ڤاتیکان: ڕۆژی شەممە پرسەی پاپا بەڕێوەدەچێت

هاوڵاتی سەرۆکی ئەمریکا ڕۆژی هەینی لێخۆشبوونی بۆ شەش تاوانبار دەرکرد کە سزا درابوون ، ئەو تۆمەتبارانەی کە پێشتر نزیکەی نیوەی  سزاکەی خۆیان تەواوکرابوو. لە ڕاگەیاندێکی کۆشکی سپیدا هاتووە، کە جۆ بایدن باوەڕی بە دەرفەتی دووەم هەیە وئەو کەسانەشی ئازادکراون، بەهۆی کارەکانیان لە باشترکردنی کۆمەڵگە و ژیانی ئەو کەسانەی دەوروبەریان بووە. ئەو کەسانەی کە بڕیارەکەیان بۆ دەرچووە پێشتر بە تاوانەکانی کوشتنی پلە دوو، بازرگانیکردن بە ماددەی هۆشبەر " ماریجوانا" سزادرابوون. بەرپرسێکی کۆشکی سپی ڕایگەیاندووە، ئەو لێخۆشبوونانەی سەرۆکی ئەمریکا بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی داد وبە پڕۆسەی راوێژکاری ئەنجام دراوە. ئەم لێخۆشبوونەی سەرۆکی ئەمریکا  دوای ئەوە دێت کە ڕۆژی هەینی بڕیاری لێخۆشبوونی گشتگیری بۆ تاوانەکانی پێشووی فیدراڵی دەرکرد سەبارەت بە بازرگانیکردن بە ماریجواناوە، ئەمەش نیگەرانی بەرپرسانی باڵای ئیدارەی ئەمریکای لێکەوتەوە بەهۆی ئەوەی پێیان وابوو ئەم بڕیارە کاریگەری لەسەر هەزاران هاوڵاتی ئەمریکی دەبێت. لەبارەی لێخۆشبوونی ئەم ٦ تاوانبارەوە، بەرپرسێکی کۆشکی سپی باسی لەوە کردووە کە سەرۆک بایدن  بڕوای بە دەرفەتی دووەم هەیە بۆ ئەوکەسانەی کە باشبوون وچاکسازیان لەخۆیاندا نیشانداوە، هەروەها سەرۆکی ئەمریکا ئاماژەی بەوە کردووە کە ئەمریکا وڵاتی چانسی دووەمە. هاوکات یەکەم بڕیاری لێخۆشبوونی بایدن بۆ تاوانبارانی سزادراو، لە مانگی حوزەیران بوو   لە ٣ کەس خۆشبوو کە بەتاوانی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرە بەهێزەکانەوە سزادرابوون.                                                                                                                    

هاوڵاتی بڕیاری دادگایەک لە پاکستان تووڕەیی دروست کرد دوای ئەوەی تاوانبارێکی  ئازاد کرد کاتێک ڕازی بوو هاوسەرگیری لەگەڵ قوربانیەکەی بکات. دەوالات خانی تەمەن ٢٥ ساڵ دوای ئەوەی دەستدرێژی کردە سەر کچێکی خاوەنپێداویستی تایبەت (نابیست) لە مانگی ئایاردا لەلایەن دادگای ناوچەی بونیر لە باکوری ڕۆژئاوای پارێزگای خەیبەر پەختونخوا بە زیندانی هەتاهەتایی سزا درا. دوای دەستێوەردانی پیاوانی بەتەمەنی ناوچەکە یان ئەنجومەنی پیران ڕێککەوتنێک کرا لە نێوان لەنێوان خان و خێزانی ئەو کچەدا  کە لە ئەنجامی ئەو هێرشەدا منداڵێکی هەبوو،بەوەی ئەو تاوانبارە ئازاد بکرێت گەر ڕازی بێت بە هاوسەرگیری کردن لەگەڵ قوربانییەکەدا ،خان ڕۆژی دووشەممە ئازاد کرا دوای ئەوەی ڕێکەوتنەکە لەلایەن دادگای باڵای پیشاوەرەوە پەسەند کرا. ئەم بڕیارە ڕێکخراوەکانی مافی ژنان و چاڵاکوانانی توڕە کرد کە دەڵێن ئەم بڕیارانە شەرعیەت دەدەنە  توندوتیژی سێکسی دژی ژنان لە پاکستان ئەمەشە بۆتە هۆی ئەوەی زۆرینەی کەیسەکانی دەستدرێژی سێکسی بە بێدەنگی دەهێڵدرێنەوەو ناچنە دادگا و تاوانباران ناگیرێن. بە وتەی ئەسما جەهانگیر لە خانەی یارمەتی یاسایی، ئەو کەسانەی کە داوایان لەسەر هەیە  قورسە لە پاکستان دادگەیی بکرێن و بگیرێن. وتیشی، هەڕەشە و زۆرەملێ لەلایەن خێزان و کۆمەڵگاوە لە کەیسەکانی دەستدرێژی سێکسیدا لە پاکستان شتێکی ئاساییە و ڕزگاربووان و خێزانەکان بە گشتی لە ترسی گێلی دادگاییکردنەکە مەسەلەکە لە دەرەوەی دادگا یەکلایی دەکەنەوە. چالاکوانی مافی مرۆڤی پاکستان تاهیرا عەبدوڵا گوتی "پێویستە یاساکانی دەستدرێژی سێکسی پاکستان هەموار بکرێتەوە بۆ گۆڕینی دەستدرێژی سێکسی لە تاوانی تایبەتەوە بەرامبەر بە کەسێک بۆ تاوانێک دژی دەوڵەت، بەو هۆیەشەوە دەوڵەت دەبێت ببێتە والی (پارێزەر) ڕزگاربووەکە و کەیسەکە جێبەجێ بکات – بۆ ڕێگەگرتن لە هەر جۆرە سازشێکی تایبەت، ڕێکەوتنی دارایی، یان "لێبوردەیی" کە لە لایەن کەسانی دەوڵەمەندی خاوەن دەسەڵاتەوە لە دژی هەژار و بێدەسەڵات دەکرێت.

هاوڵاتی   لە جەژنی کریسمس دا لە نەخۆشخانەی تیوکسبێری بەریتانیا هەرساڵێک ئاژەڵێکی جیاواز دەبەنە سەردانی نەخۆشەکان.  نەخۆشخانەی تیوکسبێری کە نەخۆشخانەیەکی تایبەت بە بەساڵاچوانە،هەموو ساڵێک وەک نەریتێک  ئاژەڵەکان دەبرێنە سەردانی نەخۆشەکان. ئەمساڵ دوو پەنگوینی پیرۆ کە ناویان پرینگڵ و ویجتە، هێنرانە نەخۆشخانەکە وبەسەر نەخۆشەکاندا گەڕێندران.  

هاوڵاتی لە گفتوگۆیەکی هەردوو سەرۆکی ڕووسیا و چین لە رێگەی ئۆنلاینەوە، سەرۆکی ڕووسیا بە هاوتا چینیەکەی ڕاگەیاندووە کە پەیوەندیە دیپلۆماسیەکانی نێوان چین وڕوسیا باشترین پەیوەندیە لە مێژوودا. لە گفتوگۆکەی نێوانیاندا ڤلادیمێر پوتین و شی جینپینگ، ڤلادیمێر پوتین باسیشی لەوەکردووە کە چاوەڕێ دەکات هاوتا چینیەکەی لە ساڵی ٢٠٢٣ دا سەردانی مۆسکۆ بکات. لە پەخشێکی کەناڵی سی سی تیڤی چینی کە بڵاوکراوەتەوە کە سەرۆکی چین، پێزانینی خۆی بۆ ڕووسیا دەربڕیوە و هەروەها جەختی لەوەش کردۆتەوە کە ڕووسیا هەرگیز ئەوەی ڕەتنەکردۆتەوە کە لە رێگەی دانوستانە دیپلۆماسیەکانەوە کێشەکانی لەگەڵ ئۆکرانیا چارەسەر بکات. هاوکات بەپێی پەخشی کەناڵی سی سی تیڤی، سەرۆکی چین دەربارەی جەنگی ئۆکرانیا و ڕووسیا بە پوتینی ڕاگەیاندووە کە دانوستانەکانی پرسی ئاشتی لەگەڵ ئۆکرانیادا بە ئاسانی ناڕوات، هەروەها چین بەردەوام ئەبێت لە هەڵوێستی دادپەرەوەرانەی خۆی سەبارەت بە وپرسە.      

هاوڵاتی دادگای سەربازی میانمار، ڕۆژی هەینی لە دادگایەکی داخراودا کۆتایی بە دادگاییکردنی ئانگ سان سوچی هێنا و حەوت ساڵ زیندانیکردنی بۆ زیادکرد بەوەش کۆی سزای زیندانیکردنی بوو بە ٣٣ ساڵ. ئەم دادگاییکردنەی ئانگ سان سوچی، لەدوای دادگاییکردنی مانگی ئەیلول کۆتاین دادگاییکردنی ڕاویژکاری پێشووی میانمارە، کە سزای ٣ ساڵ زیندانیکردن و کاری قورسی بەسەردا سەپاندبوو. دادگای سەربازی میانمار، ڕۆژی هەینی بە ئاڕاستەکردنی پێنج تۆمەت کە لەنێویاندا تۆمەتی جیبەجێنەکردنی ڕێکارە پێویستەکان و گەندەڵی لە بەکارهێنانی هێلیکۆپتەری حوکمی بە وزیری دەرەوە هەبوو تۆمەتبارکرا، دووبارە سزای زیندانیکردنی بۆ زیادکرا بە ماوەی ٧ ساڵی دیکە. دادگای سەربازی میانمار لە دوای کودەتاکەی ساڵی ٢٠٢١ کە ئانگ سان سوچی کە زۆرینەی دەنگەکانی بەدەستهیانبوو لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٢٠ و دەستبەسەریان کرد و زیندانیان کرد، دواتر دووبارە نزیکەی چوار مانگ لەمەوبەر دادگایی کرایەوە و سێ ساڵی دیکەیان بۆ زیادکرد. ئەم دادگاییکردنەی ئانگ سان سوچی لەکاتێکدایە کە دوای جار هەفتەی ڕابردوو، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان داوای ئازادکردنیان کرد. ئاو نگ سان سوچی  کە تەمەنی ٧٧ ساڵە، براوەی خەڵاتی نۆبڵ و ڕاوێژکاری پێشوی میانمار، تا ئێستا لەدوای کودەتاکەوە ڕووبەڕووی زیار لە ١٩  تۆمەتی جۆراو جۆر بۆتەوە، لەماویە ڕابردووشدا ڕووبەڕووی زیاتر لە ١٤ تۆمەتی جۆراو جۆر بۆتەوە لەوانەش پێسێلکردنی یاسایی نهێنی فەرمی، جێبەجێ نەکردنی ڕێکارە خۆپارێزیەکان بۆ ڤایرۆسی کۆرۆنا.    

هاوڵاتی بەپێی شیکردنەوەیەک کە لەلایەن پەیامنێرانی بێسنورەوە بڵاوکراوەتەوە، نزیکەی 1700 ڕۆژنامەنووس لە سەرتاسەری جیهاندا کوژراون لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوو. پەیامنێرانی بێسنور لە ڕاپۆرتێکدا ڕایانگەیاند لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردودا نزیکەی 1700 ڕۆژنامەنوس لە جیهاندا کوژراون هاوکات ساڵانی 2003 تا 2022 لە کوشندەترین ساڵەکان بووە بۆ ڕۆژنامەنوسان. کریستۆفەر دیلۆیر، سکرتێری گشتی ئاڕ ئێس ئێف، وتی: "لە پشت هەواڵ و ڕاپۆرتەکانەوە ئەو کەسایەتییە  بەهرەدارانە هەببون کە بە ژیانی  خۆیان پارەیان داوە بۆ کۆکردنەوەی زانیاری و گەڕانیان بۆ ڕاستی و سۆزیان بۆ رۆژنامەگەری". ئار ئێس ئێف ڕایگەیاند، لە 20 ساڵی ڕابردودا عێراق و سوریا مەترسیدارترین وڵات بوون کە وەک ڕۆژنامەنووسێک کار بکرێت تێیدا دەڵێن " کۆی گشتی 578 ڕۆژنامەنووس کوژراون لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا، کە دەکاتە زیاتر لە  لە سێیەکی کۆی گشتی جیهان". پاشان مەکسیکۆ (125 کوژراو)، فلیپین (107)، پاکستان (93)، ئەفغانستان (81) و سۆماڵیا (78) بەدوایان دێت. بە پێی ڕاپۆرتەکە، "تاریکترین ساڵەکان" ساڵی 2012 و 2013 بوون، "بەهۆی زۆریی شەڕ لە سوریا"کە لە ساڵی 2012  نزیکەی 142 ڕۆژنامەنوس کوژراون هاوکات لە ٢٠١٣ نزیکەی ١٤٤ ڕۆژنامەنوس کوژراون . دوای توركیا، كه‌ نۆ رۆژنامه‌نووس كوژراون، فه‌ره‌نسا به‌ هه‌شت كوژراو له‌ رێزبه‌ندی چواره‌م مه‌ترسیداترین وڵات بۆ كاری رۆژنامه‌نووسان له‌ ئه‌وروپا داده‌نرێت، ئه‌مه‌ش دوای رووداوه‌كانی (شارلی ئیبیدۆ) له‌ ساڵی 2015. ئەو ڕێکخراوە باسی لەوەشکردووە وردە وردە ئامارەکان نزم بونەوە بەڵام لە ساڵی 2022دا دووبارە دەستی بە بەرزبونەوە کردووە  بەهۆی شەڕی ئۆکرانیاوە تا ئێستا ئەمساڵ 58 ڕۆژنامەنووس کوژراون  لە ساڵی 2021دا لە 51 ڕۆژنامەنووس کوژراون. ئاڕ ئێس ئێف جەختی لەوەشکردەوە ئەو وڵاتانەش کە بەشێوەیەکی ڕەسمی جەنگی تێدا نییە بەهەمان شێوە سەلامەت نین بۆ ڕۆژنامەنوسان. به‌گوته‌ی رێكخراوه‌كه‌، له‌ ئێستادا كیشوه‌ری ئه‌مه‌ریكا (به‌رازیل، مه‌كسیك، كۆلۆمبیا و هندوراس) به‌ مه‌ترسیداترین شوێن بۆ كاری رۆژنامه‌گه‌ری داده‌نرێت، چونكه‌ نیوه‌ی ژماره‌ی قوربانیان له‌ ساڵی 2022 له‌و كیشوه‌ره‌ بووه‌. جێگەیباسە، بەپێی ئامارەکانی یونسکۆ، کوشتنی رۆژنامەنووسان لە نزیکەی نۆ حاڵەتدا لە 10 حاڵەتدا بێ سزا ماونەتەوە.    

  هاوڵاتی لە ویلایەتی تەکساس، قوتابخانەیەکی تایبەت بە ئەو کچە هەرزەکارانە هەیە کە دووگیانن یان منداڵیان هەیە و تەمەنیان لە خوار ١٨ ساڵەوەیە، ئەمەش لەپێناو پاراستن ودانەبڕانیان لە پڕۆسەی خوێندن. قوتابخانەی ئامادەیی  لینکۆڵن پارک لە شاری برانوسڤیل لە ویلایەتی تەکساسە، لە ساڵی ٢٠٠٥ ئەو خوێدنکارانە وەرئەگرێت کە لەتەمنی هەرزەکاری بوونەتە دایک یاخود دایکن و تەمەنیان لە نیوان ١٤ بۆ  ١٩ ساڵاندایە. زۆرینەی خوێندکارانی قوتابخانەکە خەڵکی ئەمریکای لاتینن و هیسپانیەکان %٩٤ لەسەدی خەڵکی شارەکە پیکدەهێنن و ڕێژەی کچانی هەرزەکاری دووگیان ودایکی هەرزەکار لە تیایاندە بەرزترینە. بەڕێوبەری قوتابخانەی لینکۆڵن دەڵێت، پێویستە گرنگی بدەین بەو هەرزەکارانە و بەردەوام بین و لە پڕۆسەی خوێندن، هەروەها بە خوێندکارەکانی دەڵێت پێویستە ئەوە بزانن کە ئەمە کۆتایی دوونیا نیە و ژیانێکی گەورەیان لەپێشە. زۆربەی ئەو خوێندکارانەی لە ئامدەیی لینکۆڵن پارک دەخوێنن خاوەنی داهاتێکی کەمی ڕۆژانەن، بەشێکیان مەکسیکین ولەدایکبووی ئەمریکان، ڕۆژانە بۆ ئەوەی بگەنە قوتابخانە لە ماتامۆرس لە تاماولیپاسەوە دێنە ئەمریکا. قوتابخانەکە وەک هەر قوتابخانەیەکی دیکەی ئاسایی ئەمریکا دیزاین کراوە و پاسی تایبەت بە خوێندکارانی تێدایە، هەروەها لەسەر دیواری قوتابخانەکان پۆستەری جۆراوجۆر هەڵواسراون کە هانی خوێندکاران دەدەن بچنە خوێندنی زانکۆ، لەگەڵ ئەوەشدا دیواری قوتابخانەکان پۆستەری تایبەت بۆ رێنمایی دایکایەتی وپەروردەکردنی منداڵ و خزمەتگوزاریەکانی دایکایەتی پێوەهەڵواسراوە. یەکیك لە خویندکارەکان  لەتەمنی ١٥ ساڵیدا لە ڕۆژی لەدایکبونەکەی هەستی بەوەکردووە دووگیانە،  دەڵێت ئەو دوای ئەوەی هاوپۆلەکانی دەزانن کە دووگیانە خۆیانی لێ دوورئەخەنەوە هەربۆیە لە پڕۆسەی خوێندن دادەبڕێت وهاوڕێکانی خۆیانی لێ دوورئەخەنەوە، ئەو ئیستا یەکێکە لە خویندکارەکانی قوتابخانەی لینکۆڵن پارک لە ئەمریکا. لە کاتێکدا کە مافی دایکایەتی ومافی لەبابردنی منداڵ لە ئەمریکادا هێشتا گفوگۆی گەرمی لەسەرە وکاردناوەیەکی گەورە لەسەر قەدەغەکردنی مافی لەباربردن کرا لەماوەی رابردوودا ، قوتابخانەی لینکۆڵن پارک پڕۆگرام وپەیڕەوی تایبەت بۆ ئەو کچە هەرزەکارانە دادەنێت کە لەتەمەنێکی هەرزەکاریدا بوونەتە دایک و دووگیان بوون،وەک بەڕێبوبەری قوتابخانەکە دەڵێت لەپێناو ڕووبەڕووبونەوەی ئەو ئاستەنگانەیە کە لەو تەمەنەدا تووشی بوون. هەرچەندە رێژەی لەدایکبوونی منداڵ و هەرزەکارانی دووگیان لە ئەمریکا لەسەرانسەری ئەمریاک ڕووی لەکەمبون کردووە، بەڵام لەناو کچە هەرزەکارانی باشور وناوەڕاستی ئەمریکا رووی لە زیادبوون کردووە و شتێکی باوە لەنێویاندا.  پسپۆڕان هۆشداری ئەدەن لە بەرزی رێژەی دایکانی هەرزەکار لە لەناو خەڵکی لاتینی ئەمریکا، ئەمەش بەتایبەت دوای بڕیارەکەی  ساڵی ٢٠٢٢ ی  دادگای باڵا کە رێگری لە لەباربردنی منداڵ دەکات ڕێژەکە ڕووی لە زیادبوون کردووە.

فەرماندەیی ناوەندیی ئەمەریكا ڕاگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تێیدا ئامارەكانی شەڕی دژی داعش لە ٢٠٢٢ی لەعێراق و سوریا خستووەتەڕوو، دەشڵێت، ٣١٣ ئۆپراسیۆنیان لە دژی داعش ئەنجامداوە، كە ١١٨ئۆپراسیۆنیان لە سوریا و١٩٥ ئۆپراسیۆنیش لە عێراق بووە. فەرماندەیی ناوەندیی ئەمەریكا ڕاگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تیایدا هاتوە، لە ساڵی ٢٠٢٢ـدا هێزەكانیان لەگەڵ هێزە هاوبەشاكانیان لە عێراق و سووریا، ٣١٣ ئۆپراسیۆنیان لە دژی داعش ئەنجامداوە، كە ١٠٨ ئۆپراسۆنیان لە سووریا و ١٩١ ئۆپراسیۆنیش لە عێراق بوووە. ئاماژەی بەوەشكرد، لە ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانیان لە عێراق توانیویانە ٢٢٠ ئەندام و سەركردەی داعش بكوژن و ١٥٩ ئەندام و بەرپرسی ئەو رێكخراوە دەستگیر بكەن بەهاوبەشی لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی عێراق. ئەو فەرماندەیە دەشڵێت، لە سوریا ٤٤٦ چەكداری داعش كوژراون و ٢١٥ ئەندامی دیكەشیان دەستگیركردووە. لە راگەیەندراوەكەدا فەرماندەیی ناوەندیی ئەمەریكا روونیكردووەتەوە، لە سووریا زیاتر لە ١٠هەزار ئەندام و سەركردەی داعش لە زینداندان، هەروەها لە عێراقیش زیاتر لە  ٢٠ هەزار ئەندام و سەركردەی داعش لە زینداندان. فەرماندەیی ناوەندیی ئەمەریكا جەختی لەسەر لاوازكردنی داعش لە ساڵی ٢٠٢٢ كردووەتەوە و رایگەیاندووە، ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانیان بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بەردەوام دەبێت و هێشتا كاری زۆرماوە بە هاوبەشی لەگەڵ هێزە هاوبەشەكانیان لە عێراق و سووریا پێكەوە ئەنجامی بدەن. فەرماندەیی ناوەندیی ئەمەریكا ئەوەشیخستوەتەڕوو، لە ساڵی ٢٠٢٢ـدا لەو ئۆپراسیۆنە سەربازییانەی دژی داعش ئەنجامیانداوە هیچ سەربازێكیان نەكوژراوە. ئەو فەرماندەیە بارەی كامپی هۆڵیشەوە وتی، زیاتر لە ٢٥ هەزار منداڵی ئەندامانی داعش لەو كەمپەدا هەن و بوونەتە ئامانجی سەرەكی چەتەكانی داعشن. جێگای ئاماژەیە، كەمپی هۆل دەكەوێتە دووری ٤٥ كیلۆمەتر لە خۆرهەڵاتی حەسەكە و گەورەترین كامپی كەسوكاری چەكدارانی داعشە و بەپێی ئامارەكان نزیكەی ٧٠ هەزار كەسی سەر بە داعشی تێدایە.

هاوڵاتی لە بەیاننامەیەکدا وڵاتانی گروپی حەوت کە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بڵاوی کردۆتەوە داوا لە تاڵیبان دەکات دەستبەجێ ئەو بڕیارەی کە قەدەغەی کارکردنی ژنان دەکات هەڵبوەشێتەوە. وڵاتانی گروپی حەوت لە بەیاننامەکەدا ڕایانگەیاندووە کە نیگەرانن لەو بڕیارانەی تاڵیبان بۆ قەدەغەکردنی کاری ژنان لە ڕێکخراوە ناحوکمیەکاندا، هەروەها دەشڵێن ئەو بڕیارە زەرەرێکی زۆر بەهاوڵاتیانی ئەفغانستان دەگەێنێت و ڕێگە لەگەیشتنی هاوکاریە مرۆییەکان دەگرێت بە خەڵکی ئەفغانستان. هەروەها لە بەیاننامەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، کە ژنان ڕۆڵیکی گرنگیان هەیە لە کارەکانی ڕێکخراوەکان، ئەگەر کارکردنی ژانن قەدەغە بکرێت ئەوا هاوڵاتیانی ئەفغانستان ناتوانن دەستیان بە خواردن وکەلوپەلی پێویست ودەرمان بگات. ئەم یاننامەیەی وڵاتانی گرووپی حەوت لەدوای دواین سەرکوتکاریەکانی تاڵیبان دێت بەرامبەر ژنان، کە قەدەغەکردنی مافی خوێندنی ژنان بوو لە زانکۆکان و دواینیشیان کارکردنی ژنان بوو  لە رێکخراوە ناحوکمیە ناوخۆیی وبیانیەکان. وڵاتانی گرووپی حەوت، کە هەریەکە لە وڵاتانی کەنەدا، بەریتانیا، ئەمریکا، ئەڵمانیا وفەڕەنسا، ئیتاڵیا، یابان دەگرێتەوە بە وڵاتانی پێشەنگی ئابوری وپیشەسازی دائەنرێن لە جیهاندا.

هاوڵاتی کۆمەڵەی شاهانەی فەلەکناسی  ڕایگەیاندووە، کە ئێوارەی ڕۆژی پێنجشەممە هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر بەماوەیەکی کەم دوای خۆر ئاوابوون دەتوانرێن بە چاوی ئاسایی لە ئاسماندا ببینرێن. دکتۆر ڕۆبەرت ماس، لەبارەی بینینی هەسارەکانەوە وتی، باشترین کات بۆ بینینی هەسارەکان ماوەیەکی کەم دوای خۆر ئاوابوونە، هەروەها وتی پینج لەو هەسارانە دەتوانرێ بەڕوونی ببینرێن بەڵام هەسارەکانی وەک نیپتۆن وئۆرانۆس کە دورترن دەبێت بە تەلیسکۆب سەیربرکرێن. هەریەک لە هەسارەکانی عەتارد وڤینۆس شوینەکانیان لە ئاسماندا بەجۆرێکە کە بینینیان زەحمەتتر دەبێت. هەروەها ئەو دکتۆرە وتیشی، ئەوکەسانەی چاودێری ئاسمان دەکەن پێویستە خاڵێکی ڕوون بۆزنەوە لە باشوری ڕۆژئاواوە بۆ ئەوەی بتوانن بینەری دیمەنەکە بن. لەبارەی باشترین ئەو ناوچانەی کە دەتوانرێ هەسارەکانی تێدا ببینرێ، دکتۆر ڕۆبەرت ماس لە کۆمەڵگەی شاهانەی فەلەکناسی وتی، ئەوانەی لە باشوری ئەوروپاوە دورترن و نزیکترن لە هێڵی ئیستیوایی ئەوا باشتر دەتوانن هەسارەکان ببینن ئەوەش بەوەی لەسەر هێڵێکی ڕاست کە هەسارەکان ڕیزبوون، هەروەها هەسارەی عەتارد لە بەشی باشورەوە باشتر دیار ئەبێت. هەروەها هەسارەی مەریخ لە ئێسستادا لە باشترین ئاستیدایە بۆیە باسترین کاتە بۆ بینینی هەسارەکە، پێویستە هەموو کەسێک بیبینێت چونکە ماوەیەکی زۆری دەوێت تا جارێکی تر بتوانین بیبینیەوە. هەرچی دەربارەی هەسارەی ڤینۆس و زوحەلە دەبێت بە جوانترین شێوە دەربکەون، هەسارەی ڤینۆس ڕونکاترین هەسارەیە ودەبێ لە نزمترین ئاستدا دەربکەوێت، دوای ئەویش موشتەری وزوحەل؛ هاوکات وتیشی باشترین شووێن بۆ بینینی هەسارەی ڤینۆس لەباشورەوە بەرەو ڕۆژئاوایە. دکتۆرماس ئاماژەی بەوەکرد ، هەرکەسێک لەڕێگەی تەلەسکۆپەوە سەیر بکات، پێویستە بتوانێت وردەکارییەکانی مانگەکانی موشتەری و لەوانەشە  سیستەمی هەور یان خاڵە تاریکەکانی سەر موشتەری و مەریخ ببینێت. هەروەها پێشبینی ئەوە دەکرێت  ئاسمان لە باشووری ڕۆژئاوای ئینگلتەرا و باشوور و ڕۆژئاوای وێڵز ڕوونتر بێت، بەڵام لە باکووری ئینگلتەرا و سکۆتلەندا بەهۆی هەورەکانەوە ڕەنگە دیمەکان باش دەرنەکەون.. ئەمە لەکاتێکدایە لە مانگی حوزەیران عەطارد و ڤینۆس و مەریخ و موشتەری و زوحەل دەرکەوتن لەکاتی  یەکگرتنی هەسارەکاندا کە چۆن یەکدەگرنەوە.  

هاوڵاتی شروبێکی منداڵان کە کۆمپانیایەکی هندی دروستی کردووە بووە هۆی مردنی ١٨ منداڵ لە ئۆزباکستان هاوکات مردنی ئەم منداڵانە دوای ئەوە دێت ٧٠ منداڵ لە گامبیا و٢٠٠ کەس لە ئیندۆنوسیا بە هۆی شروبی کۆکەی دروست کراو لە هندستان گیانیان لەدەستداوە. وەزارەتی تەندروستی ئۆزبەکستان ڕۆژی چوارشەممە ڕایگەیاند کە بەلایەنی کەمەوە 18 منداڵ لەو وڵاتەدا گیانیان لەدەستداوە دوای ئەوەی شەربتی دۆکیو 1 ماکس بەکارهێناوە کە لەلایەن کۆمپانیای دەرمانسازی هیندی ماریۆن بیوتێک دروست کراوە. لە وڵامی ئەمەدا کۆمپانیاکە دروستکردنی شروبەکەی ڕاگرتووە. نوێنەری یاسایی کۆمپانیاکە حەسەن هاریس بە  ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرزی ڕاگەیاند: "ئێمە دڵگرانین بە مردنەکان، حکومەت لێکۆڵینەوەی دەست پێکردووە و ئێمەس دوای لێکۆڵینەوەکان کاردانەوەمان دەبێت . وازارەتی تەندروستی ئەو وڵاتە ڕایگەیاند شروبی  کۆکەکە بڕێکی زۆری مادەیی ژەهراویی ئێثیلین گلایکۆلی تێدایە کە دۆسەکەی لە ستاندارتە جیهانییەکان بەرزترە کە بۆ منداڵان دانراوە. وتیشی حەوت کارمەند دەرکراون لە دوای لێکۆڵینەوەیەکان ڕێوشوێنی پێویست بەرامبە هەندێک لە پسپۆڕەکان لە دروستکردنی ئەو شروبە گیراوەتە بەر، ئەو شروبە لە هەموو دەرمانخانەکان دەرهێنراون. ڕووداوەکەی ئۆزبەکستان دوای مردنی 70 منداڵ لە گامبیا دێت کە بەهۆی بەکارهێنانی شروبی کۆکەی دروستکراو لەلایەن کۆمپانیای دەرمانسازی میدێن دەلهی نوێ دروست کراوبوو. تاقیکردنەوەکان لەلایەن رێکخراوی تەندروستی جیهانیەوە بۆیان دەرکەوت کە بەرهەمەکان چەندێتی دوو ماددەیان تێدایە کە ژەهراوین هاوکات حکومەتی هیندستان و ئەو کۆمپانیای دەرمانسازییە ئەو دەنگۆیانەیان ڕەتکردەوە کە شروبەکە پەیوەندی بە مردنەکانەوە هەبوبێت.

هاوڵاتی وەزیری بەرگری فەڕەنسا، سیابستیان لیکۆرنۆ لەگەشتەکەیدا بۆ ئۆکرانیا پشتگیری فەڕەنسای بۆ ئۆکرانیەکان دووپاتکردەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هاوکاریەکان کە لەنێویاندا پێدانی ٢٠٠ ملیۆن یۆرۆیە، بەردەوام دەبن بۆ ئۆکرانیا. وەزیری بەرگری فەڕەنسا، دوای گەشتەکەی بۆ پۆڵەندا سەردانی ئۆکرانیای کرد وچاوی بە ئۆلێکسی ڕێزنیکۆڤ، وەزیری بەرگری ئۆکرانیا کەوت و باسیان لە هاوکاری وپشتگیریەکانی فەڕەنسا بۆ ئۆکرانیا کرد؛ سیاستیان لیکۆرنۆ ئاماژەی بەوەدا کە  ٢٠٠  ملیۆن یۆرۆ و  کەلوپەلی سەربازی دەدەن  بە ئۆکرانیا.  وەزیری بەرگری ئۆکرانیا، باسی لەوە کردووە کە فەڕەنسا لەزووترین کاتدا دەست ئەکات بە مەشقپێکردنی سەربازەکانی ئۆکرانیا، هەروەها باس لەوە دەکرێت کە لەداهاتوودا فەڕەنسا سیستەمێیکی نوێی ئاسمانی بدات بە ئۆکرانیا، بەڵام لەو بارەیەوە هیچ زانیاریەک و وردەکاریەک نەخراوەتە ڕوو. لەگەڵ ئەوەشدا هەریەک لە وەزیرانی بەرگری ئۆکرانیا وفەڕەنسا باسیان لە  سیستەمی مامبای ئاسمانی کردووە کە درووستکراوی فەڕەنسا وئیتاڵیایە، کە هاوشێوەی سیستەمی بەرگری ئاسمانی پاتریۆتی ئەمریکایە. لەبارەی هاوکاریەکانی فەڕەنسا بە ئۆکرانیا، ئۆفیسی وەزیری بەرگری فەڕەنسا بە  دەزگای هەواڵی ئاسۆشیەیتد پرسێسی ڕاگەیاندووە کە لەسەرەتا مەشق بەسەربازە ئۆکرانیەکان دەکەن دواتر سیستەمیی بەرگری ئاسمانیان ئبۆ دەنێرن؛ هاوکات باسیشی لەوە کردووە کە ئێستا سیستەمی بەرگری ئاسمانی کرۆتاڵی لە ئۆکرانیا بەکارخراوە وکاری پێئەکرێت. ئەم سەردانەی وەزیری بەرگری فەڕەنسا لەکاتێکدایە کە ئۆکرانیەکان بەهۆی هەوڵەکانی ئیمانوێل ماکرۆنی سەرۆکی فەڕەنسا بۆ کۆتایهێنان بە جەنگی ڕووسیا- ئۆکرانیا گومانیان لە هاوکاری وپاڵپشتی فەڕەنسا هەبوو، لەکاتێکدا فەڕەنسا هەر لەسەرەتای جەنگەکەوە بەردەوام هاوکاری سەربازی ئۆکرانیای کردووە.

ئیتاڵیا هۆشداریی دەدات ئەگەر دەسەڵاتی ئێران لەسێدارەدانی خۆپیشاندەران رانەگرێت ئەوا لەگەڵ وڵاتانی هاوپەیمانی سزای قورس و کاریگەر بەسەر ئەو وڵاتەدا دەسەپێنن. جیۆرجا میلۆنی، سەرۆک وەزیرانی ئیتاڵیا، رۆژی پێنجشەممە لە دوایین کۆنگرەی رۆژنامەوانیی ساڵی 2022 رایگەیاند؛ ئەوەی ئێستا لە لایەن دەسەڵاتی ئێران بەرامبەر بە خەڵک و خۆپیشاندەران دەکرێت بۆ رۆما قبوڵکراو نییە و چیتر لە بەرامبەر ئەو دۆخەدا دان بەخۆماندا ناگرین.  میلۆنی وتی: ئەگەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێران، هەڵسوکەوتی خۆی نەگۆڕێت ئەوا ئیتاڵیا و وڵاتانی هاوپەیمانی سزای توند و کاریگەری دژی ئەو دەسەڵاتە دەسەپێنن. لێدوانەکانی میلۆنی لە کاتێکدایە رۆژی چوار شەممە باڵیۆزۆی ئێران لە رۆما بانگهێشتی وەزارەتی دەرەوەی ئیتاڵیا کرا و پێی راگەیەنرا دەبێت بە زوترین کات سزای سێدراە و ئەشکەنجەی دەستگیرکراوانی ناڕەزایەتییەکان لەو وڵاتە راگیرێت. ئێران لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و کاردانەوەکانی دوو دەستگیرکراوی ناڕەزایەتییەکانی لە مەشهەد و تاران لەسێدارە داوە و سزای سێدارەش لانیکەم 100 کەس دەگرێتەوە و 59 کەسیش کە 15 گەنجی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان و تاران و کەرەج مەترسیی لەسێدراەدانیان لەسەرە.  

هاوڵاتی حوکمەتی ڕاستڕەوی ئیتاڵیا، ئەو ڕێکخراوانە سزا ئەدات کە لەناو دەریادا ئەو پەنابەرانەی گیریانخورادووە ڕزگار دەکەن، هەر کەشتیەکی ڕێکخراوەکان سەرپێچی یاسا نوێەکە بکەن دەستی بەسەردائەگیرێت، ئەمەش ژیانی خەڵکێکی زۆر دەخاتە مەترسیەوە. ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی ئیتاڵیا، فەرمانێکی دەرکرد دژی کاری ڕێکخراوە ناحوکمیەکان کە پەنابەران دەگوازنەوە وڕزگاریان دەکەن و دەیانگەێننە دەریای ناوەڕاست، داواشی لەڕێکخراوەکان کرد کە پابەند بن بەم یاسا نوێیەی حوکمەتی ئیتاڵیا. لە فەرمانەکەدا هاتووە پێویستە کەشتیەکانی ڕێکخراوە ناحوکمیەکان سەرنشینەکان ئاگاداربکەنەوە لەوەی کە دەتوانن داوای یارمەتی نێودەوڵەتی بکەن لە یەکێتی ئەوروپا. بەپێی یاسا تازەکە هەر کاپتنی کەشتیەک سەرپێچی یاساکە بکات، بەنزیکەیی بە بڕی ٥٠ هەزار یۆرۆ سزا ئەدرێت، ئەگەر هاتوو سەرپێچی یاساکەی کردەوە دووبارە ئەوا دەست بەسەر کەشتیەکەدا ئەگیرێت. لە ئێستادا ڕێکخراوە ناحوکمیەکان لەناو دەرییای ناوەراستدا چەندین ڕۆژ دەمێننەوە بە مەبەستی ڕزگارکردنی ئەو پەنابەرانەی لە دەریادا تووشی کیشەبوون، هەروەها دەیانگوازنەوە بۆ دەریایی ناوەڕاست. لەدوای دەستبەکاربوونی سەرۆک وەزیرانی نوێی ئیتاڵیا، جۆرجیا میلۆنی، حوکمەتی نوێی ئیتاڵیا ڕێکخراوە ناحوکمیەکانی کردۆتە ئامانج و چالاکیەکانی دژی ئەو ڕێکخراوانە وپەنابەران تووندتر کردۆتەوە، هەروەها ڕێکخراوەکانیش بەوە تۆمەتبار ئەکات کە ئاسانکاری ئەکەن لە گواستنەوەی پەنابەرەکان، لەبەرامابەردا ڕێکخراوەکان ئەو تۆمەتانە بەتەواوی ڕەت ئەکەنەوە. لە بەیاننامەیەکدا کە وەزیری ناوخۆیی ئیتاڵیا، ماتیۆ پیانتێدۆسی بڵاوی کردۆتەوە، باس لەوە دەکات تەنها ١٠ لەسەدی ئەو پەنابەرانەی هاتوونەتە ئیتاڵیا لەڕێگەی بەلەم وکەشتیەکانی ڕێکخراوە ناحوکمیەکانەوە گەڕێندرانەتەوە کەناری دەریا. لەماوەی ساڵی ٢٠٢٢ دا نزیکەی ١٠٢ هەزار پەنابەر چوونەتە ئیتاڵیا، ئەمەش بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١ رێژەکە زۆر زیادی کردووە کە ٦٨ هەزار و ٥٠٠ پەنابەر بووە، هاوکات ژمارەی پەنابەران کە چووبونە ئیتاڵیا  لە ساڵی ٢٠١٦ دا گەیشتە لووتکە کە ژمارەیان ١٨١ هەزار پەنابەر بوو.

هاوڵاتی بەدلەی مۆڵی بەدلەیەکی ئەلکترۆنیە تایبەت درووستکراوە بەوکەسانەی کە بەهۆی نەخۆشی و ناتەواویەکانی ماسولکەکان توانای ڕۆشتن وجوڵەیان بەشێوەیەکی ئاسایی لەدەست داوە . بەدلەکە ٥٨ ئەلکترۆدی گەیەنەری کارەبایی پێوەیە کە هاندانی کارەبایی دەنێرێت بۆ ئەو ماسولکانەی کە لەمێشکەوە گەیەنەرە کارەباییەکانیان پێناگات و ماسولەکەکان خاو دەکاتەوە وگرژی ماسولەکەکان کەم دەکاتەوە، بەمجۆرەش کەسی بەکارهێنەر دەتوانێت بەشێوەیەکی ئاسایی بجوڵیت ولەسەر پێ بوەستێت. داهێنەری بەدلەکە دەڵێت ئەو کەسانەی دەتوانن سودمەند بن لە بەدلەی مۆڵی ئەوانەن کە بەهۆی کێشە لە بەشەکانی مێشکیان کە تایبەت بە ماسولکە و جوڵەیە توانای ئاسایی ڕۆشتن و وەستانیان لەدەست داوە، بۆ نمونە ناتەواوی ونەخۆشیەکانی وەک گرژبوون وڕەقبوونی نائاسایی ماسولکەکان، زەبری مێشک، سکلیرۆسس کە کاریگەری لەسەر مێشک وبڕبڕەی پشت درووست دەکات. بەدلەکە نرخی ٦ هەزار دۆلارە، و لەبارەی بەردەست بوونی فرێدریک لوندکڤیست داهێنەری بەدلەی مۆڵی دەڵێت هێشتا تاقیکردنەوەی زیاتر پێویستە سەبارەت بە کاریگەری وسودەکانی بەدلەکە بەڵام ئەوەی جێگەی دڵخۆشیە کە هەریەک لەوانەی تاقیانکردۆتەوە بەڕێژەی جیا جیا سودیان لێوەرگرتووە و بێگومان کاریگەریەکەشی لەکەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگۆرێت بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دوای لەبەرکردنی بۆ ماوەی ٤ڕۆژ کاریگەریەکەی دەمێنێتەوە.