.jpeg)
هاوڵاتى سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتوه‌کانى ئه‌مریکا به‌رامبه‌ر کڕینى سیستمى به‌رگرى ئێس-400 ى روسى له‌لایه‌ن تورکیاوه، بڕیارى سزادانى ئه‌و وڵاته‌ى واژۆکرد. ئه‌مڕۆ دۆناڵد تره‌مپ، سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا واژۆى له‌سه‌ر سزادانى تورکیا کرد به‌هۆى کرینى سیستمى موشه‌کى ئێس 400ى رووسى. دواى سزادانى تورکیا له‌لایه‌ن ئه‌مریکاوه، ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رکۆ کۆمارى تورکیا ده‌ستبه‌جێ وه‌ڵامیدایه‌وه‌و رایگه‌یاند:" ئه‌و بڕیاره پێشێلکردنى په‌یماننامه‌ى باکورى ئه‌تڵه‌سییه". دواى سزادانه‌که‌ى تورکیا له‌لایه‌ن ئه‌مریکاوه، به‌هاى لیره‌ى تورکیا به‌رانبه‌ر دۆلارى ئه‌مریکى دابه‌زى و چاوه‌روان ده‌کرێت به‌ته‌واوى به‌هاى لیره هاره بکات. چاودێرانى ئابوورى تورکیا، سزادانى وڵاته‌که‌ى له‌لایه‌ن ئه‌مریکاوه به مه‌ترسى گه‌وره ده‌زانن بۆ که‌مبونه‌وه‌ى به‌هاى دراوى وڵاته‌که‌یان به‌رانبه‌ر دراوه بیانییه‌کان به‌تایبه‌ت دۆلارى ئه‌مریکى.
هاوڵاتى ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه نرخى نه‌وتى خاو له‌بازاڕه‌کانى جیهان به‌رزبوه‌وه و یه‌ک به‌رمیلێک نه‌وتى برێنێت به 50 دۆلارو 89 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى برێنت له بازاره‌کانى جیهاندا به 50 دۆلارو 89 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. هه‌روه‌ها یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به 47 دۆلارو شه‌ش سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. هاوکات یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئۆپێک پڵه‌س به 50 دۆلارو 32 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. نرخى نه‌وت له‌ماوه‌ى دوو کاتژمێرى رابردودا به‌رێژه‌ى له‌سه‌دا 1.3به‌رزبووه‌ته‌وه‌و هۆکاره‌که‌ى بۆ گه‌یشتنى ڤاکسینى کۆرۆنا بۆ چه‌ندین وڵات ده‌گه‌رێته‌وه که جوڵه‌ى بازارى نه‌وتى زیاتر کردووه. ئه‌مه له‌کاتێکدایه که‌مکردنه‌وه‌ى بڕى هه‌نارده‌کردنى نه‌وت له‌لایه‌ن رێکخراوى وڵاتانى هه‌نارده‌کارى نه‌وت (ئۆپێک)، وه‌ک ئاسۆیه‌ک بۆ به‌رزبونه‌وه‌ى نرخى نه‌وت ده‌بینرێت. به‌شێک له چاودێرانى بازارى نه‌وت، رایانگه‌یاندووه به‌گه‌شتنى جۆوبایدن به کۆشکى سپى که بڕیاره له 20ى کانونى دووه‌مى 2021 ئه‌نجام بدرێن نرخى نه‌وت ده‌گاته 55 دۆلار بۆ هه‌ر به‌رمیلێک.
هاوڵاتى تیرۆری رەش کۆماری ئیسلامی ئێران رەش دەکات دوای ئاشکرابوونی پەرەسەندنی چالاکیی بەرنامە ئەتۆمییەکانی ئێران نزیکەی (10) زانای بواری فیزیاو ئەتۆم لەو وڵاتە کوژراون کەدوایین نموونەیان کوشتنی موحسین فەخری زادە بوو کە بەپێشکەوتووترین پلانی تیرۆر لەجیهاندا لەقەڵەمدەدرێت و دوای کوشتنی قاسم سولەیمانی بەگەورەترین گورز دژی کۆماری ئیسلامی ئێران هەژمار دەکرێت چونکە بەپێی ئەو زانیارییانەی کەمیدیاکانی ئێران ئاشکرایان کردووە بەچەکی ئۆتۆماتیک و لەڕێگەی مانگی دەستکردووە ئەو زانایە کوژراوەو زنجیرەی ئەم کوشتنانە لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بەتیرۆری رەش ناوی دەهێنرێت و بەرپرسانی وڵاتەکە راستەوخۆ ئەمەریکاو ئیسرائیل و بەریتانیا تۆمەتباردەکەن و ئەو سێ وڵاتە بەسێ گۆشەی رەش ناوزەد دەکەن. کوشتنی فەخری زادە بەتیرۆری کەسی پێنجەمی باڵادەستی نێو بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کە بەباوکی موشەکی و ئەتۆمیی ئێران دەناسرێت، بۆیە ئەم رووداوە بەگورزێکی کوشندەی دیکە دژی کۆماری ئیسلامی هەژمار دەکرێت کەپێشبینی دەکرێت کاردانەوەی توندی لێبکەوێتەوە. دەستپێکردنی کوشتنی زانایانی ئەتۆمیی تەلەفیزیۆنی ئێن بی سی (NBC) ئەمەریکا ئاشکرای کردووە لەساڵی (2007) چوار زانای ئەتۆمیی لەلایەن رێکخراوی موجاهیدنی خەلقی ئێران کە نەیاری کۆماری ئیسلامی ئێرانن، کوژراون و ئەمە دەستپێکی ئەو زنجیرە تیرۆرانەیە کە دژی زانایانی ئەتۆمیی کۆماری ئیسلامی ئێران دەستیپێکردووە و لەساڵی (2010) تا (2012) شەش زانای ئەتۆمیی ئێران کراونەتە ئامانج و تەنها یەک کەسیان رزگاری بووەو کۆماری ئیسلامی ئێران دانی بەوەداناوە کە لەو دوو ساڵەدا پێنج زانای بواری ئەتۆمیی کوژراوەو تیرۆر کراون. ئەو تەلەفیزۆنەی ئەمەریکا ئاماژەی بەوەکردووە کوشتنی موحسین فەخری زادە کە رۆژی هەینی (27/11/202) لەشارۆچکەی ئابسەرد لەتاران روویدا درێژکراوەی ئەو زنجیرە بەئامانجگرتنانەیە کە بووەتەهۆی کوشتنی زانایانی ئەتۆمیی ئێران. سێگۆشەی رەش ئیلی کوهن، وەزیری هەواڵگریی ئیسرائیل لەلێدوانێکیدا رۆژی هەینی و حەوت رۆژ دوای کوشتنی فەخری زاد رایگەیاند: بەهۆی کوشتنی موحسین فەخری زادە، خەویان لەچاوی زاناکانی دیکەی ئێران زڕاندووەو مەرگ چاوەڕوانی ئەو کەسانە دەکات کە دەبنەهۆی هەڕەشە بۆ سەر ئیسرائیل و ناوچەکە و جیهان. ئەم لێدوانەی کوهن بەگرتنە ئەستۆی کوشتنی زانا ئەتۆمییەکانی ئێران بەتایبەت فەخری زادە لەقەڵەمدەدرێت، بەڵام هیچ کاتێک ئیسرائیل بەوشێوەیە بەئاشکرا کوشتنی هیچ زاناو پسپۆڕێکی ئەتۆمیی ئێرانی لەئەستۆ نەگرتووەو ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت کەکۆماری ئیسلامی ئێران بەبێ بەڵگە بانگەشەی ئەوەی نەکردووە کە (ئەمەریکا، ئیسرائیل، بەریتانیا) راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەستیان لەکوشتنی زاناکانیدا هەیەو بەسێگۆشەی رەش ناوی هێناون. دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) رایگەیاندووە؛ ئەو چەکە ئۆتۆماتیکەی کە لەڕێگەی مانگی دەستکردەوە موحسین فەخریی پێ تیرۆرکراوە لەلایەن ئەمەریکاوە دروستدەکرێت و هەر ئەمەش ئاماژەیە کە ئەمەریکا هاوشێوەی رابردوو دەستی لەو تیرۆرەدا هەیە. بەڵگەی ئێران بۆ تۆمەتبارکردنی بەریتانیا لەتیرۆری زانا ئەتۆمییەکانی ئەوەیە، کە لەڕابردوودا چەند هاووڵاتییەکی بەڕەگەزنامە بەریتانیی بەتۆمەتی سیخوڕی لەسەر بەرنامەی ئەتۆمیی وڵاتەکەی دەستگیرکردووە و دانیان بەوەدا ناوە کەدەستیان هەبووە لەکوشتنی زانا ئەتۆمییەکاندا، بەڵام رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ئاشکرایان کردووە ئەو دانپێدانانە لەژێر فشاردا بووەو دووربون لەڕاستییەوە. ئیسرائیل ئەزموونێک لەتیرۆری ئەتۆمیی ئیسرائیل بڕوای وایە ئەگەر کۆماری ئیسلامی ئێران ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمیی، دەبێتە گەورەترین هەڕەشە بۆسەر وڵاتەکەی، لەو چوارچێوەیەدا دەستی لەهیچ هەوڵێک بۆ راگرتنی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران نەپاراستووەو بەئاشکرا رایگەیاندووە هەر کەسێک ببێتە هەڕەشە بۆسەر وڵاتەکەی، دەیکاتە ئامانج، بۆیە هەمان رێگەی لەدژی زانا ئەتۆمییەکانی عێراق لەسەردەمی سەددام حسێن-دا گرتەبەرو ژمارەیەک زانای ئەتۆمیی عێراق بەدەستی سیخوڕەکانی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) لە فەڕەنساو چەند وڵاتێکی عەرەبی و ئەوروپا تیرۆر کران. مۆساد مێژوویەکی دورودرێژی لەکوشتنی زانایانی بواری ئەتۆمیی و موشەکیی وڵاتانی (ئەڵمانیا، میسر، عێراق، ئێران) هەیەو گۆڤاری (ئەتلانتیک) لەساڵی (2012)دا راپۆرتێکی سەبارەت بەکوشتنی ژمارەیەک لەزاناکانی ئەو وڵاتانە بەدەستی مۆساد بڵاوکردووەتەوەو نووسیویەتی لەساڵی (1963) لەچوارچێوەی ئۆپەراسیۆنی دامۆکلس (Operation Damocles) وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بەهەوڵەکانی میسر بۆ پەرەپێدانی بواری موشەکیی، زانایەکی ئەڵمانیی بەناوی ئەتتو سکۆرتسێنی لەو وڵاتە لەڕێگەی پۆستکردنی پاکەتێکی بۆمبیی کوشت و دواتریش بەهەمان شێوە چەند پاکەتێکی پۆستیی بۆ ژمارەیەک زانای موشەکیی میسر رەوانە کردو پێنج زانای میسری کوشت. مۆساد لەساڵی (1979) دوای ئەوەی عێراق گەشەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی دەستپێدەکات، هەوڵەکانی بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئەو وڵاتە دەخاتەگەڕو لەساڵی (1980) یەحیا ئەلمەشەد، زانای ئەتۆمیی و بەڕێوەبەری گەشەی بەرنامەی ئەتۆمیی عێراق لەهوتێلێک لەڕێگەی ژنێک لەبەرگی خزمەتکاری هوتێلەکەدا دەکوژێت کەدەوترێت ئەو ژنە، تسیبی لیڤنی بووە کە ئەوکات کاراکتەرێکی سەرەکی بووە بۆ بەئامانجگرتنی زانا ئەتۆمییەکانی عەرەب و بەتایبەت عێراق، لیڤنی لەساڵی (2006) تا (2009) وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل بوو. ئەگەرچی مۆساد بەکوشتنی یەحیا ئەلمەشەد گورزێکی کاریگەری لەعێراق دابوو، بەڵام دەستبەرداری کوشتنی زانا ئەتۆمییەکانی عێراق نەبوو لەڕێگەی تەقینەوە لەکۆمپانیایەک لەوڵاتی ئیتاڵیا ژمارەیەک زانای دیکەی عێراقی کوشت و دواتر دوو زانای دیکەی ئەو وڵاتەی ژەهراوی کردو گیانیان لەدەستدا. ئەم هەوڵانەی مۆساد سەلمێنەری ئەوەیە کەئیسرائیل توانایەکی تایبەتی هەیە بۆ لەناوبردن و بەئامانجگرتنی ئەو کەسانەی بەجۆرێک لەجۆرەکان دەبنە مەترسیی بۆسەر بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکەی و لەو چوارچێوەیەشدا سڵ لەکوشتنی کەس ناکاتەوە ئەگەر ئەڵمانی و یان ئێرانی بێت، بۆیە کوشتنی موحسین فەخری زادە کەبەڕێوەبەری گەشەپێدانی بەرنامەی موشەکیی سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران بووە بەئامانجێکی گرنگی مۆساد هەژمار کراوە. فەخری زادەی سوپای پاسداران موحسین فەخری زادە لەدایکبووی ساڵی (1957) لەپارێزگای ئەسفەهان لە ئێران بووە و هەندێک میدیاو راگەیاندنی وڵاتەکەی زیاتر پێگە زانستییەکەی بڵاودەکەنەوە، لەکاتێکدا یەکێک بووە لەفەرماندە سەرەکییەکانی سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی ئێران و بەڕێوەبەری گەشەپێدانی بەرنامەی موشەکیی ئەو سوپایە بووە لەوڵاتەکەی کە رەنگە هەر ئەمەش وایکردبێت ئیسرائیل بیری لەکوشتنی کردبێتەوە . گۆڤاری (فۆڕن پۆڵسی) بڵاویکردووەتەوە فەخری زادە خاوەنی بڕوانامەی ماستەر بووە لەبواری ئەندازیاری ئەتۆمی و بەپێنجەم کەسی بەهێزی ئێران لەقەڵەمدەدرێت و ناوی لەلیستی ئەو بەرپرسانەی ئێراندا بووە کەساڵی (2007) لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەکگرتووەکانەوە سزایان بەسەردا سەپاوەو گەشتی دەرەوەیان لەژێر چاودێریدا بووە، ئەو بەمەبەستی گەشەپێدانی بەرنامەی موشەکی و ئەتۆمیی وڵاتەکەی هاوڕێ لەگەڵ حەسەن تارانی مۆقەدەم یەکێک لەفەرماندەکانی سوپای پاسداران لەشەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران، سەردانی کۆریای باکور دەکەن و لەنزیکەوە سێیەم تاقیکردنەوەی بۆمبی ئەتۆمیی ئەو وڵاتە لەنزیکەوە دەبینن و چاودێریی ئەو تاقیکردنەوە ئەتۆمییە دەکەن. فەخری زادە جگە لەوەی دەیان ناوەندی زانستیی تایبەت بەفیزیاو بایۆلۆژیی لەزانکۆکانی ئێران دامەزراندووە، لەساڵی (2011) ناوەندی پەرەپێدان و تووێژینەوەی بەرگریی (سپند)ی لەوەزارەتی بەرگریی و پشتیوانیی هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران دامەزراند کەئەرکی ئەو ناوەندە پەرەپێدانی بەرنامەی موشەکیی و سەربازیی وڵاتەکەیەتی. دوو مانگ پێش تیرۆرکردنی فەخری زادە، (ئەنجومەنی نیشتیمانی بەرگریی ئێران) کە سەر بەڕێکخراوی موجاهیدنی خەلقی ئێرانە ئاشکرای کرد: دوو دامەزراوەی ئەتۆمیی ئێران لەباشوری تاران و شاری ئابادە لەپارێزگای فارس-ی ئەو وڵاتە بەسەرپەرشتیی موحسین فەخری زادەو ناوەندی (سپند) چەکی ئەتۆمیی تێدا تاقیدەکرێتەوە. ساڵی (2010) رۆژنامەی گاردیەن-ی بەریتانی نووسی: گومان دەکرێت فەخری زادە بەرپرسی سەرەکیی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بێت و ساڵی (2012) رۆژنامەی وۆڵستریت جۆرناڵ-ی ئەمەریکا فەخری زادەی بەمامۆستای بۆمبی ئەتۆمیی ئێران لەقەڵەمداو ساڵی (2014) رۆژنامەی نیویۆرک تایمز ئەوی بە ئۆپنهایمەر(Julius Robert Oppenheimer)ی ئێران ناوبرد، چونکە ئۆپنهایمەر یەکەم زانای بەرهەمهێنی بۆمبی ئەتۆمیی ئەمەریکایە لەسەردەمی دووەم جەنگی جیهانی، سەرەڕای هەموو ئەمانە زۆربەی بەرپرسانی ئێران لەکاتی کوژرانی فەخری زادەدا هەوڵیاندا ئەو وەک مامۆستایەکی زانکۆو زانایەکی بایۆلۆژی لەقەڵەم بدەن، بەڵام عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لەپرسەنامەیەکدا دانی بەوەدا نا کەئەو پسپۆڕی بواری ئەتۆمیی وڵاتەکەی بووە. بیانوی ئێران بۆ کشانەوە لەڕێککەوتنی ئەتۆمیی دوای کوشتنی فەخری زادە، پەرلەمانی ئێران جارێکی دیکە پرۆژەو پلانی کشانەوەی لە رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان وڵاتەکەی و وڵاتانی (5+1) هێنایەوە ناو دانیشتنەکانیەوەو دوای چەند رۆژ تاووتوێکردن، پلانەکە بە دوو خاڵی سەرەکی و بەپەلە وەک یاسا پەسندکرا کە لەماوەی یەک مانگدا حکومەت ناچاردەکات پیتاندنی یۆرانیۆم لە (120) کیلۆگرامەوە بۆ نزیکەی هەزارو (500) کیلۆ بەرزبکاتەوە، لەکاتێکدا بەپێی رێککەوتنی ئەتۆمی دەبێت رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران لە (300) کیلۆ کەمتر بێت، هەر ئەمەش ناکۆکیی لەنێوان بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێراندا دروست کردووە، چونکە محەمەد باقر قاڵیباف سەرۆکی پەرلەمان رایگەیاندوە بەرزکردنەوەی پیتاندنی یۆرانیۆم بووە بە یاساو حکوت ناچارە جێبەجێی بکات و ئەمە دەبێتە هەنگاوێک بۆ بەردەوامبوونی رێگەو رێبازی موحسین فەخری زادە، لەبەرامبەردا حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاندووە سەرجەم ئەندامانی تیمی حکومەت دژی بەرزکردنەوەی یۆرانیۆمی پیتێنراون لەوڵاتەکەیان و ئەم کارە دەبێتەهۆی ئەوەی نەتوانن دانوستان و گفتوگۆ لەسەر بەرنامەی ئەتۆمیی بەتایبەت لەگەڵ ئەمەریکا بکەن، هاوکات ئیسحاق جیهانگیری، جێگری یەکەمی سەرۆک کۆماری رایگەیاندووە نابێت پەرلەمان بەهیچ بیانوویەکەوە دەستوەردان لەپرسی ئەتۆمیی وڵاتەکەدا بکات، چونکە بەپێی دەستوری ئێران ئەو پرسە لەژێر بڕیارو فەرمانی عەلی خامنەیی، رێبەری وڵاتەکەو ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی ئێراندایە. لەلایەکی دیکەوە محەمەد جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاندووە ئەو یاسایەی پەرلەمان هاوشێوەی کشانەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمەریکا لەڕێککەوتنی ئەتۆمی دەبێتەهۆی پەراوێزکەوتنی وڵاتەکەمان. کوشتنی فەخری زاد لەئێران بووەتە مایەی پەرەسندنی ململانێکانی نێوان حکومەت و پەرلەمان و هاوکات ناکۆکیی بەرپرسانی بۆ تۆڵەسەندەوە زەق کردووەتەوە. ئێران بەدوای گۆڕەپانی تۆڵەوەیە ئەگەرچی باڵیۆزو نوێنەری هەمیشەیی ئێران لەنەتەوەیەکگرتووەکان لەنامەیەکدا بۆ بەڕێوبەری نووسینگەی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەڤیەننا داوای کردووە تیرۆری موحسین فەخری زادە، زانا ئەتۆمییەکەی ئێران، لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ئیدانە بکرێت و کۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت سکاڵای یاسایی لەدژی ئیسرائیل تۆمار بکات، بەڵام زۆرینەی بەرپرسانی سەربازیی و فەرماندەکانی سوپای پاسداران پەیامی توند بڵاودەکەنەوەو راستەوخۆ هەڕەشە لەئیسرائیل دەکەن. عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێرانی سەبارەت بەکوژرانی موحسین فەخری زادە، لەپەیامێکدا وتی: پیرۆزبایی شەهیدبوون لەو زانایە دەکەم چونکە ئەمە پاداشتی خودایە بۆ ئەوو هاوکات سەرەخۆشی لەهەموو کەسوکارو خەڵکی ئێران دەکەم بۆ لەدەستدانی زانایەکی پایەبەرز، دەبێت بە زووترین کات هەموو رێگایەک بگیرێتەبەر بۆ دۆزینەوەو تۆڵەسەندنەوە لەهۆکارو بکەرانی ئەو تاوانەو پێویستیشە رێگەی زانست و پیشەیی ئەو زانایە بەردەوام بێت. عەلی شەمخانی، سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای نیشتیمانی ئێران دوای کوشتنی فەخری زادە رایگەیاند: پێشتر گومانمان هەبووە کەئیسرائیل هەوڵی کوشتنی ئەو زانا ئەتۆمییە دەدات، چونکە لە رابردوشدا هەوڵی تیرۆکردنی دراوە بەڵام هەوڵەکە پووچەڵکرایەوە، بۆیە کارەکە پێشبینیکراو بوو ئێران وەڵامی گونجاوی دەبێت. رۆژنامەی (کەیهان) کە سەر بەتوندڕەوکانی باڵی محافزکارو بەزمانحاڵی سوپای پاسداران لەقەڵەمدەدرێت، دوای کوشتنی فەخری زادە، بەناونیشانی (کاتی ئەوە هاتووە هێرش بکەینەسەر بەندەری حەیفا) نووسیویەتی: بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران پێشتر چەندجارێک وتوویانە ئەگەر ئیسرائیل هەڵەبکات هێرش دەکەینەسەر حەیفا لەو وڵاتە، بۆیە لەئێستادا کە ئاماژەکانی تیرۆرکردنی موحسین فەخری زادە، زانای بواری ئەتۆمیی و بەرگریی ئێران دەریدەخەن تەلئەبیب دەستی لەو تیرۆرەدا هەبووە، کاتی ئەوەیە کۆماری ئیسلامی ئێران هێرشی موشەکیی بکاتەسەر حەیفا لەئیسرائیل. کەیهان جەختی لەوە کردووەتەوە وەڵامدانەوەی تیرۆری فەخری زادە نابێت هاوشێوەی موشەکبارانەکەی ئێران بۆسەر بنکەی (عەین ئەسەد)ی هێزەکانی ئەمەریکا لەعێراق بێت کەزیانێکی ئەوتۆی لێنەکەوتەوە، بەڵکو دەبێت بەندەری حەیفا لەئیسرائیل بەتەواوەتی لەناوبچێت بۆ ئەوەی هێرش و تیرۆرەکان لەدژی کۆماری ئیسلامی ئێران کۆتایی پێبێت و رابگیرێن. عەلی رەبیعی، وتەبێژی حکومەتی ئێران لەوتارێکدا بۆ رۆژنامەی (ئێران) نووسیویەتی تیرۆری قاسم سولەیمانی و موحسین فەخری زادەو تیرۆرکردنی زانایانی ئەتۆمیی وڵاتەکەمان لە (10) ساڵی رابردوودا ئەنجامی ئەو سەرکەوتن و شانازییەیە کە لەبواری زانست و سیاسەت و ستراتیژیدا بەدەستمان هێناوەو ئامانج لەتیرۆری کوێرو زیرەکانە، تێکدانی ئاسایشی دەروونیی کۆمەڵگە و بێهیواکردنی خەڵک و سەرلێشواندنی ستراتیژیی ئێرانە، بەڵام مێژوی (40) ساڵی رابردووی کۆماری ئیسلامی ئێران پیشانیداوە ئەو تیرۆرانە ئەنجامی پێچەوانەی هەبووەو هاوکات کۆماری ئیسلامی بەو ئەزموونەی کە هەیەتی، کات و شوێنی جوگرافیایی وەڵامدانەوەو تۆڵەکردنەوە بەوردیی لێکدەداتەوەو ناکەوێتە داوی ئەو پیلانەی دوژمنان بەتایبەت ئەمەریکا و ئیسرائیل کەدەیانەوێت ئێران دەستبەجێ و لەناوچەکەدا یان لەو گۆڕەپانەی ئەوان دەستنیشانیان کردووە کاردانەوەی هەبێت، ئەو تیرۆرە بێ وەڵام نابێت، بەڵام لەگۆڕەپان و کاتێکدا کەئێران بۆ یارییەکە دیاریی دەکات.
هاوڵاتى نێرده‌ى نوێى تایبه‌تى ئه‌مریکا بۆ کاروبارى سوریا له‌باره‌ى ڕۆژئاڤاى کوردستانه‌وه ڕایگه‌یاند، "چاره‌نوسى ڕۆژئاڤاى کوردستان پێویستى به‌وه‌یه له‌چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى سیاسیى سوریادا چاره‌سه‌ربکرێت‌و ده‌شبێت به‌شدارى دانوستانه‌کانى جنێڤ بکه‌ن". ئه‌مڕۆ شه‌ممه 5ى کانونى یه‌که‌مى 2020، جۆیڵ ڕایبۆرن نێرده‌ى نوێى تایبه‌تى ئه‌مریکا بۆ کاروبارى سوریا له‌میانى کۆنگره‌یه‌کى ڕۆژنامه‌وانى که له‌شارى ئیستانبوڵه‌وه به ئۆنلاین به‌شداریکرد رایگه‌یاند:" هه‌ر هه‌ڵبژاردنێک ڕژێمى دیمه‌شق تاکلایه‌نه‌و له‌ده‌ره‌وه‌ى بڕیارى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش له‌سوریا ئه‌نجامیبدات، هیچ ڕه‌وایه‌تییه‌کى نابێت‌و دانى پێدا نانێن". جۆیڵ ڕایبۆرن ڕاشیگه‌یاند، "چاره‌نوسى ناوچه‌کانى باکورى ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا (ڕۆژئاڤاى کوردستان) پێویستى به‌وه‌یه له‌چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى سیاسیى سوریادا چاره‌سه‌ربکرێت‌و ده‌بێت پێکهاته‌کانى ناوچه‌که‌ش ده‌نگیان له‌پرۆسه‌ى سیاسیى ئه‌و وڵاته‌دا هه‌بێت‌و به‌شدارى دانوستانه‌کانى جنێڤ بکه‌ن". جۆیڵ ڕایبۆرن له‌لایه‌ن ئیداره‌ى دۆناڵ تره‌مپه‌وه دانراوه‌و جه‌میس جێڤرى، که‌پێشتر نێرده‌ى تایبه‌تى ئه‌مریکا بوو له کاره‌که‌ى دوورخراوه‌ته‌وه.
هاوڵاتى جۆ بایدن ده‌ڵێت، وڵاته‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رێککه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌که‌ى له‌گه‌ڵ ئێران‌و سزاکانى سه‌ر ئه‌و وڵاته‌ش سوک ده‌کات، ئه‌گه‌ر چه‌ند گره‌تنییه‌ک بده‌ن. له چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ که‌ناڵى سى ئێن ئێن، جۆ بایدنى سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراوى ئه‌مریکا ڕایگه‌یاند، ئه‌مریکا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رێککه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌که‌ى له‌گه‌ڵ ئێران‌و سزاکانى سه‌ر ئه‌و وڵاته سوک ده‌کات ئه‌گه‌ر چه‌ند گره‌تنییه‌ک بدات. هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" هه‌وڵه‌کانى تره‌مپ له‌م دۆسیه‌یه‌دا شکستیهێناوه له‌گه‌ڵ ئێران". ئه‌مه دووه‌م جاره جۆبایدن سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراوى ئه‌مریکا به‌ڵێن ده‌دات بگه‌ڕێنه‌وه بۆ رێکه‌وتننامه ئه‌تۆمییه‌که له‌گه‌ڵ ئێران، چاوه‌روان ده‌کرێت به‌هاى تمه‌نى ئێرانى به‌رانبه‌ر دۆلارى ئه‌مریکى به‌رزببێته‌وه.
هاوڵاتى کۆنگرێسى ئه‌مریکا، 12به‌ندى دارشتووه بۆ سزادانى تورکیا و کۆنگرێس داواى کردووه پێنج بىه‌ندیان خێرا جێبه‌جێ بکرێن که هاوده‌کردنى کاڵاى تورکیشى له‌خۆگرتووه‌و ته‌نها واژۆى تره‌مپى ماوه. کۆنگرێسى ئه‌مریکا، پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى به‌رگریى 2021ى ئاماده کردووه‌و له 740ملیار دۆلار پێکدێت، و له چه‌ند رۆژى ئاینده‌دا ده‌خرێته به‌ر ده‌ستى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا بۆ ئه‌وه‌ى واژۆى له‌سه‌ر بکات و تێدا سزاکانى تورکیاشى تێدایه به‌هۆى کرینى موشه‌کى ئێس 400ى رووسى. هه‌روه‌ه تێدا ئه‌وه‌خراوه‌ته‌روو که 12 به‌ند ئاماده کراوه بۆ سزادانى ئه‌نقه‌ره که پێنج به‌ندیان به‌زووترین کات جێبه‌جێ بکرێت و تایبه‌تن به هاورده‌کردنى کاڵاى تورکیی. هاوکات، له پڕۆژه‌یاساکه‌دا داننان به سه‌روه‌رى رووسیا له دورگه‌ى قرم، قه‌ده‌غه کراون و بڕى 250 ملیۆن دۆلار هاوکارى سه‌ربازى پێشکه‌شى ئۆکراینا ده‌کرێت.
هاوڵاتى نرخى نه‌وت له بازاڕه‌کانى جیهان به‌شێوه‌یه‌کى به‌رچاو به‌رزده‌بێته‌وه و نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى برێنت 49 دۆلار و 31 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 4ى کانونى یه‌که‌مى 2020، نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى برێنت به 49 دۆلارو 31 سه‌نت له بازاڕه‌کانى جیهان مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ده‌کرێت. هه‌روه‌ها نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئه‌مریا(ته‌کساس)، به 46 دۆلارو 19 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ده‌کرێت. هاوکات، نرخى یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى خاوى ئۆپێک پڵه‌س به 48 دۆلار و 76 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. له مانگى ئازارى ئه‌مساڵه‌وه نرخى نه‌وت یه‌که‌مجاریه‌تى بگاته ئه‌و ئاسته‌ئه‌وه‌ش به‌هۆى دۆزینه‌وه‌ى ڤاکسیۆنى کۆرۆنا و گه‌یشتنى به چه‌ند وڵاتێک که جوڵه‌ى خستووه‌ته‌وه ناو بازارى نه‌وت.
هاوڵاتى ژماره‌یه‌ک مامۆستاى نارازى له‌لایه‌ن هێزه ئه‌منییه‌کانه‌وه ده‌ستگیرکراوان و گازى فرمێسکڕێژ له دژى خۆپێشانده‌ران له سه‌راى سلێمانى به‌کار ده‌هێندرێت. په‌یامنێرمان له‌ناو خۆپیشاندانه‌کان به‌هاوڵاتى راگه‌یاند که پێنج مامۆستاى نارازى له‌لایه‌ن هێزه ئه‌منییه‌کانه‌وه ده‌ستگیرکراون و گازى فرمێسکڕێژ به‌رانبه‌ر خۆپیشانده‌ران به‌کار ده‌هێندرێت. هه‌روه‌ها باسى له‌وه‌شکرد که هێزێکى ئه‌منى زۆر له‌به‌ر ده‌رکى سه‌راو شه‌قامى ئۆرزدى و مه‌وله‌وى سلێمانى بڵاوه‌یان پێکراوه‌و تا ئێستا خۆپیشاندانه‌کان به‌رده‌وامه‌و گرژى تێکه‌وتووه. پێش نیوه‌ڕۆى ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه خۆپێشاندان له سه‌راى سلێمانى ده‌ستیپێکردو هێزه ئه‌منییه‌کایش بڵاوه‌یان پێکراوه. به‌پێى زانیارییه‌کانى هاوڵاتى، تا ئێستا چه‌ند میدیاکارێکى که‌ناڵه‌کانیش ده‌ستگیرکراون.
هاوڵاتى کۆشکى سپى هۆشداری ده‌دات له‌به‌رزبونه‌وه‌ى ژماره‌ى توشبوانى کۆرۆنا دواى جه‌ژنى سوپاسگوزاری و به مه‌ترسى بۆ سه‌ر ژیانى هاوڵاتیانى وڵاته‌که‌ى داده‌نێت. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 2ى کانونى یه‌که‌مى 2020، کۆشکى سپى له‌راگه‌یه‌نراوێکدا هۆشدارى داوه له‌به‌رزبونه‌وه‌ى ژماره‌ى توشبوانى کۆرۆنا دواى جه‌ژنى سوپاسگوزارى و رایگه‌یاندوه، به‌هۆى پابه‌ندنه‌بونى خه‌ڵک به‌ڕێنماییه‌کان ئه‌مریکا روبه‌ڕوى دۆخێکى مترسیدار ده‌بێته‌وه. هه‌روه‌ها کۆشکى سپى راشیگه‌یاندوه، به‌هۆى به‌رزبونه‌وه‌ى ژماره‌ى توشبوانى کۆرۆنا و سنورداربونى تواناى نه‌خۆشخانه‌کان، "له‌ئێستادا ئه‌مریکا له‌دۆخێکى ئێجگار مه‌ترسیداردایه". هاوکات ئه‌وه دووپاتکراوه‌ته‌وه که دواى جه‌ژنى سوپاسگوزاری، تیمه ته‌ندروستییه‌کان و یه‌که‌کانى چاودێرى توشبوانى کۆرۆنا ده‌که‌ونه ژێر فشارێکى زیاترو قورسه‌وه. رۆژانه له ئه‌مریکا 150 هه‌زار حاڵه‌تى توشبون به‌کۆرۆنا تۆمارده‌کرێت و وه‌ک یه‌که‌م وڵات داده‌نرێت بۆ زۆربوون و ته‌شه‌نه‌ى ڤایرۆسکه و تائێستا 14 ملیۆن و 152 هه‌زار و 108 که‌س له‌و وڵاته توشى کۆرۆنا بون و 277 هه‌زار و 739 که‌سیش به‌هۆى په‌تاکه‌وه گیانیان له‌ده‌ستداوه.
هاوڵاتى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ئه‌مریکا رایگه‌یاند ئه‌گه‌ر له هه‌ڵبژاردنه‌که‌ى 3ـى مانگى رابردودا سه‌رکه‌وتو نه‌بێت به‌رامبه‌ر جۆ بایدنى رکابه‌ری، له‌هه‌ڵبژاردنه‌کانى سه‌رۆکایه‌تى ساڵى 2024 خۆى کاندید ده‌کاته‌وه. دۆناڵد تره‌مپ، سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا له‌لێدوانێکدا بۆ لایه‌نگرانى پارتى کۆمارییه‌کان رایگه‌یاند "چوار ساڵى بێ وێنه‌مان تێپه‌ڕاند، هه‌وڵده‌ده‌ین چوار ساڵى دیکه‌ش ته‌واو بکه‌ین. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش روینه‌دا، چوار ساڵى دواتر ئه‌وه ده‌بینن". رۆژى 7ى مانگى رابردوو جۆ بایدن کاندیدى دیموکراته‌کان و رکابه‌رى دۆناڵد تره‌مپ کاندیدى کۆمارییه‌کان به‌براوه‌ى هه‌ڵبژاردنى 2020-ى سه‌رۆکایه‌تى ئه‌مریکا دیاریکرا و بوه 46 هه‌مین سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا و بڕیاره رۆژى 20ى کانونى دووه‌مى 2021 ئاڵوگۆرى ده‌سه‌ڵات به‌ڕێوه‌ده‌چێت.
هاوڵاتى بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستی جیهانی بەڵێنیدا هەموو رێوشوێنێک بگرێتەبەر لە پێناو دۆزینەوەی سەرچاوەی یەکەمی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ. تێدرۆس ئەدهانۆم گابریسوس بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند، "دەمانەوێت سەرچاوەی کۆرۆنای نوێ بزانین، هەرچی لەتواناماندا هەبێت دەیکەین." راشیگەیاند، رێکخراوەکە بەپەلە تیمێک رەوانەی چین دەکات و هەموو ئەو رەخنە و تۆمەتانەش رەتدەکاتەوە ئاراستەی رێکخراوەکە دەکرێت لەبارەی ئاسانکاری کردن بۆ چین. تائێستا بووەتە هۆی توشبوونی زیاتر لە 62 ملیۆن کەس لە جیهاندا و لەو ژمارەیەش زیاتر لە یەک ملیۆن و540 هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە.
هاوڵاتى دابەزینی ئاستی ئامێری پڕوپاگەندەی داعش کە رۆژێک لەڕۆژان زۆر پێشکەوتوو بوو، لەدەستدانی خاک و ئایدیۆلۆژیاکەی گروپەکە دەردەخات کە لەم چەندساڵەی دواییدا دووچاری هاتووە، ھەروەھا ھەزاران ئەکاونتی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییە ناسراوەکان داخراوەو پەنا بۆ تۆڕە کەمناسراوەکان دەبات. کەناڵە پڕوپاگەندەکانی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) لە تەلەگرام و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە لەم چەند مانگەی دواییدا بەشێوەیەکی بەرچاو خراپبوون، کە بڵاوکراوەکانیان تەنیا نووسین و جارجارەش وێنەو ڤیدیۆی بێکوالێتی لەخۆدەگرن. ئەم دۆخەی رەنگدانەوەی ئەو لەدەستدانانەیە کە گروپەکە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لەئەفغانستان و بەشەکانی دیکەی جیهان دووچاری هاتووە. شکستی ناوچەیی داعش لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەئازاری 2019 گورزێکی کوشندەی لەناوەندی سەرەکیی پڕوپاگەندەی گروپەکە وەشاند، لەکاتێکدا ئەندامان و پڕوپاگەندەچییەکانی یان کوژران یان دەستگیرکران دوای داڕمانی بەناو «خەلافەتەکە». لەوکاتەوە، چەندین ئۆپەراسیۆنی ئەمنی و هەواڵگری توانا تەکنیکییەکانی گروپەکەیان سنووردار کردووە و زۆربەی سەکۆ میدیاییەکانی، تەکنەلۆژیا، ڤیدیۆگرافەرەکان، تەکنیکارانی دەنگ و پڕوپاگەندەچییەکان و کارمەندەکانی دیکەشی لێدابڕیون. ماوەی دوای ژمارەیەک هێرشی گەورەی ئەمدواییە بەرەو خراپترچوونی ئۆپەراسیۆنە میدیاییەکانی گروپە تیرۆریستییەکەیان دەرخستووە. لەچەند ساڵی رابردوودا، میدیای داعش چەندین وێنەو ڤیدیۆی کوالێتی بەرزی تاوانەکانی، لەپێش ئەنجامدان و لەکاتی ئەنجامدان و دوای ئەنجامدانیانی بڵاودەکردەوە. بەڵام ئێستا، لەگەڵ کاڵوکرچ بوونی توانای میدیاکەی، وێنەی بێ کوالێتی بڵاودەکاتەوە، ئەوەش دەریدەخات گروپە تیرۆریستییەکە هیچ توانایەک و کەرەستەیەک یان کارمەندێکی نییە بۆ دۆکیومەنتکردنی هێرشەکان بەدرێژایی پرۆسەی ئەنجامدانیان. خراپبوونی ئاستی ئەو میدیایە لەسوریاو عێراق زۆر روونە، ئەو شوێنانەی گروپەکە رۆژێک لەڕۆژان زۆرترین ناوچەی لەژێردەستدا بوو. لەکاتێکدا چیتر ناتوانێت سەرکەوتنی سەربازیی پیشانبدات یان زوڕنا بۆ خەلافەتەکەی لێبدات، گروپەکە ئێستا بەزۆری پەیامی نووسراوی سادە بڵاودەکاتەوە کە زۆربەی کات لەئەستۆگرتنی ئەنجامدانی هێرشەکانی ناتوانرێت پشتڕاست بکرێنەوە. داعش لەهه‌موو جیهاندا لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان راودەنرێت لەوکاتەوەی داعش لەهەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان قەدەغەکراوە، گروپەکە توانای لەدەستداوە بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. شیکاروانانی هەواڵگری و رۆژنامەوانی دەڵێن رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) رووبەڕووی چەند بەربەستێکی بەرچاو بووەتەوە له‌هەوڵدانیدا بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی لەسەر ئینتەرنێت. هەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان -- لەنێویاندا فەیسبووک، تویتەر، واتسئەپ، تەلەگرام -- که‌ناڵ و پەیجەکانی گروپەکەیان داخستووەو ناچاریانکردووە چەند تۆڕێکی نادیار بەکاربهێنێت بۆ برەودان بە چالاکی و ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. ئەمە زیاتر ده‌رکه‌وت کاتێک ئەکاونتێکی پەیوەندیدار بەئاژانسی هەواڵی ناشری داعشه‌وه هێرشەکەی 29ی تشرینی دووەمی سه‌ر پردێکی لەندەن (له‌نده‌ن بریدج)ی لەئەستۆگرت لەڕێی بەرنامەیەکی پەیام گۆڕینەوەی روسییەوە بەناوی تامتام. دەستبەجێ دوای چەند رۆژێک لەهێرشەکە، بەهەزاران ئەکاونت و که‌ناڵی تەرخانکراو بۆ بڵاوکردنەوەی پروپاگەندەی داعش لەسەر تامتام دەرکەوتن. بەڵام بەگوێرەی چاودێرانی نێودەوڵەتی لە 3ی کانوونی یەکەم، تامتام سەدان ئەکاونتی پەیوەندیدار بەداعشی سڕییەوەو بەشێوەیەکی کاریگەر گرووپەکەی لەمینبەرەکە دەرکرد. لەکارخستنی تۆڕی ئینتەرنێتی داعش رەعد کەعبی مامۆستای تووێژینه‌وه رۆژنامەوانیەکان لەزانکۆی بەغدا، باس لەوەدەکات کەهەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی مینبەرە کەمناسراو یان ناجەماوەرییەکان «سەلمێنەری ئەوەیە کە چیتر ئازاد نیە بۆ بڵاوکردنەوەی هەرشتێک کەبیەوێت بەشێوەیەکی بەرفراوان لەسەر تۆڕە جەماوەرییەکان». کەعبی وتی «وادیارە هەوڵدەدات بەدوای دەرچەی دیجیتاڵی جێگرەوەدا بگەڕێت، چونکە گرنگترین شت بۆ گروپەکە ناردنی پەیامەکانێتی بۆ جیهانی دیجیتاڵی لەهەر رێگەیەکەوە بێت. زۆرێک لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پرۆگرامی وایان داڕشتتووە کە خۆکارانە رێدەگرن لەو بابەت و ڤیدیۆیانەی بره‌و به‌داعش ده‌ده‌ن. لە 2017، تەلەگرام رایگەیاند زیاد لە 8 هەزارو (500) که‌ناڵی قەدەغەکردووە کەپروپاگەندەی تووندڕەوییان بڵاودەکردەوە، داعش گواستییه‌وه بۆ تەلەگرام دوای ئەوەی لەتویتەرو فەیسبووک دەرکرایە دەرەوە. هه‌روه‌ها هەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی ئینستاگرام، کە لەلایەن فەیسبووکەوە خاوەندارێتی دەکرێت و لەگەڵ سناپچات و ھەروەھا تیک تۆک، کە لەلایەن کۆمپانیای چینی بایتدانسەوە خاوەندارێتی دەکرێن، لەلایەن بەکارهێنەران و کارمەندانی کۆمپانیاکان و فیلته‌ره‌کانی زیرەکی دەستکردەوە چاودێری دەکرێن. لەتشرینی دووەم، کارمەندێکی تیک تۆک بەئاژانسی فرانس پرێسی وت مینبەرەکە نزیکەی (10) ئەکاونتی داعشی سڕیوەتەوە له‌سه‌ر بڵاوکردنەوەی چەند ڤیدیۆیەک کە جەستەی مرۆڤیان نیشاندەدا بەنێو شەقامەکاندا رادەکێشران لەگەڵ چەکدارانی داعش بەچەکەوە. تیک تۆک، کە رێ بەبەکارهێنەرانی دەدات ڤیدیۆی کورت دروستبکەن و بڵاوبکەنەوە، بەتایبەتی لەنێو لاواندا باوە. پێشئەوەی داعش هێرشەکەی پردی لەندەن لە ئەستۆ بگرێت لەسەر تامتام، یۆرۆپۆل، دەزگای جێبەجێکردنی یاسای یەکێتی ئەوروپا، رایگەیاند بەشێوەیەکی کاریگەر تۆڕی سەر ئینتەرنێتی داعشی لەکارخستووەو نزیکەی (26) هەزار ماڵپەڕو ئەکاونتی ئینتەرنێتی داخستووە. هەڵمەتەکە ئەکاونتەکانی سەر تەلەگرامی داعشی له‌خۆگرت، وەک ئاژانسی هەواڵی «ناشر»، کە بابەته‌کانی «ئەعماق»ی بڵاودەکردەوە، که باڵی پروپاگەندەی داعشه. سوپای ئەمریکاش ماوەیەکە کاردەکات بۆ لەکارخستنی هەوڵەکانی داعش بۆ پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێت بەئۆپەراسیۆنێکی هاککردن کەدەگەڕێتەوە بۆ 2016. پێشتر بەڵگەنامە تەواو نهێنیەکانی ئاسایشی نیشتمانی لە 21ی کانونی دووەم بڵاوکرانەوەو رایانگەیاند که‌فەرماندەیی ئینتەرنێتی ئەمریکا «بەشێوەیەکی سەرکەوتووانە بەسەر داعشدا زاڵبووە لەبواری زانیاری» و هەوڵەکانی سەر ئینتەرنێتی سنووردارکردووە بۆ تووندڕەوکردن و راکێشانی خەڵک. کەعبی وتی «لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی بابەتی تووندڕەوانە لەسەر ئینتەرنێت سەرکەوتوو بووە»و وتیشی سەرکەوتنەکە «رێ لەتیرۆریستان دەگرێت دەرفەتی ئەوەیان هەبێت کاریگەری بخەنەسەر جەماوەرو مێشکیان ژەهراوی بکەن یان بیانتۆقێنن». رێگرتن لەپروپاگەندەی داعش فازل ئەبوڕەغیف پسپۆڕی عێراقی له‌بواری هەواڵگریدا، وتی «وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆو دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق توانیویانە رێگربن لەچالاکییە ئینتەرنێتیەکانی داعش و لەڕێی هەوڵێکی هاوبەشی چەند مانگییەوە قەدەغەیان بکەن». باسی لەوەکرد «ئەم هەوڵە بووە هۆی دەستگیرکردنی چەند تۆڕو کەسێک کە تێوەگلابوون لەدروستکردن و بەڕێوەبردنی چەندین پەیج و ئەکاونت کەپشتیوانیی چالاکی و ئایدۆلۆژیای داعشیان دەکرد لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان». نزیکەی دوو ھەزار کەس لەتەواوی عێراقدا دەستگیرکراون و (22) مینبەری ئینتەرنێتی چالاکی گروپەکە داخراون. ئەبوڕەغیف وتی «بەدەستگیرکردنی پشتیوانانی داعش لەتەواوی جیهانداو داخستنی پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێتیان «سەختە بۆ داعش لەمڕۆدا ئەو مینبەرانە بەکاربهێنێت بۆ خزمەتکردن بەکارنامەکەی». وتیشی «هەوڵی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەن که رێده‌گرن لەمە.» بەڵام هۆشدارییدا لەوەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیای تووندڕەو «هێشتا هەڕەشەیە، سەرەڕای هەنگاوەکان بۆ رێگرتن لەوەی ئەمە بکەن». ھەروەھا وتی «بۆ ئەوەی ئەمە کەمبکرێتەوە دەبێت چاودێریی ئەلیکترۆنی چڕبکرێتەوە». دوای لەدەستدانی سەکردەو پارەکانی، میدیاش لەدەستدەدات داعش گەیشتووەتە کۆتایی خۆی دوای ئەوەی زۆرینەی سەرکردایەتی باڵای لەدەستدا، لەگەڵ سەرچاوەکانی پشتیوانی دارایی و تواناکانی شه‌ڕکردنی. ئیبراهیم سەراجی بەڕێوەبەری رێکخراوی بەرگری لەمافەکانی رۆژنامه‌وانان، وتی «هەوڵە بەردەوامەکانی گروپەکە بۆ دۆزینەوەی پێگەیەکی سەلامەت و بێ چاودێریی لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تووشی شکست بوون و ناتوانن سەرکەوتوو بن بەهۆی ستراتیژە جیهانییەکانه‌وه بۆ بەرگرتن بەو بابەتانەی لەسەر ئینتەرنێت پشتیوانی له‌تیرۆر دەکەن.» سەراجی وتی «سەرنجەکە بەردەوام لەسەر جوڵەو چالاکییەکانی داعشەو راستییەکەی ئەوەی پەنادەبەن بۆ مینبەری دیکه، مانای ئه‌وه نییه دەتوانن لەوە رزگاربن کەئاشکرا بکرێن و بەدوویان بکەون». جەختیکردەوە لەپێویستیی جێبەجێکردنی «یاسای نێودەوڵەتیی تووند» کە رێگربن لەوەی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنرێن بۆ بڵاوکردنەوەو برەودان به‌تووندڕەوی.
ھاوڵاتی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان سەرکۆنەی کوشتنی زانا ئێرانییەکە دەکات و رایگەیاند "تيرۆركردنى زاناى ئێرانى موحسين فه‌خريزاده كه له هێرشێكى چه‌كداریدا تیرۆر کرا، ئیدانە دەکەین". لە راگەیەندراوەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستاندا هاتووە "پرسه و سه‌ره‌خۆشيمان ئاراسته‌ى سه‌ركردايه‌تى و گه‌لى كۆمارى ئيسلاميى ئێران و خانه‌واده‌ى خوالێخۆشبوو ده‌كه‌ين". رۆژی هەینی 27-11-2020 موحسین فەخریزادە، ناسراو بە باوکی ئەتۆمی ئێران، لە شارۆچکەی ئابسەردی تاران لە هێرشێکدا کرایە ئامانج و کوژرا. رووداوەکە کاردانەوەی لێکەوتەوە و ئێران هەڕەشەی "تۆڵەسەندنەوەی بەزەبری" کرد. دوای ئەو پەیامانەش، نەتەوە یەکگرتووەکان داوای لە هەموو لایەک کرد دانبەخۆیاندا بگرن و هیچ هەنگاوێک نەگرنەبەر کە ببێتە هۆی هەڵچوون. فەرحان حەق، وتەبێژی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە راگەیەنراوێکیدا رایگەیاند، ئەوان ئاگاداری ئەو راپۆرتانەن کە لەبارەی کوشتنی زانا ئەتۆمییەکە بڵاوکراونەتەوە و "داوای دانبەخۆداگرتن دەکەین و جەخت لە پێویستیی خۆبەدوورگرتن لە هەر هەنگاوێک دەکەینەوە کە ببێتە هۆی هەڵچوونی گرژییەکان لە ناوچەکە".
ھاوڵاتی ئەو زانا ئەتۆمییەی ئێران کە تاهەینی رابردووش دەستخستنی وێنەیەکی سەخت بوو، بەشێوەیەکی ئاسان کوژرا، شێوازێک کە بووەهۆی تووڕەیی و قینی ئێرانییەکان سەبارەت بە دامودەزگا ئەمنییەکانی وڵاتەکە کەتەنها «هەڵەداوانیانە» بۆ سەرکەوتکردنی چالاکوان و رۆژنامەنووسان. موحسین فەخریزادە، کەدەوترێت باوکی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران بوو، هەینی رابردوو ٢٧ی تشرینی دووەم، لەلایەن چەند کەسێکەوە کوژرا لەکاتێکدا بەڕێوەبوو بۆ ئەبسارد کە ناوچەیەکی گەشتیارییە لەدەرەوەی تارانی پایتەخت. هەر زوو دوای بڵاوبوونەوەی مردنەکەی، قینی خەڵکی ئێرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی تەنی و تانەیان لەدامودەزگا ئەمنییەکاندا کە هەر خەریکی سەرکەوتکردنی خوێندکار، چالاکوان، رۆژنامەنووسان، هەروەها خۆپیشاندەرانن، بەڵام شکستیان خوارد لە «رێگەگرتن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی» وڵاتەکە. لەتویتێکدا گوڵناز ئەسفەندیاری، رۆژنامەنووسی ئێرانی، نووسیویەتی «بەرپرسانی ئێران بەدوای خوێندکاران و کەسانی ئەکادیمی و پارێزەرانی مافەکانی مرۆڤەوەن، بەڵام نەیانتوانی رێگری بکەن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی موحسین فەخریزادە، ئەمە ریسوابوونێکی گەورەیە لەئاسایشدا کە پرس و رەخنەی زۆر بەدوای خۆیدا دەهێنێت». فەخریزادە، هەروەک قاسم سولەیمانی، یەکێک بوو لەو بەرپرسانەی ئێران کە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە زۆرترین پارێزگاری لێدەکرا. لەسەرەتادا، میدیا ئێرانییەکان چەند وردەکارییەکی کەمی چۆنیەتی کوشتنی فەخریزادەیان خستەڕوو، بەڵام محەممەد مەجید، رۆژنامەنووسی ئێرانی لەزنجیرە تویتێکدا چەندین نهێنی ئاشکرا کردو باس لەوە دەکات (٦٢) کەس بەشداربوون لەئۆپەراسیۆنەکەدا. بەپێی تویتەکانی محەممەد مەجید، کە رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی وەک سەرچاوە وەریگرتووە، (١٢) کەس بەشێوەیەکی کرداری لەکوشتنی فەخریزادە بەشداربوون، لەکاتێکدا (٥٠) کەسەکەی تر وەک رێنیشاندەر و هاوکاری لۆجیستی بۆ (١٢) کەسەکە بەشدارییان کردووە لەئۆپەراسیۆنەکەدا. موححەمەد مەجید یەکێکە لە رۆژنامەنووسە دیارەکانی ئێران و هەر ئەویش بوو مەترسی و زۆری ڤایرۆسی کۆرۆنای لەوڵاتەکەیدا ئاشکرا کرد، مەجید باسی لەوە کردووە ئەو زانیارییانە لە بەرپرسانی ئێرانەوە دزەی پێکراوەو ئەو دەستی کەوتووە. بەپێی زانیارییەکان، تیمەکە دەیانزانی فەخریزادە لەهەینییدا دەچێت بۆ ناوچەی ئەبساردو بەوردی چاودێرییان کردووە و ئەو (١٢) کەسەی زاناکەیان کوشتووە «راهێنراوی دەزگای هەواڵگری دەرەوە بوون و یارمەتییان دراوە». ئەبسارد ناوچەیەکی گەشتیارییە و (٥٠) کم لەتارانەوە دوورە کەزۆربەی دەوڵەمەندەکان ڤێلایان هەیە لەوێ و فەخریزادەی تەمەن (٦٠) ساڵیش یەکێک بووە لەوانە. ئەوەش هاتووە، کاروانەکەی فەخریزادە سێ ئۆتومبیلی گوللەنەبڕ بوون و فەخریزادە خۆی لەئۆتومبیلی ناوەڕاستدا بووە، ئەمە لەکاتێکدایە میدیا ئێرانییەکان باسی ئەوەیان نەکردووە ئاخۆ ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە گوللەنەبڕ بووە یاخود نا. لەیەکەم دووڕیان بۆ ئەبسارد، نیسان پیکابێکی بۆمبڕیژکراو لەڕێڕەوی شەقامەکە جێگیرکراوەو لەساتی گەشتنی کاروانەکە دەتەقێتەوە. پاشان دوای تەقینەوەی نیسانەکە، هۆندایەک لەجۆری (سانتا فی) بەچوار سەرنشینەوەو چوار ماتۆرسکیل لەئۆتومبیلەکەی فەخریزادە نزیک دەبنەوە. بڕینی کارەبا و دەنگی تەقەیەکی زۆر لەناوچەکە لەلایەن میدیاکانی ئێرانەوە بڵاوکرابووەوە. ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە لەلایەن (١٢) بکوژەوە کە دوانیان نیشانەشکێنن دەدرێتە بەر دەستڕیژی گوللە. «بەپێی زانیارییە دەزەپێکراوەکان، سەرکردەی تیمەکە فەخریزادەی هێناوەتە دەرەوە لەئۆتومبیلەکەی و تەقەی لێکردووە تا دڵنیاببێتەوە مردووە»، مەجید وای نوسیووە، دواتریش تیمەکە خۆیان قوتار دەکەن بەبێ لەدەستدانی هیچ یەکێکیان. بەڵام میدیاکانی ئێران باس لەوەدەکەن فەخریزادە گواستراوەتەوە بۆ نەخۆشخانە و لەوێ دوای ئەوەی تیمی پزیشکی نەیانتوانیوە رزگاری بکەن، گیانی لەدەستداوە. چەندین ساڵە فەخریزادە لای دەزگا هەواڵگرییەکانی رۆژئاوا بەعەقڵی پەرەپێدانی نهێنی چەکی ئەتۆمی ئێران ناسێندراوەو زۆر بەکەمی لەبەرچاوان بووەو بەنهێنی کاری کردووە لەژێر پارێزگارییەکەی توندی هێزە ئەمنییەکانی وڵاتەکە. «فەخریزادە لەهەموو مرۆڤێکی زیندوو زیاتر دەربارەی پرۆگرامی ئێران شارەزایی هەبوو، لەدەستدانی سەرکردایەتی، زانیاری، یادگەی ئەو بە بێگومان زیانێکی گەورەیە بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران»، کەریم سەجادپوور، تووێژەر لە رێکخراوی کارنەیجی ئەمەی بە واشنتن پۆست وت. فەخریزادە تاکە زانای ئێرانییە کە ناوی هاتووە لە راپۆرتی «هەڵسەنگاندنی کۆتایی»ی ٢٠١٥ی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی کە دەربارەی پرۆگرامی ناوکی ئێرانە. راپۆرتەکە باس لەوە دەکات فەخریزادە بەرپرسیارییەتی چالاکی «پاڵپشتی ئەگەری رەهەندی سەربازیی کردووە لە پرۆگرامی ناوکیدا» لەناو پلانی «ئاماد». راپۆرتێکی تری هەمان رێکخراو لە ٢٠١١، فەخریزادەی بە «بەرپرسی جێبەجێکار» ناساندووە کە کەسایەتییەکی گرنگە و گومانی لێدەکرێت کاربکات بۆ پەرەسەندنی ئەو کارامەیی و تەکنەلۆجیایەی پێویستیە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی. لەنیسانی ٢٠١٨، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا ناوی فەخریزادەی وەک کەسایەتییەکی گەورە هێنا لە «پرۆگرامێکی نهێنی چەکی ئەتۆمیدا» لەژێر ناوی پرۆگرامێکی مەدەنیدا. ناتانیۆهۆ لەو کاتەدا چەندین بەڵگەی خستەڕوو کە کارمەندانی مۆساد توانیبویان بەدەستی بهێنن و بەڵگەنامەکان نزیک دەبنەوە لەهەزارەها فایلی نهێنی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران، هەرچەندە ئێران رایگەیاند بەڵگەنامەکان ساختەن. «ئەم ناوەتان بیر بێت، فەخریزادە»، ناتانیاهۆ وای وت و زانا ئێرانییەکەی بە بەرپرسی پلانی «ئاماد» ناوزەند کرد. ناتانیاهۆ وتیشی، دوای ئەوەی پلانی «ئاماد» کۆتایی پێهێنراوە، فەخریزادە بەردەوام بووە لەکارکردن لە ئاژانسێکی سەر بە وەزارەتی بەرگریی ئێران لەمیانی «پرۆژە تایبەتییەکاندا». وەزارەتی بەرگریی ئێران فەخریزادەی وەک بەرپرسی رێکخراوی تووێژینەوە و داهێنان ناساندبوو لەوەزارەتەکەدا. هەرچەندە بەگەورە زانا ناودەبرێت لەبواری ئەتۆمیدا، بەڵام هەندێک شارەزا پییانوایە بە نەمانی فەخریزادە ئێران لەبەرەوپێشبردنی پرۆگرامی چەکی ناوکی ناکەوێت. مارک فیتزپاتریک، تووێژەر لەپەیمانگەی نێودەوڵەتی لەندەن بۆ کاروباری ستراتیجی لە تویتێکدا نووسیویەتی: «پرۆگرامی ناوکی ئێران لەمێژە لەو خاڵە دەرچووە کە پشت ببەستێ بە تەنها تاکە کەسێک». «ئەم جۆرە کەسانە گرنگی خۆیان هەیە، بەڵام دواجار بێ جێگرەوە نین»، سامین هیندرسۆن، شارەزا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیمانگەی واشنتن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیک ئەمەی بە واشنتن پۆست راگەیاند. هەرزوو ئێران ئیسرائیلی تۆمەتبار کرد بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکەو بەڵێنی «تۆڵە»ی قورسیدا لەبەرامبەر کوشتنی زانا ئەتۆمییەکەیدا، بەڵام تائێستا هیچ لایەنێک بەرپرسیارییەتی کوشتنەکەی لە ئەستۆ نەگرتووە. پێشتر رۆژنامەی نیویۆرک تایمز لەزاری سێ بەپرپرسی ئەمریکی بڵاوی کردەوە ئیسرائیل لەپشت کوشتنی فەخریزادەوەیە. هەندێک شارەزا پێیانوایە ئەم هەڵمەتە لەم کاتەدا بۆ ئەوەیە کاری سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمریکا، جۆو بایدن، سەخت بکات لەڕێکەوتنی لەگەڵ ئێران و دنەی تاران بدرێت بۆ کاردانەوە تا پەلکێشی جەنگی راستەوخۆ بکرێت. «ئامانجی پشت کوشتنەکە بۆ پەکخستنی پرۆگرامی ناوکی ئێران نەبوو، بەڵکو بۆ لەقکردنی دیبلۆماسییەتە»، ئێڵی گرانمایا، شارەزا لەسیاسەتی ئێران لەئەنجومەنی ئەوروپی بۆ پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئەمەی لە تویتەری خۆی نووسیوە. گرانمایا باسی لەوەشکردووە سەردانەکانی ئەم دواییانەی وەفدی باڵای ئەمریکی بۆ ئیسرائیل و سعودیە «گومانی دروستکرد کە شتێک بەڕێوەیە» بۆ «دنەدانی ئێران و ئاڵۆزکردنی دەستپێشخەری بایدن»ە. تریتا پارسی، جێگری سەرۆکی پەیمانگەی کوینسی ئەمریکی باس لەوە دەکات دۆخەکە بەهەر بارێکدا بکەوێت لەقازانجی بنیامین ناتانیاهۆ دەبێت. پارسی بەئەلجەزیرەی قەتەری راگەیاند، ئەگەر ئێران وەڵامی هەبێت ئەوا ناتانیاهۆ دەتوانێت واشنتن پەلکێشی شەڕ بکات دژی ئێران، بەڵام ئەگەر تاران دەستکراوەیی پیشان نەدا ئەوا «سەرکردە ئیسرائیلییەکە ژینگەیەکی وای دروستکردووە کە کاری دیبلۆماسی ئەمریکا لەگەڵ ئێران سەخت بکات». «لەدیدگای ناتانیاهۆوە، ئێستا ساتی ئەوەیە بتوانێت پێگەی بایدن لەق بکات، بەجۆرێک لەجۆرەکان، بایدن لێرەدا ئامانجە راستەقینەکەیە»، پارسی وای وت. لەوتارێکدا بۆ رۆژنامەی هائارتزی ئیسرائیل، ئامۆس هاریل، شارەزا لەبابەتە سەربازیی و بەرگرییەکاندا، باس لەوە دەکات هەرچەندە ئۆپەراسیۆنەکە لە «تەلەڤزیۆنەکانی ئیسرائیلدا بە سەرکەوتویی وەسفکراو کەشێکی دڵخۆشیان دروستکرد» بەڵام دەکرێت ئەم هەڵمەتە بە مەبەست بێت بۆ خراپکردنی دۆخەکە. «ناتوانین ئەو ئەگەرە لەبەرچاو نەگرین کە ئەم سەرکەوتنە تەکتیکییە مەبەستێکی ستراتیجی لێدەکەوێتەوە لەشێوازی پێکدادانی هەرێمی، بەڵام خۆ رەنگە مەبەستەکە هەر ئەوە بووبێت».
ھاوڵاتی بودجە بناغەی بەڕێوەبردنی هەر حکومەت و وڵاتێکە، بۆیە بنەمایەکی سەرەکییە بۆ رازییکردنی دانیشتوانی هەر وڵاتێک و بەردەوامیی حکومەت، بۆیە کۆماری ئیسلامی ئێران لەئێستادا کەزۆربەی داهاتە نەوتییەکانی لەدەستداوە گیرۆدەی سزا ئابورییەکانی ئەمەریکایە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ بودجە دەکات و هەموو رێگایەک بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی وڵاتەکەی دەگرێتەبەر، ئەگەرچی (40) ساڵە کۆماری ئیسلامی ئێران لەژێر سزای نێودەوڵەتی و ئەمەریکادایە، بەڵام تا ئێستا توانیویەتی بودجەی ساڵانەی خۆی دابین بکات و هەوڵدەدات بەداهاتی نانەوتی وڵاتەکەی لەو سزاو قەیرانانە دەرباز بکات کەوڵاتەکەی پێوەی دەناڵێنێت. بەپێی سەرچاوەکانی ئێران پێشتر داهاتی ئەو وڵاتە کەزۆربەی لەڕێگەی هەناردەی نەوتەوە بووە گەیشتووەتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار لەساڵێکدا، بەڵام بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە داهاتی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزیوە، ئەندامێکی ژووری بازرگانیی ئێران بڵاویکردووەتەوە کەداهاتی ساڵانەی تاک لەئێران بۆ ئاستی (50) ساڵ پێش ئێستا دابەزیوەو ئابوریی وڵاتەکە بەتەواوەتی بچووک بووەتەوە و دەبێت (20) ساڵ کار بۆ ئەوە بکرێت جارێکی دیکە ئابوریی ئێران و داهاتی تاک بەرز ببێتەوەو بگاتە ئاستێکی گونجاو بەراورد بەوڵاتانی پێشکەوتووی جیهان. عەرزو گەزی ئێران پانتایی خاکی ئێران زیاترە لەیەک ملیۆن و (648) کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (84) ملیۆن کەس و بەدووەم وڵاتی گەورە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت و بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەکانی ساڵی (٢٠١١) لەڕووی داهاتی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە هاوشێوەی تورکیا بووە کەگەیشتووەتە حەوت هەزار و (260) دۆلاری ساڵانە بۆ هەر کەسێک، سەرچاوەی سەرەکیی بودجە لەکۆماری ئیسلامی ئێراندا نەوت بووە و ماوەی سێ ساڵە بەشێکی بەرچاوی ئەو داهاتە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە نەماوە، بۆیە حکومەت لەڕێگەی کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی باج و بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان هەوڵی قەرەبووی کورتهێنانی بودجەو باشکردنی دۆخی دارایی ناوخۆیی دەدات. پلانی حکومەت بۆ بودجە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران و وەزیری دارایی و ئابوری وڵاتەکەی رایانگەیاندووە لەبودجەی ساڵی (2021)دا داهاتی نەوت بەهیچ شێوەیەک بۆ خەرجییەکانی حکومەت بەکارناهێنرێت و تەنانەت ئەگەر ئاستی هەناردەی نەوت و داهاتەکەی بەرزببێتەوە، حکومەت ئەو داهاتە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی پیشەسازی و لەناوبردنی هەژاریی لەئێران بەکاردەهێنێت. محەمەد باقر نەوبەخت، سەرۆکی دامەزراوەی بەرنامەو بودجە لەئێران رایگەیاندووە: داهاتی نەوت لەساڵی داهاتوی وڵاتەکەیان بە نۆ ملیارو (500) هەزار دۆلار مەزەندە کراوە، کە بە تمەنی ئێرانی بە (110) هەزار ملیار تمەن خەمڵێنراوەو بەهای هەر دۆلارێک بە (11) هەزار تا (11) هەزار و (500) تمەن خەمڵێنراوەو بەهای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک نەوتی ئێران بەنزیکەی (40) دۆلار لەبودجەدا جێگیرکراوە کەپێدەچێت گۆڕانکاریی بەسەردابێت، بەڵام حکومەت توانیویەتی پشتبەستن بەداهاتی نەوت بۆ کەمتر لە (10%) بۆ ساڵی داهاتوو دابەزێنێت واتە تەنها پشت بە (10%)ی داهاتی نەوت بەستراوە. نەوبەخت وتوویەتی داهاتی حکومەت دەگاتە زیاتر لە (13) ملیار دۆلار کە پێشبینی دەکریت تەنها (11) ملیار دۆلاری بگاتە دەست حکومەت. نرخی دۆلار کێشەی بودجەی ئێران لەساڵی (2013) نرخی هەر دۆلارێک بە دوو هەزارو (850) تمەن لەبودجەی حکومەتدا جێگیرکراوەو تاساڵی (2017) نرخی هەر دۆلارێک لە بودجەدا بەبەردەوامی بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە پێنج هەزارو (540) تمەن و لەبودجەی ساڵی (2021)دا بە زیاتر لە (11) هەزار تمەن خەمڵێنراوەو بەوپێیە لەو ماوەیەدا نرخی هەر دۆلارێک زیاتر لە هەشت هەزار تمەن زیادی کردووە، لەکاتێکدا نرخی هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتەدا دەگاتە (25) هەزار تمەن و هەندێک جاریش بۆ زیاتر لە (30)هەزار تمەن بەرزدەبێتەوە کە بەبڕوای شارەزایان ئەمە پیلانێکی حکومەتە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە. ژمارەیەک پەرلەمانتاری ئێران لەباڵی محافزکار ئاشکرایان کردووە کە لە رەشنووسی بودجەی ساڵی (2021)دا حکومەت بەهای نەوتی بە تمەن روون نەکردووەتەوەو تەنها بەدانانی (...) خۆی لەداهاتی نەوت بە تمەن دزیوەتەوە کەزۆر جێی گومانە. لەلایەکی دیکەوە حکومەت روونیکردووەتەوە لەبەرئەوەی سیناریۆی ئەوان پێشبینی کراوە بۆ داهاتی نەوت، بۆیە ئاستی پشتبەستن بەداهاتی نەوت (10%) دەبێت و بەهای دۆلاریش بە (11) هەزار تمەن پێشبینیی کراوە. نەشتەرگەریی بودجەی ئێران عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە دەبێت بودجەی ساڵی داهاتوی وڵاتەکە لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی داڕێژرێت، بەڵام پەرلەمانی ئێران گومانی هەیە کە حکومەت نەیتوانیوە بودجە بەپێی دۆخی قەیرانی دارایی ئێران و لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی دابڕێژێت، بۆیە بەبەردەوامی حکومەت تۆمەتبار دەکرێت بەوەی کە خەرجییەکانی زۆرەو داهاتی کەمەو هاوکات لیژنەی دادوەریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ داهات و خەرجییەکانی حکومەت لەساڵی (2021) ناڕوونە و دەبێت نەشتەرگەریی بۆ بکرێت. تیمی حکومەت لەپەرلەمان و لیژنەو دەسەتەکانی پەرلەمان لەئێستادا سەرقاڵی تاووتوێکردنی بڕگە و بابەتەکانی بودجەی وڵاتەکەیانن و رۆژانە دەیان هەواڵ لەسەر چاکسازیی لەبودجەی (2021)ی ئێران بڵاودەبێتەوە، بۆیە ئەمەش بەنەشتەرگەریی لەبودجەدا ناودەهێنرێت. کورتهێنانی موچە و بودجە موچەی بنەڕەتیی کارمەندان و خانەنشینانی حکومەت لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە رێژەی (25%) بەراورد بەساڵی رابردوو زیادی کردووە و نێوەنجی موچە دەگاتە سێ ملیۆن و (500) هەزار تمەن لەمانگێکدا کە دەکاتە (140) دۆلار، بەو پێیە باج ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە موچەکانیان لە چوار ملیۆن زیاتر نەبێت. حکومەت رایگەیاندووە کە داهاتی شەش مانگی کۆتایی ساڵی (2020)، (264) هەزار ملیار تمەن بووە کەدەکاتە زیاتر لە (10) ملیار دۆلار و لە بەرامبەردا خەرجییەکانی (267) هەزار ملیار تمەن بووە و نزیکەی سێ هەزار ملیار تمەن (122) ملیۆن دۆلار کورتهێنانی هەبووە، چونکە بەشێکی بەرچاوی داهاتی حکومەت دەڕوات بۆ موچەی کارمەندان و خانەنشینان کەدەگاتە (213)هەزار ملیار تمەن کە بە دۆلار دەکاتە هەشت ملیارو (694) ملیۆن دۆلار. پێشبینی دەکرێت لەبودجەی ئەمساڵدا ئاستی کورتهێنان بەهۆی بەرزکردنەوەی موچەوە زیاد بکات، چونکە حکومەت بە رێژەی (25%) موچەی زیاد کردووە بەبێ ئەوەی داهاتی زیادی کردبێت کە هەندێک شارەزای ئابوریی پێیانوایە ئەو زیادکردنە بە یارییکردنی حکومەت بەبەرزی و نزمیی بەهای دۆلار قەرەبوو دەکرێتەوە. بایدن و بودجەی ئێران ئەگەرچی حکومەت جەختی لەوە کردووەتەوە لەبودجەدا پشت بەداهاتی نەوت نابەستێت، بەڵام مورتەزا بەهرۆزی فەر، پسۆڕو شارەزای بواری وزە وتوویەتی، دەستبەکاربوونی جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا سیاسەتی ئەو وڵاتە لەئاستی بەرهەمی ناوخۆیی نەوتی وڵاتەکەی دەگۆڕێت، بایدن جگە لەپەرەپێدان بەپڕۆژەی بەرهەمهێنانی نەوتی لە رێگای کۆمپانیای (شێڵ)ی تایبەت بەنەوتی ئەمەریکا، رێگە نادات ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەکەی بەرزببێتەوەو ئەو پێچەوانەی تێڕوانینی دۆناڵد ترەمپ (50) ساڵ ئەزموونی لەسیاسەتدا هەیەو پرسی پاراستنی ژینگەی وڵاتەکەی بۆ گرنگە، بۆیە بۆ رێگریی لەبەرزکردنی بەهای نەوت بەمەرج رێگە بەفرۆشی نەوتی ئێران دەدات بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتری ئەمەریکا، زیان لەژینگەکەی نەدات. ئەو پسپۆڕە ئاماژەی بەوە کردووە: روسیاو سعودیەو عێراق بەهۆی دۆخی ئابورییانەوە پێویستییان بەفرۆشتنی نەوتی زیاتر هەبووەو لە رابردوودا بەشێک لەبۆشایی ئێرانیان لەبواری نەوتدا پڕکردووەتەوە، بەڵام ئێران سوورە لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئاستی هەناردە نەوتەکەی بۆ رۆژانە دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوەو رەنگە بۆ ئەو مەبەستە رێککەوتنێک لەچوارچێوەی وڵاتانی هەناردەکانی نەوت(ئۆپیک)دا بکات. بەهرۆزی فەر جەختی کردووەتەوە ئەگەر نرخی نەوت بۆ (20) دۆلاریش دابەزێت کە لەوکاتەدا سعودیە و عێراق قازانج لەنەوتەکەیان ناکەن، ئێران سوورە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان، بۆیە حکومەت چاوەڕوانی دەستبەکاربوونی بایدنە بۆ ئەوەی ئاستی داهاتی وڵاتەکەی بەرزبکاتەوە. لابردنی چوار سفرو زیادکردنی پارەی چاپکراو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) کە رۆژنامەیەکی ئەهلی و ئابورییە لەئێران بڵاویکردووەتەوە چوار سفری سەر دراوە نوێیەکانی تمەن بەبێدەنگی لابراون، چونکە بانکی ناوەندیی ئێران لەدووەم هەنگاوی خۆیدا وێنەی دراوی (10) هەزار تمەنی و (١٠٠) هەزار تمەنیی چاپی نوێی وڵاتەکەی بڵاوکردووەتە کە چوار سفری بە رەنگی کاڵتر نەخشێنراوەو پێشتریش دراوی چاپی نوێی (50) هەزار تمەنیی و بەهەمان شێوەو بەچوار سفری کاڵتر بڵاوکردەوە، بۆیە ئەمە بە دووەم هەنگاوی بێدەنگی لابردنی چوار سفر لەسەر دراوی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەهاوکات ئاماژەیە بۆ لەدەستانی زیاتری بەهای تمەن. بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوە کردووە مەبەستیان لەکاڵکردنەوەی چوار سفر ئەوەیە کە رای گشتی خەڵک ئامادەبکەن بۆ ئەوەی پێوەری دراوی ئێرانی لە (ریاڵ)ەوە بۆ (تمەن) ئامادەبکەن لەکاتێکدا هەر تمەنێک (١٠) ریاڵەو ئەمە گومانەکانی زیاتر کردووە. تەنها لەساڵی (2019) بۆ (٢٠٢٠) بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لەدوو هێندەی بەهاکەیەتی، بۆیە حکومەت بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە ، چاپی دراوی وڵاتەکەی زیاتر کردووە کە بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووە و لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ زیاتر لە (5) هێندە زیادی کردووە، کە ئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرزدەکاتەوە. حکومەت بەهەماهەنگیی لەگەڵ پەرلەمان چوار پلانیان بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە لەئێران گرتووەتەبەر، کەبریتین لە (کەمکردنەوەی خەرجییەکان، زیادکردنی باج، فرۆشی پشکەکانی حکومەت، ئاڵوگۆڕی نەوت لەبەرامبەر کاڵا). حکومەت و پەرلەمان رێککەوتوون لەبودجەی ساڵی داهاتوودا رێژەی پارەی چاپکراو لەئێران زیاد نەکرێت چونکە گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی دەخوڵقێنێت. چاپکردنی پارە هەرەس بەئابوریی دەهێنێت رۆژنامەی (سەدای ئیسلاحات) کە سەر بەئۆرگانی رسمیی حزبی (ئیسلاحات)ی ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (کارەساتی ئابوریی لەئێران بەڕێوەیە) نووسیویەتی: ئاستی چاپکردنی پارە لەئێران مانگانە (4%)و لەساڵێکدا دەگاتە (60%)، کە ئەمە پلانێکی مەترسیداری حکومەت بووە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، بۆیە هەر ئەمە وایکرد نرخی دۆلار لەبەرامبەر تمەندا بەرزبوونەوەیەکی بەرچاو بەخۆیەوە ببینێت و بەهای هەر دۆلارێک بگاتە (32)هەزار تمەن، ئەگەر حکومەت و پەرلەمان نەتوانن بەزیادکردنی داهات، قەیرانی کورتهێنانی بودجە چارەسەربکەن، بێگومان کارەساتی ئابوریی لەئێران روودەدات و ئابوریی ئەو وڵاتە هەرەسدەهێنێت و لەناودەچێت. کاڵای نانەوتی فریادڕەس حکومەت لەڕوونکردنەوەیەکدا رایگەیاندووە بۆ ئەوەی ئاستی بازرگانیی نانەوتی گەشە بکات، دۆلاری بەبەهای چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن رادەستی ئەو بازرگان و کۆمپانیایانە کردووە کەتایبەتن بەهەناردەکردن. بیانوی حکومەت بۆ پێدانی دۆلار بەنرخی چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن، ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار لەساڵێکدا بەرزبکەنەوەو قەرەبووی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە. بەپێی زانیارییەکان لەساڵی (2018) تا (2020) واتە لە دوو ساڵدا (21) هەزارو (254) بازرگان و کۆمپانیا لەکەرتی هەناردە لەئێران سودمەندبوون لە وەرگرتنی (51) ملیار یۆرۆو لەبەرامبەردا بەبەهای (57) ملیار دۆلار کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەکردووەو لەو بڕە پارەیەش کە حکومەت بەنرخی هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن بۆی تەرخان کردوون نزیکەی (35) ملیار یۆرۆیان بۆ خەزێنەی حکومەت گەڕاندووەتەوە. گەشەی پیشەسازیی بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە وەزارەتی پیشەسازیی ئێران بڕیاری داوە (210) بەرهەم و کاڵا کە لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەکرێت و بەهاکەی دەگاتە (8) ملیار دۆلار لەلایەن دامەزراوە پیشەسازییەکانی وڵاتەکەوە دروستبکرێن و بەرهەمبهێنرێن، لەو چوارچێوەیەدا بڕیاری کاراکردنەوەی دوو هەزارو (200) کارگەو ناوەندی بەرهەمهێنان لەئێران دراوەو تائێستا (760) کارگەو ناوەند چالاک کراوەتەوەو هاوکات بەپێی ئامارەکان ئاستی هەناردەکردنی کاڵای نانەوتی لە شەش مانگی دووەمی ساڵ لەئێران بەڕێژەی (15%) زیادی کردووە. حکومەت داوای قەرزی وڵاتان دەکاتەوە پێگەی راگەیاندنی سەرۆک کۆماری ئێران بڵاویکردووەتەوە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە لەگەڵ تیمی هاوئاهەنگیی دارایی کابینەکەی کۆبووەتەوەو پێداگریی کردووە کە لەزووترین کاتدا هەوڵی گەڕاندنەوەی (40) ملیار دۆلاری وڵاتەکەی بدەن کە (چین بە (20) ملیار دۆلار، هندستان (7)ملیار دۆلار، کۆریای باشور(8.5)ملیار دۆلار، عێراق (4) بۆ (5) ملیار دۆلار، ژاپۆن (1.5) ملیار دۆلار) زۆرترین پارەی ئێران قەرزارن و دەبێت بانکی ناوەندیی و وەزارەتی دەرەوە هەماهەنگیی پێویست بکەن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە. پێگەی رۆحانی روونیکردووەتەوە: رۆژانە بڕی قەرزەکانی عێراق زیاد دەکات، چونکە هەناردەکردنی غازو کارەبای ئێران بۆ ئەو وڵاتە بەردەوامە، بەڵام بەرپرسانی بەغدا بەڵێنیان داوە کەقەرزی وڵاتەکەیان بەسیستمی کاڵا لەبەرامبەر هاوردەکردنی کارەباو غاز لەئێران بدەنەوە.
.png)
