ئاسیاسێڵ: پشتگیرییەکی بێهاوتاى پڕۆسەی سەرژمێری عێراقمان كردووە

هاوڵاتی بەدرێژایی مێژووی نوێی عێراق ئەو وڵاتە یەكێك بووە لەوڵاتە هەرە دەوڵەمەندەكانی بوارە جیاجیاكانی سروشت و گەنجینەیەكی پڕ لەبەهای ئابووری و خۆراكی و نەوتی بووە، بەڵام بەهۆی جەنگە یەك لەدوای یەكەكانەوە بەتایبەت لەساڵانی هەشتا بەرەو ژوور، ئیدی ئابووری ئەم وڵاتە بەجۆرێك داڕما كە نەدراوەكەی بەهای ما، نە یەدەگی زێڕ و نە یەدەگە نەختیەنییەكەی توانی لەڕیزبەندی وڵاتاندا جێگای خۆی بگرێت و نە ئابوورییە هەناردەییەكەشی توانای ڕكابەریكردنی هەناردەی وڵاتانی دراوسێ ما و بۆ ماوەیەكی درێژ ئەم وڵاتە هەرەسهێنا. لەئێستاداو دوای ئەو ئارامییە ڕیژەییەی كەعێراق پیایدا تێپەڕدەبێت و جەنگەكانی تا ڕادەیەك نەماون، ئەم وڵاتە چ لەڕووی هەناردەی نەوت و چ لەڕووی یەدەگی نەختینەیی و چ لەڕووی یەدەگی زێڕەوە لەگەشەیەكی بەردەوامدایەو ئامارەكانی دڵخۆشن، هاوكات وەزیری داراییەكەشی بڕوای وایە تاكۆتایی ساڵ یەدەگی نەختینەیی زیاتر دەبێت. بەپێی تازەترین ئامار كە لەناوەڕستی مانگی ئاب دا و لەلایەن كۆمپانیای (سۆمۆ) بڵاوكراوەتەوە ئاشكرای كردووە عێراق لەمانگی پێشوودا رۆژانە 4 ملیۆن و 584 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە و بەبەراورد بە مانگی رابردوو ڕۆژانە 69 هەزار بەرمیل زیادی كردووە. هەر بەپێی ئامارەكە داهاتی هەناردەی نەوت لە مانگی تەمموزدا 10 ملیار و 608 ملیۆن دۆلار بووە كە ئەمەش داهاتێكی زەبەلاحەو پێشبینی دەكرێت تاوەكو كۆتایی ساڵ داهاتی نەوتی عێراق نزیكبێتەوە لە 150 ملیار دۆلار. بەرزبوونەوەی قەبارەی هەناردەی نەوت و زیادبوونی داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی گشتی عێراق دەبێتە هۆی زیاتركردنی قەبارەی یەدەگی نەختینەیی و ئابوورییەكی قایمتر و تۆكمەتر دەكات. لەوبارەیەوە بانكی ناوەندی عێراق رایگەیاندووە، قەبارەی یەدەگی نەختینەیی عێراق گەیشتووەتە 82 ملیار دۆلار، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی داهاتی نەوت. عومەر عاسم، وتەبێژی بانكی ناوەندی عێراق ئاشكرایكردووە، لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا قەبارەی یەدەگی نەختینەیی 70 ملیار دۆلار بوو و بەراورد بەو كاتەش 12 ملیار دۆلاری تر زیادی كردووە، شارەزایانیش ئەم زیادبوونە زۆرەی یەدەگی نەختینەیی بۆ بەرزبوونەوەی داهاتی نەوت دەگەڕێننەوە. ئەمە لەكاتێكدایە لەلایەكی ترەوە یەدەگی زێڕیش بەرزبووەتەوە و عێراق بووەتە خاوەنی دەیان تۆن زێڕیش و چەند پلەیەكیش لەڕیزبەندی جیهانیدا هاتۆتە پێشەوە. بەپێی تازەترین ئاماریش عێراق لە یەدەگی زێڕیشدا هەنگاوی باشی ناوە و بووەتە خاوەنی 130 تۆن زێڕ، لە ئاستی دنیادا لە ریزبەندی 30یەم و لە ئاستی وڵاتانی عەرەبیش لە ریزبەندی چوارەمدایە. ئەنجومەنی جیهانی بۆ زێڕ ئاشكرای دەكات، عێراق بەكڕینی 34 تۆن زێڕ لە پلەی 30 هەمینی ئەو وڵاتانەیە كە پشت بە یەدەگی زێڕ دەبەستن. لە نوێترین داتاو زانیارییەكانیدا ئەنجومەنی جیهانی بۆ زێڕ ڕاگەیاندووە، بانكی ناوەندی جیهانی بڕی 111.19 تۆنی زێڕی خستووەتە سەر یەدەگی زێڕی جیهانی و لەو چوارچێوەیەدا یەكێك لەو وڵاتانەی كە زۆترین خواستی كڕینی زێڕی هەیە عێراقە كە لەم مانگەدا بڕی 33.97 تۆن زێڕی كڕیوە،و ئێستا لە پلەی 30یەمینی ئەو وڵاتانە دادەنرێت كە پشت بە یەدەگی زێر دەبەستن. ئاماژەی بەوەشكردووە دوای عێراق هەریەكە لە توركیا بە ‌كڕینی 26.60 تۆن و ئۆزبەكستان بە 26.44 و كازاخستان بە 15.79 تۆن و هیندستان بە 8.39 لە ریزبەندی زۆرترین كڕیارانی زێڕن لە جیهاندا. وەنەبێت عێراق خەونەكانی بۆ بەهێزكردنی ئابوورییەكی هەر بەوەندە وەستابێت، بەڵكو هیواخوازیشە تا كۆتایی ئەمساڵ یەدەگە نەختینییەكەی زیاتر بكات و چەند هەنگاوێكی دیكە بچێتە پێشەوە. عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق لەلێدوانێكیدا هیواخوازە یەدەگی نەختینەیی وڵاتەكەی تا كۆتایی ئەمساڵ لە70 ملیارەوە بگاتە 90 ملیار دۆلار، هاوكات ئاماژەشی بەوەكردووە لەساڵی  2020 یەدەگی نەختینەیی وڵات كەوتۆتە  بەر مەترسی، بەڵام بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و سیاسەتە داراییەكانەوە توانیویانە یەدەگەكە زیاتر بكەن.

هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا سەرۆککۆماری ئێران ڕایدەگەیەنێت کە دەبێت دەرچەیەک لە قەیرانی سیاسیی عێراق بدۆزرێتەوە. بەپێی راگەیەندراوێکی سەرۆکایەتی کۆماری ئێران، دوای پەیوەندییەکی تەلەفۆنیی لەگەڵ سەرۆکوەزیرانی عێراق، ئیبراهیم ڕەئیسی سەرۆککۆماری ئێران ڕایگەیاندووە: "دەبێت سەرجەم رەوتە سیاسییە رەسەنەکانی عێراق لە رێگەی دیالۆگ و کارلێکردنەوە لەسەر دەرچەیەک لەم کێشە سیاسییانە رێکبکەون". راگەیەندراوەکە ئاماژەی بەوەکردووە لەو پەیوەندییەدا لەگەڵ مستەفا کازمی، ڕەئیسی تاوتوێی قەیرانی سیاسیی عێراق، دانوستانەکانی نێوان ئێران-سعوودیە کە بە نێوەندگیری بەغدا بەڕێوەدەچێت و پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات کراوە. هاوکات سەرۆککۆماری ئێران ڕایگەیاندووە بۆ دەربازبوونی عێراق لەو قەیرانەی کە تێدایە بانگەوازی دامەزراندنی دیالۆگ و کارلێکردنی لە نێوان کەسایەتییە سیاسییە ڕەسەنەکانی وڵاتەکە کرد.

هاوڵاتی دوابەدوای تۆمەتبارکردنیان بۆ کوشتنی کچی گەورە بەرپرسێکی ڕوس، بەرپرسانی ئۆکرانیا ئەو تۆمەتەی ڕوسیایان ڕەتکردەوە کە  هەواڵگری ئۆکراین لەپشت کوژرانی دەریا دۆگینا وە بووبن. لەوبارەیەوە وەزیری ئاسایشی نەتەوەیی و ئەنجومەنی بەرگری ئۆکراین ( ئۆلیکسی دانیلۆڤ) ڕایگەیاند" ئێمە بەو شێوەیە کار ناکەین". جێگای ئاماژەیە ڕۆژی یەکشەممەی ڕابووردووبه‌هۆی ته‌قینه‌وه‌ی ئۆتۆمبیله‌که‌ی لە نزیک شاری مۆسکۆ، کچی گەورەی راوێژکارێکی ڤلادیمیر پووتین، سەرۆکی رووسیا کوژرا که‌ ده‌وترێت پلانداڕێژه‌ری جه‌نگی ئۆکرانیا بووه‌. ئەندرای کراسنۆڤ، بەرپرسی بزووتنەوەی ئاسۆی کۆمەڵایەتیی رووسیا کە کەسێکی نزیکی ئەلێکساندەر دوگنە بە میدیای رووسیای راگەیانبوو، ئامانجی هێرشەکە کوشتنی ئەلێکساندەر دوگن بووە و ئەو ئوتومبێلەشی کراوەتە ئامانج ئۆتۆمبێلی ئەلێکساندەر بووە، بەڵام کچەکەی ئۆتۆمبێلەکەی لێخوڕیبوو.    ئەلێکساندەر دوگن بە یەکێک لە کەسە نزیکەکانی پووتین ناسراوە و راوێژکاریەتی؛ هەروەها بە یەکێک لە پلانداڕێژەرانی پشت هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆکراینا دادەنرێت و کەسێکی ناسیۆنالیستی دیاری رووسییە. 

هاوڵاتی بە گوێرەی هەواڵێکی رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی، پەرەسەندنی بێمتمانەیی بە دامەزراوە سیاسییەکانی ئەمەریکا ئاماژەیە بۆ ئەوەی، رەنگە ئەو وڵاتە لە لێواری ململانێیەکی نوێی ناوخۆییدا بێت. (د.گارین وینتێموت) دامەزرێنەری سەنتەری کالیفۆرنیا بۆ لێکۆڵینەوە لە توندوتیژی چەك، بە رۆژنامەی گاردیانی راگەیاند،لە  ئەنجامی راپرسییەکی سەنتەرەکە کە لە مانگی تەمووزدا کراوە دەرکەوتووە لە سەدا 50ـی ئەمەریکییەکان پێشبینی شەڕی ناوخۆ دەکەن لە چەند ساڵی داهاتوودا و، لە هەر پێنج هاووڵاتییەکی ئەمەریکا یەکێکیان پێیوایە توندوتیژی سیاسی لە هەندێک بارودۆخدا رەوایە. د.گارین وتیشی: 40%ی ئەمریکییەکان پێیانوایە هەبوونی سەرکردەیەکی بەهێز بۆ وڵاتەکە لە مانەوەی دیموکراسی گرنگترە. هەروەها  هەڵکووتانە سەر ماڵی سەرۆکی پێشووی ئەمەریکا، دۆناڵد ترەمپ لەلایەن (ئێف بی ئای)ـەوە، بەهۆکارێك بۆ هاندانی زیاتری توندوتیژی دەزانێت. لە ئەنجامی ئەمانەدا راشیل کلانفید، توێژەر و پسپۆڕی ململانێی مەدەنی، باسی لەوەکرد، سیستەمی سیاسی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا گەرەنتی ئەوە نادات کە هیچ ململانێیەکی توندوتیژ لەو وڵاتەدا روونەدات. کلانفید جەختیشیکردەوە لەوەی، "ئەگەر دامەزراوەکانمان لاواز ببن، دەشێت مێژوو جیاواز بێت". ئەو توێژەرە وتیشی: دەبینیت سێ بۆ پێنج ملیۆن ئەمەریکی هەن کە ئامادەن ئازاری ئەمەریکییەکانی دیکە بدەن بەهۆی بیروباوەڕی سیاسییانەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی، خەڵکی ئەمەریکا زۆر نائومێدن لە دیموکراسی " جێگەی باسه‌ کە فرۆشتنی چەک بەشێوەیەکی بەرچاو لە ناوخۆی ئەمەریکا زیادی کردووە.

هاوڵاتی به‌هۆی ته‌قینه‌وه‌ی ئۆتۆمبیله‌که‌ی لە نزیک شاری مۆسکۆ، کچی گەورەی راوێژکارێکی ڤلادیمیر پووتین، سەرۆکی رووسیا کوژرا که‌ ده‌وترێت پلانداڕێژه‌ری جه‌نگی ئۆکرانیا بووه‌. به‌ره‌به‌یانی ئه‌مڕۆ یەکشەممە لە رۆژئاوای شاری مۆسکۆ و لە ئەنجامی تەقینەوەی ئوتومبێلەکەی، کچی ئەلێکساندەر دوگن، گەورە راوێژکاری سەرۆکی رووسیا و نەخشەسازی جەنگی ئۆکراینا، کوژرا. ئەندرای کراسنۆڤ، بەرپرسی بزووتنەوەی ئاسۆی کۆمەڵایەتیی رووسیا کە کەسێکی نزیکی ئەلێکساندەر دوگنە بە میدیای رووسیای راگەیاند، ئامانجی هێرشەکە کوشتنی ئەلێکساندەر دوگن بووە و ئەو ئوتومبێلەشی کراوەتە ئامانج ئۆتۆمبێلی ئەلێکساندەر بووە، بەڵام کچەکەی ئۆتۆمبێلەکەی لێخوڕیبوو. پۆلیسی رووسیا تەقینەوەی ئۆتۆمبێلێک و گیانلەدەستدانی شۆفێرەکەی بۆ میدیاکانی رووسیا پشتڕاستکردەوە، بەڵام ناسنامەی شۆفێرەکەی ئاشکرا نەکرد و هیچ زانیاریەکیشی لەبارەی ئەنجامدەرانی تەقینەوەکە ئاشکرا نەکرد.    ئەلێکساندەر دوگن بە یەکێک لە کەسە نزیکەکانی پووتین ناسراوە و راوێژکاریەتی؛ هەروەها بە یەکێک لە پلانداڕێژەرانی پشت هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆکراینا دادەنرێت و کەسێکی ناسیۆنالیستی دیاری رووسییە.  میدیای رووسیا دەڵێت، ئەلێکساندەر و داریای کچی بەیانی یەکشەممە بەشداریان لە رێوڕەسمێکی فەرمیدا کردووە و بڕیار بووە پێکەوە بگەڕێنەوە ماڵەوە، بەڵام ئەلێکساندەری باوک لە دوا خولەکدا بڕیاریداوە لەگەڵ کچەکەی نەگەڕێتەوە؛ دوای تەقینەوەی ئوتومبێلەکەی، ئەلێکساندەر زوو گەیشتە شوێنەکە. ڕۆژنامەی دەیلی مەیڵی بەریتانیش بڵاویکردۆته‌وه‌ ئەلیگزاندەر دۆگینی تەمەن 60 ساڵ زۆر لە ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕوسیاوە نزیکە و بە "ئەقڵی پلانداڕێژەری جەنگی ئۆکرانیا" ناودەبرێت. بەپێی ڕۆژنامە بەریتانییەکە، کچەکەی دۆگین لە ناو ئۆتۆمبێلێکی تۆیۆتا پرادۆدا بووە لە نزیک گوندی بۆڵشی ڤیازیومی و بەهۆی تەقاندنەوەی ئۆتۆمبێلەکەوە پارچە پارچە بووە و دەوترێت ئامانج لە تەقینەوەکە، خوودی پیاوە نزیکەکەی پوتین بووە بەڵام کچەکەی پێکراوە.  

هاوڵاتی  پارتی یەكێتی دیموكرات پەیەدە دەڵێت: رژێمی سوریا قایلە توركیا هێرش بكاتە سەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەری كامپی هۆل-یش لە پارێزگای حەسەكە ئاماژە بۆ ئەوەدەكات: فشارەكانی توركیا توانای چاودێریكردنی كامپی هۆل لاواز دەكات.  سەبارەت بە لێكنزیكبوونەوەی ئەنقەرە و دیمەشق و مەرجەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوانیان،  پەیەدە دەڵێت: دەسەڵاتی سوریا تونای هێرشكردنەسەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری نیە، بەڵام قایلە بەتۆپباران و بۆردومانكردنی ناوچەكە لەلایەن توركیاوە، لەبەرئەوەی دیمەشق رێككەوتنی ئەمنی نهێنی لەگەڵ ئەنقەرەدا كردووە. ئەحمەد خوجە، ئەندامی ئەنجومەنی گشتی پەیەدە رایگەیاند: دەوڵەتی توركیا "توشی فۆبیای وشەی گەلی كورد  بووە" و رای وایە كە ئەنقەرە ئامادەیە دەستبەرداری هەموو داواكارییەكانی بێت و تەنانەت كودەتا بەسەر هاوپەیمانەكانی خۆیشیدا بكات تەنها لە پێناو لێدان و سڕینەوەی پرۆژەی دیموكراتی كە كورد رێبەرایەتی دەكات لە ناوچەكەدا. ئەو وتی: سەرەڕای ئەوەی روسیا و ئێران تەئكیدیانكردەوە كە رێگە بە داگیركاری توركیا بۆ سەر خاكی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا نادەن، بەڵام واپێدەچێت روسیا رێگەی بە توركیا داوە بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و فڕۆكەی جەنگی و تۆپخانەكانی هێرشبكاتە سەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری، رونیشیكردەوە: زیادبوونی هێرشەكان ئاماژە بە رازیبوونی پوتین (سەرۆكی ڕوسیا) و پێدانی گڵۆپی سەوز بە ئەردۆغان (سەرۆك كۆماری توركیا) دەكات بۆ ئەنجامدانی ئەم جۆرە هێرشانە بە ئامانجی فشارخستنە سەر هێزەكانی سوریای دیموكرات و ناوچەی خۆبەڕێوەبەری. هێرشەكانی توركیاو مەترسی سەر كامپی هۆل كامپی هۆل دەكەوێتە سنوری پارێزگای حەسەكە و لە لایەن هەسەدەوە بەڕێوەدەبرێت و بوەتە بارگرانییەكی درێژخایەن بەسەر شانی هەسەدە و بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر كە لە ئێستادا نزیكەی 56 هەزار كەس لە كامپەكەدان و زۆربەیان هاوڵاتی سوری و عیراقین، كە هەموویان كەسوكاری چەكدارانی پێشووی داعشن، هێرشەكانی توركیاش بۆسەر ناوچەی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان مەترسی بۆ سەر پاراستنی كەمپەكە دروستكردووە.  جیهان حەنان، بەڕێوەبەری كامپی هۆل لە پارێزگای حەسەكە دەڵێت: هێرشەكانی توركیا توانای سەرپەرشتیاری بۆ پاراستنی كەرتەكانی كامپەكە لاواز دەكات، و وتیشی: هەزاران خێزانی داعش لەكەمپی هۆل و لەبەندیخانەكانی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری و هێزە سەربازییەكانیدان و ئەمانە چاوەڕوانی دەرفەتی گونجاون بۆ دووبارە دروستكردنەوەی خانەكانی رێكخراوی داعش، و ئەو جەختیكردەوە: كە هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكە ئاژاوە دروست دەكات، ئەمەش یارمەتی داعش دەدات بۆ ئەوەی جارێكی تر خۆی لە سوریا نوێ‌ بكاتەوە. هاوكات حكومەتی عێراق مەترسی خۆی لە بوونی ئەو ژمارە زۆرە لە كەسوكاری چەكدارانی داعش لە كەمپی هۆل نەشاردوەتەوە،و بەها ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق لە زۆر بۆنەداو لەگەڵا باڵیۆز و نوێنەری دیبلۆماسیەكانی وڵاتانی بیانی لەعێراق تەئكیدیكردوەتەوە كە بوونی ئەو ژمارە زۆرە لەكەمپی هۆل مەترسیەكی جدیە بۆ سەر ئاسایشی عێراق و گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مەترسی ئەو كەمپە لەبەرچاو بگرێت.  

هاوڵاتی ئێران زیاتر لەنیو سەدەیە هەوڵی رەوانەكردنی مانگی دەستكرد دەدات بۆ بۆشایی ئاسمان و بەوەش بووە بەنۆیەمین وڵاتی جیهان كە توانیویەتی لەو بوارەدا هەنگاو بنێت. ئەو وڵاتە بەهاوكاریی روسیاو بەڕەوانەكردنی مانگی دەستكردی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كە تێچووەكەی زیاتر لە 40 ملیۆن دۆلارە جارێكی دیكە بووە مایەی گومانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی و وڵاتێكی زلهێزی وەك ئەمریكا. ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كاردانەوەی ئەمریكاو ئیسرائیل و هەندێك وڵاتی لێكەوتەوە ئەو دوو وڵاتە رایانگەیاند: قوڵبوونەوەی پەیوەندی تاران و مۆسكۆ بەتایبەت لەبواری بۆشایی ئاسماندا مەترسیی بۆسەر ئاسایش و سەقامگیریی جیهان دروستدەكات و بەپێی لێدوانی واشنتۆن و تەلئەبیب ، ئەو مانگە دەستكردە بەئامانجی كاری هەواڵگریی و سەربازیی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كراوە.     ئێران 66ساڵ ئەزمونی هەیە بۆ رەوانەكردنی مانگی دەستكرد   ئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا بۆ یەكەمجار و دوایین جار لەو سەردەمەدا لەساڵی 1966 یەكەم موشەكی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە بۆ جێگیركردنی سیستمی جی پی ئێس- بەمەبەستی كارئاسانی لەبواری كەشناسیی وڵات. بۆ دووەمجار لەمێژووی ئێرانداو یەكەمجار لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لەساڵی 2004 موشەكێكی بەمەبەستی جێگیركردنی مانگێكی دەستكرد بەناوی سەفیر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد. ئێران بۆ رەوانەكردنی یەكەم مانگی دەستكردی خۆی سودی لەموشەكی شەهابی سێ وەرگرتوە كە توانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو بەیەكێك لەموشەكە مەترسیدارەكان لەدژی ئیسرائیل باس دەكرێت. پێش رەوانەكردنی مانگی دەستكردی سەفیر، ئێران چەند تاقیكردنەوەیەكی دیكەی لەبواری بۆشایی ئاسمان ئەنجامداوە كە بەهەنگاوی گرنگ ئەژمار نەكراون بەڵام ئەو وڵاتە لەبواری بۆشایی ئاسمانیدا سودی لەروسیا و ئیتاڵیا وەرگرتووە. لەساڵی 2010 لەچوراچێوەی مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر بۆ یەكەمجار ژمارەیەك گیانداری وەك مشك و كیسەڵ رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد كە سەرجەم ئەو گیاندارانە لەناوچوون و ئەو هەنگاوەی ئێران شكستی هێنا. چەند جارێكی دیكە مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرایەوەو تەنانەت دواجار بەهۆی شكستی ئەو بەرنامە زانستییەوە پرۆژەی ئێكسپلۆرێر راگیرا. ساڵی 2011 دەزگای هەواڵگریی چین ئاشكرایكرد جموجۆڵە نائاسیی و خێراكانی ئێران ئاماژەیە كەئەو وڵاتە دەیەوێت بەرنامەكانی تایبەت بەبۆشایی ئاسمان پێشبخات و هەنگاوی خێرا بنێت. ساڵی 2013 ئێران لەهەنگاوێكی نوێدا بەناوی پایۆنێر مەیمونێكی رەوانەی 120 كیلۆمەتری ئاسمان كردو دوای 20 خولەك مەیمونەكە بەسەلامەتی گەڕایەوە . ئێران لەئێستادا خاوەنی دوو ناوەندی بۆشایی ئاسمانییە كەیەكێكیان لەپاریزگای قوم و ئەوی دیكەیان لەسیستان و بلوچستانە كەدەوترێت ئەو دوو ناوەندە یەكیان هاوشێوەی ناوەندی بایكۆنور لەكازاخستان و ئەوی دیكەیان هاوشێوەی وێستگەی كەنەدییە كە لەئەمریكا دروستكراوە. ئێران تائێستا زیاتر لەچوار جار شكستی هێناوە لەڕەوانەكردنی مانگی دەستكرد بۆ خولەگەی زەوی بەڵام ئەو وڵاتە رایگەیاندوە پلانی هەیە تا ساڵی 2030 بە پشتبەستن بەخۆی ژمارەیەك زانای ئێران رەوانەی بۆشایی ئاسمان بكات لە كاتێكدا ناردنی كەشتیی ئاسمانی و رەوانەكردنی زاناكان بۆ بۆشایی ئاسمان تەنها لە توانای ئەمریكا و روسیادایە. ئەمریكا بەبەردەوامیی هۆشداریی دەدات لەبەرنامە و پلانەكانی ئێران بەناوی بۆشایی ئاسمانەوە چونكە واشنتۆن روونیكردووەتەوە كە تاران بەبیانوی زانستییەوە گەشە بەبەرنامە موشەكی و سەربازییەكانی دەدات ئەوەش پێچەوانەی بڕیارنامەی ژمارە 2231ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكانە. یەكێك لەكێشە سەرەكی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران ئەوەیە كەهەندێك وڵاتی وەك ئیسرائیل و سعودیە بەرنامەی موشەكیی تاران بەهەڕەشە بۆسەر وڵاتەكانیان ناودەبەن و ئەمریكاش جەخت لەوەدەكاتەوە نابێت رێگەبدرێت ئاستی بڕینی مەودای موشەكەكانی ئێران بەرزبكرێتەوە.  تاران رایگەیاندووە توانیویەتی موشەكێكی نوێ تاقیبكاتەوە كەدەگاتە كیشوەری ئەوروپاو لەساڵی 2015شدا موشەكێكی نوێ تاقیكردووە كەتوانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو دەتوانرێت كڵاوەی ئەتۆمیی لێببەسترێت.   روسیا خەونی خەیام بۆ ئێران دەهێنێتەدی دوای ئەوەی ئێران رایگەیاند مانگێكی دەستكردی بەناوی خەیام بەمەبەستی رووپێوی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە، ئیسرائیل و ئەمریكا دژی ئەو هەنگاوە هاوبەشەی مۆسكۆو تاران وەستانەوە و باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەلایەن كۆمپانیاكانی وڵاتەكەیانەوەو لەسەر داوای ئێران دروستكراوە. رۆژی سێشەممە (9/8/2022) لەوێستگەی بایكۆنور لەوڵاتی كازاخستانەوە بەموشەكی سایوزی روسی مانگی دەستكردی خەیام رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرا. بەوتەی بەپرسانی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئێران ئەو مانگە دەستكردە دوای 90 خولەك لە 500 كیلۆمەتریی خولگەی زەوی جێگیر بووەو زانیارییەكانی گواستوەتە بۆ ناوەندی كۆنتڕۆڵی ئاسمانیی وڵاتەكە. بەرپرس و میدیاكانی ئێران لەگەڵ راگەیاندی سەركەوتنی پرۆسەی ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان، ئاماژەیان بەوە كردووە كەمانگە دەستكردەكە لەلایەن وڵاتەكەوە دروستكراوە بەڵام باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەسەر داوای ئێران و لەلایەن روسیاوە دروستكراوە. ئەركی خەیام كە 40 ملیۆن دۆلار تێچوەكەیەتی، چاودێریی ئاسمانی ئێرانەو تۆماری ڤیدیۆیی و وێنەیە بەتوانای نزیكیی یەك مەتر لەزەوی واتە ئەو مانگە دەستكردە لەبۆشایی ئاسمانەوە دەتوانێت وێنەیەك تۆمار بكات كە لەنزیكیی یەك مەترەوە دەچركێنرێت. رۆژنامەی هائارتسی ئیسرائیلی لەزاری بەرپرسانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردوەتەوە ناردنی خەیام ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئێران نایەوێت پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی بێت و پلانی مەترسیداری هەیە بۆ ناوچەكە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كەنەیویستوە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا-ی راگەیاندووە؛ ئەو مانگە دەستكردەی ئێران كە روسیا رەوانەی بۆشایی ئاسمانی كردووە بۆ مەبەستی هەواڵگریی و سەربازیی بەكاردەهێنرێت. ئێران لەماوەی 66 ساڵدا 13 مانگی دەستكردی بەموشەكی وڵاتەكەی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە كەزۆربەیان لەقۆناغی یەكەمداو هەندێكجاریش لەقۆناغەكانی دیكەدا شكستیان هێناوە.    

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا هەردووكیان مەیلی گەڕانەوەیان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی هەیە بەڵام ئەوانەی زیاتر لەهەموو كەسێك چاوەڕوانی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنەن دانیشتوانی ئێرانن كەپێنج ساڵە خراپترین دۆخی ئابورییان لەمێژووی ئەو وڵاتە ئەزموون كردووە. وڵاتی چین رایگەیاندووە كشانەوەو راگرتنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم زیانی 200 ملیار دۆلاری لەئەمریكاو زیانی 500 ملیار دۆلاری لەئێران داوە. ئەمریكا پێش ئەوەی دەست بەسزا ئابورییەكانی لەدژی ئێران بكات لەساڵی 1979 بەبڕی چوار ملیار دۆلار كاڵای رەوانەی ئێران كردووەو لەبەرامبەردا بڕی نزیكەی سێ ملیار دۆلار كاڵای لەئێرانەوە هاوردە كردووە واتە ئاستی بازرگانیی ئەو دوو وڵاتە لەو سەردەمەدا و 43 ساڵ پێش ئێستا نزیكەی شەش ملیار دۆلار بووە كەبەراورد بەئێستا رەنگە ژمارەیەكی زۆر گەورە بێت. ئاستی بازرگانیی ئێران و ئەوروپاش لەسایەی سزاكانی ئەمریكا بووەتە مایەی خێر بۆ توركیا، بەوتەی بەرپرسانی ژووری بازگانیی ئێران، وڵاتەكەیان لەپێنج مانگی ئەمساڵدا بەبەهای 464 ملیۆن دۆلار كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە لەكاتێكدا توركیا هەر لەو ماوەیەدا 40 ملیار دۆلار كاڵای هەناردەی ئەوروپا كردووە بەوەش ئەو وڵاتە 87 هێندەی ئێران كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە. تەنها یەك رۆژ دوای كۆتایی دوایین خولی دانوستانەكانی ڤیەننا-ی پایتەختی نەمسا بۆ گفتوگۆ ئەتۆمییەكان نرخی هەر دۆلارێك لەبازاڕەكانی ئێران لە 32 هەزار تمەنەوە بۆ 31 هەزار دابەزی بۆیە گومانی تێدا نییە رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم باری گرانی ئابوریی لەسەر شانی دانیشتوانی ئێران كەمتر دەكاتەوە. ئەگەری زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەبێتە هۆی دووبارە دەستپێكردنەوەی یاسای فرۆشی نەوت و غازی ئێران كە پێشتر ساڵانە زیاتر لە 150 ملیار دۆلار داهاتەكەی بووەو هاوكات ئەو وڵاتە دەتوانێت دەستبكاتەوە بەبازرگانیی لەگەڵ ئەوروپاو ئەمریكا و زۆربەی وڵاتانی جیهان. بانكی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا ئاشكرای كردووە كە ئێران لەسێ ساڵی رابردوودا زۆرترین هەڵاوسانی ئابوریی لەمێژوی وڵاتەكەیدا تۆمار كردووە ئەگەر گۆڕانكاریی لە داهات و سیاسەتی ئابوریی ئەو وڵاتەدا روونەدات ئەوە بەتەواوەتی لەگەشەی ئابوریی دەوەستێت. ئێران پلانی هەبووە دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2015 ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەی بۆ 7% دابەزێنێت بەڵام ئاستی ئێستای هەڵاوسانەكەی دەگاتە 52 بۆ 85 لەسەدا. سزا ئابورییەكانی ئەمریكا لەچەندساڵی رابردوودا وایكردووە بانكی ناوەندیی ئێران نەتوانێت ئاڵوگۆڕی دراو لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بكات و هەر ئەوەش وایكردوە بانكی ناوەندی ئەو وڵاتە تالێواری هەڵدێر ببات و بەوتەی بەرپرسانی ئەو بانكە: لەسێ ساڵدا ئاستی هەڵاوسان لە 12% بۆ زیاتر لە 40% بەرزبووەتەوە. دوای ئەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 لەرێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە زیاتر لە (122) ملیار دۆلاری ئێران لەبانكەكانی جیهان بلۆككراو دوای دوو ساڵ لەهەوڵەكانی تاران تەنها چوار ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی ئێران گەڕایەوە كەئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمیی جارێكی دیكە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەو پارەیە ئازاد دەكرێت و ئاهێك بەبەری ئابوریی ئێراندا دەكاتەوە. شەوی دووشەممە (15/8/2022) ئێران بە فەرمی وەڵامی پێشنیارەكانی ئەوروپای دایەوە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەڵام جۆزێپ بۆرێڵ، بەرپرسی سیاسەتەكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ ستایشی وەڵامدانەوەكەی تاران، رایگەیاند؛ ناتوانێت ناوەڕۆكی وەڵامەكە ئاشكرابكات و ئەوان تەنها دەیانەوێت لایەنەكان لەیەكتر نزیك بكەنەوە. ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران دوای رادەستكردنی وەڵامی وڵاتەكەی بۆ ئەوروپا رایگەیاندووە؛ تاران خوازیاری پابەندبوونی لایەنەكانە بەبەردەوامبونی رێككەوتنی ئەتۆمیی و لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە دڵنیایی بدرێت كە جارێكی دیكە هیچ لایەك لە رێككەوتنەكە نەكشێتەوە. بەرپرسانی تاران بەبەردەوامیی جەختیان لەدوو داواكاری كردوە كەیەكێكیان بریتیە لەوەی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەلیستی تیرۆر دەربهێنرێت و داواكاریی دوەمیشیان ئەوەیە چیتر بەئاڵوگۆڕ لەدەسەڵاتەكان لەناوخۆی ئەمریكا تاكلایەنە بڕیار لەكشانەوە لەو رێككەوتنە ئەتۆمییە نەدرێت وەك ئەوەی دۆناڵد ترمپ سەرۆكی پێشوی ئەو وڵاتە لەساڵی 2018 كردی. رۆبەرت مالی، پسپۆڕی ئەمریكی بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندوە: كێشەی سەرەكیی ئەوەیە تاران داوای كردووە نابێت ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم چیتر بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بخاتە ژێر گومانەوە و پاشگەزببێتەوە لەچاودێرییە وردەكانی وێستگە ئەتۆمییەكان. مالی ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە: ئەگەر ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم پاكانە بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دەرببڕێت ئەوا ئەمریكا واژۆ لەسەر رێككەوتنەكە دەكات، بەڵام ئێران و ئاژانسی ئەتۆم ناكۆكیان هەیەو ئاژانس پێداگریی دەكات كەئێران وردەكارییەكانی ئەم دواییانەی زیادكردنی پیتاندنی یۆرانیۆمی لە 5% بۆ 60% ئاشكرانەكردووەو رادەستی ئەو ئاژانسەی نەكردووە. ئێران داوای داخستنی سێ دۆسیەی لەئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كردووە كە بەپێی راپۆرتەكان سێ وێستگەی ئەتۆمیی ئەو وڵاتە یۆرانیۆمی پیتێنراوی نایاسایی و تەشەنەكراوی تێدا بەدی كراوە. ئەو بەرپرسەی ئەمریكا وتوویەتی» تا ئەوكاتەی واشنتۆن و تاران لەسەر هەموو شتەكان رێككنەكەون وەك ئەوە وایە لەسەر هیچ شتێك رێككنەكەوتبن». لەلایەكی دیكەوە: جۆزێپ بۆڕێڵ، بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاندوە: هیچ بڕگەو بابەتێكی دیكە نەماوە بۆ دەقی ئەو رەشنووسەی بەمەبەستی گەڕانەوەی لایەنەكان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئامادەكراوە تەنها ئەوەی ماوەتەوە واژۆكردنی لایەنەكانی بەشداری ناو رێككەوتنی ئەتۆمییەكەی ئێران و (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەرەنسا + ئەڵمانیا)یە.

هاوڵاتی له‌لێدوانێکی ڕۆژنامه‌نوسیدا باڵوێزی ئیندۆنیزیا له‌ مۆسكۆ، ڕایگه‌یاند: وڵاته‌كه‌ی ئاماده‌یه‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له‌ نێوان هه‌ردوو سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڕووسیا، له‌ میانه‌ی لوتكه‌ی وڵاتانی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، ڕێك بخات، سه‌رۆکی ئه‌و وڵاته‌ش ڕایده‌گه‌یه‌نێت سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه‌ به‌شداری له‌ لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له‌ دوورگه‌ی بالی بكات. خۆسیه‌ تاڤاریس، باڵوێزی ئیندۆنیزیا له‌ مۆسكۆ، به‌ ئاژانسی (نۆڤۆست)ی ڕووسی ڕاگه‌یاندووه‌: "كه‌شوهه‌وا له‌باره‌ بۆ ئه‌وه‌ی لوتكه‌ی نێوان جۆ بایدن، سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڤلادیمێر پوتین، سه‌رۆكی ڕووسیا، له‌ چوارچێوه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، كه‌ بڕیاره‌ له‌ مانگى 11ى داهاتوو، له‌ دوورگه‌ی بالی له‌ ئیندۆنیزیا، به‌ڕێوه‌ بچێت". له‌لایه‌کی تره‌وه جۆكۆ ویدودو، سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا، ئاماژه‌ى به‌وه‌ داوه‌، سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه‌ به‌شداری له‌ لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له‌ دوورگه‌ی بالی بكات، له‌مباره‌یه‌وه‌ سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا به‌ ئاژانسی بلومبێرگی گوت: "پوتین پێی ڕاگه‌یاندم كه‌ به‌شداریی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست ده‌كات ئه‌وه‌شى ئاشكرا كردووه‌، كه‌ سه‌رۆكى چینیش به‌شداریی كۆبوونه‌وه کە دەکات. جێگەی باسە كۆمه‌ڵه‌ی بیست كۆڕبه‌ندێكی نێوده‌وڵه‌تییه‌ له‌ 19 وڵات پێك هاتوون، له‌ ساڵی 1999دا له‌پێناو سه‌قامگیریی دارایی له‌ جیهان دامه‌زرا، جیا له‌ وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ و دارایی ئه‌م وڵاتانه‌، سه‌رۆكه‌كانیش بۆ پرسه‌ هه‌ستیاره‌كان كۆ ده‌بنه‌وه‌.

هاوڵاتی توركیا بەدرێژایی شەڕی ناوخۆی سوریا پشتیوانیی لەگروپە ئۆپۆزسیۆنە چەكدارە جیهادی و ناجیهادییەكان كردووە تاوەكو رژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنن و رژێمێكی نزیك لەخۆی لەسوریا دەسەڵات بگرێتەدەست. بۆ ئەوەش هاوكاریی لۆجستی، راگەیاندن، دیپلۆماسی و پێدانی چەك و پارەی بەگروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا خستبووە ریزبەندی سەرەوەی بەرنامەكانی حكومەتەكەی. بەرپرسە جۆراوجۆرەكانی ئەنقەرە بەبەردەوامی لێدوانی ئاگرینیان دەداو هەڕەشەیان دەكردو هەر جۆرە نزیكبونەوەو رێككەوتنێكیان لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد بەتاوان دەناساند. شەپۆلی رووداوەكانی بەهاری عەرەبی كاریگەریی بەجۆرێك دروستكردبوو، كەتوركیاو وڵاتانی سعودیەو ئیمارات و قەتەرو تەنانەت ئەمریكاو رۆژئاوا چاوەڕێیان دەكرد لەماوەیەكی كەمدا رژێمی سوریاش وەك تونس و میسرو لیبیا بڕوخێت و رژێمێكی نزیك لەخۆیان لەسوریا دروست بكەن. بۆ ئەوەش دەستیان بەپڕچەككردن و یارمەتیدانی گروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمەكەی ئەسەد كرد. سی ئای ئەی ئەمریكی و وڵاتانی رۆژئاوایی هاوكاریی چەك و پارەیان بەزیاتر لە ١٧ گروپی چەكداری ناوخۆی سوریا دەكرد. بۆ زیاتر كاریگەربوونی گوشارەكان لەسەر رژێمی ئەسەد گۆڕەپانی سوریا بەسەر دوو بەرەی شەڕی سەرەكی دا دابەشكرا، باكوور تاوەكو ناوەڕاستی سوریا بۆ توركیاو ناوەڕاست تاوەكو باشووری سوریایش بۆ سعودیەو ئیمارات دانرابوو، كە هەریەكەیان شەڕی ئەو ناوچانە لەدژی رژێمی ئەسەد بەڕێوەببەن. لەدوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو ساڵ و بێئەنجامبوونی شەڕی گروپە چەكدارەكان و هاتنە ناوەوەی گروپە جیهادییە ئیسلامییە توندڕەوەكانی وەك بەرەی نووسرە (باڵی قاعیدە لەسوریا) و داعش و جەیشی ئیسلام و چەندین گروپی تر، ئەمریكا وردە وردە دەستبەرداری چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا بوو، سعودیەو ئیمارایتیش لەبەری ناوەڕاست و باشوورەوە دۆخەكەیان لەسنوورێكدا راگرت و كشانەوە، بەڵام توركیا بەوپەڕی پێداگرییەوە كوانوی شەڕی گەرم دەكردو ئەو ناوچانەی بەتوركیا درابوون بەگشتی و بەبەراورد لەگەڵ ناوچەكانی تردا زۆرترین زیان و كاولكارییان بەركەوت. توركیا وەك رژێمی ئەسەد ئەوپەڕی توندوتیژیی بەكاردەهێناو پێكەوە شارو خاك و گوندو هاووڵاتییانی سوریایان كردە سوتەمەنی، بۆ هیچیان گرنگ نەبوو كاولكاری و زیانی مرۆیی بەكوێ دەگات. توركیا بەناوی جۆراوجۆرەوە راهێنان و بانگەوازی ئیسلامییەوە گروپەكانی سوریای بەتەواوەتی خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆی. لەدرعا، حەما، حومس، حەلەب و داریا مامەڵەی پێوەكردن و فرۆشتنی بەڕووسیاو رژێمی ئەسەدو پاشەكشەی پێكردن بەرەو ئیدلب، ئەوەش تەنها بۆ ئەوەی باب و عەفرین و ناوچەكانی تری رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. هاوكات لەگەڵ گۆڕەپانی شەڕو بەكارهێنانی ئەوپەڕی توندوتیژی، لەكۆبوونەوەكانی جنێڤ و ئاستانا و سۆچی بەبەردەوامی كاری مامەڵەكردن بووە بەئۆپۆزسیۆنەوە و لەوەشدا سەركەوتوبوو، چونكە ئۆپۆزسیۆن ئیتر پارەو چەك، ئۆتێل و دیپلۆماسی، موچە و پلانی سیاسیان و ئامانج و خواستەكانیان لەلایەن توركیاوە دیاری دەكرا. گەرچی ئەوەی پێی دەوترێت ئۆپۆزسیۆن یەكجۆر و یەك شێوە نین، بەڵام لەئەنجامدا لەقاڵبی سیاسەتی توركیدان. حكومەتی ئەنقەرەش كاری بۆ ئەوە كردووە، هەركەس و گروپێك لەناو ئۆپۆزسیۆندا لەگەڵ سیاسەتەكانی نەبێت تیرۆریان بكات، یان بەدەستی گروپە نەیارەكانی تر بیانكوژێت، كەدیارترین و كاریگەرترین پاكتاوكاری، كەزیانی گەورەی لەبناغەی سوپای ئازاددا، كوشتنی حوسێن هەرموش یەكێك لەسەركردە زۆر كاریگەرو دیارەكانی ئەو سوپایە بوو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە.  هەروەها ژمارەیەك چالاكوان و رۆژنامەنووسی سوریاش لەتوركیا بەدەست گرپە چەكدارەكان كوژران. جگە لەوانەش هەر گروپێكی چەكدار لەپلانی توركیا دەرچووبێت، بەگروپی تری چەكدار هێرشی كردووەتەسەری و لەماوەكانی رابردودا سەدان هێرش و پێكدادان لەنێوان گروپە چەكدارەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەخاكی سوریادا روویانداوە. توركیا لەدوای نزیكەی ١١ ساڵ لەشەڕ و ململانێ و كاولكاری لەسوریا ئیدی هیچ كارتێكی گرنگی بۆ بەدیهێنانی خواستەكانی، كە لەناوبردنی دەستكەوتەكانی كوردو رۆژئاوای كوردستانە، بەدەستەوە نەماوە. تەنانەت لەمدواییەدا ئەمریكاو روسیا رێگایان لەئۆپراسیۆنێكی تری سەربازیی توركیا گرت بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان. توركیا بۆ ئەوەی رێگە لەشۆڕشی كوردو مافەكانی كورد بگرێت، ئامادەیە ئەمجارە راستەوخۆ گروپە چەكدارەكان بباتەوە ژێر باڵی ئەسەدو دیمەشق. مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا چەند رۆژ لەوەوپێش رایگەیاند، بۆ رێگریكردن لەپارچەكردنی سوریاو بۆ لەناوبردنی پەیەدە و یەپەگە پێویستی بەوە هەیە، كە دەوڵەتێكی ناوەندیی بەهێز لەسوریا دروستبكرێت و ئەوەش بە بەشداریی هەموو گروپەكان دەبێت.  چاوشئۆغڵو راشیگەیاندبوو، ئەنقەرە كار بۆ ئەوەدەكات ئۆپۆزسیۆن و گروپە چەكدارەكان لەگەڵ رژێمی دیمەشق رێبكەون تاوەكو سوریایەكی بەهێز دروستبكرێت. ئەو قسانەی وەزیری دەرەوەی توركیا لەلایەن چەند گروپێكی ئۆپۆزسیۆنەوە ناڕەزایەتیی لێكەوتووەتەوە، بەڵام ناڕەزایەتییەكان زۆر لەوە كەمترن، كە رێگە لەپلانی توركی بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا بگرن، چونكە توركیا پلانی ستراتیژیی ئەوەیە، كە رێگانەدات كورد لەباكوری سوریا ببێتە خاوەن قەوارە، كیان و دەستكەوت و دانپیادانانی نێودەوڵەتی. توركیا بۆ ئەو پلانەی هەموو كارت و گوشارە سەربازی و سیاسی و ئابووری و راگەیاندنەكانی خۆی بەكارهێناوە و بەكاریشیان دەهێنێت، بۆیە ئێستا بۆ دژایەتیكردنی كورد دەست بەدامێنی ئەو رژێمەیە، كە ١١ ساڵ كاری بۆ رووخاندنی كردو ئامادەیە ئۆپۆزسیۆن تەسلیم بەڕژێمی سوریا بكاتەوە، بەس بەو مەرجەی كورد لەسوریا پاكتاوبكرێت. ئەوە پلانی ستراتیژیی و گەورەی توركیایەو بۆ ئەوەش ئامادەیە لەدەرگای هەموو شەیتانێك بدات.

هاوڵاتی دوای ئەوەی زۆرینەی زۆری میدیا بیانییە جیهانییەكان و میدیای كوردیش وێنەو هەواڵی چەند بەردێكیان بڵاوكردەوە بەناوی (بەردەكانی برسێتی) كە گوایە بەهۆی وشكەساڵییەوە لەسنوری چیك-ئەڵمانیا دەركەوتوون و باسیان لەوەكردووە هەركەسێك ئەم بەردانەی بینی "بگری" ئەویش وەك ئاماژەیەك بۆ كەمبوونەوەی ئاو و برسێتی و قاتوتڕی، دەركەوت چیرۆكی دەركەوتنی بەردەكان كۆنن و هی ئێستا نین. پێگەی (arstechnica) تایبەت بەكاروباری زانستی و هونەری رایگەیاندووە، كە بڵاوكردنەوەی ئەو وێنانە دووبارە بڵاوكردنەوەی بابەتێكە كە لەساڵی 2018 بڵاوكراوەتەوە ئەوكاتەی باس لەوشكەساڵی كیشوەری ئەوروپا كراوەو ئاماژە بەو بەردانە كراوە. پێگەكە ئەوەشی بڵاوكردۆتەوە بەڵام بەردەكان ڕاستەقینەن و بوونیان هەیەو بەرواری ساڵانی 1417و 1473ی لەسەرە بەڵام بەهۆكاری لەنگەرگرتنی كەشتییەكان تێكچوون، هەروەها چەندین بەرواری دیكەی وەك  1707و 1746و 1790 و 1893 ی لەسەر دەبینرێت. جێگای ئاماژەیە نوسینەكانی سەر ئەو بەردانە وەك سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لەمێژووی وشكەساڵی وڵاتی چیك لەنێوان ساڵانی 1090 بۆ 2012 سودیان لێوەرگیراوە.  

هاوڵاتی دوای ئه‌وه‌ی له‌ هۆڵێکی شانۆیی شاری نیۆیۆرک هێرشکرایه‌ سه‌ر (سه‌لمان ڕوشدی) نوسه‌ری کتێبی (ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان) و به‌سه‌ختی بریندارکرا، هه‌ر زوو پۆلیس که‌سه‌ هێرشبه‌ره‌که‌ی ده‌ستگیرکرد و ده‌رکه‌وت گه‌نجێکی ته‌مه‌ن ٢٤ ساڵانه‌ و به‌ڕه‌گه‌ز لوبنانییه‌. له‌نوێترین لێدوانیدا سه‌باره‌ت به‌ هۆکاری هێرشکردنه‌ سه‌ر سه‌لمان ڕوشدی بۆ میدیایه‌کی ئه‌مریکی ئه‌و گه‌نجه‌ ڕایده‌گه‌یه‌نێت که‌ ته‌نیا ٢ لاپه‌ڕه‌ له‌ کتێبه‌که‌ی ئه‌و نوسه‌ره‌ی خوێندووه‌ته‌وه‌، ئاماژه‌شی به‌وه‌کردووه‌ ڕوشدی هێرشیکردۆته‌ سه‌ر بیروباوه‌ڕی موسڵمانان. هادی مەتەر، ئەو گەنجەی بەچەقۆ هێرشیکردە سەر (سەلمان ڕوشدی) نوسەری کتێبی (ئایەتە شەیتانییەکان) بۆ ڕۆژنامەی (نیویۆرک پۆست) ڕایگەیاندووە تەنها دوو لاپەڕەی لە کتێبەکە خوێندۆتەوە، هاوکات وتویەتی ئایەتوڵا خومەینی کەسێکی گەورەیەو خۆشیدەوێت و زۆر ڕێزی دەگرێت، ڕەتیشیکردۆتەوە پەیوەندی بە سوپای پاسدارانی ئێرانییەوە هەبێت.جەختیشی لەوەکردۆتەوە سەلمان ڕوشدی هێرشیکردۆتە سەر ئیسلام و بیروباوەڕی موسڵمانان. ڕۆژنامەی (دەیلی مەیلی) بەریتانیش لەزاری دایکی گەنجەکەوە بڵاویکردۆتەوە کوڕەکەی لەساڵی 2018 سەردانی لوبنانی کردووەو کەگەڕاوەتەوە توڕەو توندڕەوییەکی ئاینی تیادا دەرکەوتووە.

هاوڵاتی وەزیری بەرگری ڕوسیا ڕایگەیاند لەجەنگی ئۆکراین پێویستیان بەبەکارهێنانی چەکی ئەتۆم نییە، وەزارەتی بەرگری ئۆکراینیش دەڵێت لەو جەنگەدا تائێستا زیاتر لە ٤٠ ھەزار سەربازی ڕوسی کوژراون. لەنوێترین لێدوانیدا سێرگی شۆیگۆی وەزیری بەرگری ڕوسیا ڕایگەیاند ئاسایشی جیهان زۆر خراپتر لەسەردەمی جەنگی سارد تێکچووە، ئاماژەشی بەوەکرد هێزە ڕۆژئاواییە هاوبەشەکان لە ئۆکراین ڕووبەڕووی هێزەکانی ڕوسیا دەبنەوە. وەزیری بەرگری ڕوسیا وتیشی لەگەڵ دەستپێکردنی پرۆسە سەربازییەکانی ڕوسیا لەو وڵاتە کۆتایی بە تاک جەمسەری لەجیهاندا هاتووەو لە ئێستادا چەند جەمسەرێک لەجیهاندا بوونی هەیە. ئەو وەزیرە جەختیشی لەوەکردەوە پرۆسە سەربازییەکانی ئۆکراین لەلایەن بەریتانیاو ئەمریکاوە پلانیان بۆ دادەنرێت، ڕەتیشیکردەوە پرۆسەی پڕچەککردنی سوپای ئۆکراین کاریگەری لەسەر وڵاتەکەی هەبێت، وتیشی: پێویستمان بەبەکارهێنانی چەکی ئەتۆم نییە. لەلایەکی ترەوە بەپێی ڕاگەیەندراوێک وەزارەتی بەرگری ئۆکراین ئاشکرایکرد، لەسەرەتای دەستپێکردنی داگیرکارییەکانی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکراین تائێستا زیاتر لە ٤٠ ھەزار سەربازی ڕوسی کوژراون، وەزیری بەرگری ڕوسیاش دەڵێت ئاسایشی جیهان زۆر خراپتر لەسەردەمی جەنگی سارد تێکچووە. لەنوێترین ئاماردا، وەزارەتی بەرگری ئۆکراین دوایین ئاماری کوژراوانی سوپای ڕوسیای بڵاوکردەوە و ڕایگەیاند، لە ڕۆژی ٢٤ی شوباتەوە تا ١٥ی ئاب، ٤٣ ھەزار سەربازی روسی کوژراون. ڕاشیگەیاندووە، زیاتر لە ھەزار و ٨٠٠ تانک و چوار ھەزار و ١٠٠ زرێپۆش و ھەزار گوللە ھاوێژ و ٧٨٧ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەندین کەلوپەلی سەربازی دیکەی ڕوسیا لەناوبراون. ئەوەش لەکاتێکدایە کە لە مانگی ئازاری ڕابردوودا ڕوسیا دوا ئاماری کوژراوەکانی لە ئۆکراین بڵاوکردەوە و ڕایگەیاندبوو، ھەزار و ٣٥١ سەربازی کوژراون، بەڵام ئەمریکا لەو کاتەدا دوپاتیکردووە کە ژمارەی کوژراوانی سوپای ڕوسیا نزیکەی پێنج ھەزارە.  

هاوڵاتی وته‌بێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران راگەیاند کە لەئێستادا، وڵاته‌که‌ی بەوردی و ھەستیارییەوە چاودێری پێشھاتەکانی عێراق دەکات، ئاماژه‌شی به‌وه‌کرد که‌وا"ھێشتا پەیوەندییان لەگەڵ دۆست و برا عێراقییەکان بەردەوامە و نەپچڕاوه‌". به‌پێی هه‌واڵی میدیاکانی ئێران ناسر کەنعانی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانییدا لەبارەی پێشھاتەکانی عێراق دواوە و رایگەیاندووە "پرسەکانی عێراق بۆ ئێمە زۆر گرنگن و بەوردی و ھەستیارییەوە، چاودێریی پێشھاتەکانی ئەو وڵاتە دەکەین"، هاوکات  جه‌ختیکرده‌وه‌ که‌وا وڵاته‌که‌ی هانی"سەرجەم لایەنە سیاسییەکان ده‌دات بۆ دەرچوون لە قەیرانە سیاسییەکەی ئێستا، گفتوگۆ ئەنجام بدەن". وته‌بێژه‌که‌ی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌ره‌وه‌ راشیگەیاندووە "لەژێر رۆشنایی بوونی پەیوەندیییەکی ئەرێنی و بنتانەرانەدا، ھەوڵی یارمەتیدان و نزیکردنەوەی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی عێراق دەدەین، ئێران لە دەستوەردان لە کاروباری عێراق خۆی بەدوور دەگرێت". وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، ھەروەھا داوای لە لایەنە سیاسییەکانی عێراق کردووە کە لە چوارچێوەی دەستووردا و بەگفتوگۆ ناکۆکییەکانیان چارەسەر بکەن و دامەزراوە یاساییەکانیش بپارێزن. ئاماژەی بەوەیشداوە کە بە ھاوکاری، گفتوگۆو و نزیکردنەوەی بۆچوونەکان کێشەکانی عێراق چارەسەر دەبن و وتویەتی "پێویستە لایەنە سیاسییەکانی عێراق، بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان بخەنە سەرووی بەرژەوەندییە تایبەتەکانی خۆیان و ئومێد دەکەین، رەوشی عێراق ھیۆر بکرێتەوە و ئاسایش و سەقامگیریی لەو وڵاتە بەرقەرار بێت". ناسر کەنعانی لەبارەی پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانی عێراق وتی: "ھێشتا پەیوەندییمان لەگەڵ دۆست و برا عێراقییەکانمان بەردەوامە و نەپچڕاوە، لەئێستادا گفتوگۆ لە رێگای باڵیۆزخانەی کۆماری ئیسلامی لە بەغدا، هەروەها لە ئاستەکانی دیکەدا ئەنجام دەدرێت".

هاوڵاتی بەهۆی تۆمەتباركردنی بە ئەنجامدانی چەندین تاوان بەپێی یاسای سیخوڕی، ئەگەری هەیە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا 10 ساڵ زیندانی بكرێت. لەوبارەیەوە گۆڤاری "نیوزویك"ی ئەمریکی بڵاویكردووەتەوە، تاوەكو ئێستا هیچ تۆمەتێك ئاڕاستەی دۆناڵد ترەمپ نەكراوە، بەڵام قسەوباس لەسەر هەنگاوەكانی وەزارەتی داد هەیە لەو بارەیەوە، ئەوەش دوای ئاشكراكردنی چەندین بەڵگەنامە، كاتێك پۆلیسی فیدراڵی هەڵیانكوتایە سەر ماڵەكەی لە فلۆریدا. گۆڤارەكە باسی لەوەش كردووە، ئەوە ئاشكرا كراوە كە سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لەژێر لێكۆڵینەوەدایە بەتۆمەتی پێشێلكاری لە یاسای سیخوڕیكردن، ئەوەش سەرەڕای پێشێلكردنی چەندین یاسای تری ئەمریكی. نیوزویك ئەوەشی نەشاردووەتەوە، بەپێی یاسای سیخوڕی كە ساڵی 1917 دەركراوە، تۆمەتبار ئەگەر تۆمەتەكەی بەسەردا ساغبویەوە، ئەوا سزای دارایی دەدرێت یاخود بۆ ماوەی 10 ساڵ زیندانی دەكرێت یاخود هەردوكیان، ئەگەر تۆمەتبار خراپ مامەڵەی لەگەڵ زانیارییە بەرگرییەكانی وڵات كردبوو.