سروشتێکى هاوبه‌ش و مشتومڕئامێز به‌ یه‌کیان ده‌گه‌یه‌نێت، بۆ نموونه‌ (سه‌روا) وه‌کو کاریگه‌رى (ده‌نگ) ده‌که‌وێته‌ به‌رانبه‌ر (خوازه‌) که‌ هه‌ڵگرى کاریگه‌رییه‌کى ده‌لالییه‌، هه‌ردووکیان له‌ دووتوێى ئاستێکى تایبه‌تدا ده‌که‌ونه‌ به‌رانبه‌ر (کێش) وه‌ک کاریگه‌رییه‌کى جیاکار، له‌ هه‌مان کاتتدا (کێش) کاریگه‌رییه‌که‌ى هاوشێوه‌ش ده‌نوێنێ، به‌ڵام له‌ ئاستى ده‌لالى پشت به‌ کاریگه‌رى خوازه‌ ده‌به‌ستێ و ده‌که‌وێته‌ به‌رانبه‌ر وه‌سف که‌ کاریگه‌رییه‌که‌ى سنورداره‌... به‌مجۆره‌ کۆهین ئه‌و سه‌ربه‌خۆییه‌ ته‌جاوز ده‌کات که‌ ره‌وانبێژى کۆن پشتى به‌ستاوه‌. (2) هه‌موو ئه‌و تێگه‌یشتنانه‌ى له‌ باره‌ى لادان (انزیاح - deviation) و مه‌یل (انحراف-departure)ه‌وه‌ هه‌یه‌، ده‌که‌ونه‌ ژێر یه‌ک ناونیشان ئه‌ویش جیاوازى نێوان زمانى شیعرى و زمانى په‌خشانه‌! زمانى شیعرى دوورکه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌ زمانى په‌خشان له‌ رێگاى ته‌جاوزکردنى سیستمى زمانه‌وانیدا. یان وه‌ک کۆهین ده‌ڵێت ده‌بێ شیعر به‌ ره‌هایى لادان بێ له‌ زمانى په‌خشان. ئه‌گه‌رچى تیۆرى ئینزیاح (لادان) و فیکره‌ى ئینحراف (مه‌یل) به‌یه‌که‌وه‌ دێن، ((وشه‌ى " مه‌یل" له‌ زمانى کوردیدا به‌مجۆره‌ به‌ کار ده‌هێنرێت، دڵ عاشقه‌ و مه‌یلى لێته‌، مه‌یلم لێیه‌...))) به‌ڵام له‌ لاى کۆهین وشه‌ى لادان و وشه‌ى مه‌یل لێکدوورن، چونکه‌ فیکره‌ى ئینحراف- مه‌یل تێگه‌یشتنێکى ته‌سکى شێواز نیشان ده‌دات و زێتر دیارده‌یه‌کى تاکه‌ که‌سى و سنورداره‌، به‌ڵام فیکره‌ى ئینزیاح- لادان وه‌ک روونمان کرده‌وه‌، نه‌ تایبه‌ته‌ و نه‌ تاکه‌ که‌سییه‌، به‌ڵکو په‌یوه‌ندى به‌ ده‌ستکاریکردنى ره‌وانبێژى کۆن و هێنانه‌دى شێوازێکى نوێوه‌ هه‌یه‌. (3) ژان کۆهین له‌ (وه‌ک یه‌ک ته‌ماشاکردن و به‌یه‌ککردنى شیعر و په‌خشان) دوو وه‌زیفه‌ له‌ وه‌زیفه‌کانى زمان لێکجیا ده‌کاته‌وه‌: یه‌که‌م وه‌زیفه‌ى عه‌قڵى یان نواندنخوازانه‌. دووه‌م وه‌زیفه‌ى سۆزدارى یان هه‌ڵچوونئامێز. به‌ یه‌که‌م ده‌ڵى ده‌لاله‌تى هاوجووت- وه‌ک یه‌ک (مگابق- Denotation)، به‌ڵام زاراوه‌ى ده‌لاله‌تى ئیحایى یان ئاماژه‌یى (Connotation) بۆ دووه‌م داده‌نێ... واته‌ پێیوایه‌ وه‌زیفه‌ى شیعر ئاماژه‌یه‌ و وه‌زیفه‌ى په‌خشان یه‌کبوونه‌... به‌ڵام له‌ ده‌لاله‌تى ئاماژه‌دا جیاوازى له‌ نێوان دوو شێوه‌ له‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌دا ده‌کات، یه‌که‌میان وه‌ڵامدانه‌وه‌ى سۆزئامێز، دووه‌میان وه‌ڵامدانه‌وه‌ى هه‌ڵچوونئامێز... پێیوایه‌ جیاوازییه‌که‌شیان سروشتێکى دیارده‌گه‌رییانه‌ى هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ خه‌مى واقیعى- خود تێیدا ده‌ژى، پێچه‌وانه‌ى خه‌مى شیعرییه‌ که‌ هه‌ر ته‌نها وه‌ک سیفه‌تێکى ده‌ره‌کى ده‌رک ده‌کرێ، یه‌که‌میان خودییه‌ و ده‌که‌وێته‌ ناوه‌وه‌ى مرۆڤ، به‌ڵام دووه‌میان بابه‌تییه‌ و ده‌که‌وێته‌ ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤ! (4) کۆهین تیۆرى لادانى زمانى شیعرى له‌ ته‌جاوزکردنى رێسا و یاساکانى زماندا ده‌بینێته‌وه‌، به‌ڵام ئایا زمانى شیعرى هه‌ر ته‌نها لادانه‌؟ بێگومان زمانى شیعرى هه‌ر ته‌نها لادان نییه‌، به‌ڵکو پێویستى به‌ ئاستێکى به‌رزى تواناى دووباره‌ بونیادنانه‌وه‌ هه‌یه‌، ئه‌گینا ته‌نها لادانى زمان له‌ توانایدا نییه‌، دووباره‌ زمان بونیاد بنێته‌وه‌! جگه‌ له‌وه‌ش ئه‌و کۆسپه‌ى ده‌که‌وێته‌ نێوان (مه‌عقول) و (نامه‌عقول) یه‌کێکه‌ له‌و هه‌ڵه‌ زمانیانه‌ى راست ناکرێنه‌وه‌، هه‌موو ئه‌وانه‌ش پێچه‌وانه‌ى ئه‌و زمانه‌ شیعرییه‌یه‌ که‌ به‌ رێسا و یاساوه‌ به‌نده‌، ئه‌و زمانه‌ شیعرییه‌ى به‌ یاسا و رێساوه‌ به‌نده‌،  ده‌شێ راڤه‌کردنى دیکه‌ى جیاوازى بۆ به‌ ئه‌نجام بگه‌یه‌نرێ؟! لادانى زمانى شیعرى لایه‌نه‌ (نێگه‌تیف)ه‌که‌ى زمان ده‌گه‌یه‌نێت، لادانى زمانى شیعرى به‌ هیچ ده‌رئه‌نجامێکه‌وه‌ په‌یوه‌ست نییه‌، به‌و مانایه‌ش زمانى شیعرى زمانێکى ته‌واو نێگه‌تیفه‌، شیعر ئه‌فازیایه‌ (حبسه‌ کلامیه‌) شیعر نه‌خۆشییه‌که‌ له‌ نه‌خۆشییه‌کانى زمان. (5) کوهین پێیوایه‌ شیعر به‌ ره‌هایى له‌ زمانى په‌خشان ده‌بێ لابدات،  لێره‌دا –په‌خشان- هه‌موو ئه‌و به‌کارهێنانانه‌ ده‌گرێته‌وه‌، که‌ ده‌که‌وێته‌ ده‌ره‌وه‌ى زمانى شیعرییه‌وه‌، به‌ڵام به‌ر له‌ (ریڤاتێر) شێوازگه‌راکان، په‌خشانى ئه‌ده‌بییان وه‌ک شێوازێک، دیارى کرد، که‌ له‌ شیعر لایداوه‌، شیعر و په‌خشان هه‌ردووکیان ده‌لاله‌تى راشکاو و ئاماژه‌یى تێدا به‌ کار ده‌هێنرێت، به‌ڵام ده‌لاله‌تى راشکاوانه‌ به‌ په‌خشانه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ و ده‌لاله‌تى ئاماژه‌یى به‌ شیعره‌وه‌ به‌نده‌. بێگومان ریڤاتێر وه‌ک تیۆرسازێکى جیاوازى شێوازگه‌رى ده‌قى ئه‌ده‌بى هه‌ر له‌ لادانى زمانى کۆهین کورت ناکاته‌وه‌، هه‌ر چه‌مکى ئه‌بستراکبوونى شیعرى به‌ هه‌ند هه‌ڵناگرێت، به‌ڵکو هه‌موو ئه‌وانه‌ له‌ به‌رجه‌سته‌کردنى شێوازدا ده‌بینێته‌وه‌، به‌ شێوه‌یه‌کى سه‌ربه‌خۆ و تایبه‌تیش فیکره‌ى ئینحراف "مه‌یل" له‌ شێوازگه‌ریدا بونیاد ده‌نێت. جیاوازى نێوان فیکره‌ى ئینزیاح "لادان"ى کۆهین و فیکره‌ى ئینحراف "مه‌یل"ى ریڤاتێر له‌وه‌دایه‌ که‌ ئینزیاح "لادان"ى کۆهین، زمانه‌وان ده‌یخاته‌ به‌ر چاوان، به‌ڵام ئینحراف "مه‌یل"ى ریڤاتێر، خوێنه‌ران دیارى ده‌که‌ن، هه‌ر له‌به‌ر هه‌ندێ شێوازگه‌رى ریڤاتێر به‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى خوێنه‌ره‌وه‌ به‌ند ده‌بێت.  

وەرگێرانی: شاهۆ عوسمان   هيچ هۆكارێك بۆ بوونى فه‌لسه‌فه‌ نييه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌ركى فه‌لسه‌فه‌ ته‌نها بيركردنه‌وه‌ بێت له‌ شتێك و به‌س. به‌ڵكو فه‌لسه‌فه‌ بۆخۆى ناوه‌ڕۆكى تايبه‌ت به‌خۆى هه‌يه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر لێره‌دا ئه‌وه‌مان پرسى، ئه‌ى ناوه‌ڕۆكى فه‌لسه‌فه‌ چييه‌؟ وه‌ڵامى ئه‌مه‌ زۆر ئاسانه‌. فه‌لسه‌فه‌ زانستێكى داهێنه‌رانه‌ى مه‌زنه‌ وه‌ك هه‌ر زانستێكى ديكه‌ كه‌ هه‌يه‌. فه‌لسه‌فه‌ گرنگى به‌ داهێنان و دياريكردنى چه‌مكه‌كان ده‌دات. چه‌مكه‌كانيش هه‌روا له‌ خۆڕا نين و مرۆ ناتوانێت چاوه‌ڕێى بكات و يه‌كێك له‌ فه‌يله‌سوفه‌كان له‌ ئاسمانه‌وه‌ بۆى بچنێته‌وه‌. هه‌ربۆيه‌ لێره‌دا پێويسته‌ چه‌مكه‌كان به‌رهه‌مبهێنرێنه‌وه‌. به‌ڵام سروشتييه‌ كه‌ چه‌مكه‌كان هه‌روا به‌ ئاسانى به‌رهه‌مناهێنرێنه‌وه‌. ناشكرێت بڵێين من به‌م كاره‌ هه‌ڵده‌ستم و ئه‌م چه‌مكه‌ به‌رهه‌مده‌هێنم. وه‌ك چۆن بۆ وێنه‌كێشك شياو نييه‌ له‌ يه‌كێك له‌ ڕۆژه‌ ئاساييه‌كاندا بێت و بڵێت: وه‌رن با وێنه‌يه‌ك بكێشين. هه‌ربۆيه‌ ده‌بێت زه‌رووره‌تێك (پێويستييه‌كى حه‌تميى) هه‌بێت بۆ ئه‌و كاره‌. فه‌لسه‌فه‌ش هه‌مان ڕێوشوێن و بارودۆخى هه‌يه‌. ئه‌مه‌ هه‌ر هه‌مان شته‌ به‌ گوێره‌ى ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ فيلمێك دروست ده‌كات، خۆ ناكرێت بێت و بڵێت: ئه‌وه‌ من فيلمێك دروست ده‌كه‌م. به‌ڵكو ده‌بێت لێره‌دا (پێويستييه‌ك) هه‌بێت، ئه‌گه‌رنا ئه‌وا هيچ شتێك له‌ ئارادا نييه‌. ئه‌وه‌ى ماوه‌ بيزانين ئه‌وه‌يه‌‌ ئه‌گه‌ر پێويستى هه‌بوو، ئه‌وا ئه‌ويش شتێكى كۆمپلێتسير و گرێوگۆڵداره‌. ئه‌مه‌ش ئه‌و شته‌يه‌ كه‌ وام لێده‌كات بگه‌مه‌ ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ى فه‌لسه‌فه‌ واتاى چييه‌، ئه‌و شته‌يه‌ كه‌ هيچ گرنگى به‌ بيركردنه‌وه‌ له‌ سينه‌ما نادات. به‌ڵكو ئه‌و بريتييه‌ له‌وه‌ى كه‌ ته‌نها چه‌مكه‌كان بخولقێنێت و به‌رهه‌ميانبهێنێته‌وه‌. كاتێك من خۆم به‌ فه‌لسه‌فه‌كارييه‌وه‌ خه‌ريك ده‌كه‌م، ئه‌مه‌ ماناى ئه‌وه‌يه‌ كه‌ من خۆم به‌ خه‌لقكردنى چه‌مك و به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌يانه‌وه‌ خه‌ريك ده‌كه‌م. واته‌ من خۆم به‌ بيركردنه‌وه‌ له‌ هيچ شتێكى ديكه‌وه‌ خه‌ريك ناكه‌م. كه‌واته‌ ئێوه‌، ئه‌ى ئه‌وانه‌ى خۆتان به‌ سينه‌ماكارييه‌وه‌ سه‌رقاڵكردووه‌ له‌ منتان پرسى، چى ده‌كه‌ن ئيوه‌؟ ڕێگه‌مبه‌ن پێناسه‌يه‌كى ته‌واو ئاسان به‌كاربهێنم، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پێناسه‌گه‌لى زۆريشى هه‌بن و هه‌بێت له‌ هه‌موو پێناسه‌كانيش مه‌زنتر بێت. ته‌نها ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ده‌ڵێم ئه‌وه‌ ئيشى ئێوه‌ نييه‌ چه‌مكه‌كان به‌رهه‌مبهێننه‌وه‌، به‌ڵكو ئه‌وه‌ى ئێوه‌ ده‌يكه‌ن ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ده‌توانين پێى بڵێين به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى: (كۆمه‌ڵێك ئه‌كشن و جوڵه‌يه‌، له‌ كاتێكى دياريكراودا. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ (له‌ كاتێكى دياريكراودا، كۆمه‌ڵه‌ جوڵه‌يه‌ك ئه‌نجامبده‌ين)، ئه‌مه‌ به‌ومانايه‌ دێت كه‌ ئێمه‌ سينه‌مامان ئه‌نجامداوه‌. تێبينى ئه‌وه‌ بكه‌ن پرسه‌كه‌ ته‌نها په‌يوه‌ست نييه‌ به‌ ئاماده‌كردنى چيرۆك يان لابردنى چيرۆك. يان هه‌رشتێك كه‌ بتوانێت چيرۆكه‌كان بگێڕێته‌وه‌. فه‌لسه‌فه‌ گێڕانه‌وه‌ى جۆرێكى ديكه‌يه‌ له‌ چيرۆك. گێڕانه‌وه‌ى چيرۆكه‌ له‌ ڕێگه‌ى چه‌مكه‌كانه‌وه‌. هه‌ربۆيه‌ له‌و باوه‌ڕه‌دام كه‌ سينه‌ما له‌ ڕێگه‌ى (كۆمه‌ڵه‌ جوڵه‌يه‌كه‌وه‌، له‌ كاتێكى دياريكراودا) چيرۆكه‌كانمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌. بۆ نموونه‌ وێنه‌كێشانيش به‌ هه‌مان شێوه‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌يه‌ له‌ ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵه‌يه‌كه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ كۆمه‌ڵێك چه‌مك نييه‌، يان كۆمه‌ڵێك جوڵه‌ له‌ كاتێكى دياريكراودا نييه‌، به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك هێڵى ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌. هه‌روه‌ها موزيك به‌ هه‌مان شێوه‌ جۆرێكى ديكه‌يه‌ له‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵه‌يه‌ك به‌خۆى. لێره‌دا ده‌توانم ئه‌وه‌ بڵێم كه‌ زانسته‌كان داهێنانيان له‌ چاو شته‌كانى ديكه‌دا نييه‌، هه‌روه‌ها هيچ جياوازييه‌ك له‌ نێوان زانست و ته‌واوى هونه‌ره‌كانى ديكه‌دا نابينم. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر پرسيارت له‌ زانايه‌ك كرد، كه‌ چى ده‌كه‌يت يان چى به‌رهه‌مده‌هێنيت؟ زاناكه‌ش هه‌ر داهێنان ده‌كات، به‌ڵام كارى زانا دۆزينه‌وه‌ نييه‌، چونكه‌ حه‌قيقه‌ت پێش زاناكه‌ دۆزراوه‌ته‌وه‌ په‌رده‌ى له‌سه‌ر هه‌ڵماڵدراوه‌. به‌ڵكو كارى ئه‌و ئه‌وه‌يه‌ له‌ ڕێگه‌ى ئه‌م دۆزينه‌وه‌يه‌وه‌ داهێنانێك بكات و داهێنانه‌كه‌ى ئه‌م ببێته‌ به‌شێك له‌ دۆزينه‌وه‌كه‌. هه‌ربۆيه‌ زانا به‌ هه‌مان ئه‌ندازه‌ى هونه‌رمه‌نده‌كه‌ داهێنان ده‌كات، هه‌ربۆيه‌ هه‌ركه‌سێك له‌ هه‌رشوێنێك هه‌يه‌ ده‌توانێت به‌شدارى بكات له‌م داهێنانه‌دا. بۆ نموونه‌ سينه‌ماييه‌ك له‌گه‌ڵ زانايه‌كدا بدوێت، يان زانايه‌ك له‌گه‌ڵ فه‌يله‌سوفێكدا بدوێت يان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌. ئه‌مانه‌ هه‌مووه‌ به‌ گوێره‌ى جۆرى داهێنانى هه‌ر يه‌كه‌ له‌وانه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چێت. ئه‌مه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ نييه‌ كه‌ هه‌ر يه‌كه‌يان له‌باره‌ى داهێنانه‌كه‌ى خۆيه‌وه‌ قسه‌ بكات، به‌ڵكو له‌به‌رشه‌وه‌يه‌ كه‌ داهێنان كارێكى تاكه‌كه‌سييه‌. هه‌ربۆيه‌ به‌ناوى داهێنانه‌وه‌ من ده‌توانم له‌گه‌ڵ ئه‌وانى ديكه‌دا به‌شدارى بكه‌م. كه‌واته‌ لێره‌دا هه‌موو ئه‌وانه‌مان هه‌ژماركرد كه‌ ده‌توانن له‌ كاره‌ داهێنه‌رانه‌كه‌دا به‌شدارييه‌كيان هه‌بێت. لێره‌وه‌ ده‌توانم هێڵێكى جياكه‌ره‌وه‌ له‌ نێوان ته‌واوى به‌شدارييه‌كاندا دياريبكه‌م. هێڵى هاوبه‌شى نێوان ئه‌م زنجيره‌ له‌ داهێنان، له‌وانه‌ ئه‌رك و داهێنانى وه‌ك (جوڵه‌ و كات) و به‌رهه‌مهێنانى چه‌مكه‌كان و ئه‌وانى ديكه‌شدا، ئه‌و شته‌يه‌ كه‌ ده‌كرێت پێى بڵێين: (كات و شوێن). ئه‌گه‌ر هه‌موو جۆره‌كانى مه‌عريفه‌ هاوبه‌شييه‌ك له‌ نێوانياندا هه‌بێت، ئه‌مه‌ ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌يه‌ كه‌ شتێكى هاوبه‌ش هه‌يه‌ له‌ نێوانياندا كه‌ ئه‌ويش بنه‌ماى: (كات و شوێنه‌).

مارف عومەر گوڵ   دەمێکە دەرنەکەوتوی، ئێستا لەکوێوە هاتوی؟ هێشتاکە دارچرۆیە لە پێشوازیتا پشکوت! * بە باوەشێ خەندەوە، هاتیتە کۆشی خەمم ڕۆژانی ڕابردومە گەڵایەکە و با دەیبا ! * ئێوارە و بەیانیانی، ئێستاکە و داهاتومی دڵی چۆلەکە ئاسام، دەچێتە سەر لکی دار!       * شەرابی نیوە شەوان، لە دارمێوی ژینمە ڕۆژ هەڵدێ لەو کەلەوە چاوەڕێی باران دەکەم ! * وا وەرزی بەروبومە، ئەمڕۆ تەرزە داباری پێچەوانەی داخوازم بەرهەمی دڵ هەڵوەری! * نە داری ئازادیە و، نە داری سروشت وایە سەرتاپایان خوێناوە و وشک و لق و پۆپ شکاو! * کوێستان بەفر گرتوێتی، گەرمێن نەرم و سەوزەڵان بە هاواری ناوەختە ڕوو لە زریان کۆچم کرد!   * گرمەی بومەلەرزەیە و، شڵپ و هوڕی لافاوە یەخەی ئازادی دەگرێ دوای پەلاماری دوژمن! * هەورم داوە بە کۆڵما، سەرم ئەسپەردەی باران هەتا ئەژنۆ لە بەفرا دڵ بەردەبازی یاران! * حەرەمسەرای باڵندە، تەنها بۆ من حەڵاڵە لە خەڵوەتابم لەوێ لێرە ژیانم ناوێ! * بە ئاوازی سروە با، کانیی دڵ شلوێ نابێ گەڵاڕێزانی درەخت خورپەی مان و نەمانە! * دڵی بە تاڵان بردم لە باوەشی شاخێکدا بە گەواڵەی سپاردم لەسێبەری باخێکدا!        

ئیبراهیم هه‌ورامانی   (1 )  تۆ نیت و  گۆی زه‌وی،  خاڵی ...خاڵییه. ‌ من هه‌قی خۆمه‌بمرم.  ***  *  *** (2 ) هه‌ر له‌و خۆره‌ده‌چیت به‌یانیان، له‌ئاسمانی شاره‌وه‌ هه‌ڵدێ. ئه‌وه‌نییه‌، كه‌ده‌تبینم ده‌دره‌وشێمه‌وه. *** * ***     (3) ‌دوریت، بارێكی چه‌ند گرانه؟!‌ به‌ڕاستی ماندوم. ***  *  *** (4) ڕۆژ هه‌ڵدێ و مانگ هه‌ڵدێ . ئه‌م ديارده‌يه‌، به‌رده‌وام دوباره‌ده‌بێته‌وه.‌ ژيان هيچ گۆڕانێكى به‌سه‌ردا نايه‌ت . وه‌ك بڵێي: ڕۆژه‌كان كۆپى يه‌كن. بێ له‌و ڕۆژانه‌ى تۆ به‌ده‌م خه‌نده‌وه‌، ده‌رده‌كه‌ويت. جياوازييه‌كه‌تۆيت. ***  *  *** (5) له‌نێوان من و تۆ دا شتێك هه‌یه‌، تامی شیرین شیرین. پێی ده‌ڵێن: عه‌شق. ***  *  *** (6)  گرنگ نییه‌، چ وه‌رزێك، تۆ دێیت. هه‌ر وه‌رزێك بێیت. وه‌رزی به‌هاره ! ***  * *** (7 ) ‌من دڵم ده‌كه‌مه‌تاقه‌وسان . تۆ( شيرين)ى ***  * *** (8 )  وێنه‌كه‌ت، له‌چوارچێوه‌یه‌ك ده‌نێم . بۆئه‌وه‌ی، دڵنیا بم لێره‌ناڕۆیت. ***  * *** (9 ) حه‌زره‌تی ئیبراهیم، هه‌میشه‌ بیری لای خودا بوو. ئه‌دیسۆن، لای كاره‌با. هیتله‌ر لای جه‌نگ و منیش لای تۆ. ***   *  *** (10 ) كاتێ ڕۆشتی، هه‌ستم كرد ئه‌مشاره،‌ بۆ ژیانكردن كه‌ڵكی نییه. ***  *  *** (11 ) ‌سنوری دۆزەخ، هەرئەوەندەیە دەگەمە لای تۆ. لای تۆ یانی بەهەشت. ***  *  *** (12) خۆمم لێ ون ده‌بێت كاتێك تۆ، لێره‌نیت.  

لۆڤا محەمەد دوو گەنجی شاری سلێمانی پاسی کۆنیان دیزاین کردوو و کردوویانە بە کافتریا و هەلی کاریشیان بۆ گەنجانی دیکە ڕەخساندووە. (bus cafe) پاس کافێکەی هەڵوێست و کردار لە شاری سلێمانی شەقام بەختیاری تەنیشت تەلاری ھونەر دەوەستێت و لە کاتژمێر ٣:٣٠ی پاش نیوەڕوان بۆ ١ شەو کراوە دەبێت و پێشوازی لە میوانانیان دەکەن. هەڵوێست عەلی، یەکێکە لەو گەنجانە و تەمەنی ٢٦ ساڵە و خوێندکاری کۆتا قۆناغی بەشی میوزیکە لە زانکۆی سلێمانی لەگەڵ (کردار)ی هاوڕێی کە تەمەنی ٢٥ ساڵە بیرۆکەی ئەوەیان بۆ هات کە هەوڵی ئەنجامدانی پیشەیەک بدەن تاوەکوو ببنە خاوەن ئابووری سەربەخۆی خۆیان، بۆیە بیرۆکەی ئەوەیان بۆ هات کە ئیشێک هەڵبژێرن جیاوازبێت لە هەر ئیشێکی دیکە، ئه‌وه‌بوو پاسێکیان کرد به‌ کافتریا.  هەڵوێست عەلی ده‌رباره‌ى بیرۆکه‌که‌یان بە هاوڵاتی ڕاگەیاند" دەمانویست کە ئیش بکەین و بژێوی ژیان پەیدا بکەین، بۆیە بیرمان لەوە کردەوە کە قاوەخانەیەکی جیاواز دروست بکەین. ئاماژەی بەوەشدا: ئێمە ٢ لق-مان ھەیە لە سلێمانی و لە ھەولێر کە ٣ ھاوڕێی تر بەڕێوەی دەبەن، پاسەکان لە شاری (ڕانیە) دەستمان کەوت وە پاسەکان ھەر یەکێکیان بە ( ٧٥٠٠$ بۆ ٨٠٠٠ $) کڕیمان و ھەمووی خۆمان دیزاینمان کردوە تەنیا بەشێکی بچوکی ناوەوەی ھاوڕێیەکمان بۆی نەخشاندین. هەڵوێست و کردار لە ئەنجامدانی ئەم ئیشەدا تەنها خۆیان قازانجیان نەکردووە، بەڵکو توانیویانە کە سودیان بۆ گەنجانی دیکە هەبێت و هەلی کاریان بۆ بڕەخسێنن، وەک خۆشی دەڵێت" لەگەڵ ئەوەی شوێنەکەمان تازەیە، بەڵام توانیومانە ھەلی کار بۆ ٣ کەسی دیکەش بڕەخسێنین، وە بە دڵنیایەوە لە چەند مانگی داھاتودا دەتوانین ھەلی کار بۆ چەندین گەنجی وەکو خۆمان چ کچ یان کوڕ دابین بکەین، خۆشمان زۆر دڵخۆشین بەوەی کە چەندین ھاوڕێی باش و ئەزیز لای ئێمە ئیش دەکەن.      

ئاماده‌کردنى: هانه‌ شاخى نووسه‌ر و ڕەخنەگر (عەبدوڵا تاهیر بەرزنجی) له‌ درێژه‌ى کاره‌کانیدا کتێبێکى ڕه‌خنه‌ى و لێکۆڵینه‌وه‌ى نوێى به‌ناونیشانى (هیشام تاهیر بەرزنجی دەنگێکی دیاری حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو) بڵاوکرده‌وه‌، کتێبه‌کە لە (166) لاپەڕە پێکهاتوه‌و چەند شیعرێکی (هیشام تاهیر بە رزنجی وچەند لێکۆڵینەوەیەکی ڕەخنەیی، ڕەخنەگر عەبدوڵا تاهیر بەرزنجی وچەند نامە و یادگارییەکی لەخۆگرتووە). لێکوڵینەوەکان بریتین لە شوناس و پرسیار وگرفتی شوناس- دەروازەیەک، دەقی  (جاران) وەک بەیاننامەیەکی شیعری بۆ شوناسێک لەنێوان ڕابردووگەرایی و ئایندەگەراییدا، سەر ئینجانەیەک بۆ جوانی مۆتیڤێک بۆ پرسیار و حەپەسان، شیکردنەوەی مۆرفۆلۆجیانەی دەقی خەون، گوتراوی کۆمەڵایەتی ڕۆژانە وەک دیدو پێکهێنەری شیعری، ده‌رباره‌ى کتێبه‌که‌ نووسه‌ر وتى: نامەکراوەکانم  بۆ هیشام، نامەیەک لە هیشامەوە، من و هیشام و هەندێک یادگاری، لەبری بێوگرافیایەک. به‌شێکى ترى ناوکتێبه‌که‌ن.هیشام دەنگێکی دیاری حەفتاکان بوو، لە قۆناغێکی تەمەنمدا سوودم لێبینیوە، وتیشى: ڕەنگە ژمارە دووی ئەم پرۆژەیەم لەسەر کامەران موکری بێت. ئێستا ئه‌م کتێبه‌نوویه‌ له‌ زۆربه‌ى کتێبفرۆشیه‌کان ده‌ستده‌که‌وێت.

لۆڤا محەمەد خانمە هونەرمەند (ئەمەل سەعید کوردە) له‌ درێژه‌ى کاره‌هونه‌ریه‌کانیدا گۆرانی (پەلەمەکە) بە هه‌ردووزمانی (کوردی و یۆنان)ی بڵاودەکاتەوە. سەبارەت بەم بەرهەمەش هونه‌رمه‌ند تایبه‌ت به‌ ڕۆژنامه‌ى هاوڵاتی وتى: گۆرانی "پەلە مەکە"ئاوازێکی یۆنانیە و (زاغۆڕێۆس) کە ئاوازدانەر و گەورە هونەرمەندی یۆنانە لە ڕابردوودا ئه‌م گۆرانییه‌ى وتوه‌ و  هه‌ر خۆشى ئاوازى بۆ داناوه‌. وتیشى: هەمان ئاواز لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو (ئاوات چالاک) به‌زمانى کوردى وه‌ک گۆرانى وتویەتی، ئه‌م هونه‌رمه‌نده‌ یەکێکە لە خێزانی هونەرمەند (ڕەفیق چالاک)، هەروەها دواتریش هه‌مان گۆرانى و ئاواز هونەرمەند (نەجمەدین غوڵام)یش وتویەتیەتیەوە. ئەمجارەیان ئەمەل کەڤەری کردۆتەوە بە هەردوو زمانی کوردی و یۆنانی و بە موزیک و هۆنراوەیەکی نوێ و ناسک و ریتمێکی خێرای وتوێتیەوە و لەلایەن هونەرمەند ڕۆژ کەریم ئاوازی بۆ دانراوە و هۆنراوەی بەڵێن سەنگاوییە. جێگاى باسه‌: ئەم بەرهەمەى هونه‌رمه‌ند تا ئێستا کلیپى بۆ نەکراوە. تایبه‌ت به‌م پرسه‌ش  ئەمەل دەڵێت: هێشتا بڕیارم نەداوە کلیپی بۆ بکەم.

سازدانی: شاخەوان سدیق نووسه‌رو شاعیرى و ڕۆمان نووس (هیوا قادر) له‌ نوێترین کاریدا، ڕۆمانێکى نوێ‌ به‌ناوى (ماڵى پشیله‌کان) چاپ و بڵاوده‌کاته‌وه‌. ئه‌م ڕۆمانه‌ ئه‌زمونێکى نوێ‌ و تایبه‌تى نوسه‌ره‌ و باس له‌ په‌ناهه‌نده‌ى و تراژیدیاى ته‌نیاى مرۆڤ ده‌کات، بڕیاره‌ به‌م زوانه‌و له‌ ناوه‌ندى (ئه‌ندێشه‌)ى شارى سلێمانى، ئه‌م ڕۆمانه‌ نوێیه‌. بڵاوبکرێته‌وه‌. وه‌ک بڵاوکراوه‌ى (په‌ڕاو) ده‌رباره‌ى هه‌ندێک له‌ زانیارى ده‌رباره‌ى  ڕۆمانه‌که‌، به‌باشمانزانى ئه‌م دیداره‌ى له‌گه‌ڵدا سازبده‌ین.بابه‌ته‌که‌ت له‌ ئێره‌ بنووسه‌ *یه‌که‌م جاره‌ له‌ ئه‌ده‌بى کوردیدا، به‌ر خوێندنه‌وه‌ى ڕۆمانێک بکەوم ته‌واوى چیرۆک و کاره‌کته‌ر و شوێن و فه‌زا و کلتوره‌که‌ى کوردى نه‌بێت، ته‌واوى ڕۆمانه‌که‌ش باسکردنبێت له‌ وڵات و فه‌زاو کلتورێکى تر، واته‌ جیاوازبێت له‌ چیرۆکى شۆڕش و به‌رگرى یان کاره‌سات و راپه‌رین و دواى شۆڕش یان داستان و چیرۆکى ئه‌وینى کوردیانه‌، به‌ڵام نوسه‌ره‌که‌ى کورد بێت و له‌ کوردستانه‌وه‌ ڕۆمانه‌که‌ى نوسیبێت، مه‌به‌ستمه‌ بپرسم بیرۆکه‌ى نوسینى ڕۆمانێکى وا له‌ چییه‌وه‌ هات و بۆچی؟ هیوا قادر: زۆرینەی جار دوای تەواوبوونی ئەو ڕۆمانە ئەورووپیانەی بە زمانی تر ئەم خوێندنەوە، هەڵوێستەیەکم ئەکرد و بە خۆمم ئەوت، منیش ئەتوانم لەم ئاستەدا ڕۆمان بنووسم و خوێنەرانێکی زۆری دنیاش بمخوێننەوە، منیش ئەو توانای خەیاڵ و دروستکردنی کەسایەتیانەم هەیە. لەبەرئەوە بڕیارمدا ڕۆمانێک بۆ خوێنەری ئەوروپی بنووسم، ڕۆمانێک تەواو لە دەرەوەی زمانی پەخشان و ئەو کەشوهەوایەوە بێت کە هەندێک جار خەیاڵی ناو زمانی کوردی و زەبری مێژووی شکستەکانی ئەیسەپێنن بەسەرتدا. لەسەرەتاوە بڕیارمدا ڕۆمانەکەم تەواو مۆدێرن بێت، باس لە مرۆڤی مۆدێرن و خەمەکانی بکات، لە ڕوویەکەوە بۆ ئەوەی هێزی خۆم وەک نووسەرێکی کورد پیشانبدەم کە هیچم کەمتر نییە لە نووسەرێکی ئەوروپی، هەمیش ڕۆمانە نوێکەم لێدانێک بێت لەو شێوازە باوەی گیڕانەوە کە زۆرینەی کات نووسەرانی ئێمە بە خۆشمەوە لەناو تاریکی بەردەوامی تراژیدیاکانماندا عاسی ئەکات. دیارە ئەو هەستکردن بە تەنهاییەم لەوەی بەرهەمەکانم نەگەیشتوون بە شوێنی ڕاستەقینەی خۆیان هەر هی من نییە و بەشێک لە نووسەرانی کوردیش هەیانە. ئەویش پەیوەندی بەو فەوزا سیاسی و کلتوورییەی کۆمەڵگەی کوردییەوە هەیە. بە گشتی ئەم بیرکردنەوەیە پاڵنەری سەرەکی من بوو بۆ نووسینی ڕۆمانەکە. بەهەرحاڵ دوای بڕیاردانم لە نووسینی ڕۆمانەکە کەوتمە سەر کەڵکەڵەی بیرکردنەوە لە هەڵبژاردنی ستروکتوری زمانەکەیی و ئەو دنیایەی کە ئەبوو بیخولقێنم. من پێموایە بەشی هەرە زۆری ڕووبەری زمانی کوردی زیاتر هەست و سۆز داگیری کردووە، ئەم جۆرە زمانانەش بەهەشتی ڕاستەقینەی پەخشانن، پەخشانێک کە وا لە زمان ئەکات نەتوانێت یان نەیەوێت زۆر کۆنکرێت و چڕ گوزارشتەکانی خۆی دەربڕێت. هەندێک جار وا لە زمان ئەکات ترسنۆک دیاربێت و ڕاستەوخۆ گوزارشتی خۆی نەگەیەنێت. بە پێچەوانەی زمانە ئەوروپییەکانەوە کە زمانگەلێکن تا ڕادەیەک عەقڵانی ترن. بۆیە لە کاتی نووسینی ڕۆمانەکەدا زیاتر خوێنەرێکی ئەوروپیم ئەهێنایە بەرچاوی خۆم، بیرکردنەوەش لە خوێنەری ئەوروپی بیرکردنەوە لە وێنە و ڕوخساری کەسێکی ئەوروپی نییە، نەخێر بەڵکە ئیشکردنە لە ستراکچەری زمان و بیرکردنەوەدا، هەروەها گرنگیدانی زۆر بە دروستکردنی ڕووداوەکان و بەستنەوەیانە بەیەکەوە. من پێموایە پەخشان تا ئەو کاتە لە ڕۆماندا جوانە کە جێگا بە چیرۆکەکان و ڕووداوەکان لەقنەکات، نەبێتە ئەو فرە بێژییەی کە ڕووداو و کەسایەتییەکانت لەبیرئەبەنەوە. بموورن کە ئەڵێم خوێنەرێکی ئەوروپیم هیناوەتە بەردەمی خۆم، نیشانەی ئەوە نییە من حورمەتی خوێنەرە کوردەکانم نەگرم، ڕۆمانەکە خۆی بە کوردی نووسراوە، واتا لە ناو خەیاڵی زمانی کوردیدا کاری کردووە، مەبەستم ئەوەیە بڵێم کە تا ئەوپەڕی توانا هەوڵمداوە خۆم لە هۆنینەوەی پەخشان بدزمەوە و کۆنکرێت تر گوزارشتەکانی خۆم بگەیەنم، گرنگییەکی زۆر بدەم بە چیرۆکەکان، باس لە ژینگەیەک بکەم کە ژینگەیەکی ئەوروپییە، قسە لەو مانایانە بکەم کە بۆ مرۆڤی ئەوروپی بەهای خۆیان هەیە. بە گشتی فەزای ڕۆمانی ماڵی پشیلەکان باس لە تەنیایی مرۆڤەکان ئەکات، لەگەڵ پیشاندانی بەشێک لە هۆکاری گیرۆدەبوونی مرۆڤی مۆدێرن بە ئاژەڵەوە. *ماڵى پشیله‌کان، که‌ ڕۆمانێکى قه‌باره‌ ٤٠٠ لاپه‌ڕه‌ییه‌، دابه‌شکراوه‌ به‌سه‌ر ٢٤ بەشدا، هه‌ریه‌ک له‌م بەشانەش تایبه‌ته‌ به‌ پێدانى زانیارى ده‌رباره‌ى جۆرێک له‌ ڕەگەزه‌ جیاوازه‌کانى پشیله‌، ده‌کرێت ئه‌م جیاکارى و دابه‌شکردنه‌ وه‌ک ته‌کنیکى گێڕانه‌وه‌ سه‌یربکه‌ین، یان وه‌ک پیشاندانی زانیارییه‌ شاره‌وه‌کانى ئه‌و گیانله‌به‌ره‌؟ هیوا قادر: من لەو بڕوایەدام نووسینی هیچ ڕۆمانێکی مۆدێرن کە بە فاکت قسەبکات بەبێ کۆکردنەوەی زانیاری مەحاڵە بنووسرێت و دواتریش سەرکەوتووبێت، چی تر نووسەری ئێستا ئەو نووسەرە نییە لەبەردەم مێزەکەی خۆیدا دابنیشێت و دەست بکات بە گێڕانەوە بەبێ گەڕان بەدوای ئەو زانیاریانەدا کە بۆ دنیای ڕۆمانەکەی پێویستی پێیەتی. من کاتێک بڕیارمدا پشیلە وەک ئاژەڵێکی سەرەکی ڕۆمانەکەم بەکاربهێنم، دەستم کرد بە خوێندنەوە و گەڕانێکی چڕوپڕ، لەو ماوەیەدا دوو دکتۆرام لەسەر پشیلە و خەسڵەت و خووە تایبەتەکانی خوێندەوە، سەیری دەیان گفتوگۆی تەلەفزیۆنیم کرد لەسەر پشیلە، جۆری نەخۆشییەکانیان، خەسڵەتە تایبەت و گشتییەکانیان و بارە دەروونییەکانیان، هەروەها پێگەی کلتور و زمان لە شێوازی میاواندنی پشیلەکاندا. زانیاریم زیاد لە سەر سەد ڕەگەزی جۆراوجۆری پشیلە کۆکردەوە و دواتر تەنیا نزیکەی چل دانەیەکیانم هەڵبژارد بۆ ئەوەی لە ڕۆمانەکەمدا بەکاریان بهێنم. وەک ئەزانرێت پشیلە لە دنیای خۆماندا ئاژەڵێکە نیمچە ماڵییە و ماڵانگەڕە و کەم جار وەک ئاژەڵێکی ماڵی لە ماڵدا ڕائەگیرێت، دیارە ئەمە بۆ سەگ و زۆر ئاژەڵی تریش ڕاستە و گرێدراوی کلتووری کۆمەڵگەیە. هەربۆیە بیرکردنەوە و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو ئاژەڵانەدا لە کۆمەڵگەی ئەوروپیدا بەراورد بە کۆمەڵگەی خۆمان زۆر جیاوازە. دیارە بەشێکی کەمی پەیوەندی بە بەردەوامی جەنگەکان و نەمانی حورمەتی ئینسانەوە هەیە لە کۆمەڵگاکانی وەک خۆماندا و دواتریش ئەو مرۆڤدۆستییەی بەرامبەر ئاژەڵەکان هەیە لە ئەوروپادا، لەگەڵ هۆکاری ئەو تەنهاییەی کە مرۆڤ لە کۆمەڵگە زۆر مۆدێرنەکاندا لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە ڕووبەڕووی ئەبێتەوە. بەکارهێنانی پشیلە وەک ئاژەڵێکی سەرەکی لە ڕۆمانەکەدا تا ڕادەیەک بیانوویەکە بۆ پیشاندانی تەنهایی مرۆڤ لە گۆشەنیگایەکی تا ڕادەیەک نەدیدەوە. من ئەبوو بیانوویەک بدۆمەوە بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکانم لەسەر تەنهایی ئینسانی مۆدێرن، هەروەها ئەو تەنهایی و شەڕکردنە ڕۆژانەییەی مرۆڤی پەناهەندە لەسەر شوناسی خۆی لە ئەوروپادا. *تاچه‌ند ئه‌م ڕۆمانه‌ په‌یوه‌ندى به‌ یاده‌وه‌ریی تایبه‌ت بە خۆته‌وه‌ هەیە وه‌ک نووسه‌ر، به‌و پێیه‌ى سه‌رده‌مێک له‌ وڵاتى سوید ژیاویت و لەوێ ڕۆمانى منداڵانى گه‌ڕه‌کت نووسى و ئێستاش که‌ لێره‌ن ماڵى پشیله‌کانتان نوسیوه‌، که‌ شوێنى ته‌واوى ڕوداوى ڕۆمانه‌که‌ وڵاتى سویده‌، ده‌کرێت باسێکى ئه‌م به‌راورده‌م بۆ بکه‌ى؟ هیوا قادر: یادەوەری لای من بەشێکی گەورە لە بیرکردنەوە و کارکردنم پێک ئەهێنێت،کاتێک ڕۆمانی منداڵانی گەڕەکم نووسی و پێشتریش کتێبی سەفەرنامە، یادەوەری سەرچاوەیەکی بێ ئەندازە گەورەبوون لەبەردەممدا بۆ نووسین و خەلقکردنی کەسایەتییەکانی. بێگومان دورکەوتنەوە هەمیشە بۆ نووسەر ئەبێتە ئەو ڕووبەرە نوێیەی کە ئەتوانێت بێ لایەنانەتر و تا ڕایەک ئازادتر بنووسێت. ڕاستە ڕۆمانی منداڵانی گەڕەک باس لە قۆناغێکی مێژووی شاری سلێمانی و شۆڕشی کورد ئەکات، بەڵام زۆرینەی هەرە زۆری ڕووداوەکانی ناو ڕۆمانەکە چنینی خەیاڵی خۆمن، لەسەر چەند ڕووداوێکی هاوشێوە دروستکراون کە هی سەرەتای سەرهەڵدانی شۆڕش و شەڕی ناوخۆن. بێگومان شوێن گرنگییەکی گەورەی هەیە بۆ خەلقکردنی ڕۆمان. ماڵی پشیلەنیش کە هەموو بەسەرهاتەکان و کەسایەتییەکانی سەر بە کۆمەڵگەی سویدن و لە ماڵی پشیلەکاندا ڕووئەدات، لە ماڵێکدا کە تەرخانە بە بەخێوکردنی پشیلە و فرۆشتنیان، هیچ پەیوەندی بە یادەوەری تاکەکەسی خۆمەوە نییە، بەڵکە بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندی بەو دنیایەی ئەوروپاوە هەیە کە من پیشتر تیایدا ژیاوم، هەم لە ژینگەکەی و بیرکردنەوەی ئینسانەکان و کلتوورەکەیەوە. سەرلەبەری ڕووداوەکانی ناو ڕۆمانەکە تەنها خەیاڵی خۆمن و لە فۆرمێکی فیکشندا دامڕشتوون. بێگومان بەیارمەتی ئەو فاکتانەی کە لەسەر پشیلە خوێندوومنەتەوە. بەڵام ئەگەر من ئاشناییەکی تا ڕادەیەک باشم لەسەر ئەو کلتوورە نەبوایە، بێگومان هەرگیز نەم ئەتوانی ئەو کەسایەتیانە خەلقبکەم و بزانم کە چۆن ئەدوێن و چۆن بیرئەکەنەوە و خەیاڵیان بە دەوری چ تەمەنا و کێشەگەلێکدا ئەخولێتەوە. هەمان ئەو پرسیارە هاوڕێی چیرۆکنووسم ئارامی کاکەی فەلاح لێیکردم کە ئەڵێت: تا لە لە سوید بوویت ڕۆمانت لەسەر کۆڵانەکانی منداڵیت ئەنووسی لە کوردستان، کاتێکیش لە کوردستانی لەسەر سوید ئەنووسیت، ئایە بیرت لەم پارادۆسکە کردووەتەوە؟ ئایە تۆ لەوێیت یان لێرە؟ ئایە ڕۆمان ئەتوانێت ئەو دابەشبوونە چارەسەربکات؟ ئایە شوێنێک هەیە نووسەران بە شوێنی خۆیانی بزانن؟. من لە وڵامدا وتم: منیش هەمان ئەو پرسیارەم لە خۆم کردووە، بەڵام وەڵامەکەی نازانم! ئەوەندە نەبێت هەمیشە دوورکەوتنەوە لە شوێنێک وا ئەکات بیری بکەیت. ئەگەرچی من تازە هیچ شوێنێک بە هی خۆم نازانم، چونکە پێموایە شوێنی ڕاستەقینەی نووسەر، تەنیا نووسینەکانییەتی.    

سازدانی: شاخەوان سدیق بەشی سێیەم    *(دڵشکان) ناونیشانى کتێبه‌ شیعریه‌که‌ى تۆیه‌، ئه‌م ناونیشانه‌ بۆ من و زۆر خوێنه‌ری دیکە سه‌رنج ڕاکێشه‌و ده‌توانێت له‌ خۆیدا چه‌ندین واتاو ماناى جیاوز جیاواز کۆبکاته‌وه‌، ده‌توانیت پێمبڵێیت (دڵشکان) بۆ؟ چ واتایه‌ک، یان چ په‌یامێکى نهێنى و شاراوه‌ له‌پشت ئه‌م ناونیشانه‌وه‌ هه‌یه‌؟   مەریوان وریا قانع: لە ڕاستیدا نازانم ئایا ناونیشانەکە بۆ خوێنەر سەرنجڕاکێشە یاخود نا، بەڵام تێمای دڵشکان یەکێکە لە تێما سەرەکییەکانی ناو کتێبەکە. دڵشکان و نیگەرانیی، یان دڵشکان بە مانای نیگەرانیی، بە شێوازی جیاواز لەم کتێبەدا ئامادەیە: نیگەرانیی لە دونیا، لە ئەوانیتر، لە خود خۆی، لە بەشێکی زۆری ئەو پەیوەندیانەی کە ژینگەیەکی ئینسانی دروستدەکەن، نیگەرانیی لە جەنگەکان و لە سەفەر و لە بێماڵیی و نیگەرانیی لە کوردبوون  ھتد... بەشێکن لەو تێمایانەی لەم کتێبەدا ئامادەن. دڵشکان ھێما بۆ جۆرێک لە پەیوەندیی و پێکەوەبوون و بۆ شێوازێک لە تەنھایی دەکات کە شەرحکردنیان زەحمەتە، بەڵام پێموایە شیعر دەتوانێت شتێکیان لەسەر بڵێت و شتێکیشیان لێدروستبکات جیاواز لەوەی کە فۆرمەکانی تری فیکر و بیرکردنەوە و نووسین دروستیدەکەن. بە بۆچوونی من دڵشکان وا لە مرۆڤ دەکات نەتوانێت ژیانێکی ئاسایی لەگەڵ شتەکان و بوونەوەرەکان و پەیوەندییەکانی دەوروبەریدا بژیی، دڵشکان شتێک لە مرۆڤدا دەشکێت ناکرێت بە ئاسانی پێناسبکرێت و بناسرێتەوە. مرۆڤی نیگەران و دڵشکاو نە پێکەوەبوونی ئاساییە لەگەڵ کەسانیتردا، نە زمانی ئاسایی  گفتوگۆکردن، نە ئامادەبوونی ئاسایی لەناو ژینگە جیاوازەکاندا ناتوانن داڵدەی بدەن. شتێک لەناوەوە وردوخاش دەبێت کە ھەڵگرتنەوەی پارچەکانی دەشێت ھەم دروستکردنەوەی خود خۆی و ھەم سەرلەنوێ ناونانەوە و ڕاڤەکردنەوەی مانا و پێناسە و شوناسەکانی ئەو دونیایەی لێبکەوێتەوە، کە مرۆڤ تیایدا دەژیی. دڵشکان لەم ئاستەدا وەک کێشەیەکی وجودیی ئامادەیە، وەک دەرەنجامی تێپەڕین بەناو ئاڵۆزییەکانی دونیادا وەک بوونەوەرێکی خاوەن ھەست و چاوەڕوانیی، کەسێک توانای بینینی ئازاری ناو زیاد لە ڕووبەرێک و ناو زیاد لە فۆرمێک لە فۆرمەکانی مرۆڤبوونی ھەبێت. دڵشکان بەشێکە لە پەیوەندیی مرۆڤ بە جیھانەوە، بە ئەوانیترەوە و بە خود خۆشیەوە.  ئەو دڵشکانەی من باسی دەکەم ئامادەگیی کۆمەڵێک ھەست و چاوەڕوانیی و خەونیشە کە بە ھیچ شوێنێک ناگەن و لەنێوان خود و خۆیدا و خود و دونیادا دەمێنێتەوە، تەنھا لەناو فەزاکانی شیعر و لەناو ئاستە نەناسراوەکانی زمان و لەناو پرۆسەیەکی بەردەوامی خودسازییەکی بێکۆتاییدا ئامادەیە. لەوکاتەدا کە خەریکی دروستکردنی ماڵێکە لەناو زمان و وێنە و فەزای تایبەتی تێکستەکاندا، لە ھەمانکاتدا مەسافەی نێوان تاکەکەس و دونیا گەورەتر و فراوانتر دەکات. مرۆڤی دڵشکاو بە نیگەرانییەکی قورسەوە بەناو دونیا و پەیوەندیی و خەون و چاوەڕوانییەکاندا تێدەپەڕێت. لە ھیچ وێستگەیەکدا ناوەستێت و بەبێ مەبەستێکی کۆنکریت ھەر دەڕوات. لەڕاستیدا ھەندێکجار نیگەرانیی وزەیەکی ناوەکیی گەورەی ڕانەوەستان و بەڕێوەبوونە. دڵشکان شڵەژانێکی گەورە لە مرۆڤدا دروستدەکات، زمان لە ناوەڕاستدا دەکات بە دوولەتەوە، بە جۆرێک نەکرێت جارێکی تر لەحیمبکرێتەوە و شتێکی ئاسایی و کۆگیریی لێدروستبکرێت. دڵشکانی ڕاستەقینە نیگەرانیی لەتلەتبوونی زمان و بەشنەکردنی ئەو لەتانەیە بۆ چوونە پەیوەندییەکی مانادار و ھاوسەنگەوە لەگەڵ دونیا و ئەوانیتردا. بەم مانایە دڵشکان مرۆڤێکی ماندوو دروستدەکات بەدەست زمان و بەدەست خۆی و بەدەست شتەکانی دەوروبەرییەوە، وەکچۆن دڵشکان دەکرێت بە ئاسانی بگۆڕدرێت بۆ ڕق و توڕەبوونێکی زۆر. مرۆڤی دڵشکاو ھەستدەکات لە باتی دڵ شتێکی تر لە سنگیدایە، ئیشی ئەم شتەش ئەوەیە فۆرمی تری نیگەرانیی بەرھەمبھێنێت. لە سەرێکی دیکەوە دڵشکان کاردانەوەیەکی ئینسانییانە و بەرپرسانەیە بەڕووی ئەو بونیادە نایەکسان و نادادپەروەر و بەربەریانەدا کە لە دونیادا ئامادەیە. کاردانەوەیە بەڕووی زوڵم و بێمافی و بێکەسایەتییکردنی مرۆڤدا، بەگژاچوونەوەی فۆرمە جیاوازەکانی سوکایەتکردنە، جۆرێکە لە دوورکەوتنەوە لە بڕێکی زۆر لەو پۆخڵەواتانەی دەشێت لە ساتەوەختێکی مێژوویی دیاریکراودا دروستببن.  دڵشکان لێرەدا دەرەنجامی دۆخی ئامادەگیی زیاد لە فۆرمێکە لە سوکایەتیکردن بە مرۆڤ لە ناو جیھان و لەناو کۆمەڵگا و لەگەڵ ئەوانیتردا. من نازانم چەند فۆرم و شێوازی دڵشکان لە کتێبەکەی مندا ھەیە، بەڵام دەزانم شتێک لەوانەی لێرەدا باسیاندەکەم لەناو زیاد لە تێکست و دێڕ و پەرەگرافێکی ئەو کتێبەدا ئامادەیە. لە دۆخی میلەتی ئێمەدا دڵشکان ھەلومەرجێکی سۆسیۆلۆژییە، بەزەحمەت کوردێک لە سەدەی بیستەمدا ئەدۆزینەوە نیگەران نەبێت و چەندەھا جار دڵی نەشکابێت، تووشی خەمۆکییەکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگیی نەبووبێت، لەناو ژینگە گەمارۆدراوەکەیەدا نائومێد و لەتلەت و شڵەژاو نەبووبێت. دۆخی کوردبوون لە سەدەی بیستەمدا دۆخی دڵشکانی مرۆڤی ئێمەیە لە ھەموو شتێک، تەنانەت لە کەسایەتی خۆشی. بێگومان من لێرەدا باس لە کوردێک  دەکەم کە ھۆشیاریی ئەوەی ھەبێت لە بیماربوونەکانی کوردبوون تێبگات، کارەساتەکان بەچاوێکی ئینسانییەوە ببینێت و ئەو ئازار و سوکایەتییانە بناسێتەوە کە وەک مرۆڤ ڕووبەڕووی کراونتەوە. لە مێژووی سەدەی بیستەمی میلەتی ئێمەدا دڵشکان ئەزمونێکی دەستەجەمعیی گشتیی و ھاوبەشە. بەتایبەتی لە دۆخی ئامادەگیی بەردەوامی جەنگ و خوێن و وێرانبووندا، لە دۆخی ڕاکردنێکی بەردەوامدا، لەدۆخی شەرمکردنێکی گەورەشدا لە پێگەی دەستەجەمعی خۆت، لە وێناکردنی خود خۆیدا وەک کۆیلە، وەک بوونەوەرێکی لاوازیی قابیلی تێکشکان، وەک مرۆڤی بێمافی پلە دوو و پلە سێ. ئەم دۆخە دەستەجەمعییە نالەبارە دیاردەیەکی دروستکردوە کە دەشێت بە ”خودنەفرەتیی“ ناویببەین. کەمنین ژمارەی ئەو نووسەر و خوێندەوارانەی کورد کە کورد وەک وەحشیی و گەمژە و نەزان دەبینن و پێیان وایە کۆمەڵگایەکمان ھەیە لە ئاژەڵ زیاتر شتێکی تری بەرھەمنەھێناوە و بەرھەمناھێنێت. ڕەنگە لەدوای ”خودنەفرەتیی“ جولەکەکانەوە، خودنەفرەتیی کوردیی بەھێزترین شێوازی خودنەفرەتیی بێت لە دونیادا، ڕەنگە تەنانەت لە خونەفرەتیی جولەکە بەھێزتر و ھەمەلایەنتر بێت. ئێستا لە بواری پزیشکیدا شتێک ھەیە بەناوی، پزیشکیی ئەتنیی، یان دەرمانسازیی ئەتنیی، ethnomedicine. ئەم بوارە تازەیە ھەندێک نەخۆشی جەستەیی و دەرونیی تاکەکەسیی بە ژینگەیەکی ئەتنیی و فەرھەنگیی تایبەتەوە و بە مێژوویەکی دەستەجەمعییەوە گرێئەدەن. پێموایە لە دۆخی میلەتی ئێمەدا دڵشکان و نیگەرانیی ئەو بیمارییە دەستەجەمعیی و نەتەوەییەیە کە  ئێمە لە سەدەی بیستەمدا تووشی بووین و بەدەستییەوە دەناڵێنین. دڵشکان پەیوەندییەکی قووڵ و ھەمەلایەنیشی بە مەسەلەی نەمانی متمانەوە ھەیە. مرۆڤ کە متمانەی بە دونیا و بە مرۆڤ و بەو ژینگەیە نەما کە تیایدا دەژیی، یان کە متمانەی بە خۆی نەما، دەگۆڕرێت بۆ بوونەوەرێکی نیگەران، بۆ کەسێکی دڵشکاو. لەدەستدانی متمانە مەسەلەیەکی ھێجگار گرنگ و بنەڕەتییە. لە مێژووی فیکردا دەکرێت دوو وێنە بۆ مرۆڤ لەیەکتری جیابکەینەوە کە گرنگیی ئەم مەسەلەیەمان نیشانبدات. یەکەمیان ئەو دیدە ئەفلاتونیی و ئەرستۆییەیە کە پێیوایە گرنگترین ئاکار لە مرۆڤدا توانای بیرکردنەوە و ناسین و بەرھەمھێنانی مەعریفەیە لەسەر ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژیی. واتە وێناکردنی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ناسەر و بیرکەرەوە. ھەرچی وێنەی دووھەمی مرۆڤە لەو دیدەدا بەرجەستەیە کە پێیوایە گرنگترین ئاکاری مرۆڤ ناسین و بیرکردنەوە نییە، بەڵکو توانای ئەوە بۆ بۆ کاری پێکەوەیی و ھاریکاریی و متمانەکردن بە یەکتری. من گەر ناچاربم لەنێوان ئەم دوو وێنەیەدا یەکێکیان ھەڵبژێرم ئەوا وێنەی دووھەم ھەڵدەبژێرم و ھاریکاریی و پێکەوەبوون و متمانەکردن بە مرۆڤەکانی تر و بە دونیا و بەو ژینگەیەی تیایدا دەژیی بە گرنگترین ئاکاری مرۆڤ دەزانم. نیگەرانیی و دڵشکان لەدەستدانی ئەم متمانە و خواستی پێکەوەبوون و ھاریکارییە ئینسانییەیە. ”کتێبی دڵشکان“ ھەوڵدانی منە بۆ ژیان لەگەڵ دڵشکاندا بەبێ تەسلیمبوون پێی، ھەوڵدانە بۆ تێگەیشتن لەو ڕاستییە کە مرۆڤ بوونەوەرێکی شوشەیی و قابیلی وردوخاش و ھەپرون بە ھەپرون بوونە. تەحەدای سەرەکییش ئەوەیە چۆن مرۆڤ بتوانێت ئەو بەش و پارچانە کۆبکاتەوە و بوونەوەرێکی تازەیان لێ دروستبکات. کە جەنگ دێت ئێمە وردوخاش دەبین، کە عەشق دێت لەت لەت ئەبین، کە سەفەر دەکەین دەبین بەسەدان پارچەوە، کە ماڵ و ئولفەت لەدەستئەدەین ووندەبین، کە غەریبدەکەوین شتە بنەڕەتییەکانمان دەشکێت. ئەوەی گرنگە دروستکردنەوەیەکی نوێی سەرجەمی ئەو شتانە و شتگەلێکی تازەیە لەو پارچەپارچەبوونە. شیعر ئامرازی ئەو دروستکردنەوەیە. بەم مانایە دڵشکان دەشێت سەرەتی ھەوڵێک بێت بۆدروستکردنی ”سەرەتای نوێ“ و ”ژیانی نوێ“و ”فۆرمی نوێ لە خود“. ئەگەرێک بێت بۆ پەڕینەوە  بۆ ئەودیوی دۆخی دڵشکان، بۆ سەردەمی دوای دڵشکان. بە کورتیی دڵشکان لەیەک کاتدا ھەم ھێمایە بۆ دۆخێکی وجودیی، ھەم بۆ دۆخێکی دەرونیی و ڕۆحیی، ھەم بۆ دۆخێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئەخلاقیی، ھەم بۆ دۆخێکی سیاسیی. دڵشکان باس لە جۆرێک لە مرۆڤ دەکات کە بە نیگەرانییەکی قووڵ و بەردەوامەوە بەناو مێژوو و پەیوەندییەکاندا تێدەپەڕێت و وەک بەشێکی ناوەکیی کیمیای ژیان و پەیوەندییەکان دەیبینێت.

 دلێر محه مه د نووری هه ر کاتێک ناوی شێرکۆ بێکه س ده بیستین، بێ هیچ بیرکردنه وه یه ک چاوه ڕوانی شیعرێک ئه بین، که ووشه کانی بۆ نشتیمان، ئازاره کانی مێینه ی کۆمه ڵگای کوردی، نادادپه روه ری سیاسی و کۆمه ڵاتی و هه ندێ بابه تی تر نووسرابن.  دوو بابه ت زۆر به زه قی وبه شێوه یه کی گه وره هه میشه خۆیان له شیعره کانی شێرکۆدا نمایش ده که ن، که ئه وانیش خۆشه ویسی نشتیمان وکێشه کۆمه ڵایه تییه کانی ژنانه. به ڵام له (ئێستا کچێک نشتیمانمه)دا ئه م دوو بابه ته به ته رزێکی زۆر تازه وه خۆیان ده نوێنن. تا ئێستاش له لای هیج شاعیرێکی دیکه به م شێوه یه ته وزیف نه کراون. شێرکۆبێکه س له (ئێستا کچێک نشتیمانمه)دا له لایه ک تازه گه ری و داهێنانێکی واتایی گه وره ده هێنێته ناو کرۆکی شیعری کوردییه وه وله لایه کیش هه ندێک چه مک و واتای باو ئاوه ژوو ده کاته وه یان ده یانگۆرێت. نشتیمان که واتای دایک و باوه شی گه رم وئارام به خش ده به خشێته رۆڵه کانی که چی لێره گۆڕاوه بۆ پیاوێکی که ته ی له شێوه ی پۆلیس که هه میشه وه کوو گوومانلێکراو سه یری رۆڵه کانی خۆی ئه کات و ده مێک منه ت ئه کات به سه رییاندا وده مێکی تریش تۆڵه یان لێده کاته وه. لێره نشتیمان له جێگه ی به خشنده یی و میهره بانی ده بێته بازرگانێکی چاووچنۆک و بازرگانی به خوێن و جه سته ی خۆی و رۆڵه کانێوه ده کات. هه رچه نده من له وه تێده گه م که شێرکۆ مه به ست له ناووزڕادنی نشتیمان خۆدی کاراکته ره خراپه کانی ناوو نشتیمانه نه ک خودی نشتیمانه که.  به ڵام ئه و لێره گرنگی به ئه نجامی کۆتایی داوه و نشتیمانی به هه موو پیاوانی ده سه ڵات و گه نده ڵکارانێوه وه کوو یه ک جه سته ی نه خۆش و سه رئه نجامێکی خراپ ته ماشا ده کات. به ڵام ئه وه ی زۆر سه رنجی منی بۆ ئه م باسه ڕاکێشا بابه تی ژنه له م قه سیده یه دا. شێرکۆ له (ئێستا کچێک نشتیمانمه) دا وه ک که سێکی بێزار و ته واو بێ هیوا له نشتیمان و پیاوه کانی خۆی ئه نوێنێ. ئه و نشتیمانه ی که ساڵانێک بوو شێرکۆ گۆرانی به باڵا ودیمه نی جوانی ده ‌گووت ودێهات وشار کوچه وکۆڵانه کانی ده گه ڕا و مێژووی کۆن ونوێی به سه ده کرده وه وبه پیاوان وشۆرشگێره کانی دا هه ڵیده دا. که چی لێره دا بێپه روا هه رچی دیوی دزێو وتاریک و ڕه شی هه یه هه ڵیده داته وه. ئه و لێره دا په ی به هه موو ده رده کانی نشتیمان بردووه وپانتایی باشی بۆ هه موو کاره دزێوه کان ته رخان کردووه و ده ستی خستۆته سه ر هه موو برینه کان وله کۆتایی هه ر کێشه یه کیشدا چاره سه رێکی له ڕه گ وریشه وه بۆ داناوه. ئه و زۆر به ئاشکرا باس له نشتیمان وه ک نه خۆش وگه نده ڵ و ده رده دارێک ده کات که هیوای چاکبوونه وه ی لێ ناکات و ته نها به گۆڕینی بنه ڕه تیی چاره ره سه رده بێت. به ڵام ئه وه ی به لای منه وه سه یره له هه ر هه نگاوێکی ئه م قه سیده یه دا ده مانهێنێته سه ر مه سه له ژنان و کێشه کۆمه ڵایه تییه کانی ژنان. کاتێ ره خنه له ئایین ئه گرێت ژنان ده بن به سه رقافڵه ی قوربانییه کان. کاتێک ره خنه له خۆدی نشتیمان ده گرێت ژنان به شێکن له قوربانی و کاتێک ره خنه له نه ریتی باوو کۆمه ڵگا ده گرێت وقوربانی سه ره کی ژنانن. کاتێک باسی پیاوسالاری ده کات ئه وه ژنان تاقه قوربانی هاوکێشه که ن. پانتایی ژن له له م قه سیده یه دا پانتاییه کی هێجگار زۆره، زۆرتر له هه ر کێشه یه کی ناو قه سیده که، وه ک ئه وه ی پێمان بلێت به چاره سه رکردنی کێشه ی ژنان نشتیمان به شێکی زۆر له جوانییه که ی خۆی بۆ ده گه ڕێته وه. دوای خوێندنه وه ی ئه ده ققه له ٢٥ جێگه دا ته نها باس له کێشه ی مێینه کراوه وئه مه جگه له وه ی له دووتوێی قه سیده که دا له زۆر شوێنی دیکه شدا ئاماژه بۆ هه مان بابه ت کراوه. لێره دا هه وڵ ده ده م ئاماژه به هه ندێکیان بکه م به کورتی... ١/ ناوونیشانی قه سیده که (ئێستا کچێک نشتیمانمه) کچێک که ناوی (ڕۆزانا) یه جێگه به نشتیمان له ق ئه کات وئه بێته نشتیمانێکی تازه وگه نج بۆ (کامه ران) ئه میش کارێکته رێکه له ڕێگه ی گێڕانه وه باس له هه موو کێشه کانی خۆی ومرۆڤی کورد ده کات له بێزاری و بێهیواییدا ده گاته خالی خۆکوشتن به ڵام خۆشه ویستی کیژێک هه موو ماناکانی لا ده گۆڕێت و روانگه کانی بۆ ژیان نوێ ده کاته وه وئاراسته یه کی تازه یان پێ ده به خشی. هه رچه نده کارێکته ری رۆزانا زیاتر مه جازییه و به واتای رۆژێکی نوێ دیت و شاعیر مه به ستێتی بڵێت کامه ران (هاوڵاتی کورد) ناتوانێت ئه م نشتیمانه پیر و چڵکن وبه دکاره ی خۆشبوێت و نشتیمانێکی تازه ی گه نجی بێگوناهی گه ره که تا عاشقی بێت. لێره دا له قووڵایی مانادا ده گه ینه ئه و ئه نجامه ی که چۆن نشتیمان له رۆژگاری کۆندا بووبوو به مایه ی بێزاری و سه هه ڵگرتن وخۆکوشتن به ڵام له رۆزانا دا یان له رۆژێکی نوێدا ده بێته دلخۆشکه ر و رزگار که ر. ٢/له کۆپله ی (من کراسی ژنانه م ...)دا له رێگه ی کراسی ژنانه وه ئازار ومه ینه تییه کانی مێینه ی وڵات ده خاته روو که چۆن په راوێز خراوو گوێ لێنه گیراوون. له و کۆپله یه شدا که کارێکته ی پشیله باس له ناسینی کامه ران ئه کات دیسان له ده می کامه رانه وه با س له دایکی کڵۆل وخوشکه قه یره به دبه خته کانی کامه ران ئه کات وه کوو دوو ئه ندامی بێنه وای کۆمه ڵگای کوردی ئه یانخاته به رچاوو. له کۆپله ی (من ناووم کۆتره شینکه یه و کچم...)دا دیسان باسی کۆت وزنجیری کچانی کۆمه ڵگای کوردی ده کات که چۆن له نێو زیندانی ماڵه وه هه نگاوه کانیان بۆ ده ژمێردرێ وسنووری جووڵه یان بۆ دیاری ده کرێت وه کو خۆیان باس له خۆیان ده که ن وه ک له جاره نووسی حه رام و جه سته ی حه رام پێکهاتبن وهه میشه له ژێر چاودێری نێر و ئاییندان. هه روه ها له کۆپله ی (له سه ر جاده ی سه هۆڵه که ڕاوه ستاوم، ئه وه کچه ...) شاعیر وێنه ی کچێک ئه کێشی که پێ ئه چێت جلێکی مۆدێرن و نیمچه ڕووتی له به ردا بێت و ئازادانه له سه ر جاده ی سه هۆڵه که ئه سوورێته وه و کامه رانیش وه کوو سه راب و خه یاڵ دێته به رچاوی. له کۆپله ی( من ناووم پرچه ...) باس له مه سه له ی ئازادییه کانی ژن وحیجاب ده کات که چۆن ژنان له سروشت وخۆیان ده رده هێنرێن، چۆن ئایین کۆت وزنجیری ژنی کردووه. شاعیر لێره دا له جیاتی ئه وه ی به ته عبیری سواوو راسته وخۆ باسی ژن بکات دێت له کونجێکی تری ئه م مرۆڤه وه باس له کێشه کانی ده کات که ئه مه ش جوانییه کی له ڕاده به ده ر به ده قه که ئه به خشێت و کاریگه رتر ده گاته دڵی خوێنه ر وه ک ئه وه ی باس له پرچ وقۆلی رووت و مه مک و دوو په ڕی باڵی کۆتره شینکه وکراسی ژنانه وجووته پێڵاوی دایکی کامه ران وجووته گواره ی گوێ خوشکی کامه ران وئه و کتێبانه ی حه ز له رۆزانا ناکه ن وبۆکرووزی پرچ وجه سته ی ژن وزۆری رتر. که زۆربه ی ئه م ده لالاتا نه ش بۆ خۆیان کارێکته ر وقسه که رن له سه ر ته ختی شانۆی قه سیده که. ٣/قوولتر له وانه ی که له سه ره وه باسمان لێوه کرد، شێرکۆ بێکه س له ڕێگه ی هه ندێ شایه تحاڵی ئیحائییه وه هه ندێ له و کاره ساتانه مان بۆ ریز ده کات که به سه ر ژنانی کۆمه ڵگای کوردیدا هاتوون به تایبه تی له دوای ڕاپه ڕینه وه، که ئه مانه ش دیسان سه لیقه و توانای شێرکۆ ده رده خه ن له گێرانه وه کانیدا بۆ نموونه له کۆپله ی (من ناوم گابه رده گابه رد...)کۆمه ڵێک کاره سات و رووداوی کوشتنی ناهه ق وخوێن ڕشتن ده خاته روو که گابه رد بینیونی، جا گابه رد خودی خۆی بێت یان نیشانه بێت بۆ شاهیدێکی بێده نگ وتاساوکه به ر له مردنی هه ندێ ڕاستی ئاشکرا ده کات و خۆی به تاڵ ده کاته وه له و تاوانانه ی به به رچاوی ئه وه وه ئه نجام دراون. لێره شدا شێرکۆ رووداوی کوشتنی ژنێک له سه ر شه ره ف به ناوی خوا و ئایینه وه دیسان به کاره ساتبارترین تاوان ده بینێ له چاو کوشتنی رۆژنامه نووسێکی ئازاد یان هه ڵگرانی بیرێکی جیاواز. لێره دا گابه رد به ئاشکرا ئه ڵێ له هه موو تاوانه کان ناخۆشتر ئه و ژنه بوو که ناوی شه ره فه وه کوشتیان. هه روه ها له جێگه یه کی تریش کاتێ باسی قه ڵه مه که ی نشتیمان ئه کات که چه ند نووکێکی ره نگاڵه یی پێوه یه کاتێ نشتیمان به م قه ڵه مه (...به ڕه ش ده نووسێت ئازادی مێ و به سووری نێر ده یکوژێنێته وه ...) یاری کردنی شاعیر به ڕه نگه کان و دابه شکردنیان به سه ر نێر و مێدا یه ک دونیامان له پرسیار وڕامان و گوومان له ڵا درووست ئه کات کاتێک باس له ئازادی مێ ئه کات ره نگی ڕه شی که نیشانه یه بۆ فێڵ و درۆ وگوومان ، سووری نێریش نیشانه یه بۆ خوێن و هه ڵچوون وکه ف وکووڵ به کارده هێنێت. ٤/ له به شی دووه می قه سیده که دا و له کۆپله ی ( له سه ر جاده ی سه هۆڵه که راوه ستاوم، یه که م جاره خۆم وناوه که م وجاده که له یه ک بچن چه ند رۆژێکه وه کو ئه وه ی چه ند ساڵێک بێت کچێک هاتۆته رووحمه وه ....) دا لێره دا زۆر به جوانی و زۆر به روونی شاعیر باس له عیشق و خۆشه ویستی ئه کات که چ کاریگه رییه ک له سه رهه ڵسوکه وتی مرۆڤه کان داده نێت و چ به رچاوروونییه کیان له ژیاندا پێ ده به خشێت. ته نانه ت له جێگه یه کدا ده ڵێت (...ئه گه ر دنیا له م عه شقه ی من و رۆزانای له ناو دڵی ژن وپیاوی سه رزه میندا تۆو کردایه، دڵنیابووم رق وتۆڵه وشه روشۆری به خۆیه وه نه بینایه...) ئا لێره دا رێک ووته کانی فرۆییدم به بیر دێته وه کاتێ له وه ڵامی پرسیارێکی ئه نیشتایندا که ده پرسێت ئاخۆ چۆن له شه ڕ رزگارمان ده بێت، فرۆییدیش به وه وه ڵام ده داته وه که مه حاڵه مه گه ر به گه مارۆدان و به ڵارێدابردنی گیانی شه ڕانگێزی و مردن وه ک خۆی ده لێت به په ره پێدانی ئیرۆس (خۆشه ویستی) ده توانین هێزی شه ڕ له دلێ مرۆڤه کان که م بکه ینه وه. ئه مه ش به شێکه له فه لسه فه و بیری قووڵی شاعیر که له زۆر شوێن و جێگه له شیعره کانیدا په ی پێ ده برێت. شێرکۆ بێکه س له مێژه به قه له می پڕ به ره که تی شیعر ده نووسێت وتا دوا ساته کانی ژیانیشی له به خشش نه که وت. من به م که مه زانیارییه که هه مه وای بۆ ده چم که شێرکۆ هیچ شتێکی زیاده ی نه نووسیبێت وهه رچیشی نووسیبوو بۆ ئازادی ژن هه ر هه موویان گرنگ و له جێگه ی خۆیان بوون. به ڵام گه ر ئه م قه سیده یه ی نه نووسیبا من نازانم جگه له بێکه س کێ شۆڕشێکی له م جۆره ی ته نها به قه سیده یه ک به رپا کردایه کێ؟ له کۆتاییشدا ڕووی ده مم ئه که مه شانۆنووسان و ده ڵێم قه سیده ی (ئێستا کچێک نشتیمانمه) بابه تێکی خاوی جوانترین شاکاری شانۆیه و به فیلمسازانیش ده ڵێم ئه مه سیناریوی جوانترین فیلمی سه رده م و به گۆرانیبێژانیش ئه وه قه سیده یه ک پڕاوپڕ له کۆپله ی پڕ ئاهه نگی گۆرانی یه.