دزی سەدە و پەرلەمانتارێكی پێشووی عێراق زیندانیكران

هاوڵاتی له‌لێدوانێکی ڕۆژنامه‌نوسیدا باڵوێزی ئیندۆنیزیا له‌ مۆسكۆ، ڕایگه‌یاند: وڵاته‌كه‌ی ئاماده‌یه‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له‌ نێوان هه‌ردوو سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڕووسیا، له‌ میانه‌ی لوتكه‌ی وڵاتانی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، ڕێك بخات، سه‌رۆکی ئه‌و وڵاته‌ش ڕایده‌گه‌یه‌نێت سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه‌ به‌شداری له‌ لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له‌ دوورگه‌ی بالی بكات. خۆسیه‌ تاڤاریس، باڵوێزی ئیندۆنیزیا له‌ مۆسكۆ، به‌ ئاژانسی (نۆڤۆست)ی ڕووسی ڕاگه‌یاندووه‌: "كه‌شوهه‌وا له‌باره‌ بۆ ئه‌وه‌ی لوتكه‌ی نێوان جۆ بایدن، سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڤلادیمێر پوتین، سه‌رۆكی ڕووسیا، له‌ چوارچێوه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، كه‌ بڕیاره‌ له‌ مانگى 11ى داهاتوو، له‌ دوورگه‌ی بالی له‌ ئیندۆنیزیا، به‌ڕێوه‌ بچێت". له‌لایه‌کی تره‌وه جۆكۆ ویدودو، سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا، ئاماژه‌ى به‌وه‌ داوه‌، سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه‌ به‌شداری له‌ لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له‌ دوورگه‌ی بالی بكات، له‌مباره‌یه‌وه‌ سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا به‌ ئاژانسی بلومبێرگی گوت: "پوتین پێی ڕاگه‌یاندم كه‌ به‌شداریی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست ده‌كات ئه‌وه‌شى ئاشكرا كردووه‌، كه‌ سه‌رۆكى چینیش به‌شداریی كۆبوونه‌وه کە دەکات. جێگەی باسە كۆمه‌ڵه‌ی بیست كۆڕبه‌ندێكی نێوده‌وڵه‌تییه‌ له‌ 19 وڵات پێك هاتوون، له‌ ساڵی 1999دا له‌پێناو سه‌قامگیریی دارایی له‌ جیهان دامه‌زرا، جیا له‌ وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ و دارایی ئه‌م وڵاتانه‌، سه‌رۆكه‌كانیش بۆ پرسه‌ هه‌ستیاره‌كان كۆ ده‌بنه‌وه‌.

هاوڵاتی توركیا بەدرێژایی شەڕی ناوخۆی سوریا پشتیوانیی لەگروپە ئۆپۆزسیۆنە چەكدارە جیهادی و ناجیهادییەكان كردووە تاوەكو رژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنن و رژێمێكی نزیك لەخۆی لەسوریا دەسەڵات بگرێتەدەست. بۆ ئەوەش هاوكاریی لۆجستی، راگەیاندن، دیپلۆماسی و پێدانی چەك و پارەی بەگروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا خستبووە ریزبەندی سەرەوەی بەرنامەكانی حكومەتەكەی. بەرپرسە جۆراوجۆرەكانی ئەنقەرە بەبەردەوامی لێدوانی ئاگرینیان دەداو هەڕەشەیان دەكردو هەر جۆرە نزیكبونەوەو رێككەوتنێكیان لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد بەتاوان دەناساند. شەپۆلی رووداوەكانی بەهاری عەرەبی كاریگەریی بەجۆرێك دروستكردبوو، كەتوركیاو وڵاتانی سعودیەو ئیمارات و قەتەرو تەنانەت ئەمریكاو رۆژئاوا چاوەڕێیان دەكرد لەماوەیەكی كەمدا رژێمی سوریاش وەك تونس و میسرو لیبیا بڕوخێت و رژێمێكی نزیك لەخۆیان لەسوریا دروست بكەن. بۆ ئەوەش دەستیان بەپڕچەككردن و یارمەتیدانی گروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمەكەی ئەسەد كرد. سی ئای ئەی ئەمریكی و وڵاتانی رۆژئاوایی هاوكاریی چەك و پارەیان بەزیاتر لە ١٧ گروپی چەكداری ناوخۆی سوریا دەكرد. بۆ زیاتر كاریگەربوونی گوشارەكان لەسەر رژێمی ئەسەد گۆڕەپانی سوریا بەسەر دوو بەرەی شەڕی سەرەكی دا دابەشكرا، باكوور تاوەكو ناوەڕاستی سوریا بۆ توركیاو ناوەڕاست تاوەكو باشووری سوریایش بۆ سعودیەو ئیمارات دانرابوو، كە هەریەكەیان شەڕی ئەو ناوچانە لەدژی رژێمی ئەسەد بەڕێوەببەن. لەدوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو ساڵ و بێئەنجامبوونی شەڕی گروپە چەكدارەكان و هاتنە ناوەوەی گروپە جیهادییە ئیسلامییە توندڕەوەكانی وەك بەرەی نووسرە (باڵی قاعیدە لەسوریا) و داعش و جەیشی ئیسلام و چەندین گروپی تر، ئەمریكا وردە وردە دەستبەرداری چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا بوو، سعودیەو ئیمارایتیش لەبەری ناوەڕاست و باشوورەوە دۆخەكەیان لەسنوورێكدا راگرت و كشانەوە، بەڵام توركیا بەوپەڕی پێداگرییەوە كوانوی شەڕی گەرم دەكردو ئەو ناوچانەی بەتوركیا درابوون بەگشتی و بەبەراورد لەگەڵ ناوچەكانی تردا زۆرترین زیان و كاولكارییان بەركەوت. توركیا وەك رژێمی ئەسەد ئەوپەڕی توندوتیژیی بەكاردەهێناو پێكەوە شارو خاك و گوندو هاووڵاتییانی سوریایان كردە سوتەمەنی، بۆ هیچیان گرنگ نەبوو كاولكاری و زیانی مرۆیی بەكوێ دەگات. توركیا بەناوی جۆراوجۆرەوە راهێنان و بانگەوازی ئیسلامییەوە گروپەكانی سوریای بەتەواوەتی خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆی. لەدرعا، حەما، حومس، حەلەب و داریا مامەڵەی پێوەكردن و فرۆشتنی بەڕووسیاو رژێمی ئەسەدو پاشەكشەی پێكردن بەرەو ئیدلب، ئەوەش تەنها بۆ ئەوەی باب و عەفرین و ناوچەكانی تری رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. هاوكات لەگەڵ گۆڕەپانی شەڕو بەكارهێنانی ئەوپەڕی توندوتیژی، لەكۆبوونەوەكانی جنێڤ و ئاستانا و سۆچی بەبەردەوامی كاری مامەڵەكردن بووە بەئۆپۆزسیۆنەوە و لەوەشدا سەركەوتوبوو، چونكە ئۆپۆزسیۆن ئیتر پارەو چەك، ئۆتێل و دیپلۆماسی، موچە و پلانی سیاسیان و ئامانج و خواستەكانیان لەلایەن توركیاوە دیاری دەكرا. گەرچی ئەوەی پێی دەوترێت ئۆپۆزسیۆن یەكجۆر و یەك شێوە نین، بەڵام لەئەنجامدا لەقاڵبی سیاسەتی توركیدان. حكومەتی ئەنقەرەش كاری بۆ ئەوە كردووە، هەركەس و گروپێك لەناو ئۆپۆزسیۆندا لەگەڵ سیاسەتەكانی نەبێت تیرۆریان بكات، یان بەدەستی گروپە نەیارەكانی تر بیانكوژێت، كەدیارترین و كاریگەرترین پاكتاوكاری، كەزیانی گەورەی لەبناغەی سوپای ئازاددا، كوشتنی حوسێن هەرموش یەكێك لەسەركردە زۆر كاریگەرو دیارەكانی ئەو سوپایە بوو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە.  هەروەها ژمارەیەك چالاكوان و رۆژنامەنووسی سوریاش لەتوركیا بەدەست گرپە چەكدارەكان كوژران. جگە لەوانەش هەر گروپێكی چەكدار لەپلانی توركیا دەرچووبێت، بەگروپی تری چەكدار هێرشی كردووەتەسەری و لەماوەكانی رابردودا سەدان هێرش و پێكدادان لەنێوان گروپە چەكدارەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەخاكی سوریادا روویانداوە. توركیا لەدوای نزیكەی ١١ ساڵ لەشەڕ و ململانێ و كاولكاری لەسوریا ئیدی هیچ كارتێكی گرنگی بۆ بەدیهێنانی خواستەكانی، كە لەناوبردنی دەستكەوتەكانی كوردو رۆژئاوای كوردستانە، بەدەستەوە نەماوە. تەنانەت لەمدواییەدا ئەمریكاو روسیا رێگایان لەئۆپراسیۆنێكی تری سەربازیی توركیا گرت بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان. توركیا بۆ ئەوەی رێگە لەشۆڕشی كوردو مافەكانی كورد بگرێت، ئامادەیە ئەمجارە راستەوخۆ گروپە چەكدارەكان بباتەوە ژێر باڵی ئەسەدو دیمەشق. مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا چەند رۆژ لەوەوپێش رایگەیاند، بۆ رێگریكردن لەپارچەكردنی سوریاو بۆ لەناوبردنی پەیەدە و یەپەگە پێویستی بەوە هەیە، كە دەوڵەتێكی ناوەندیی بەهێز لەسوریا دروستبكرێت و ئەوەش بە بەشداریی هەموو گروپەكان دەبێت.  چاوشئۆغڵو راشیگەیاندبوو، ئەنقەرە كار بۆ ئەوەدەكات ئۆپۆزسیۆن و گروپە چەكدارەكان لەگەڵ رژێمی دیمەشق رێبكەون تاوەكو سوریایەكی بەهێز دروستبكرێت. ئەو قسانەی وەزیری دەرەوەی توركیا لەلایەن چەند گروپێكی ئۆپۆزسیۆنەوە ناڕەزایەتیی لێكەوتووەتەوە، بەڵام ناڕەزایەتییەكان زۆر لەوە كەمترن، كە رێگە لەپلانی توركی بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا بگرن، چونكە توركیا پلانی ستراتیژیی ئەوەیە، كە رێگانەدات كورد لەباكوری سوریا ببێتە خاوەن قەوارە، كیان و دەستكەوت و دانپیادانانی نێودەوڵەتی. توركیا بۆ ئەو پلانەی هەموو كارت و گوشارە سەربازی و سیاسی و ئابووری و راگەیاندنەكانی خۆی بەكارهێناوە و بەكاریشیان دەهێنێت، بۆیە ئێستا بۆ دژایەتیكردنی كورد دەست بەدامێنی ئەو رژێمەیە، كە ١١ ساڵ كاری بۆ رووخاندنی كردو ئامادەیە ئۆپۆزسیۆن تەسلیم بەڕژێمی سوریا بكاتەوە، بەس بەو مەرجەی كورد لەسوریا پاكتاوبكرێت. ئەوە پلانی ستراتیژیی و گەورەی توركیایەو بۆ ئەوەش ئامادەیە لەدەرگای هەموو شەیتانێك بدات.

هاوڵاتی دوای ئەوەی زۆرینەی زۆری میدیا بیانییە جیهانییەكان و میدیای كوردیش وێنەو هەواڵی چەند بەردێكیان بڵاوكردەوە بەناوی (بەردەكانی برسێتی) كە گوایە بەهۆی وشكەساڵییەوە لەسنوری چیك-ئەڵمانیا دەركەوتوون و باسیان لەوەكردووە هەركەسێك ئەم بەردانەی بینی "بگری" ئەویش وەك ئاماژەیەك بۆ كەمبوونەوەی ئاو و برسێتی و قاتوتڕی، دەركەوت چیرۆكی دەركەوتنی بەردەكان كۆنن و هی ئێستا نین. پێگەی (arstechnica) تایبەت بەكاروباری زانستی و هونەری رایگەیاندووە، كە بڵاوكردنەوەی ئەو وێنانە دووبارە بڵاوكردنەوەی بابەتێكە كە لەساڵی 2018 بڵاوكراوەتەوە ئەوكاتەی باس لەوشكەساڵی كیشوەری ئەوروپا كراوەو ئاماژە بەو بەردانە كراوە. پێگەكە ئەوەشی بڵاوكردۆتەوە بەڵام بەردەكان ڕاستەقینەن و بوونیان هەیەو بەرواری ساڵانی 1417و 1473ی لەسەرە بەڵام بەهۆكاری لەنگەرگرتنی كەشتییەكان تێكچوون، هەروەها چەندین بەرواری دیكەی وەك  1707و 1746و 1790 و 1893 ی لەسەر دەبینرێت. جێگای ئاماژەیە نوسینەكانی سەر ئەو بەردانە وەك سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لەمێژووی وشكەساڵی وڵاتی چیك لەنێوان ساڵانی 1090 بۆ 2012 سودیان لێوەرگیراوە.  

هاوڵاتی دوای ئه‌وه‌ی له‌ هۆڵێکی شانۆیی شاری نیۆیۆرک هێرشکرایه‌ سه‌ر (سه‌لمان ڕوشدی) نوسه‌ری کتێبی (ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان) و به‌سه‌ختی بریندارکرا، هه‌ر زوو پۆلیس که‌سه‌ هێرشبه‌ره‌که‌ی ده‌ستگیرکرد و ده‌رکه‌وت گه‌نجێکی ته‌مه‌ن ٢٤ ساڵانه‌ و به‌ڕه‌گه‌ز لوبنانییه‌. له‌نوێترین لێدوانیدا سه‌باره‌ت به‌ هۆکاری هێرشکردنه‌ سه‌ر سه‌لمان ڕوشدی بۆ میدیایه‌کی ئه‌مریکی ئه‌و گه‌نجه‌ ڕایده‌گه‌یه‌نێت که‌ ته‌نیا ٢ لاپه‌ڕه‌ له‌ کتێبه‌که‌ی ئه‌و نوسه‌ره‌ی خوێندووه‌ته‌وه‌، ئاماژه‌شی به‌وه‌کردووه‌ ڕوشدی هێرشیکردۆته‌ سه‌ر بیروباوه‌ڕی موسڵمانان. هادی مەتەر، ئەو گەنجەی بەچەقۆ هێرشیکردە سەر (سەلمان ڕوشدی) نوسەری کتێبی (ئایەتە شەیتانییەکان) بۆ ڕۆژنامەی (نیویۆرک پۆست) ڕایگەیاندووە تەنها دوو لاپەڕەی لە کتێبەکە خوێندۆتەوە، هاوکات وتویەتی ئایەتوڵا خومەینی کەسێکی گەورەیەو خۆشیدەوێت و زۆر ڕێزی دەگرێت، ڕەتیشیکردۆتەوە پەیوەندی بە سوپای پاسدارانی ئێرانییەوە هەبێت.جەختیشی لەوەکردۆتەوە سەلمان ڕوشدی هێرشیکردۆتە سەر ئیسلام و بیروباوەڕی موسڵمانان. ڕۆژنامەی (دەیلی مەیلی) بەریتانیش لەزاری دایکی گەنجەکەوە بڵاویکردۆتەوە کوڕەکەی لەساڵی 2018 سەردانی لوبنانی کردووەو کەگەڕاوەتەوە توڕەو توندڕەوییەکی ئاینی تیادا دەرکەوتووە.

هاوڵاتی وەزیری بەرگری ڕوسیا ڕایگەیاند لەجەنگی ئۆکراین پێویستیان بەبەکارهێنانی چەکی ئەتۆم نییە، وەزارەتی بەرگری ئۆکراینیش دەڵێت لەو جەنگەدا تائێستا زیاتر لە ٤٠ ھەزار سەربازی ڕوسی کوژراون. لەنوێترین لێدوانیدا سێرگی شۆیگۆی وەزیری بەرگری ڕوسیا ڕایگەیاند ئاسایشی جیهان زۆر خراپتر لەسەردەمی جەنگی سارد تێکچووە، ئاماژەشی بەوەکرد هێزە ڕۆژئاواییە هاوبەشەکان لە ئۆکراین ڕووبەڕووی هێزەکانی ڕوسیا دەبنەوە. وەزیری بەرگری ڕوسیا وتیشی لەگەڵ دەستپێکردنی پرۆسە سەربازییەکانی ڕوسیا لەو وڵاتە کۆتایی بە تاک جەمسەری لەجیهاندا هاتووەو لە ئێستادا چەند جەمسەرێک لەجیهاندا بوونی هەیە. ئەو وەزیرە جەختیشی لەوەکردەوە پرۆسە سەربازییەکانی ئۆکراین لەلایەن بەریتانیاو ئەمریکاوە پلانیان بۆ دادەنرێت، ڕەتیشیکردەوە پرۆسەی پڕچەککردنی سوپای ئۆکراین کاریگەری لەسەر وڵاتەکەی هەبێت، وتیشی: پێویستمان بەبەکارهێنانی چەکی ئەتۆم نییە. لەلایەکی ترەوە بەپێی ڕاگەیەندراوێک وەزارەتی بەرگری ئۆکراین ئاشکرایکرد، لەسەرەتای دەستپێکردنی داگیرکارییەکانی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکراین تائێستا زیاتر لە ٤٠ ھەزار سەربازی ڕوسی کوژراون، وەزیری بەرگری ڕوسیاش دەڵێت ئاسایشی جیهان زۆر خراپتر لەسەردەمی جەنگی سارد تێکچووە. لەنوێترین ئاماردا، وەزارەتی بەرگری ئۆکراین دوایین ئاماری کوژراوانی سوپای ڕوسیای بڵاوکردەوە و ڕایگەیاند، لە ڕۆژی ٢٤ی شوباتەوە تا ١٥ی ئاب، ٤٣ ھەزار سەربازی روسی کوژراون. ڕاشیگەیاندووە، زیاتر لە ھەزار و ٨٠٠ تانک و چوار ھەزار و ١٠٠ زرێپۆش و ھەزار گوللە ھاوێژ و ٧٨٧ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەندین کەلوپەلی سەربازی دیکەی ڕوسیا لەناوبراون. ئەوەش لەکاتێکدایە کە لە مانگی ئازاری ڕابردوودا ڕوسیا دوا ئاماری کوژراوەکانی لە ئۆکراین بڵاوکردەوە و ڕایگەیاندبوو، ھەزار و ٣٥١ سەربازی کوژراون، بەڵام ئەمریکا لەو کاتەدا دوپاتیکردووە کە ژمارەی کوژراوانی سوپای ڕوسیا نزیکەی پێنج ھەزارە.  

هاوڵاتی وته‌بێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران راگەیاند کە لەئێستادا، وڵاته‌که‌ی بەوردی و ھەستیارییەوە چاودێری پێشھاتەکانی عێراق دەکات، ئاماژه‌شی به‌وه‌کرد که‌وا"ھێشتا پەیوەندییان لەگەڵ دۆست و برا عێراقییەکان بەردەوامە و نەپچڕاوه‌". به‌پێی هه‌واڵی میدیاکانی ئێران ناسر کەنعانی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانییدا لەبارەی پێشھاتەکانی عێراق دواوە و رایگەیاندووە "پرسەکانی عێراق بۆ ئێمە زۆر گرنگن و بەوردی و ھەستیارییەوە، چاودێریی پێشھاتەکانی ئەو وڵاتە دەکەین"، هاوکات  جه‌ختیکرده‌وه‌ که‌وا وڵاته‌که‌ی هانی"سەرجەم لایەنە سیاسییەکان ده‌دات بۆ دەرچوون لە قەیرانە سیاسییەکەی ئێستا، گفتوگۆ ئەنجام بدەن". وته‌بێژه‌که‌ی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌ره‌وه‌ راشیگەیاندووە "لەژێر رۆشنایی بوونی پەیوەندیییەکی ئەرێنی و بنتانەرانەدا، ھەوڵی یارمەتیدان و نزیکردنەوەی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی عێراق دەدەین، ئێران لە دەستوەردان لە کاروباری عێراق خۆی بەدوور دەگرێت". وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، ھەروەھا داوای لە لایەنە سیاسییەکانی عێراق کردووە کە لە چوارچێوەی دەستووردا و بەگفتوگۆ ناکۆکییەکانیان چارەسەر بکەن و دامەزراوە یاساییەکانیش بپارێزن. ئاماژەی بەوەیشداوە کە بە ھاوکاری، گفتوگۆو و نزیکردنەوەی بۆچوونەکان کێشەکانی عێراق چارەسەر دەبن و وتویەتی "پێویستە لایەنە سیاسییەکانی عێراق، بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان بخەنە سەرووی بەرژەوەندییە تایبەتەکانی خۆیان و ئومێد دەکەین، رەوشی عێراق ھیۆر بکرێتەوە و ئاسایش و سەقامگیریی لەو وڵاتە بەرقەرار بێت". ناسر کەنعانی لەبارەی پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانی عێراق وتی: "ھێشتا پەیوەندییمان لەگەڵ دۆست و برا عێراقییەکانمان بەردەوامە و نەپچڕاوە، لەئێستادا گفتوگۆ لە رێگای باڵیۆزخانەی کۆماری ئیسلامی لە بەغدا، هەروەها لە ئاستەکانی دیکەدا ئەنجام دەدرێت".

هاوڵاتی بەهۆی تۆمەتباركردنی بە ئەنجامدانی چەندین تاوان بەپێی یاسای سیخوڕی، ئەگەری هەیە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا 10 ساڵ زیندانی بكرێت. لەوبارەیەوە گۆڤاری "نیوزویك"ی ئەمریکی بڵاویكردووەتەوە، تاوەكو ئێستا هیچ تۆمەتێك ئاڕاستەی دۆناڵد ترەمپ نەكراوە، بەڵام قسەوباس لەسەر هەنگاوەكانی وەزارەتی داد هەیە لەو بارەیەوە، ئەوەش دوای ئاشكراكردنی چەندین بەڵگەنامە، كاتێك پۆلیسی فیدراڵی هەڵیانكوتایە سەر ماڵەكەی لە فلۆریدا. گۆڤارەكە باسی لەوەش كردووە، ئەوە ئاشكرا كراوە كە سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لەژێر لێكۆڵینەوەدایە بەتۆمەتی پێشێلكاری لە یاسای سیخوڕیكردن، ئەوەش سەرەڕای پێشێلكردنی چەندین یاسای تری ئەمریكی. نیوزویك ئەوەشی نەشاردووەتەوە، بەپێی یاسای سیخوڕی كە ساڵی 1917 دەركراوە، تۆمەتبار ئەگەر تۆمەتەكەی بەسەردا ساغبویەوە، ئەوا سزای دارایی دەدرێت یاخود بۆ ماوەی 10 ساڵ زیندانی دەكرێت یاخود هەردوكیان، ئەگەر تۆمەتبار خراپ مامەڵەی لەگەڵ زانیارییە بەرگرییەكانی وڵات كردبوو.

هاو‌ڵاتی دوابه‌دوای ئیمزاکردنی (جۆ بایدن)ی سه‌رۆکی ئه‌مریکا لەسەر بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندا لە ھاوپەیمانی ناتۆ، سه‌رۆکی فه‌ره‌نسا ئیمزای له‌سه‌ر به‌ئه‌ندامبوونی ئه‌و دوو وڵاته‌ کرد. به‌پێی ڕاگه‌یه‌ندراوێکی کۆشکی کۆماری فه‌ره‌نسا دوای ئەوەی پەرلەمانی فەڕەنسا لە ٢ ئەم مانگە بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندای لە ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی "ناتۆ" پەسەند کرد، "ئیمانوێل ماکرۆن" سەرۆکی وڵاتەکەش بە ئەندامبوونی ئەو دوو وڵاتەی پەسەند کرد و ئیمزای لەسەر کرد.  کۆشکی ئیلیزێ راشیگەیاند، بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندا ھاوکار دەبێت لە روبەڕوبوونەوەی ھەڕەشەکانی ئێستا و سەروەری خاکی ئەو دوو وڵاتەش پارێزراوتر دەبێت.  سوید و فنلەندا بەھۆی ھەڕەشەکانی روسیا بۆ سەر ئۆکراین دەستبەرداری بێلایەنی خۆیان بوون و داواکارییان بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ پێشکەش کرد. ھەریەک لەو دوو وڵاتەش پێویستیان بە رەزامەندی ٢٠ وڵاتی ئەندامی ناتۆ ھەیە، بۆ ئەوەی بتوانن رێکارەکانی بە ئەندامبوونیان لەو ھاوپەیمانییە تەواو بکەن. 

هاوڵاتی دۆخی ئابوریی و مرۆیی لەئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی رەئیسی پاشەكشێی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەجۆرێك لەیەك ساڵی تەمەنی سەرۆك كۆماری ئەودا هەڵاوسان بۆ نزیكەی 60% بەرز دەبێتەوە و وڵاتەكەش چووەتە ریزی 10یەمین وڵاتی جیهان لە رووی هەڵاوسانی ئابورییەوە. بانكی جیهانی ئاشكرای كردووە لەماوەی 43 ساڵی رابردوودا ئێرانییەكان بەڕێژەی 30% هەژارتربوون و تەنها لەماوەی ساڵانی 2010 تا 2020 سەرمایەكانی ئەو وڵاتە بەڕێژەی 40% دابەزیوە. یەك ساڵ بەسەر دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران تێدەپەڕێت كە بڕیاربوو حكومەتێكی شۆڕشگێڕ لەئابوری و دادپەروەریدا بخوڵقێنێ، بەڵام ئامارەكانی ناوخۆی وڵاتەكە باس لەقوڵبوونەوەی قەیرانە ئابورییەكان و خراپبوونی دۆخی مرۆیی دەكەن بەتایبەت كە لەسەردەمی ئەودا زۆرترین كەس بەراورد بەساڵانی رابردوو لەئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەسێدارەدراون. ئێران لەئێستاداو لەسەردەمی رەئیسی بووەتە خاوەنی زیاتر لەپێنج ترلیۆن  تمەن دراوی چاپكراوەو تەنها لەسەردەمی ئەودا 40% پارەی چاپكراو زیادی كردووە كەئەوەش ئاماژەیەكی دیكەی نزیكبوونەوەیە لەلێواری داڕمانی ئابوریی. رەئیسی هیوای ئابوریی ئێران لەگۆڕدەنێت سەرۆك كۆماری ئێران لەهەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا بەڵێنیدا هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەی بۆ كەمتر لە 18% دابەزێنێت، لەئێستا ئەو رێژەیە لەهەڵاوسانی تاسنوری 60% بردووە.  لەتەمەنی ساڵێكی كابینەی حكومەتی رەئیسی لەئێران ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكە لە 33٪ بۆ 56٪ بەرزبووەتەوە. ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران كەساڵێك پێش ئێستا بەبەڵێنی دادپەروەریی و نەمانی هەژاریی كابینەكەی دامەزراندو دەسەڵاتی وڵاتەكەی گرتەدەست  بەهۆی خراپبوونی دۆخی ئابوریی رووبەڕووی رەخنەی یارو نەیار بووەتەوە. كارنامەی ئابوریی رەئیسی بەئاستێك خراپ بووە كە محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆكی پەرلەمانی ئێران وەك دۆستێكی دێرینی رەئیسی حاشای لەوە نەكردووە كەئابوریی وڵاتەكە لەسالێكدا پاشەكشێی گەورەی كردووەو كارنامەی حكومەت لەو بوارەدا خراپبووە. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاویكردووەتەوە؛ ئێران لە 19 مانگی رابردوودا هەڵاوسانی ئابوریی لە 30٪ زیاتر بووە و لەئەمساڵیشدا هەڵاوسان گەیشتووەتە زیاتر لەسەدا 52٪. دەستبەكاربوونی رەئیسی وەك سەرۆك كۆمار هاوكات بووە لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی زۆربەی كاڵاو پێداویستییەكانی ژیان بۆ زیاتر لە 85%. لەماوەی ساڵێكیشدا  نرخی زەیت لەئێران بەڕێژەی 285٪ بەرز بووەتەوەو نرخی نانیش بۆ دوو هێندە زیادیكردووەو دۆخەكە بەوانەشەوە نەوەستایەوە نرخی هەر دۆلارێكیش 25٪ بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی و بەهای هەر دۆلارێك بەرامبەر تمەن لەبازاڕەكانی وڵاتەكە زیاتر 30 هەزار تمەنە. پێشتر دۆلار بەناوی دۆلاری حكومی رادەستی بازرگان و هاوردەكارانی كاڵاو پێداویستییە خۆراكییەكان دەكرا كەنرخی هەر دۆلارێك بەچوار هەزارو 200 تمەن بوو، بەڵام حكومەتەكەی رەئیسی بەلابردنی ئەو دۆلارە لەبودجەی وڵاتەكەدا بووەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی زۆربەی ماددە خۆراكییەكان و ئەو دەرمانانەی لەوڵاتانی جیهانەوە بەناچاری هاوردە دەكران. سەرۆك كۆماری ئێران خۆی دانی بەوەدا ناوە یەكێك لەهۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دەرمان و ماددە خۆراكییەكان لابردنی ئەو دۆلارە حكومییە بووە لەبودجەی ئێراندا. ئێران بەهۆی ئەو هەڵاوسانانەی كە لەسەردەمی رەئیسیدا تێیكەوتووە چووەتە ریزبەندی 10یەمین وڵاتی جیهان كە زۆرترین هەڵاوسانی تۆماركردووە. توانای كڕین و سك هەڵگوشین ناوەندی تووێژینەوەی ژووری بازرگانیی و پیشەسازیی و كشتوكاڵی ئێران بڵاویكردووەتەوە رێژەی بێكاریی و هەژاریی لەماوەی رابردوودا دوو هێندە بەرزبووەتەوە و بژێویی خەڵكیش لەڕووی خۆراكەوە زۆر خراپ بووە. بەپێی راپۆرتی ئەو ناوەندە رێژەی ساڵانەی بەكارهێنان و خواردنی گۆشت بۆ هەر دانیشتویەكی ئێران لە 13 كیلۆوە بۆ شەش كیلۆ كەمی كردووە و هاوكات خواردنی برنج لەساڵێكدا لە 44 كیلۆ بۆ 35 كیلۆ كەمی كردووە، ئەوەش بەهۆی دابەزینی توانای كڕینەوە بووە.  چاپكردنی دراو، تمەن رزگار ناكات لەساڵی 2018و دوای كشانەوەی ئەمریكا لەڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (ئەمریكا، روسیا، چین، فەڕەنسا، بەریتانا لەگەڵ ئەڵمانیا) كە بە 5+1 ناودەهێنرێن، ئێران بەبەردەوامی ناچاربووە پارەی چاپكراو زیادبكات، بەڵام رەئیسی رایگەیاند دژی ئەو هەنگاوو پلانەی حكومەتی پێشووەو هەوڵی كەمكردنەوەی چاپی تمەن دەدات. بەپێی ئامارەكان رێژەی دراوی چاپكراوی تمەن لەساڵێكی دەستبەكاربوونی رەئیسیدا 40% زیادی كردووەو ئێستا كۆی پارەی چاپكراوی ئێران گەیشتووەتە پێنج ترلیۆن و 104 ملیار تمەن. ئەگەرچی میدیاكانی نزیك لەسەرۆك كۆماری ئێران هەوڵدەدەن رەئیسی لەماوەی ئەو یەك ساڵەدا بەسەركەوتوو پیشانبدەن، بەڵام بەپێی ئامارەكانی خودی ئەو میدیایانە ئابورییەكەی رەئیسی تەنها لەیەك مانگی ساڵدا توانیویانە رێژەی زیادكردنی دراوی چاپكراوی تمەن كۆنتڕۆڵ بكەن، بەزمانێكی دیكە لە 11 مانگدا چاپكردنی پارە بۆ پەردەپۆشكردنی هەڵاوسان هەر بەردەوام بووە. دانەوەی قەرزی بانكی ناوەندیی ئێران بەدەستی حكومەت بڕی 49 ترلیۆن و 631 ملیار تمەن كەدەكاتە نزیكەی یەك ملیارو 911 دۆلار رەنگە تەنها دەستكەوتی رەئیسی بووبێت كە حاشای لێناكرێت. لەلایەكی دیكەوە حكومەت رایگەیاندووە سەرجەم قەرزە بیانییەكانی ئێران هەشت ملیارو 675 ملیۆن دۆلارەو بەبێ ئەوەی روونیبكاتەوە چ رێژەیەكی لەو قەرزە داوەتەوە ئاماژەی بەوە كردووە هەوڵدراوە ئەو قەرزانەش كەمبكرێنەوە لەكاتێكدا ئەو پارە بلۆككراوانەی ئێران كە بڕیاربوو لەبانكەكانی جیهان ئازدبكرێن لەنێوان هەشت بۆ 20 ملیار دۆلار بووەو حكومەتیش هیچ وردەكارییەكی ئاشكرا نەكردووە.  

هاوڵاتی دوای هێرشکردنه‌ سه‌ر (سه‌لمان ڕوشدی) خاوه‌نی کتێبی (ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان)، میدیای ئێرانی ستایشی هێرشبه‌ره‌که‌ ده‌که‌ن و داوا ده‌که‌ن ده‌ستی ماچ بکرێت. له‌وباره‌یه‌وه‌ ڕۆژنامه‌ی (که‌یهان) کەسەرنووسەرەکەی لەلایەن عەلی خامنەیی ڕابه‌ری باڵای شۆڕشی ئێرانەوە دەستنیشان کراوە نوسیویەتی: ‎هەزار براڤۆ بۆ ئەو کەسە ئازا و دڵسۆزەی کە لە نیویۆرک هێرشی کردە سەر سەلمان ڕوشدی خراپەکار. ڕۆژنامه‌که‌ ده‌شڵێت: "دەبێت دەستی ئەو پیاوەی ملی دوژمنی خودای بڕیووه‌ ماچ بکرێت". جێگای ئاماژه‌یه‌ له‌ ساڵی 1989 به‌هۆی بڵاوکردنه‌وه‌ی کتێبی (ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان)،  ئایەتوڵا خومەینی ڕابه‌ری شۆڕشی ئێران فه‌توای کوشتنی سه‌لمان ڕوشدی ده‌رکرد و داوای لە موسڵمانانی جیهان کرد نووسەره‌که‌ی بکوژن.  

هاوڵاتی سەرۆکی ئەمریکا رایگه‌یاند، لەرێگەی فراوانکردنییەوە، هاوپەیمانی ناتۆ بە هێزتر دەکەین، ئاماژەشی بەوەکرد دەرگای ناتۆ بۆ هەر وڵاتێک کراوەیە، کە مەرجی ئەندامبوونی تێداهه‌بێت. جۆ بایدن سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا، لەکۆنفرانسێکی ڕۆژنامەنوسیدا پرۆتۆکۆڵی ئه‌ندامبوونی هه‌ریه‌ك له‌ فینلاند و سویدی له‌ ریزی هاوپه‌یمانی ناتۆ په‌سه‌ندكردو وتیشی: سوید و فینلاند خاوەن هێزن و مەرجەکانی ئەندامبوونی ناتۆیان هەیە، هێزی ناتۆ و پابەندبوونی ئەمه‌ریکا لە هاوپەیمانێتیەکە، لەجاران بەهێزترە. بایدن روونیكرده‌وه‌، بەر لەوەی زیانمان پێبگات، بەرەنگاری مەترسییەکان دەبینەوە، لەگەڵ هاوپەیمانەکانمان نەخشەی داهاتوو ئاماده‌ ده‌كه‌ین. له‌باره‌ی هه‌وڵه‌كانی سه‌رۆكی رووسیا بۆ بچووككردنه‌وه‌ی ناتۆ، بایدن جه‌ختی له‌وه‌ كرده‌وه،‌ كه‌ پوتن هەوڵی بچووککردنەوەی ناتۆیدا، بەڵام دوو ئەندامی دیکەش زیادبوون. بایدن وتیشی: "لەگەڵ هاوپەیمانەکانمان هێڵی بەرگری رۆژهەڵاتی ناتۆ بەهێزتر دەکەین و دەتوانین لە ئەوروپا بەرەنگاری ئالنگارییە نوێیەکان ببینەوە".

هاوڵاتی  لەنوێترین لێدوانی خۆیدا سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان داوای لەو وڵاتانه‌ کرد که‌ خاوەنی چەکی ئەتۆمین، پابەند بن بە بەڵێنەکانیان لەوەی نەبنە لایەنی یەکەم لە بەکارهێنانی جبەخانەی ئەتۆمی، ئاماژەشی بەوەکرد هەر هێرشێک بکرێتە سەر بنکەی ئەتۆمی، کارێکی خۆکوژییە. لەو کۆنگرە ڕۆژنامەنوسییەدا کە لە تۆکیۆ پایتەختی ژاپۆن سازیکرد و بەمەبەستی یادکردنەوەی قوربانییانی هێرشه‌ ئەتۆمییەکەی ٦ی ئابی ساڵی ١٩٤، سەردانی شاری هێرۆشیمای کردبوو، ئەنتۆنیۆ گوتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشدارییدا بەو وڵاتانه‌ی خاوەنی چەکی ئەتۆمین، لەوەی کە لەگەڵ هەڵکشانی گرژیی نێودەوڵەتییدا گەڕاونەتەوە بۆ کێبڕکێی پڕچەککردنی ئەتۆمیی. گوتێرێس داوای لە وڵاتانی خاوەن چەکی ئەتۆمی کرد نەبنە لایەنی یەکەمی بەکارهێنانی ئەو چەکانە و بەڵێن بدەن هەڕەشە لەو وڵاتانە نەکەن کە چەکی ئەتۆمیان نییە و رایگەیاند: "بەرای من هیچ کەس قایل نییە بە بیرۆکەی جەنگی ئەتۆمی. ئەوە دەبێتە کارەسات بۆ هەسارەکەمان. ئەگەر هیچ کەس نەبێتە لایەنی یەکەمی به‌کارهێنه‌ری چەکی ئەتۆمی، ئەوا جەنگی ئەتۆمی روونادات". سەبارەت بە بۆردومانی رووسیا له‌ شاری زاپۆریژیای ئۆکراینا لە ٤ی ئابدا کە گەورەترین بنکەی ئەتۆمی ئەو وڵاتەی لێیە، سکرتێری گشتیی نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاند: "هەر هێرشێک بکرێتە سەر بنکەی ئەتۆمی، کارێکی خۆکوژییە". ئەنتۆنیۆ گوتێرێس باسی لەوە کرد، ملیاره‌ها دۆلار خەرج کراوە لە کێبڕکێی پڕچەککردندا، ئەوە لە کاتێکدایه‌ کە پێویستە ئەو پارەیە تەرخان بکرێت بۆ گۆڕانی کەشوهەوا، هەژاریی و پێداویستییەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی.  

هاوڵاتی وەزارەتی بەرگری چین رایگەیاند، مانۆڕە سەربازییەکانی لە دەورووبەری تایوان کە دوای سەردانی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا، نانسی پێلۆسی بۆ ئەو دوورگەیە دەستی پێ کرد و بڕیار بوو دوێنێ تەواو ببن، ئەمڕۆیش بەردەوام دەبن، ئەمە لەکاتێکدایە نیوەڕۆی دوێنێ کاتی ئەنجامدانی مانۆڕەکان تەواو بوو، بەڵام لەبارەی کۆتاییهاتنی کاتی مانۆڕەکەوە راگەیەندراو بڵاو نەکرایەوە. لەوبارەیەوە فەرماندەیی بەرەی رۆژهەڵات لە سوپای رزگاریخوازی میللی چین رایگەیاند کە لە مانۆڕە سەربازییەکانی ناوچە ئاوییەکانی دەورووبەری دوورگەی تایوان، "سەرنج دەخرێتە سەر تێکشاندنی ژێرئاوگەڕ و هێرشکردنە سەر کەشتی لە ئاسمانەوە".لە راگەیەندراوەکەدا ئاماژە بە شوێنی ئەنجامدانی مانۆڕەکان و کاتی کۆتایی هاتنیان نەدراوە. چین پێشتر رایگەیاندبوو کە مانۆڕەکان لە شەش ناوچە ئەنجام دەدرێن و لە چواری ئاب دەست پێ دەکەن و لە حەوتی ئاب تەواو دەبن. هەفتەی رابردوو نانسی پێلۆسی لەگەڵ پێنج ئەندامی کۆنگرێسی ئەمریکا سەردانی تایوانی کرد و ئەمەیش کاردانەوەی توندی چینی بەدوادا هات و بووە هۆی تەشەنەسەندنی گرژییەکانی نێوان ئەمریکا و چین. بەم جۆرە نانسی پێلۆسی بووە یەکەمین سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا کە دوای ٢٥ ساڵ سەردانی ئەو دوورگەیە بکات. پێشتر لە ١٩٩٧ کاتێک نەوت گرینگیچ ئەو پۆستەی هەبوو سەردانی تایوانی کرد.

هاوڵاتی  دادگای هانۆڤەر لە بارەی هەڵكرتنی ئاڵاكانی یەپەگە و یەپەژە و پڕوپاگەندەكردن بۆیان  بڕیاریدا بە تاوان نەناسرێت و چالاكوانێكی كوردیش كە بە هۆی ئەو دۆسیەیە دادگایی كرا بێ تاوان دەرچوو.  لە رۆژی ٢٠ی تەمموزی ساڵی ٢٠١٩وە وەزارەتی دادی توركیا لێكۆڵینەوەیەكی لە دژی چالاكوانی كورد جوان چەولیك كردەوە كە ساڵانێكە لە ئەڵمانیا كاردەكات بۆ پشتیوانیكردن لە بەرخۆدانی یەپەگە و یەپەژە و شۆڕشی ڕۆژئاوا. لەسەر داوای توركیا، دادگای باڵا لە شاری هانۆڤەری ئەڵمانیا داوای یاسایی لە دژی ئەو چالاكوانە جوڵان و ئەمڕۆش چالاكوانەكە دادگایی كرا. دۆندر كلۆگلو پارێزەری ئەو چالاكوانە بڕیارەكانی دادگاكانی پێشووی ئەڵمانیای بۆ یەپەگە و یەپەژە بەبیرهێنایەوە و رایگەیاند: "بریگرتەكەی هیچ تاوانێكی ئەنجام نەداوە، بۆیە نابێت دادگاكان گوێ لە داواكارییەكەی توركیا بگرن". دادگاش ئاشكرایكرد: هیچ تاوانێك لە كەیسەكەدا نییە، ئەو پارێزەرەش ستایشی بڕیاری دادگاكەی كرد و بە ئەرێنی وەسفی كرد و  وتیشی: "نابێت ئەڵمانیا ببێتە هاوبەشی فشارەكانی دەوڵەتی توركیا بۆ سەر ئەو ئاوارانەی لێرەن".  

هاوڵاتی روسیا دەیەوێت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەئێران بكڕێت، ئەمریكا هۆشداریی داوە ئەگەر مامەڵەی سەربازیی یان گرێبەستێك لەنێوان مۆسكۆو تاران بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامبدرێت ئەوا سزای زیاتر بەسەر ئەو دوو وڵاتەدا دەسەپێنێت بەتایبەت كە روسیا دەیەوێت ئەو فڕۆكانە لەجەنگی ئۆكرانیا بەكاربهێنێت. فەرماندە سەربازییەكانی روسیا پێیانوایە ئێران لەدوای دەستپێكردنی جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ عێراق لەساڵی 1980 هەنگاوی گرنگی هاویشتوە لەبواری موشەكی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانداو ئەزمونی بەكارهێنانی ئەو فڕۆكانەش، راستییەكەی سەلماندووە بەتایبەت كەئێران بەشێكی بەرچاو لەو فڕۆكانەی بەتەكنەلۆژیای لەبەرگرتنەوەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئەمریكا دروستكردووە. ناوەندی بەرگری لەدیموكراسی ئەمریكا ئاشكرایكردووە: روسیا لەبەرامبەر وەرگرتنی دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە جۆری (خۆكوژ) بەڵێنی رادەستكردنی قەڵغانی دژەموشەكی (ئێس 400)ی بەئێران داوە، بۆیە ئەو سیستمە دەبێتەهۆی ئەوەی تاران بێباكانەتر لەڕابردوو سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بخاتە ژێر مەترسییەوە. ئیسرائیل چەند جارێك ئاشكرایكردووە: فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران لەلایەن گروپە توندڕەوەكانی لوبنان، عێراق، سوریا، یەمەن بەكاردەهێنرێن و تەنانت ئەو فڕۆكانە گەیشتونەتە ڤەنزوێلا كەدەسەڵاتی ئەو وڵاتەش بەهاوپەیمانی تاران ئەژماردەكرێت. ئێران بەوەشەوە نەوەستاوە لەماوەی رابردودا كارگەیەكی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لەوڵاتی تاجیكستان كردووەتەوە. دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل و ئەمریكا لەنوێترین راپۆرتی خۆیاندا بڵاویانكردووەتەوە كە سوپای پاسدارانی ئێران لەقوڵایی زیاتر لە سەد مەتر لەژێر زەوی لەزنجیرە چیاكانی زاگرۆس لەپارێزگای كرماشان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی شاردووەتەوە.  ئێران لە 40 ساڵی رابردوودا بەهۆی سزا توندەكانی ئەمریكا نەیتوانیوە سود لەتەكنەلۆژیای نوێی فڕۆكەی جەنگیی وەرگرێت بەتایبەت كە ئەو وڵاتە لەڕابردودا پێش 1979 خاوەنی زۆرترین فڕۆكەی جەنگی پێشكەوتووی ئەمریكا بووەو هەر شارەزایانی و پسپۆڕانی ئەمریكیش هێزە ئاسمانییەكانی ئێرانیان بەڕێوەبردووە بۆیە هێزە سەربازییەكانی ئەو وڵاتە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی نەبوونی فڕۆكەی جەنگیی پێشكەوتوو پەنایان بۆ پێشخستن و زیادكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بردووە.   ئەزمونی ئێران بۆ لەبەرگرتنەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا   ئێران لە 32 ساڵی رابردودا بەهەموو توانایەوە هەوڵی گەشەی پیشەسازیی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی داوە و لەهەموو ئەو ماوەیەدا بەسودوەرگرتن لەتەكنیكی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی ئەمریكاو ئیسرائیل كە لە خاكی وڵاتەكەیدا دەستیان بەسەردا گیراوە توانیویەتی ببێتە جەمسەرێك لەو بوارەدا. گۆڤاری (فۆربێس)ی ئەمریكا بڵاویكردوەتەوە: روسیا لەئێرانەوە فێربووە كە لە هێرشەكانی دژی ئۆكرانیا فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (خۆكوژ) یان (سەرگەردان) بهێنێت. روسیا بۆ تێكشکاندنی سیستمی دژەموشەكیی جۆری (هیمارس ئێم 142)ی ئەمریكا لەئۆكرانیا دەیەوێت سود لەفڕۆكە خۆكوژەكانی ئێران لەجۆری (قاسف 1) و (قاسف 2)و (ئەبابیل) وەرگرێت چونكە ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە پێشتر لەساڵی 2019 توانیویانە سیستمە دژە موشەكییەكی ئەمریكا لەسعودیە بكەنە ئامانج  و زیانیكی گەورە بەدامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ بگەیەنن. ساڵی 2019 دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ لەلایەن حوسییەكانی یەمەن بە 12 فڕۆكەی خۆكوژو دروستكراوی ئێران كرایە ئامانج كە بووەی هۆی دابەزاندنی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیە لەنزیكەی 10 ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل.   فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە نێوان ئەمریكاو ئێران   ساڵی 2007 ئەمریكا بەنمایشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لۆكهیدی مارتی ئاركیو 170 (Lockheed Martin RQ-170 Sentinel) یەكێك لەگرنگرترین ئامێرەكانی هەواڵگریی و مەترسیداری ئەوكاتی جیهانی پیشاندا ئەو فڕۆكەیە لەساڵی 2011 لەئێران كەوتە خوارە بەبێ ئەوەی هیچ زیانێك بە بۆدیەكەی بگات. فەرماندە سەربازییەكانی ئێران بەنمایشی دەستبەسەرداگرتنی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەمریكا رایانگەیاند: فڕۆكەكە لەڕێگەی سیستمی ئاسمانی و لە ئۆپەراسیۆنێكی ئاڵۆزی تەكنەلۆژیی ئەلیكترۆنیدا لە ئاسمانی ئێران كۆنتڕۆڵكراوە و بە بێ ئەوەی زیانی پێبگات كەوتووەتە دەست  سوپای پاسداران. دوای 10 ساڵ لە رووداوەكە، ئێران ژمارەیەك لەهاوشێوە دروستكراوەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاركیو 170-ی ئەمریكای لە پێشانگایەكی سەربازیی نمایشكرد كە ناوەكەی بۆ (شاهێد 129) و چەند ناوێكی دیكە گۆڕدرابوو، واتە ئەو وڵاتە یەكێك لە ئاڵۆزترین فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی جیهانی بەرهەمهێناوەتەوە و ئەوەش دەریدەخات توانیویەتی تەكنەلۆژیای ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی دەستبكەوێت. ساڵی 2019 سوپای پاسدارانی ئێان تێكشكاندنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی گلۆباڵ هاوك (RQ-4 Global Hawk)ی هێزەكانی دەریاوانی ئەمریكا لە گەروی هورموز راگەیاند و پارچسسەكانی ئەو فڕۆكەیەی نمایشكرد. نرخی هەر فڕۆكەیەكی گلۆباڵ هاوك لە نێوان 131 ملیۆن دۆلار بۆ 221 ملیۆن دۆلارە كە بەپێی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاكەی تێچوەكەی دەگۆڕێت، بە بڕوای شارەزایانی سەربازیی؛ خستنەخوارەوەی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەمریكا لە لایەن سوپای پاسدارانەوە، بڕیاری كوشتنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس-ی ئێرانی لە لایەن ئەمریكاوە پێشخست چونكە ئەو هەنگاوەی سوپا ئەمریكای بەئاستێك توڕەكرد كە یەك فەرمانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا بەس بوو بۆ هێرشكردنە سەر زیاتر لە 50 ناوەندی ئێران كە ئەویش لەژێر كاریگەریی خستنەخوارەوەی ئەو فڕۆكەیەدا بوو. پێشتر ئێران بە بڵاوكردنەوەی چەند تۆمارێكی ڤیدیۆیی، دیمەنی ئەو فڕۆكەیەی لە كەنداو بڵاوكردبوەوە كە فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئێرانی چاودێری گلۆباڵ هاوك دەكات ئەوەش وەك ئاستی توانای وڵاتەكەی دژی گەورەترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا و جیهان پیشان دابوو. ئێران ئاشكرایكردو٢وە پێشكەوتوترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا 40 كاتژمێر بە ئاسمانەوە دەمێنێتەوە بەڵام ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەوان بەناوی شاهێد دەستكارییان كردووە و پێشیانخستووە 46 كاتژمێر توانای مانەوەی لەئاسماندا هەیە، هەر ئەوەش وایكردووە روسەكان پەنا بۆ فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران ببەن. رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمز بڵاویكردووەتەوە؛ فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران ئێستا ركابەرێكی سەرسەختی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار-ی توركیان كە بە (Bayraktar TB2) دەناسرێن و لەئۆكرانیا دژی تۆپخانەكان و بنكە موشەكییەكانی روسیا بەكاردەهێنرێن.