.jpg)
هاوڵاتی سەرۆک وەزیرانی عێراق بڕیاریدا بە چالاککردنەوەی لیژنەی ئەمنی دوو قۆڵی لەگەڵ تورکیا و دەڵێت: رێگە بە بونی هێزی چەکدار نادرێت لە سنورەکان. نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆك وەزیرانی عێراق و فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان بڵاویکردەوە، سودانی وەزیری دەرەوەی راسپاردوە لەگەڵ هاوتا توركییەكەی لیژنەی ئەمنی دو قۆڵی تایبەت بە سنورەكان چالاك بكات. بەپێی راگەیەندراوەکە گفتوگۆ و هه‌ڵسه‌نگاندن له‌باره‌ی رێككه‌وتننامه‌ی ئه‌منی نێوان عێراق و ئێرانی تایبه‌ت به پاراستنی سنووره‌كانی نێوان هه‌ردووڵات كرا، به‌تایبه‌ت دوای سه‌ردانه‌كه‌ی شاندی عێراقی به سه‌رۆكایه‌تی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق بۆ تاران، كه تێیدا جه‌خت له‌سه‌ر هه‌ماهه‌نگی نێوان هه‌ردوو وڵات بۆ پاراستنی سنووره هاوبه‌شه‌كانی نێوانیان كرایه‌وه. لە کۆبونەوەکەدا سودانی وەزیری دەرەوەی راسپاردووە لەگەڵ وەزیری دەرەوەی تورکیا گفتوگۆ بكات بۆ چالاككردنەوە لیژنە ئەمنیە دووقۆڵییەكان بۆ چارەسەركردنی كێشە ئەمنیەكانی سنورەكان.
هاوڵاتی فرۆکەی جەنگی تورکیا چەند جارێک دەوروبەری پاریزگای حەسەکەی بۆردومانکرد و یەکێک لە بۆردومانەکان کارگەیەکی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) بوو کە بەهۆیەوە سێ کەس برینداربوون. روانگەی سوری بۆ مافەکانی مۆرڤ بڵاویکردەوە، دوای هەڕەشەکانی تورکیا، حکومەتی وڵاتەکە ناوچەی پیشەسازی "رەحبە عەسکەری" لەنزیک شاری حەسەکە بۆردومانکرد و دواتریش کارگەیەکی هەسەدەی بەئامانج گرت لە ناوچەی موشەریفە لە نزیک حەسەکە کە بووە هۆی برتنداربوونی سێ کرێکار. ئەمە لەکاتێکدایە کە دوێنێ چوارشەممە هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، رایگەیاند، هەموو دامەزراوەیەکی وزە و ژێرخانی ئابوری کە لەژێر دەستی پەکەکە و یەپەگەن ئامانجی سەربازی ئەوانە چونکە ئەو دوو کەسەی تەقینەوەکەی ئەنقەرەیان ئەنجامدا لە رۆژی یەکی ئەم مانگەدا لە سوریاوە هاتوون. دواتر یەشار گولەر، وەزیری بەرگری تورکیا، لە وتارێکدا جەختی لە هەمان هەڕەشە کردەوە. بەڵام مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هەسەدە وەڵامی وتەی بەرپرسانی تورکیای دایەوە و دەڵێت، هێرشکەرەکانی ئەنقەرە لە هەرێمەکەی ئەوانەوە نەچوونەتە تورکیا وەک ئەوەی بەرپرسانی تورکیا دەیڵێن، حکومەتی تورکیا بۆ بەهانە دەگەڕێت تا رەوایەتی بە هێرشەکانی بدات و "ئۆپەراسیۆنێکی نوێ دژی ئێمە" ئەنجام بدات.
هاوڵاتی دوای هێرشەکەی بەردەم ئاسایشی گشتی تورکیاو نزیک لەپەرلەمانی وڵاتەکە، تورکیا دەستیکردووە بەئۆپەراسیۆنیکی چڕ لەناوخۆی وڵاتەکەو فڕۆکە جەنگییەکانیشی زیاتر دەست واڵا کردووە لەئەنجامدانی بۆردومان بۆ سەر ناوچەکانی هەرێم. جگە لەمانەش ئەنقەرە زەنگی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێکی تری لێدا لەهەرێمی کوردستان و رۆژئاوای کوردستان، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا دەڵێت، سنورەکانی باشوری وڵاتەکەیان دەپارێزێن و هەنگاوی نوێیان بۆ ئەوە هەیە. ئۆپەراسیۆنی تورکیا لەپارێزگا کوردییەکان و پارێزگاکانی تری وڵاتەکە كاتژمێر 9:30 خولەکی بەیانیی رۆژی یەكشەممە، یەكـی تشرینی یەكەمی 2023 هێرش كرایەسەر بارەگای بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی توركیا، حكومەتی توركیا دەڵێت دوو پۆلیس برینداربوون بەڵام پەكەكە دوای ئەوەی بەرپرسیارێتی هێرشەكەی گرتە ئەستۆ رایگەیاند زیانەكان زۆر لەوە زیاترن و تورکیا دەیشارێتەوە. پەکەکە دەڵێت دوو کەس لەگروپی «تابوری نەمران» هێرشەکەیان ئەنجامداوە. هەر دوای ئەم هێرشە وەزارەتی ناوخۆی تورکیا دەستیکرد بەئۆپەراسیۆەیکی چڕو نزیکەی هەزار کەسی لە ١٦ پارێزگای وڵاتەکە دەستگیرکردووە. عه‌لی یه‌رلیكایا، وەزیری ناوخۆی تورکیا سەبارەت بە ئۆپەراسیۆنەکە رایگەیاند کە تائێستا 55 کەسیان لە 16 پارێزگای تورکیا دەستگیرکردووەو لەئۆپەراسیۆنێکی جیادا لەپێنج پارێزگای تر 12 کەسیان دەستگیرکردووە. بەپێی قسەی وەزیری ناوخۆی تورکیا ئەو 55 کەسەی دەستگیرکراون بەشێکن لە «پێکهاتەی هەواڵگری» پەکەکە لەئورفە، ماردین، ئامەد، شرناخ، باتمان و چەند پارێزگایەکی تری تورکیا. عەلی یەرلیکایا دەشڵێت، 13 هەزارو 400 پۆلیس، جەندرمەو میت بەشداریان لەئۆپەراسیۆنەکەدا کردووە. هەر دوای ئەم راگەیاندراوە، وەزیری ناوخۆی تورکیا باسی لەوەکرد کە لەئۆپەراسیۆنەکەدا ٩٨٠ کەسی تریان بەتۆمەتی «هەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت» و «قاچاغی کردن بەچەکەوە» دەستگیرکردووەو دەستیشیان گرتووە بەسەر ٨٤٠ چەکدا. گومان دەکرێت کەدوای هیرشەکە حکومەتی تورکیا رەشبگیری دەستپێکردبێت چونکە وەزیری ناوخۆی وڵاتەکە لەدەستگیرکردنی نزیکەی هەزار کەسدا باسی لەوە نەکردووە ئاخۆ ئەوانەی دەستگیرکراون پەیوەندی راستەوخۆیان بەهێرشەکەوە هەبێت. زەنگی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی نوێ دوا هێرشە خۆکوژییەکە لەنزیک ناوچەی وەزارەتەکانی تورکیا، وەزارەتی بەرگری تورکیا رایگەیاند لەهێرشێکی ئاسمانیدا 20 ئامانج و ئەشکەوت و پەناگەو کۆگای پەکەکەیان لەهەرێمەکانی مەتیناو خواکوڕک و قەندیل و گارا لەهەرێمی کوردستان کردووەتە ئامانج. لەدوایین پێشهاتیشدا شەوی رابردوو تورکیا بۆردوومانی قەزای ماوەت لەشارباژێڕو چەند گوندێکی بناری قەندیلی کرد. ئێوارەی ئەمڕۆش وەزارەتی بەرگری تورکیا رایگەیاند 22 پێگەی پەکەکەیان لە سنوری گارە و خواکورك و مەتینا و ئاسۆس و قەندیل بەئامانج گرتووە. هێرشەکەی ئەنقەرە لەکاتێکدا ئەنجامدرا کەبڕیاربوو رەجەب تەیەب ئەردۆغان لەپەرلەمانی وڵاتەکە وتارێک پیشکەش بکات دوای کۆتاییهاتنی پشووی فەرمی پەرلەمان. سەرباری تەقینەوەکە رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا لەکۆبونەوەی پەرلەماندا لەهەمان رۆژ وتارەکەی پێشکەشکردو وتی، «ئەو خراپەکارانەی ئاسایش و ئارامی هاووڵاتیانمان دەکەنە ئامانج، هەرگیز ئامانجەکەیان بەدی نایەت و ناگەنە مەبەست». بابەتی هێرشەکە لەپەرلەماندا بووە یەکەم بابەتی قسە کردن و لەدرێژەی وتارەکەیدا سەرۆککۆماری تورکیا بەناڕاستەوخۆ هەڕەشەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێکی نوێی لەهەرێمی کوردستان کردو وتی، «ستراتیجیەتمان هەیە بۆ پاراستنی سنوری باشوری وڵات لەڕێی پشتێنەیەک بەقوڵایی 30 کیلۆمەترو بەردەوام دەبین لەچاودێریکردنی جموجوڵەکانی ئەوێ، هەنگاوی نوێیان تەنها پەیوەستە بەکاتەوە». تورکیا لەساڵی 2015ەوە چەندین ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژی پەکەکە لەهەرێمی کوردستان ئەنجامداوە، بەبێ رەچاوکردنی ناوچەی مەدەنی هێرش دەکاتەسەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان کە تائێستا سەدەها قوربانی لێکەوتووەتەوە. بەپێی ئامارێکی رێکخراوی CPT ئەمریکی لەساڵی 2023دا نۆ کەسی سڤیل لەهەرێمی کوردستان بەهۆی بۆردومانەکانی تورکیاوە گیانیان لەدەستداوە. رێکخراوەکە دەڵێت لەساڵی 2015 بۆ 2022، 98 خەڵکی سڤیل بەهێرشەکانی تورکیا گیانیان لەدەستداوە. بەرپرسانی تورکیا هەر ئەمرۆ چوارشەممەش 4ی تشرینی یەکەمی 2023 هەڕەشەی ئۆپەراسیۆنی سەربازییان کرد بۆ سەر رۆژاڤا. هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، هەرچی پێگەی پەکەکە و یەپەگە هەیە لە سوریا و عێراق ئامانجی تورکیایە بۆ هێرش و نابێت هیچ لایەنێک دەستوەردان لەو دۆخەدا بکەن و ئەو دوو کەسەی تەقینەوەکەیان لە نەقەرە ئەنجامدا لە سوریاوە هاتبوون. دواتریش یەشار گولەر، وەزیری بەرگری تورکیا وتارێکی پیشکەش کرد و رایگەیاند، "به‌و ئه‌نجامه گەیشتووین ئەو دوو چه‌كداره‌ی ته‌قینه‌وه‌كه‌ی به‌رده‌م وه‌زاره‌تی ناوخۆیان له ئه‌نقه‌ره ئه‌نجامدا، له سووریاوه هاتوون، سه‌رجه‌م ناوه‌ند و چالاكییه‌كانی یەپەگە و پەکەکە له سووریا و عێراق ئامانجمان دەبێت، تا ئه‌و كاته‌ی ئەوان لەو جوگرافیایه له‌ناو ده‌چن و ده‌ڕۆن." بەڵام مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) ئەم وتانەی بەرپرسانی تورکیا رەتدەکاتەوە و رایگەیاند، هێرشکەرەکانی ئەنقەرە لە هەرێمەکەی ئەوانەوە نەچوونەتە تورکیا و حکومەتی تورکیا بۆ بەهانە دەگەڕێت تا رەوایەتی بە هێرشەکانی ئێستای بدات و "ئۆپەراسیۆنێکی نوێ دژی ئێمە" ئەنجام بدات. حوکمەتی هەرێم لەسەر هێرشەکەی ناوخۆی تورکیا هاتە دەنگ بەڵام بۆ بۆردومانەکانی تورکیا لەهەرێم بێدەنگە هەرێمی كوردستان لەئاست هێرشەكانی توركیا بۆ سەر خەڵكی مەدەنی هەرێم بێدەنگە، بەڵام فیشەكێك لەتوركیا بتەقێت یەكەم كەس ئیدانەی دەكات. ئەوەی جێگەی سەرنجە، پێش عێراق و تەنانەت دۆستەكانی توركیا، حكومەتی هەرێمی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئیدانەی هێرشەكەی رۆژی یەکشەممەی کرد بۆ سەر بارەگا حکومییەکانی تورکیا. لە راگەیاندراوەکەدا هاتووە کە «حکومەتی هەرێمی کوردستان هەڵوێستی نەگۆڕی خۆی دژی هەر کارێکی تیرۆریستی و تووندڕەویی دووپاتدەکاتەوە». تەنانەت سەرۆکایەتی هەرێمیش ئیدانەی هێرشەکەی کردو وتی: جه‌خت له‌كاری پێكه‌وه‌یی و پێویستیی بره‌ودان به‌هاریكاریی هاوبه‌ش ده‌كه‌ینه‌وه بۆ رێگریكردن له‌تیرۆرو سه‌رچاوه‌كانی له‌ناوچه‌كه. ئەمە لەكاتێكدایە لەئاست هێرشەكانی توركیا بۆ سەر خەڵكی مەدەنی و ناوچە سنوریەكان دەزگا فەرمییەکانی هەرێمی کوردستان بێدەنگی دەنوێنن و هیچ كاردانەوەیەك نیشان نادەن. هەر دوای بەیاننامەكەی حكومەتی هەرێم و سەرۆکایەتی هەرێم بۆ ئیدانەكردنی كردەوەكەی ئەنقەرە، توركیا لە 10 شوێنی جیاوازی هەرێم هێرشی ئەنجامدا بەڵام لەسەر ئەو هێرشانە حکومەتی هەرێم بێدەنگی هەڵبژارد. تەنانەت دژە تیرۆری کوردستان کە پارتی دیموکراتی کوردستان ئاراستەی دەکات لەزۆر هێرشی درۆنی تورکیا دەڵێت قوربانییەکان «چەکداری پەکەکە»ن. دواترین هێرش کە تێیدا دەرکەوت ئەوانەی گیانیان لەدەستداوە خەڵکی مەدەنی بوون هێرشە درۆنییەکانی تورکیا بوو بۆ سەر دوو ئۆتۆمبێل لەدوکان و دواتریش لەپێنجوێن. هەردوو هیرشەکە لە رۆژی ٩ و ١١ی مانگی ئابی ئەمساڵ ئەنجامدرا کە تێیدا چوار هاوڵاتی هەرێمی کوردستان گیانیان لەدەستدا بەبێ ئەوەی پەیوەندیان بە پەکەکەوە هەبێت. رۆژانە هێرشەكانی توركیا بۆ سەر خاكی هەرێمی كوردستان بەردەوامە و لەدیارترین هێرشدا ئێوارەی رۆژی ١٨ی ئەیلولی ٢٠٢٣ لەڕ‌ێگەی درۆنەوە هێرشی كردەسەر فڕۆكەخانەی كشتوكاڵیی عەربەت و لەئەنجامدا سێ پێشمەرگەی دژەتیرۆر شەهیدبوون و سێ پێشمەرگەی دیكەش برینداربوون، بەڵام وەك چاوەڕوان دەكرا حكومەتی هەرێم و دەزگا فەرمیەكانی لەئاستی هێرشەكەدا بێدەنگبوون، لەكاتێكدا عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش هێرشەكەیان ئیدانەكرد.
هاوڵاتی مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) وەڵامی وتەکانی وەزیری دەرەوەی تورکیای دایەوە و دەڵێت، هێرشکەرەکانی ئەنقەرە لە هەرێمەکەی ئەوانەوە نەچوونەتە تورکیا و حکومەتی تورکیا بۆ بەهانە دەگەڕێت تا رەوایەتی بە هێرشەکانی بدات و "ئۆپەراسیۆنێکی نوێ دژی ئێمە" ئەنجام بدات. ئەمڕۆ هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، هەرچی پێگەی پەکەکە و یەپەگە هەیە لە سوریا و عێراق ئامانجی تورکیایە بۆ هێرش و نابێت هیچ لایەنێک دەستوەردان لەو دۆخەدا بکەن و ئەو دوو کەسەی تەقینەوەکەیان لە نەقەرە ئەنجامدا لە سوریاوە هاتبوون. لەسەر وتەکانی هاکان فیدان، مەزڵوم عەبدی لە هەژماری خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس دەڵێت، "ئەنجامدەرانی هێرشەکەی ئەنقەرە لە هەرێمەکەی ئێمەوە تێنەپەڕیون وەک ئەوەی بەرپرسانی تورکیا دەڵێن و ئێمە بەشێک نین لە ململانێ ناوخۆییەکانی تورکیا و هانی توندوتیژیش نادەین." فەرماندەی گشتی هەسەدە دەشلێت، "تورکیا بۆ بەهانە دەگەڕێت تا ڕەوایەتی بدات بە هێرشەکانی ئێستای بۆ سەر هەرێمەکەمان و نیگەرانین لەوەی کە دەیەوێت ئۆپەراسیۆنی نوێ ئەنجام بدات." لە قسەکانیدا هاکان فیدان باسی لەوە کرد، هەموو دامەزراوەیەکی وزە و ژێرخانی ئابوری کە لەژێر دەستی پەکەکە و یەپەگەن ئامانجی سەربازی ئەوانە، بەڵام مەزڵوم عەبدی دەڵێت، "هەڕەشە بۆ سەر ژێرخان، سەرچاوە ئابورییەکان و شارە پڕ دانیشتووانەکان تاوانی جەنگە و شتێکە کە پێشتر بینومانە." فەرماندەی گشتی هەسەدە لە کۆتایی قسەکانیدا داوا لە لایەنی گەرەنتیکەری رێککەوتنەکان و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات "هەڵوێستی گونجاو بنوێنن سەبارەت بەم هەڕەشە دوبارەبوانە و زامنی ئاشتی و سەقامگیری لە هەرێمەکەدا بکەن." لە رۆژی 1ی تشرینی یەکەمی 2023، تەقینەوەیەک لەبەردەم ئاسایشی گشتی تورکیا و نزیک لە پەرلەمان ئەنجامدرا کە دواتر پەکەکە بەرپرسیاڕییەتی هێرشەکەی لە ئەستۆ گرت. لەدوای ئەم هێرشەوە تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی بەرفراوانی دەستپێکردووە و تا ئێستا نزیکەی هەزار کەس لە ناوخۆی وڵاتەکە دەستگیرکراون.
هاوڵاتی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، رایگەیاند هەرچی پێگەی پەکەکە و یەپەگە هەیە لە سوریا و عێراق ئامانجی تورکیایە بۆ هێرش و نابێت هیچ لایەنێک دەستوەردان لەو دۆخەدا بکەن، دەشڵێت، ئەو دوو کەسەی تەقینەوەکەیان لە نەقەرە ئەنجامدا لە سوریاوە هاتبوون. لە رۆژی 1ی تشرینی یەکەمی 2023، تەقینەوەیەک لەبەردەم ئاسایشی گشتی تورکیا و نزیک لە پەرلەمان ئەنجامدرا کە دواتر پەکەکە بەرپرسیاڕییەتی هێرشەکەی لە ئەستۆ گرت. لەدوای ئەم هێرشەوە تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی بەرفراوانی دەستپێکردووە و تا ئێستا نزیکەی هەزار کەس لە ناوخۆی وڵاتەکە دەستگیرکراون. تورکیا دوای هێرشەکە چەندین هێرشی ئاسمانیشی لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە. لەبارەی ئەو دوو کەسەی کە هێرشەکەیان لە ئەنقەرە ئەنجامدا، هاکان فیدان وتی هەردووکیان لە سوریاوە هاتوون. وەزیری دەرەوەی تورکیا باسی لەوەشکرد، هەموو دامەزراوەیەکی وزە و ژێرخانی ئابوری کە لەژێر دەستی پەکەکە و یەپەگەن ئامانجی سەربازی ئەوانە. هاکان فیدان دەشڵێت، "داوا دەکەیەن لایەنی سێیەم دوورکەونەوە لەو دامەزراوانەی کە لەژێر دەستی یەپەگە و پەکەکەدان، وەڵامی هێزە سەربازییەکانمان زۆر ورد دەبن." ئەو وتانەی هاکان فیدان وەک ئاماژەیەکە بۆ ئەمریکا کە هاوپەیمانی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)یە لە شەڕی داعش لە سوریا و هەماهەنگی لەنێوانیان هەیە. هەسەدە لەلایەن باڵی سەربازی یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ەوە بەڕێوە دەبرێت کە تورکیا بە بەشێک لە پەکەکەی دەبینێت و دەڵێت رێکخراوێکی "تیرۆرستییە"، بەڵام ئەمریکا هەسەدە بە رێکخراوێکی "تیرۆرستی" ناونابات هەرچەندە پەکەکەی خستووەتە لیستی تیرۆرەوە. وتەکانی هاکان فیدان هۆشدارییەکەیشە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق کە ئەنقەرە دەیەوێت هێرش بکات و لە چەند رۆژی رابردووشدا چەندین هێرشی بۆ سەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە. تەنانەت ئەگەری ئۆپەراسیۆنێکی نوێی سەربازی بوونی هەیە لەلایەن تورکیاوە لە هەرێمی کوردستان.
هاوڵاتی رۆژێک دوای قسەکانی عەلی خامنەیی رابەری کۆماری ئیسلامی دژی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی نێوان وڵاتانی ناوچەکە و ئیسرائیل، ژمارەیەک لە راگەیاندنەکان پەرژاونەتە سەر قسەکانی رابەری کۆماری ئیسلامی و تاوتوێی هەڵوێستی کۆماری ئیسلامیان کردووە لە بەرامبەر ئەگەری ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئیسرائیل. رۆژنامەی فیگارۆ چاپی پاریس لە ژمارەی رۆژی چواشەممە ٤ی تشرینی یەکەمدا لە راپۆرتێکدا نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلام دوای ماوەیەک کە گرنگی بە هەواڵەکانی تایبەت بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و سعوودیە نەئەدا ئێستا ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکە وەک مەترسییەکی جدی ئەبینێت و لای وایە ئەگەری ئاسایی بوونەوەی ئەم پەیوەندییە زۆرە، هەربۆیە باڵاترین بەرپرسی کۆماری ئیسلامی لەمبارەوە هاتۆتە دەنگ". فیگارۆ دوای ئاماژەپێدان بە قسەکانی خامنەیی کە لە رۆژی سێ شەممە ٣ی تشرینی یەکەم لە دیدارێکیدا لەگەڵ باڵیۆزی وڵاتانی ئسیلامیدا کردی و هەروەها دووجار هەڵوێست گرتنی ئیبراهیم رەئیسی ، سەرۆک کۆماری ئێران دژ بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل، ئاماژەی بە قسەکانی چوار مانگ لەوە پێشی وەزیری دەرەوەی ئێران کردووە کە لە دیدارێکدا لەگەڵ رۆژنامەی فیگارۆ وتوویەتی :" نیشانەیەک نابینرێت بەوە پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و سعوودیە ئاسایی ببێتەوە". ئەو ڕۆژنامە فەرەنسییە نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلامی دەیویست بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ سعوودییە دوای چەند ساڵ ناکۆکی، ئابوورییەکەی زیندوو بێتەوەو لە باری ئابوورییەوە دروستبوونەوەی پەیوەندی لەگەڵ سعوودیە سودی بۆی هەبێت. هەروەها دیپلۆماتێکی ئەورووپی کە لە تارانە و نەیویستووە ناوی ببرێت بە رۆژنامەی فیگارۆی وتووە، بە هۆی دروستبوونەوەی پەیوەندی نیوان ئێران و سعوودیە، رێبەرانی کۆماری ئیسلامی لایان وابوو ئیسرائیل هێرش ناکاتە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانیان". فیگارۆ لە بەشێکیتر لە راپۆرتەکەدا باسی لە ئەگەرەکانی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کردووەو وتوویەتی :" بە هۆی نزیکبوونەوەی ئێران و سعوودیە و درستبوونەوەی پەیوەندی نێوانیان دوای ٧ ساڵ، هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران ئاسان نەبوو، بەڵام بەرپرسانی ئیسرائیلی لە ساڵانی رابردوودا زۆرجار باسیان لە بەرەوپێش چوونی بەرنامە ناوەکییەکانی ئێران کردووەو نیگەرانی خۆیان لەو بارەوە دەربڕیوەو ئێرانی خاوەن چەکی ئەتۆمیان بە هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر خۆیان زانیوە". رۆژنامەی فیگارۆ ئاماژەی بە وتەکانی محەممەد بن سەلمان، جێگری پاشای سعوودیە کردووە کە لە وتووێژێکیدا لەگەڵ فاکس نیوزدا وتوویەتی :" ئەگەری هەیە جارێکیتر بەرەیەکی دژە سعوودی لە ئێران دروست بێتەوە" بن سەلمان لەو وتووێژەدا وتوویەتی وڵاتەکەی و ئیسرائیل رۆژ لەگەڵ رۆژ لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان نزیکتر ئەبنەوە. ئاماژەی فیگارۆ بۆ شکڵگرتن و دروستبوونی بەرەیەکی دژە سعوودی لە ئیران، لە کاتێکدایە کە پێشتر پەیوەندی دیپلۆماتیکی نێوان ئەو دوو وڵاتە لە ٢٠١٦ بە هۆی هێرشی ژمارەیەک لە لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بۆ سەر باڵێۆزخانە و کۆنسولییەکانی عەرەبستان لە تاران و مەشهەد پچڕابوو. هەڵوەشاندنەوەی یاری نێوان الاتحادی سعوودی و سپاهانی ئیسفەهان هەروەها ئەگەری دروستبوونەوەی ئەم بەرە دژە سعوودییە لە ئێران لە کاتێکدایە کە رۆژی دووشەممە ٢ تشرینی یەکەم، یاری نێوان هەردوو یانەی وەرزشی سپاهانی ئیسفەهان و الاتحادی ریاز، بە هۆی دانانی پەیکەرەی قاسم سلێمانی لە یاریگا هەڵوەشایەوەو یانەی الاتحاد ئامادە نەبوو بچێتە یاریگاوەو ئەمەش ئەگەری ململانێی نێوان تاران و ریاز زیاتر ئەکات. بە پێی راپۆرتێک کە ماڵپەڕی رادیۆ فەردا بڵاوی کردۆتەوە، دوا بەدوای هەڵوەشانەوەی یاری نێوان الاتحادی سعوودی و سپاهانی ئیسفەهان، ژمارەیەکی زۆر پۆستەری قاسم سلێمانی لە شوێنە جایوازەکانی تاران دانراوەو لە ژمارەیەک لە پۆستەرەکاندا نووسراوە :" لە نیگاکانت ئەترسن". یانەی الاتحادی سعوودی دانانی پەیکەرەی قاسم سلێمانی لە چەند شوێنی جیاوازی یاریگا بە ناڕەوا و لادان لە پرەنسیپەکانی فیفای زانی کە دەستێوەردانی سیاسەتە لە یاری تۆپی پێدا. جرۆزالێم پۆست: شەڕێکی قورسی تاران دژی ئاساییکردنەوە رۆژی چوارشەممە ٣ی تشرینی یەکەم، رۆژنامەی ئیسرائیل جرۆزالێم پۆست لە بابەتێکدا لەسەر قسەکانی عەلی خامنەیی رابەری کۆماری ئیسلامی نووسی :" ئێران لە شەڕێکی قورسدایە بۆ ڕێگەگرتن بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئیسرائیل". نووسەری ئەم بابەتە نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلامی ئیتر ناتوانێت راپۆرتە بەردەوامەکانی تایبەت بە ئاساییکردبوونەوەی پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئیسرائیل ببینێت و وا خۆی دەربخات کە هیچی نەدیوە و هیچ نەبووە". نووسەری بابەتەکەی جرۆزالێم پۆست نووسیویەتی :" تەنانەت تەلەفیزیۆنی ئەلمەیادین، کە کەناڵێکی تەلەفیزیۆنی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامییە لە بەیرووت، رۆژی سێشەممە راپۆرتێکی دەربارەی سەفەری ئەم دواییانەی وەزیرەکانی ئیسرائیل بۆ سعوودیە بڵاو کردەوە". ئەم رۆژنامە ئیسرائیلییە بە ئاماژە بە هاودەنگبوونی حەسەن نەسروڵڵا رێبەری حیزبوڵای لوبنان لەگەڵ خامنەیی نووسیویەتی :" رەنگە کۆماری ئیسلامی سیاسەتی ناردنی پەیامی هەڕەشە دژی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکان لە ناوچەکە بگرێتە بەر". ئەم رۆژنامەیە هەروەها نووسیویەتی:" تاران هێشتا نەیتوانیوە رێکارەکانی خۆی لەم بارەوە و بەو شێوەیەکی کە دەیەوێت بگرێتە بەر و جێبەجێیان بکات و تاران ئێستە ئەزانێت لە شەڕێکی قورسدایە لە بەرامبەر ئەو هێزەدا کە لایەنگری ئاسایی بوونەوەی پەیوەین لەگەڵ ئیسرائیل، هەوڵی ئەوەیە ناکۆکی لە ناوچەکە بنێتەوە بەوەی یارییەکە لەبەرژەوەندی خۆیدا بێت".
هاوڵاتی عەلی خامنەیی رابەری باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ باڵیۆزی وڵاتانی ئیسلامی کۆبۆوە و لەم دانیشتنەدا جارێکیتر باسی لە نەمانی ئیسرائیل کرد و ئاسایی کردنەوەی پەیوەندی وڵاتانی ئیسلامی لەگەڵ ئیسرائیل بە "قومارێک" ناوبرد کە دۆڕانی لە دواوە دێت. ئەم وتانەی رابەری باڵای ئێران لە کاتێکدایە کە لە ماوەی هەفتەیەکدا دوو وەزیری ئیسرائیلی سەردانی سعودیەیان کردوەو ئەمریکا دەیەوێت پەیوەندی نێوان سعودیە و ئیسرائیل ئاسایی بێتەوە. رێبەری کۆماری ئیسلامی لە دیدار لەگەڵ باڵیۆزی وڵاتانی ئیسلامی بەشی زۆری قسەکانی خۆی بۆ قسەکردن لەسەر ئیسرائیل تەرخانکرد و وتی، "کۆماری ئیسلامی بە دڵنیاییەوە لەسەر ئەو باوەڕەیە ئەو وڵاتانەی کە قوماری ئاساییکردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل ئەکەن، دەدۆڕێن و لە هەڵەدان. بە وتەی ئەورووپییەکان لەسەر ئەسپی دۆڕاو گرەو دەکەن." عەلی خامنەیی لە قسەکانیدا باسی لە بزووتنەوەی دژە ئیسرائیل لە فەلەستین کرد و وتی، " بزوتنەوەی فەلەستین لە هەموو کات زیندووترە. دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی، ئایەتوڵڵا خومەینی ئیسرائیلی بە شێرپەنجەیەک ناوبردووە کە بە دەستی هێزە فەلەستینییەکان و بەرەی بەرگری لە ناوچەکە لەناو دەبرێت." کۆماری ئیسلامی هەر لەسەرەتای بە دەسەڵات گەیشتنییەوە دروشمی نەمان بۆ ئیسرائیلی هەڵگرتووەو بە هەموو شێوەیەک پشتیوانی حیزبە دژە ئیسرائیلییەکانی لوبنان و فەلەستین ئەکات. ئیسرائیل بەردەوام کۆماری ئیسلامی بە هەڕەشەیەک بۆ سەر خۆی ئەبینێت و بە تایبەت لە پرسی چالاکییە ناوەکییەکانی ئێران، ئێرانی خاوەنی چەکی ئەتۆمی بە مەترسییەکی گەورە بۆ خۆی دەبینێت و سوورە لەسەر ئەوەی نابێ کۆماری ئیسلامی بە هیچ شێوەیەک دەستی بە چەکی ناوکی و ئەتۆمی بگات.
هاوڵاتی میدیای حکومەتی سوریا رایگەیاند، فرۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل هێرشیان کردووەتەسەر چەند بنکەیەکی سوپای سوریا لە نزیک دێرەزوور و دوو سەرباز برینداربوون. میدیای فەرمی حکومەتی سوریا لە زاری سەرچاوەیەکەیەوە دەڵێت، "لە کاتژمێر 11:53 خولەکی شەوی 2ی تشرینی یەکەم ئیسرائیل هێرشی کردەسەر چەند پێگە و بنکەیەکەی هێزەکانمان لە نزیک دێرەزوور و لە ئەنجامدا دوو سەربازمان برینداربوون و زیانی ماددیشی لێکەوتەوە." ئیسرائیل ماوەی چەندین ساڵە هێرشی ئاسمانی دەکات بۆ سەر سوریا بەتایبەتی ئەو ناوچانەی کە هێزەکانی نزیک لە ئێرانی لێیە.
هاوڵاتی لە مانگی ئەیلوولی رابردوودا بە هۆی نزیکبوونەوە لە ساڵیادی دەستپێکی شۆڕشی ژینا و خۆپیشاندانەکانی ئێران، گوشارەکان بۆ سەر هاوڵاتیان زیاتر بوون بە شێوەیەک لە سەرەتای مانگی ئەیلوولەوە لانیکەم ٦٧٩ کەس لە لایەن دەزگا ئەمنییەکانەوە دەستگیرکراون. بە پێی ئامارێک کە ماڵپەڕی هەنگاو بڵاوی کردۆتەوە لە مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٣ دا ٤٦٣ کەس لە ئیران دەستگیرکراون کە لەو ژمارەیە ٢٠٣ کەسیان کوردن و، ١٢٢ کەسیان بەڵووچ بوون. هەروەها ٥١ کەسیان ژن و ٥٠ کەسیان مناڵبوون و ٨ کەسیان شوێنکەوتووی ئایینی بەهایی بوون. هاوکات بە پێی راپۆرتێک کە ماڵپەڕی فەردا بڵاوی کردۆتەوە ، رۆژانی ٢٩ و ٣٠ ئەیلوول، لە ساڵیادی هەینی خوێناوی لە زاهیدان ٢١٦ کەس دەستگیرکراون کە ٣٢ کەسیان مناڵ بوون. بە پێی ئەم ئامارانە ئەتوانین بڵێن نزیک بە ٨٠٪ دەستگیرکراوانی مانگی رابردوو سەر بە نەتەوەکانی کورد و بەلووچ بوون و ژمارەیەکی زۆریان هێشتا لە گرتووخانەدان و دەستبەسەرن.
هاوڵاتی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ئه‌مڕۆ دوشه‌ممه بڕیاریدا ژماره‌ی پاسه‌وانی به‌رپرس و فه‌رمانده سه‌ربازیه‌كان كه‌مبكرێته‌وه و ڕێگری له جموجۆڵی ئۆتۆمبێلی پڕ له‌چه‌كدار به‌چه‌كی قورسه‌وه له‌شه‌قام و رێگه‌وبانه‌كان بكات. نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه، محه‌مه‌د شیاع سودانی دو فه‌رمانی ئاڕاسته‌ی ئاڕاسته‌ی فه‌رمانده‌یی ئۆپه‌راسیۆنه هاوبه‌شه‌كانی كردوه سه‌باره‌ت به پاسه‌وانی به‌رپرسان و جوڵه‌ی ئۆتۆمبێلی هه‌ڵگری چه‌كدار. لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق بڕیاریدا بە كەمكردنەوەی ژمارەی پاسەوان و ستافی بەرپرسانی حكومەت، چونكە هەبوونی ئەو ژمارە زۆرە پاسەوانە دوورە لە بەها شارستانییەكانەوە، ئەركی پاراستنی بەرپرسان و هاوڵاتیان لە ئەسۆی هێزە ئەمنییەكاندایە. ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، ته‌نها ئه‌و هێزانه‌ی ئه‌ركی شه‌ڕكردنیان له‌ئه‌ستۆیه له‌ناو هێزه سه‌ربازیه‌كان له‌م بڕیاره‌دا به‌ده‌ر ده‌كرێت، به له‌به‌رچاوگرتنی قه‌باره و جۆری هێزه‌كه و ڕه‌زامه‌ندییه بنه‌ڕه‌تییه‌كان بۆ جموجۆڵه‌كه‌ی و ئه‌و ڕێگایانه‌ی كه ده‌یگرێته‌به‌ر. هه‌ر له‌نوسراوه‌كه‌دا هاتوه، پێویسته لایه‌نی چاودێری، جموجۆڵی سه‌رپێچیكاران تۆماربكات و بیخاته‌به‌رده‌م سه‌رۆك وه‌زیران بۆئه‌وه‌ی بڕیاری گونجاویان له‌باره‌وه بدرێت، له‌سه‌ر هه‌مو داموده‌زگا خزمه‌تگوزارییه ئه‌منییه‌كانیش پێویسته فه‌رمانه‌كه وه‌كو خۆی جێبه‌جێبكه‌ن. جێگای ئاماژەیە، بڕیاری كەمكردنەوەی ژمارەی پاسەوانانی بەرپرسانی حكومەت، لە ٢٥ی ئەیلولی ئەمساڵ دەرچوو، هەروەها واژۆی عەبدول كەریم عەبدول حەسەن وجر سكرتێری تایبەتی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقی لەسەرە. بەشێك لە شارەزایانی پێیان وایە، ساڵانە بودجەیەكی زۆر بۆ پارەی پاسەوانان و میوانخانەى بەرپرسان خەرج دەكرێت، كە ئەمەش پێچەوانەی یاسایە، هەروەها بەهەدەردانی پارە و سامانی گشتی وڵاتە.
.jpg)
هاوڵاتی داھاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوت لە مانگی ئەیلوولدا بە بەراورد بە مانگی ئاب، ٤٩٦ ملیۆن و ١٤٩ ھەزار دۆلار زیادی كردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیاندراوێكدا رایگەیاند "بڕی ئەو نەوتەی كە لە مانگی ئەیلوولدا ھەناردەكراو، ١٠٣ ملیۆن و ١٤٣ ھەزار و ١٩٩ بەرمیل بووە كە كۆی گشتی داھاتەكەیشی گەیشتووەتە، نۆ ملیار و ٤٩٤ ملیۆن دۆلار". ڕاشیگەیاند، "لە مانگی ڕابردوودا، بڕی نەوتی ھەناردەكراو لە كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، ١٠٣ ملیۆن و ٢٢٠ ھەزار و ٤٤١ بەرمیل بووە و بڕی نەوتی ھەناردەكراو بۆ ئوردن، گەیشتووەتە ٤٤٩ ھەزار و ٤٢٣ بەرمیل، ھەروەھا بڕی نەوتی ھەناردەكراو لە كێڵگەی گەیارە، گەیشتووەتە ٤٧٣ ھەزار و ٣٣٥ بەرمیل". ئەوەش خراوەتەڕوو، نرخی ناوەندی یەک بەرمیل نەوت٩٢ دۆلار بووە، لە رۆژێکدا بڕی سێ ملیۆن و ٤٨٣ هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. ئەوەش لە کاتێکدایە، داهاتی نەوت عێراق لە مانگی ئاب هەشت ملیار و ٩٩٧ ملیۆن دۆلار بوو، وە بڕی ١٠٦ ملیۆن و ١٢٢ هەزار بەرمیل نەوت بە٣٥ کۆمپانیای جیهانی فرۆشرا.
هاوڵاتی وەزارەتی ناوخۆی تورکیا رایگەیاند بەیانی ئەمڕۆ دوو کەس هێرشێکی "تیرۆرست"ییان لەبەردەم بەرێوبەرایەتی گشتی ئاسایشی ئەنقەرە ئەنجامداوە و یەکێکیان کوژراوە و ئەوی تریش خۆی تەقاندووەتەوە. لە راگەیاندراوێکدا وەزارەتی ناوخۆی تورکیا دەڵێت، بەیانی ئەمڕۆ کاتژمیر 9:00 دوو کەس بە بۆمب هێرشیان کردووەتە سەر بارەگاى وەزارەتى ناوخۆ و یەکێک لە هێرشبەرەکان لەنێو ئۆتۆمبێلەکەیاندا خۆی تەقاندەوە و ئەوەى دیکە بەدەستی هێزە ئەمنییەکان کوژراوە. وەزارەتی ناوخۆی تورکیا هێرشەکەی بە هێرشێکی "تیرۆرستی" ناوبرد و دەشڵێت، لە هێرشەکەشدا پۆلیسیك بە "سووکی بریندار بووە."
هاوڵاتی بڵاوبوونەوەی گرتەڤیدیۆییەکی ساتی رووداوی ئاگرکەوتنەوەکەی قەزای حەمدانییە، کە کەسێک بە دەموچاوی بەستراوەوە، دەستی بەرزدەکاتەوە و بە پەنجەکانی هێمای سەرکەوتن نیشان دەدات گوماندەخاتە سەر ڕوداوەکە. وەک لە گرتە ڤیدیۆکەدا دیارە کە لە ساتی ئاگرکەوتنەوەکە تۆمارکراوە، چەند گەنجێک کۆبوونەوەتەوە و لە پشتیانەوە ئاگر لە هۆڵەکە کەوتووەتەوە و هیچ یەکێکیان وادەرناکەون کە هاوکاری ئەو کەسانە بکەن کە بەهۆی ئاگرەکەوە برینداربوون یان لەناو هۆڵەکە گیریان خواردووە. هاوکات یەکێک لەو کەسانەی لە ڤیدیۆکەدا دەردەکەوێت، رووخساری خۆی داپۆشیوە و دەستی بەرزکردووەتەوە و بە دوو پەنجەی دەستەکانی هێمای سەرکەوتن نیشان دەدات، بەبێ ئەوەی روونبێتەوە، هۆکاری ئەو کارەی چییە. ئەم گرتە ڤیدیۆییە بووەتە هۆی توڕەیی کەسوکاری قوربانییانی رووداوەکەی حەمدانییە و گومانی ئەوە دەکەن کە دەستێک هەبێت لە پشتەوەی ئەنجامدانی ئەو رووداوە و داوایان لە دەزگا ئەمنییەکان دەکەن لۆکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت. دره‌نگانی شه‌وی 26ی ئه‌م مانگه، ئاگرێکی بەرفراوان لەناو هۆڵێکی بۆنە و ئاهەنگەکان لە حەمدانییە لە پارێزگای کەوتەوە و بەهۆیەوە سەدان قوربانی لێکەوتەوە، دوای روداوه‌كه‌ش سەدان هاوڵاتی عێراقی ماتەمینییان گێڕا و له هه‌رێمی كوردستانیش سێ رۆژ ماته‌مینی راگه‌یه‌ندرا. ئەو ڕوداوە بووە هۆی گیانلەدەستدانی زیاتر لە 100 کەس و برینداربوونی زیاتر لە 150ی دیکە. هاوکات تا ئێستا بەپێی لێکۆڵینەوەکانی بەرگریی شارستانی، هۆکاری ئاگرکەوتنەوەکە پابەندنەبوون بووە بە رێنوێنییەکانی بەرگریی شارستانی لەکاتی دروستکردنی هۆڵەکەدا و خراپیی کوالێتیی ئەو کەرەستانە بووە لە دروستکردنیدا بەکارهاتوون. بەوهۆیەشەوە تاوەکو ئێستا خاوەنی هۆڵەکە و زیاتر لە 10 کەسی دیکە دەستگیرکراون.
هاوڵاتی هەفتەی رابردوو محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشین و دەسەڵاتداریی واقعی سعودیە، لەچاوپێکەوتنێکیدا بۆ فۆکس نیوزی ئەمریکی بۆمبێکی تەقاندەوەو وتی گفتوگۆکانیان لەگەڵ واشنتن لەبەرەوپێشچووندایەو «رۆژ دوای رۆژ نزیک دەبینەوە» لەڕێککەوتنێک لەگەڵ ئیسرائیل کە رەنگە سیاسەتی تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگۆڕێت. هەر دوای بن سەلمان، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆکوزیرانی ئیسرائیل، لەکۆبوونەوەی گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاند، «لەلێواری رێککەوتنێکی ئاشتی مێژوویداین.» بەپێی وتەی چەند کەسێکی نزیک لەگفتوگۆکان کەبەئاژانسی فرانس پرێسیان راگەیاندووە، جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا، کە راوێژکارەکانی سەرپەرشتی رێککەوتنەکە دەکەن، دەیەوێت رێککەوتنەکە پێش کەمپینی هەڵبژاردنی ساڵی داهاتوو رابگەیەنرێت. کێ لەڕێککەوتنەکەدا سوودی پێدەگات؟ هەفتەی رابردوو لەکاتی بینینی جۆ بایدن، ناتانیاهۆ وتی کەسەرگرتنی رێککەوتنەکە «بۆ ئێمە گرنگی زۆری دەبێت تابتوانین کۆتایی بەململانێی عەرەب-ئیسرائیل بهێنین». ئەم رێککەوتنە سەرکەوتنێکی گەورە دەبێت بۆ ناتانیاهۆ بەهۆی ئەو تۆمەتە گەندەڵیانەی لەسەریەتی لەناوخۆی ئیسرائیل و خۆپیشاندانەکانی خەڵکی ئیسرائیل لەسەر پلانەکانی بۆ چاکسازی کردن لەلایەنی دادوەری. سعودیە لەساڵی ٢٠٢٠ەوە رەتیکردووەتەوە رازیببێت بە پەیماننامەی ئەبراهام (رێککەوتنی ئاشتی) کەتێیدا بەحرەین، مەغریب، ئیمارات و سودان پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی کردەوە – ئەم رێککەوتنە بەتوندی لەلایەن فەلەستینییەکانەوە رەتکرایەوەو سەرکۆنەی کرا. ساڵی رابردوو، بەرپرسانی سعودیە مەرجەکانیان بۆ واشنتن خستەڕوو بۆ ئەنجامدانی هەمان هەنگاو، واتە رێککەوتن لەگەڵ ئیسرائیل کەخۆی دەبینییەوە لەگرەنتی ئەمنی و هاوکاری ئەمریکا بۆ پەرەپیدانی پرۆگرامێکی ناوکی مەدەنی لەگەڵ توانستی پیتاندنی یۆرانیۆم. بایدن سەرگرتنی ئەگەری رێککەوتنێکی لەو جۆرەی بەلاوە باشە کە بتوانێت دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەراست جێگیر بکات و هەڕەشەکانی ئێرانیش خامۆش بکات. دینیس رۆس، دیپلۆماتکارێکی پێشووی ئەمریکا بەئاژانسی فرانس پریسی راگەیاندووە، ئیدارەی بایدن سووریشن لەسەر ئەوەی کە هەژمونی واشنتن جارێکی تر لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەپێننەوە کەتێیدا چین پەرەیسەندووە. «داواکارییەکانی سعودیە لەئیدارەی بایدن گەورەیە، بەڵام روونە کەئیدارەی بایدن پێشوازیان لەبیرۆکەکە کردووەو ئامادەن دەرئەنجامێک بەرهەمبهێنن»، دینیس رۆس وای وت کەپێشتریش دانوستانکارێکی ئاشتی بووە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. واشنتن دەتوانێت رێککەوتنەکە بهێنێتە بوون؟ هێشتا دیار نییە کە رێککەوتنی واشنتن-ریاز لەسەر بابەتی ئەمن و ئاسایش چی دەبێت. دامەزراوەی توێژینەوەی بەرگری بۆ دیموکراسی پێشنیازی ئەوەیکردووە کە رەنگە واشنتن بیر لەوەبکاتەوە ریاز بکاتە «هاوبەشێکی گەورەی بەرگری» یان هاوپەیمانێکی گەورە لەدەرەوەی ناتۆ». بەڵام هەر رێککەوتنیکی لەو جۆرە لەگۆنگرێس بە ئاسانی تێناپەڕێت و لەلایەن ئەندامانی کۆنگرێسەوە بەربەستی بۆ دروستدەکرێت بەوپێیەی کە رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکی هەفتەی پێشوو رایگەیاند بەرپرسانی ئەمریکا دەیانەوێت پەیماننامەیەکی هاوبەشی بەرگری لەنێوان یابان و کۆریای باشور ئەنجامبدەن کە رووبەڕووی بەرهەڵستی تووند دەبێتەوە لەلایەن کۆنگرێس. سعودیە دەڵێت پرۆگرامە ناوکییەکەی ئاشتیخوازانە دەبێت، هەرچەندە لەچاوپێکەوتنەکەی لەگەڵ فۆکس نیوز بن سەلمان وتی ئەگەر ئێران چەکی ناوکی بەدەستبهێنێت ئەوا «ئێمەش دەبێت بەدەستی بهێنین». بەڕەچاوکردنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەسعودیە، هەر رێککەوتنێک کە پەیوەندییەکانی ئەمریکا زیاتر قووڵ بکاتەوە لەگەڵ سعودیە بەربەستێکی گەورەی بۆ دروستدەبێت. «یاسادانەرانی ئەمریکا نابێت هەرگیز رێ بە رێککەوتنیکی ئەمنی بدەن کەسوپای ئەمریکا پەیوەست بکات بەوەی خوێن بڕژێت لەپێناو پاریزگاریکردن لەدیکتاتۆرییەکی دڕندە»، عەبدوڵا عەلود، بەڕێوبەری رێکخراوی (فریدەم ئینیشەتیف) کە بارەگاکەی لەواشنتنە، وای وت. ئەی فەلەستینییەکان چیان بەسەردێت؟ لەمێژە سعودیە دەڵێت دان نانێت بەئیسرائیل بەبێ چارەسەرێکی دوو دەوڵەتی بۆ ململانێی ئسیرائیل-فەلەستین و نیشتەجێکردنێکی دادپەروەرانە بۆ ئاوارەکانی فەلەستین. گفتوگۆکانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەسەرەتاوە تەرکیزی لەسەر هەندێک بابەتی تر بوو، بەڵام لەم دواییانەدا گۆڕانکاری بەسەردا هات. لەمانگی ئابی ئەمساڵ، سعودیە باڵیۆزی خۆی بۆ ناوچەکانی فەلەستین راگەیاند و لەو کاتەشەوە هەردوولا شاندیان بۆ لای یەکتر ناردووە. باڵیۆزەکە لەکەرتی خۆرئاوا بارەگای نییەو تەنها سیمبولییە. لەچاوپێکەوتنەکەیدا، بن سەلمان وتی کە دۆزی فەلەستینییەکان «زۆر گرنگە» بۆ سعودیە. «دەبێت ئەو پرسە چارەسەر بکەین، پێویستە ژیانی فەلەستینییەکان ئاسان بکەین»، بن سەلمان وای وت. لەڕاپۆرتێکدا رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل کە لەزاری دوو بەرپرسی دەسەڵاتی خۆجێی فەلەستینییەکان وەریگرتووە دەڵێت، دەسەڵاتی خۆجێی فەلەستین بەمەرج رازی دەبێت رێککەوتنەکەی نیوان ئسیرائیل و سعودیە بکرێت ئەوەیش ئەوەیە کە ئیسرائیل کردە تاکلایەنەکانی رابگرێت لەکەرتی خۆرئاوا لەبەرامبەردا ئەوانیش دەست لەهەندێک کاری خۆیان هەڵدەگرن دژی ئیسرائیل کە سکاڵاکانیانە لەدادگای نیودەوڵەتی تاوانەکان دژی ئیسرائیل. یەکێک لەسەرچاوەکان ئەوەی بە رۆژنامەکە وتووە کەکردە تاکلایەنەکانی ئیسرائیل خۆی دەبینێتەوە لەبنیادنان و دروستکردنی ناوجەی نیشتەجێبوون و هێرشە سەربازییەکان بۆ سەر شارە فەلەستینییەکان لەگەڵ توندوتیژی دژی فەلەستینییەکان. دیار نییە کە ناتانیاهۆ دەستبەرداری کۆمەڵێک شتی گرنگ و گەورە ببێت لەپێناو رێککەوتنەکەدا. «نازانم ئەگەر ئەوە رووبدات، بەڵام ئەم رێککەوتنە تاقیکارییە بۆ هەموو بەهرەمەندی و زیرەکییەکانی ناتانیاهۆ»، دینیس رۆس وای وت. دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵوێستیان چی دەبێت؟ ناساندنی ئیسرائیل لەلایەن سعودیەوە کەشوێنی دوو پیرۆزترین پێگەی ئیسلامە، دەبێتە پارێزگاری بۆ ئەو وڵاتانەی بەشدارن لە رێککەوتننامەی ئاشتی. بەڵام ناوو پێگەی سعودیە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکەوێتە بەر هێرشی جەماوەری و میدیایی بەوپێیەی رقئەستوری دژی ئیسرائیل لەناوچەکدا قووڵە. مانگی رابردوو دەرکەوت وەزیری دەرەوەی لیبیا چاوی کەوتووە بەهاوتا ئیسرائیلییەکەی کە بووە هۆی سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و لەئەنجامدا وەزیری دەرەوەی لیبیا لەپۆستەکەی دووخرایەوە. ئەم رووداوانەو هاوشان لەگەڵ پاڵپشتی ناوخۆیی لەسعودیە بۆ فەلەستینییەکان بەدڵنیاییەوە لەمێشکی سەرکردەکانی سعودیەدایە. «پێکهێنانی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل پێش ئەوەی تەلئەبیب دەستبەرداری کۆمەڵێک شتی بەرچاو ببێت بەهایەکی وەهای نییە بۆ بەرژەوەندی نیشتمانی و ئەمنی سعودیە»، هیشام ئەلغەنام، ستوونوس لەگۆڤاری ئەلمەجالەی سعودی وای وت.
هاوڵاتی رۆژنامەیەکی بەریتانی رایگەیاند ئێران یارمەتییە سەربازییەکانی بۆ روسیا کەمدەکاتەوە لە جەنگی ئۆکرانیا و ئەو فرۆکە بێ فرۆکەوانانەی ئێران دروست دەکات بەشێک لە پارجەکانی لەو ئەوروپا دەکڕێت. بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی گاردیەنی بەریتانی دەربارەی پڕچەککردنی رووسیا لە لایەن ئێرانەوە، ئێران لە هەوڵی ئەوەدایە خۆی بە دوور بگرێت لە پڕچەککردنی رووسیا لە جەنگی ئۆکراین. گاردیەن بەڵگەیەکی ٤٧ لاپەڕەیی بڵاوکردووەتەوە کە ئۆکرنیا مانگی رابردوو خستییە بەردەم ئەندامانی گرووپی ٧ ئێران و تێیدا هاتووە چیتر ئێران " توانای دابینکردنی پێویستییەکانی رووسیا و زیاتر دابینکردنی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی" لە جەنگی ئۆکرانیادا نییە. بە پێی ئامارەکانی ئۆکرانیا کە لەم راپۆرتەدا هاتووە، تەنها لە سێ مانگی رابردوودا، 600 هێرشی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان بۆ سەر شارەکانی ئۆکراین ئەنجامدراوە. لە سەرەتای جەنگی رووسیا- ئۆکراین ەوە، ئێران بە یەکێک لە دابینکارانی چەکی بەتایبەت و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان، ناوی هاتووە و فشارە نێودەوڵەتییەکان بە تایبەت لەلایەن وڵاتانی رۆژئاواییەوە بۆ سەر تاران زیاتر بووە بەوەی دەست لە یارمەتیدانی رووسیا هەڵبگرێت. سەرەڕای هەموو ئەو بەڵگانەی لە بەردەستتدان و ئۆکرانیا و وڵاتانی رۆژئاوایی دەیخەنەڕوو، ئێران سوورە لەسەر ئەوەی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی بۆ جەنگی ئۆکراین نەگەیاندۆتە دەست رووسیا. حسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران مانگی ئابی رابردوو لە تۆکیۆ پێتەختی یابان وتی :" ئێمە هەرگیز فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانمان بە رووسیا نەفرۆشتووە یان نەمانداوە پێیان بەوەی لە جەنگی ئۆکراین بەکار بهێن". هەروەها وتی :" تاران هەوڵی ئەوەیە لە رێگای وتووێژەوە و بە رێکاری سیاسی کۆتایی بەم جەنگە بهێنرێت". لەم راپۆرتەکەی ئۆکرانیادا هاتووە کە ئێران هێڵی بەرهەمهێنانی چەک و چۆڵی سەربازی گواستۆتەوە بۆ "کارگەیەکی سووری" ، بەڵام لە ئێستادا دەیەوێت لە ناوچەی ئالابۆگا، لە تەتەرستان دەست بکات بە بەرهەمهێنان و دروستکردنی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. رێکەوتی ٥ی تەمووزی ٢٠٢٣ رادیۆ فەردا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە لەسەر هاوکاری سەربازی ئێران و رووسیا و لەو راپۆرتەدا باسی لەوە کرد کە ئیران و رووسیا دەیانەوێت فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی شاهد لە ناوچەی ئالابۆگای تەتەرستان دروست بکەن. ئالابۆگا کەتۆتەوە کۆماری خۆبەڕێوەبەری تەتەرستان لە ١٣٠٠ کیلۆمەتری رۆژهەڵاتی مۆسکۆ و زیاتر لە ٣ هەزار کیلۆمەتر لە تارانەوە دوورەوە لە ٢٠ ساڵ لەوە پێشەوە وەک ناوچەیەکی تایبەتی ئابووری راگەیەندراوە. لە راپۆرتەکەی گاردیەن باس لەوە کراوە، ٥٢ پارچەی کارەبایی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شاهدی ١٣١ و ٥٧ پارچەی شاهدی ١٣٦ بەرهەمی کۆمپانیا ئەورپییەکانە کە کۆماری ئیسلامی بەکاری دەهێنێت. لەم راپۆرتەدا ناوی پێنج کۆمپانیای ئەورووپایی لەوانە کۆمپانیایەکی بەریتانی هاتووە کە لقێکی کۆمپانیاکە لە پۆڵەندایە و ئەو پارچانە بەرهەم دەهێنن و دەگاتە دەست کۆماری ئیسلامی بۆ بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شاهدی ١٣١ و شاهدی ١٣٦ کە لە جەنگی ئۆکراین لە لایەن رووسیاوە بەکار هێنراون.
.jpg)
.jpg)
