سەرۆککوەزیرانی عێراق: هەموو لایەک کار بۆ دابینکردنی ئاسایش دەکەین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

هاوڵاتی ساڵح موسلیم رایگەیاند، رەنگە هەموو لایەک قبوڵی کردبێت کە تورکیا هێرش بکات. سەرنجڕاکێشە کە کەس بەرامبەر بەو هێرشە دژوارانە دەنگی لێوەنایەت. با بڕوانین کە ئەنجامی دیداری ئاستانە چی دەبێت؟ هەربۆیە خۆمان بە هێزەکانی دەرەوە وهەڵوێستی ئەوانەوە نابەستینەوە. بەڵام ئاگادارین. پشت بە هێزی خۆمان و بەڕێکخستنبوونی گەل دەبەستین. ئێمە خۆڕاگری دەکەین، هیچ چارەیەکی دیکەمان نییە. سەبارەت بە هێرشەکانی دەوڵەتی تورکیا بۆ سەر رۆژئاوای کوردستان ساڵح موسلیم هاوسەرۆکی پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە) بۆ ئاژانسی فورات قسەی کرد. موسلیم رایگەیاند، " بە پێکهێنانی حکومەتی شەڕ تورکیا دەستی بە هێرشەکانی کردەوە. لە دوای هەڵبژاردنەکانەوە تائێستا هێرشەکان نەوەستاون. دەستیان بە جێبەجێکردنی پلانی هێرشەکانیان کرد کە لە هەموو روویەکەوە نائەخلاقین و لەگەڵ هیچ یاسایەکدا یەکناگرنەوە و هەموو کەس دەکەنە ئامانج. لێرەدا بە تایبەتی دەیانەوێت خۆبەڕێوەبەرایەتی و کورد کە بزوێنەری سەرەکین لەناو ببەن. دەستیان بە پلانی خۆیان کرد. شتێک بۆ ئێمە کە بگۆڕدرێت نییە. ئێمەش وەک گەل بە دڵنیاییەوە خۆڕاگری دەکەین". موسلیم ئاماژەی بە هەڵوێستی روسیا، ئێران و سوریا بەرامبەر بە هێرشەکانی دەوڵەتی تورک کرد و وتی، "روسیا ئێستا پێویستی بە تورکیا هەیە، بە تایبەتی بە هۆی ئەو گەمارۆیانەی لە ئەنجامی شەڕی ئوکراینا خراوەتە سەر مۆسکۆ. ئەمە ئیتر بابەتێکی نێودەوڵەتیە. چونکە خاڵی لاواز کامە بێت لەوێوە گورزی بەردەکەوێت. پێشبینی ناکەین روسیا شتێک بکات. هەربۆیە بە ئاسانی دەتوانن ملهوڕی بەرامبەر بەئێمە بکەن. چونکە زۆر پەیماننامە لە نێوانیاندا هەیە. بۆیە دەنگ ناکەن. رژێمی سوریاش جگە لە قسەکانی ئێران و روسیا هیچ شتێکی دیکە ناکات. سەرنجڕاکێشە کە کەس بەرامبەر هێرشە دژوارەکانی دەوڵەتی تورک بەرامبەر ناوچەکە دەنگی لێوەنایات. ٩ سەربازی رژێمی سوریا کوژران کەس قسەی نەکرد. رژێمی سوریا پەیامی سەرەخۆشیشی رانەگەیاند. خۆی لە خۆیدا روسیا و ئێرانیش هیچ شتێک ناڵێن." موسلیم باسی لەوەکرد کە بۆ بەردەوامبوونی دیموکراسی تاکە هیوا شۆڕشی رۆژئاوایە و بەم جۆرە بانگەوازی ئاراستەی رای دیموکراتیک کرد: "هێزە دیموکراسیەکان و ئەوانەی کە دەیانەوێت دیموکراسی هەبێت، ئەگەر دەیانەوێت دیموکراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرفراوان بێت، دەبێت پشتیوانیمان لێبکەن. چونکە ئەمە تاکە هیوایە. تورکیا، سوریا، ئێران وەک رژێمی دیکتاتۆر لە دژی ئێمە کار دەکەن. ئێمەش خۆڕاگری دەکەین. بە بڕوای من، مافی ئەوەمان هەیە کە بمانەوێت ئەوان پشتیوانیمان لێبکەن. ئێمە داوای ئەوە دەکەین و ئەوە ئەرکی ئەوانە. ئەگەر ئەمە نەکەن، وابیردەکەینەوە کە ئەرکی مرۆیی خۆیان بەجێناگەیەنن".

هاوڵاتی فیگەن یوکسەکداغ هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە رایگەیاند، پشتگیریکردنی هەدەپە لە کەمال کلچدارئۆغلۆ لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تورکیادا هەڵە بوو. فیگەن یوکسەکداغ هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لە زینداندایە، نوسینێکی بۆ ماڵپەڕی هەواڵی میدڵ ئێست نارد و ئاماژەی بە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی تورکیادا. یوکسەکداغ پشتگیریکردنی پارتەکەی بۆ کلچدارئۆغلۆ وەک هەڵبژاردەیەکی هەڵە لەقەڵەمدا و وتی، "من و هاورێ سیاسەتمەدارەکانم لە زیندان پێمان وابوو کە پێویستە کاندیدی خۆمان هەبێت." یوکسەکداغ راشیگەیاند کە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٣ ئەزمونێکی زۆر گرنگ و چارەنوسساز بوو بۆ هەدەپە و هەدەپە پشتی بە هێزی خۆی نەبەست و بۆیەش پشتگیریکردن لە کلچدارئۆغلۆ ئەنجامێکی خراپی لەگەڵ خۆیدا هێنا. باسی ئەوەشی کرد کە هەوڵیانداوە، بەرێوەبەری هەدەپە رازی بکەن کە کاندیدێکی ژن دیاری بکەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی درەنگ ئامادەکاری کراوە و بڕیارەکان لاواز بوون، هەدەپە ئەنجامی بەدەست نەهێناوە.

بەهۆی خواردنەوەی مەی ژمارەیەک کەس لە شارێکی ئێران ژەهراویی دەبن و رۆژنامەیەکیش ئاشکرای دەکات زیاتر لە 10 ژەهراویبو لە نەخۆشخانە گیانیان لەدەست داوە. رۆژنامەی (شەرق) لە ئێران بڵاوی کردەوە؛ زیاتر لە 100 کەس بە خواردنەوە کحولییەکان لە پارێزگای ئەلبورز ژەهراویبون و رەوانەی نەخۆشخانەکان کراون بەڵام 10 کەسیان لە نەخۆشخانە گیانیان لەدەستداوە. سەرۆکی زانکۆی پزیشکی پارێزگای ئەلبورز رایگەیاندوە؛ لە دوو رۆژی رابردودا 95 کەس بەهۆی خواردنەوە کحولیی ساختەوە رەوانەی نەخۆشخانەکانی شاری کەرەج و پارێزگاکە کراون کە 40 کەسیان چارەسەریی شۆردنەوەی گورچیلە و گەدەیان بۆ کراوە. بە پێی زانیارییەکانی شەرق خواردنەوەی کحولی ساختە لە ناوچەی ئیسلام ئاباد و حەسارەک لە شاری کەرەجی ناوەندی پارێزگای ئەلبورز بوەتە هۆی مەرگی 14 کەس و 88 کەسیش رەوانەی نەخۆشخانە کراون کە دۆخی تەندروستیی ژمارەیەکیان ناجێگیرە. پۆلیسی پارێزگای کەرەج رایگەیاند؛ ئەمڕۆ شەممە چوار کەسی بە تۆمەتی دروستکردنی مەی و خواردنەوەی کحولیی ساختە دەستگیرکردوە. لە ماوەی رابردودا خواردنەوە کحولییە ساختەکان لە ئێران  بوەتە هۆی مەرگی دەیان کەس و هاوکات سزای مەی خورادنەوە بە پێی یاساکانی کۆماری ئیسلامی لێدانی 80 قامچییە و ئەگەر زیاتر لە چەندجار ئەو کارە دوبارە بکرێتەوە سزاکان قورستر دەبن.

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی عێراق رایگەیاند بەفێڕۆدانی گازی هاوەڵ ساڵانە زیانی 4 ملیار بە عێراق دەگەیێنێت و دەڵێت لەگەڕی شەشەمی گرێبەستە نەوتییەکاندا وەبەرهێنان لە ژمارەیەک کێڵگەی گرنگ لە گازدا دەکرێت بەشێوەیەک لە ساڵانی داهاتوودا عێراق دەبێتە فاکتەرێکی گرنگی وزە لە جیهاندا. لە ئاهەنگی 60 ساڵەی دامەزراندنی رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت "ئۆپێک" کە رۆژی هەینی، 16ـی حوەزیرانی 2023 لە بەغدا بەڕێوەچوو، محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لە گوتارێکدا لەبەردەم وەزیرانی وزە و نەوتی ژمارەیەک لە وڵاتانی ئەندامی ئەو رێکخراوە رایگەیاند:نەوت هێشتا سەرچاوەیەكی سەرەكی وزەیە لە جیهاندا و گرنگی خۆی هەیە لە سیاسەتی ئابووری، گەشەپێدان، ژینگە و تایبەتمەندى خۆی بۆ ئەو وڵاتانەى، كە پشتی پێدەبەستن. محەمەد شیاع سودانی ڕاشى گەیاند، فرۆشتنی غازی سروشتی و وەبەرهێنانی وزە بەرپرسیارێتی نوێی بۆ وڵاتانی ئەندامى ئۆپیک زیاد كردووە و لە ئێستادا غاز بووەتە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ زۆرێك لە پیشەسازییەكان، بۆ ئەمەش پێویستە وڵاتانى ئەندامى ڕێکخراوەکە ڕووبەڕووی ئەو ئاڵەنگارییانە ببنەوە، كە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. باسی لەوەش كرد، لە سەرەتای پێكهێنانی حکومەت گرنگیمان بە دۆسێیەی وزە داوە و ساڵانێكی زۆرە عێراق پشتی بە نەوت بەستووە، وەك سەرچاوەیەكی بنەڕەتی بۆ ئابووری وڵات سەیری كردوە وغازی سروشتی پشتگوێ خراوە، ئەمەش وایكردووە چەندین دەرفەتی گەشەپێدان لەدەست بدەین. سودانى دەشڵێت، دەستمان كردووە بە مامەڵەكردن لەگەڵ گەشەپێدانی پیشەسازی نەوت و وەبەرهێنان لەو كەرتانەی پشتگوێخراون و گرێبەستی گرنگمان بۆ وەبەرهێنان لە غازی سروشتی واژۆكردووە، بەم نزیكانە، شەشەم گرێبەست واژۆ دەكرێت، كە ڕێگری لە بەفیڕۆ چوونی غاز دەکات. سودانی لە وتارەكەیدا جەختی كردەوە، لەگەڵ كۆمپانیا گەورەكانی بواری وزەدا هاوكاریمان كردووە، لەوانەش ڕێككەوتنی ئەم دواییەی وڵاتەکەمان لەگەڵ كۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی، بۆ وەبەرهێنانی وزە بە مەبەستى ئەوەی عێراق ببێتە ناوەندێكی كارا لە بازاڕی غاز لە ماوەی چەند ساڵی داهاتوودا.

هاوڵاتی ئێران هیوای لەسەر ئازادكردنی پارەی فرۆشی غازو كارەبا لەعێراق و نەوت بەكۆریای باشوور هەڵچنیوە كەبڕیارە ئەمریكا لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی تایبەتدا بەشێك لەو پارانەی تاران ئازاد بكات. دوای زیاتر لەمانگێك لەهەواڵی ئازادكردنی بڕێك لەپارە بلۆككراوەكانی ئێران دواجار دەركەوەت بڕێكی كەم لەقەرزەكانی غازو كارەبای عێراق رادەستی كۆماری ئیسلامی دەكرێت و دەنگی پارەی ئازادكراوی دیكە نییە. ئەمریكا بۆ ئەوەی عێراق لەوەرزی گەرمادا رووبەڕووی كەمیی كارەبا نەبێتەوە بڕیارێكی لێخۆشبوونی لەسزا نێودەوڵەتییەكان بۆ بەغداد دەركردووە تا قەرزەكانی كارەباو غاز رادەستی تاران بكات و لەبەرامبەردا هاوردەی غاز لەئێرانەوە ئاسایی بكرێت و رەوانەی وێستگە كارەباییەكان بكرێت. زیائـ ناسری، راوێژكاری یاسایی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە بەبڕیاری ئەمریكا لەدوو قۆناغدا جارێك ملیارێك یۆرۆو جارێكی دیكە یەك ملیارو 500 ملیۆن یۆرۆ لەپارە بلۆككراوەكانی ئێران لەعێراق ئازاد كراوەو لەبەرامبەردا بەرهەمهێنانی كارەباو كاركردن لەپڕۆژەكانی بەرهەمهێنانی غاز زیاددەكات. ئێران دوای چوار ساڵ جارێكی دیكە هاوردەی غاز لەوڵاتی توركمانستان دەستپێدەكاتەوەو لەلایەكی دیكەوە فرۆشتنی غاز بەتوركیا كەم دەكات. هاوكات هەناردەی ئەو سووتەمەنییە بۆ وێستگە كارەباییەكانی عێراق كەمدەكاتەوە، ئەوە دەریدەخات رەنگە ئەو وڵاتە تەنها وەك كارتێكی فشاری ئازادكردنی پارە بلۆككراوەكانی لەعێراق ئەو هەنگاوە بنێت لەكاتێكدا لەوەرزی بەهارو هاویندا بەكارهێنانی غاز وەك سوتەمەنیی لەوڵاتەكەی بۆ كەمترین ئاست دادەبەزێت و هیچ بیانویەك نییە بۆ گرتنەوەی ئەو سوتەمەنییە. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایانگەیاندووە؛ قەرزەكانی غازو كارەبای عێراق دەگاتە 11 ملیار دۆلار. هەروەها ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزیش ئەو قەرزانەی بەنزیكەی 18 ملیار دۆلار خەمڵاندووەو لەسەردەمی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووتری ئەو وڵاتە بانگەشەی ئەوە دەكرا كەزیاتر لە 36 ملیار دۆلاری پارەكانی ئێران لەعێراق بلۆككراوە. بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە رەوانەكردن یان گواستنەوەی پارە بۆ سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئێران لەدەرەوە قەدەغە كراوەو پارە بلۆككراوەكانی ئەو وڵاتە بەهۆی سزاكانەوە بەزیاتر لە 120 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. عێراق بەهۆی بەندی شەشی نەتەوەیەكگرتووەكان سەرجەم داهاتەكانی لەیەكەم قۆناغدا رەوانەی بانكێكی ئەمریكا دەكرێت و بەپێی ئەو یاسایەو بەهۆی ئەو سزایانەی لەلایەن ئەمریكاوە دژی كۆماری ئیسلامی سەپێنراوە، عێراق ناتوانێت بەخواستی خۆی پارە یان قەرزەكانی رەوانەی ئێران بكاتەوە بۆیە دەبێت عێراق دوای هەر لێخۆشبوونێكی ئەو سزایانە لەڕێگەی بانكەكانی چەند وڵاتێكی وەك (قەتەر، كوەیت، توركیا، ئیمارات، ئوردن) هەوڵبدات قەرزەكان یان پارە بلۆككراوەكانی ئێران رادەست بكاتەوە.   قەیرانی غاز لەئێران بەپێی ئەو بەڵگە نهێنییانەی كەگروپێكی هاككەر لەپێگەی ئەلیكترۆنی سەرۆكایەتی كۆماری لەئێران دزەیان پێكردوە، نۆژەنكردنەوەی ئامێرەكانی كێڵگەو پاڵاوگەكانی نەوت و غازی وڵاتەكە پێویستی بە 25 بۆ 30 ملیار دۆلار هەیەو هەر بەو هۆیەوە چەند ساڵێكە بەرهەمهێنانی غاز زیادی نەكردووە. لەو بەڵگانەدا دەركەوتووە؛ ناهاوسەنگیی لەبەرهەمهێنان و بەكارهێنانی غازی رۆژانە لەئێران گەیشتووەتە 350 ملیۆن مەترسێجاو ئەگەر تا سێ ساڵی داهاتوو ئاستی بەرهەمهێنانی غاز بەرزنەكرێتەوەو چاكسازیی لەشێوازی بەكارهێنانی ئەو سوتەمەنییەدا نەكرێت، وڵاتەكە ناچارە غاز لەدەرەوە هاوردە بكات. لەكاتێكدایە ئێران خاوەنی 44 ترلیۆن سێجا غازەو بەدووەم وڵات دوای روسیا  ئەژماردەكرێت كەخاوەنی 21%ی یەدەگی غازی جیهانە. غاز سەرچاوەیەكی سەرەكی سوتەمەنی بزوێنەری كارگەو ئۆتۆمبێلەكانە لەئێران و زۆرینەی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتەش بەمەبەستی گەرمكردنەوە لەوەرزی زستاندا سوودی لێوەردەگرن. ئێران لەماوەی رابردوودا هەناردەی نزیكەی 20 ملیۆن مەترسێجای رۆژانەی غازی بۆ دوو وێستگەی كارەبایی بەغدادو بەسڕە كەمكردەوە كە بەوتەی بەرپرسانی عێراق بەرهەمهێنانی كارەبای بەبڕی پێنج هەزار مێگاوات كەمكردووەتەوە. ئەو وڵاتە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا بەبیانوی جیاوازەوە هەناردەی غازی لەچەند قۆناغێك كەمكردووەتەوەو ئەو كەمكردنەوەیەی وەك فشارێك دژی عێراق بۆ رادەستكردنەوەی قەرزەكانی غازو كارەبا بەكارهێناوە. هاوكات بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بەوە كردووە كەعێراق ناچارە بۆ بەرهەمهێنانی 80%ی كارەبای وڵاتەكەی پشت بەغازی ئێران ببەستێت ئەوەش وادەكات رازیی بێت بەدواكارییەكانی تاران.   كارەبا و غازی ئێران تیری ملی عێراق هەناردەكردنی غازی ئێران بۆ عێراق 50 ملیۆن مەترسێجا لەڕۆژێكدایەو سەرەڕای ئەوەش بڕیاربوو پڕۆژەیەكی كارەبایی لەلایەن ئێرانەوە جێبەجێ بكرێت كەبڕی كارەبای بەرهەمهاتووی دەگەیشتە زیاتر لە سێ هەزارو 600 مێگاوات كەچارەنووسی ئەو پڕۆژەیەش دیار نییە. ئێران بەبیانوی جیاواز تائێستا چەند جارێك هەناردەی غازی بۆ كەمتر لە نۆ ملیۆن مەترسێجا كەمكردووەتەوە و ئەوەش مایەی سەرهەڵدانی قەیران بووە بۆ عێراق. لەنوێترین هەنگاویشدا نوێكردنەوەی فرۆشی غازی پەیوەست كردووە بە رادەستكردنەوەی قەرزەكانی، بۆیە دوور نییە هەر جۆرە بەرهەمهێنانی كارەباو هاوردەكردنی غاز لەلایەن تارانەوە وەك كارتێكی فشاری بەهێز دژی عێراق بەكارنەهێنرێت.

هاوڵاتی لە پارێزگای ئامەدی باکوری کوردستان دوو بنەماڵە بەهۆی کێشەی زەوی و زارەوە شەڕیان کرد بەو هۆیەوە ٩ کەس کوژران. میدیاکانی تورکیا و باکوری کوردستان رایانگەیاند، لە ناوچەی بسملی پارێزگای ئامەدی باکوری کوردستان، دوو بنەماڵە لەسەر 200 دۆنم زەوی کشتوکاڵی بووەتە شەڕیان. باسی ئەوەیان کرد کە هەردوولا چەکیان بەکارهێناوە و بەو هۆیەوە ٩ کەس کوژراون و ٣ کەسیش بریندار بوون. بەگوێرەی زانیاریەکان، هێزە ئەمنیەکان دەورەبەری ناوچەکەیان گەمارۆداوە و رێگە نادرێت هیچ کەسێک هاتوچۆ بکات.

هاوڵاتی هەسەدە لە راگەیەندراوێکدا ناسنامەی ٦ شەڕڤانی ئاشکرا کرد کە دوێنێ لە هێرشەکانی سوپای تورکیادا شەهید کراون و ناسنامەی دوو شەڕڤانی دیکە کە شەهید بوون، هێشتا ئاشکرا نەکراون. ناوەندی راگەیاندنی ئەنجومەنی سەربازی منبج کە سەر بە هێزەکانی سوریای دیموکراتییە، راگەیەندراوێکی لەبارەی هێرشەکانی سوپای تورکیا بۆ سەر شاروچکەی منبج و هەرێمی شەهبا بڵاوکردەوە. لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، " ئۆتۆمبێڵێکی شەڕڤانان لە هەرێمی شەهبا لە نزیک کەمپی ئاوارەکان لەلایەن درۆنێکی تورکیاوە بۆردومان کراوە و بەو هۆیەوە سێ شەڕڤان شەهید بوون" ناوەندی راگەیاندنی ئەنجومەنی سەربازی منبج، دەشڵێت، درۆنێکی دیکەی تورکیا ژمارەیەک هاوڵاتی مەدەنی کە لەنێو زەویە کشتوکاڵیەکانیاندا بوون، لە نزیک منبج کردە ئامانج و بەو هۆیەوە دوو منداڵ بریندار بوون. هەروەها باسی ئەوەی کرد کە کاتێک شەڕڤانان هەوڵیانداوە دوو منداڵەکە رزگار بکەن، رووبەرووی هێرشی درۆنەکانی تورکیا بوونەتەوە و بەو هۆیەوە، پێنج شەڕڤانی دیکە شەهید بوون. ناوەندی راگەیاندنی ئەنجومەنی سەربازی منبج، ناسنامەی ٦ شەهیدی بڵاوکردووەتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا ناسنامەی دوو شەهیدەکەی دیکە بڵاونەکراوەتەوە.

کۆمپانیایەکی ئیسرائیل ئاشکرای دەکات قەڵغانێکی تایبەتی بۆ بەرەنگاربونەوەی موشەکی بە خێرایی سەروی دەنگی دروست کردوە و ئاژانسێکی هەواڵیش ئاماژەی بەوە دەکات ئەو هەنگاوە بەهۆی موشەکێکی نوێی ئێرانەوە بوە. کۆمپانیای رافایل تایبەت بە دروستکردنی کەرەستە و ئامێری سەربازیی ئیسرائیل لە بەیاننامەیەکدا ئاشکرای کرد؛ قەڵغانێکی دژە موشەکیی دروست کردوە کە توانای تێکشکاندنی ئەو موشەکانەی هەیە کە بە خێرایی سەروی دەنگ ئاڕاستەی ئامانجەکانیان دەکرێن. ئەو کۆمپانیایە لە بەیاننامەکەیدا رایگەیاندوە؛ ئەمریکا و وەزارەتی بەرگریی وڵاتەکە (پنتاگۆن) لە دروستکردنی ئەو قەڵغانە موشەکییە ئاگادار کراونەتەوە. لە وردەکارییەکانی بەیاننامەکەدا ئاماژە بەوە کراوە؛ قەڵغانەکەی کۆمپانیای رافایل سەر بە حکومەتی ئیسرائیل توانای تێکشکاندنی هەر جۆرە موشەکێکی هەیە کە زیاتر لە پێنج هێندەی دەنگیش خێراتر بێت. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) بڵاوی کردوەتەوە؛ هەنگاوەکەی ئەو کۆمپانیا ئیسرائیلییە کاردانەوە بوە بە تاقیکردنەوەی یەکەم موشەکی سەروی دەنگ لە ئێران کە بانگەشەی ئەوە دەکرێت بە 13 هێندەی خێرایی دەنگ ئامانجەکانی دەپێکێت.

پۆلیسی ئێران رایگەیاند؛ هەزاران حاڵەتی پێشلکردنی یاسای تایبەت بە سەرپۆش لە وڵاتەکە تۆمار کراوە و چەند شوێنێک داخروان و ژمارەیەک کاسبکاریش دەستگیر کراون. سەعید مونەتزیرمەهدی، وتەبێژی پۆلیسی ئێران رایگەیاند؛ لە 15ی مانگی نیسان-ی ئەمساڵەوە تا ئەمڕۆ چوارشەممە زیاتر لە 10 هەزار و 821 حاڵەتی پێشێلکاریی یاسای سەرۆپۆش لە لایەن پۆلیسەوە تۆمار کراوە. بە وتەی ئەو لە چوارچێوەی هەڵمەتی بەرەنگاربونەوەی پابەندنەبون بە سەرپۆشەوە کە نزیکەی دوومانگە لە ئێران دەستی پێکردوە 301 کەس دەستگیر کراون کە ژمارەیەکیان کاسبکار و خاوەن دووکان بون و 133 هەزرا و 147 کەسیش لە رێگەی کورتەنامەوە بۆ جاری دووەم ئاگادارکردنەوەیان پێگەیشتوە. رونی کردوەتەوە هەر لە رێگەی کورتەنامەوە دوو هەزار کەس ئاگادارکراونەتەوە کە دەبێت دەستگیر بکرێن چونکە پۆلیس زیاتر لە دوو جار ئاگادارکردنەوەی بۆ رەوانەکردن و ئەو کەسانە پابەندی یاسای سەرپۆش نەبون. ئاماژەی بەوە کردوە هەر لە ماوەی ئەو دوو مانگەی هەڵمەتەکەی پۆلیسدا چوار هەزار دۆسیەی تایبەت بە یاسای سەرۆپۆش رەوانەی دەزگای دادی ئێران کراوە. پۆلیس لە ئێران ماوەی دوو مانگە بە بڕیاری دەزگای داد هەڵمەتێکی بەفراوانی بۆ دەستگیرکردن و سزادانی ئەو کەسانە لە وڵاتەکە دەست پێکردوە کە پابەندی یاساکانی کۆماری ئیسلامی بۆ سەرپۆش و باڵاپۆش نابن.  

هاوڵاتی هەسەدە رایگەیاند، سەرلەبەیانی ئەمڕۆ بەهۆی بۆردومانی درۆنێکی سوپای تورکیادا، ٤ شەڕڤانیان شەهید بوون. هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و وتی، " سەرلەبەیانی ئەمڕۆ، سوپای تورکیا و چەکدارەکانی گوندی دەندەنیێ منبجیان تۆپباران کردووە و لە بۆردومانەکەدا دوو منداڵ بریندار بوون." هەسەدە باسی ئەوە دەکات کە گروپێک لە شەڕڤانانی ئەنجومەنی سەربازی منبج هەوڵیانداوە، منداڵەکان بگوازنەوە بۆ نەخۆشخانە و رزگاریان بکەن، بەڵام درۆنێکی دەوڵەتی تورکیا هێرشی کردووەتە سەریان. هەسەدە دەڵێت، لە هێرشەکەدا ٤ شەڕڤانیان شەهید بوون و ٢ شەڕڤانیش بریندار بوون. بەگوێرەی راگەیەندراوەکەی هەسەدە، لە گوندی عەرەب حەسەنی منبجیش بەهۆی بۆردومانی درۆنێکی تورکیاوە هاوڵاتیەکی مەدەنی شەهید بووە. ئاژانسی هاوار نیوزیش ئەمڕۆ هەواڵێکی لەبارەی هێرشەکانی دەوڵەتی تورکیاوە لە ماوەی 24 کاتژمێری رابردوو بڵاوکردەوە. بەگوێرەی ئاماری ئاژانسەکە دوێنێ و شەوی رابردوو ٢ شەڕڤان شەهید بوون و ٤ سەربازی سوریا کوژراون و ٨ سەربازیش بریندار بوون.

سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل رایدەگەیەنێت؛ ئەمریکا و ئێران لە رێککەوتن نزیک بونەتە بەڵام تەلئەڤیڤ بابەندی هیچ رێککەوتنێکی نێوان ئەو دوو وڵاتە نابێت. بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل لە کۆبونەوەی لەگەڵ دەستەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی پەرلەمانی وڵاتەکەی رایگەیاند؛ واشنتۆن هەوڵی رێککەوتنێکی بچوک لەگەڵ تاران دەدات و بڕیارە لە چوارچێوەی ئەو رێککەوتنەدا ژمارەیەک هاوڵاتیی ئەمریکی کە لە ئێران زیندانیی کراون ، ئازاد بکرێن. وتویەتی: 90%ی مەترسییە ئەمنییەکانی سەر ئیسرائیل لە لایەن کۆماری ئیسلامی ئێران و چەکدارە هاوپەیمانەکانیەتی لە ناوچەکەدا بۆیە تەلئەڤیڤ پابەندی هیچ رێککەوتنێکی واشنتۆن و تاران نابێت. وتەکانی سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل لە کاتێکدایە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بە دانوستانی ناڕاستەوخۆی ئەمریکا و ئێران کردوە و لە بەرامبەریشدا واشنتۆن رەتی کردوەتەوە هیچ رێککەوتنێک کرابێت. پێشتر رۆژنامەی (جۆرۆسەلیم پۆست)ی چاپی ئیسرائیل بڵاوی کردبوەوە کە ئەمریکا سەرقاڵی رێککەوتنی ژێربەژێرە لەگەڵ کۆماری ئیسلامی پێدەچێت پیتاندنی یۆرانیۆم لە 60% کەمتر بکرێتەوە و ژمارەیەک هاوڵاتیی ئەمریکی-ئێرانی ئازاد بکرێن.

بەهۆی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی نرخی خۆراک و پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیان رێژە هەژاریی لە پایتەختی ئێران بەرز دەبێتەوە. محەمەد باقری، ئەندامی دەستەی ئابوریی لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ هێڵی هەژاریی لە تاران-ی پایتەختی وڵاتەکە گەیشتوەتە 30 ملیۆن تمەن کە دەکاتە نزیکەی (600) دۆلار. بە وتەی باقری هۆکاری بەرزبونەوەی هێڵی هەژاریی لە تاران زۆربونی رێژەی هەڵاوسانی ئابورییە لە دوو ساڵی رابردودا و گرانبونی پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیان و کرێی خانو چینی ناوەڕاستی دانیشتوی تارانی بەرەو هەژاریی بردوە. لە توێژینەوەکاندا دەرکەوتوە هێڵی هەژاریی لە ئێران 21 ملیۆن تمەنە و هەر خێزانێکی سێ بۆ چوار کەسی ئەگەر داهاتی لە 400 دۆلار کەمتر بێت لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین. لە ئێستادا لانیکەمی موچەی کارمەند و کرێکاران لە ئێران بە نزیکەی هەشت ملیۆن تمەن دەستنیشان کراوە کە بە دۆلار دەکاتە نزیکەی 160 دۆلار. بانکی جیهانی لە نوێترین راپۆرتی خۆیدا ئاماژەی بەوە کردوە کە ئێران لە ریزبەندی ئەو 10 وڵاتی جیهانە کە زۆرترین بەرزبونەوەی نرخی خۆراک و هەڵاوسانی ئابوریی تۆمار کردوە.

هاوڵاتی کەجەکە بێچالاکی کۆتایی پێهێنا و رایگەیاند، هەموو کەسێک بینی کە تاوەکو دەسەڵاتی ئاکەپە-مەهەپە نەڕوخێت هیچ بەرەوپێشچوونێک نایاتەئاراوە،بۆیەش زیاتر گوڕ بە تێکۆشان دەدەن. هاوسەرۆکایەتی دەستەی بەرێوەبەری کەجەکە رایگەیاند، قۆناغی راگرتنی چالاکیەکانیان کۆتایی پێهێناوە، کە دوای بومەلەرزەکەی ٦ی شوبات رایانگەیاندبوو و لە ماوەی هەڵبژاردنیشدا درێژیان کردبووە. کەجەکە لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، لەکاتێکدا کە هێشتا کاریگەری زۆری بومەلەرزە لەئارادابوو، تورکیا پێینایە پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. لەم هەڵبژاردنەدا کە هەم گەلی کورد و هەمیش کۆمەڵگای تورکیا بە گرنگی دادەنا، بۆ ئەوە بوار بۆ ئاژاوەگێڕی دەسەڵاتی ئاکەپە-مەهەپە نەرەخسێندرێت و لە هەڵبژاردندا ئەنجامێک لە بەرژەوەندی گەلان و هێزە دیموکراتیکەکاندا بەدەستبهێندرێت، ئێمە هەڵوێستێکی لەو جۆرەمان گرتەبەر کە تا دوای هەڵبژاردن بڕیاری راگرتنی چالاکی درێژبکەینەوە و ئەو بڕیارەشمان بۆ رای گشتی بڵاوکردەوە. بێگومان وەک بزوتنەوەکەمان خوازیاری چارەسەری سیاسیی دیموکراتیکی پرسی کورد و دیموکراتیکبوونی تورکیاین، لەو پێناوەشدا تێدەکۆشین. هەربۆیە ئەم هەڵوێستەمان لە هەمان کاتدا پشتگیرییەک بوو بۆ سیاسەت و پرۆسەی سیاسی. کەجەکە وتیشی، " بە گوێرەی بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و مرۆیی، هەروەها بۆ رێگریی لە ئاژاوەگێڕیی لە کاتی هەڵبژاردندا، بە مەبەستی بەهێزکردنی بواری کایەی سیاسی ئێمە ئەو بڕیارەمان دابوو. بەڵام سەرباری ئەو بڕیارەش زیاتر لە چوار مانگە هێرش و کۆمەڵکوژی لەسەر هێزەکانمان و گەلەکەمان زیاتر بوون و درێژەیان پێدرا، گۆشەگیری لە سەر رێبەرمان زیاتر دژوارکرا. لە سلێمانی بە کوشتنی هاوڕێمان باران ئاڤرێل (حسێن ئاراسان) ئاشکرا بوو کە ئاکەپە-مەهەپە لە دژی بزوتنەوەکەمان و گەلەکەمان دەستی بە شەپۆلێکی نوێی هێرش کردووە. پێویستە کە لە دژی ئەو هێرشانە لە هەموو شوێنێک تێکۆشانی چالاک بەڕێوەببرێت و گورز لە دوژمن بوەشێندرێت. لەبەر هەموو ئەو هۆکارانە، ئێمە رایدەگەیەنین لەمرۆ بەدواوە کۆتایی بە بڕیاری وەستاندنی چالاکی دەدەین."

هاوڵاتی بەهۆی کەوتنە خوارەوەی هێلیکۆپتەرێکەوە، ٢٢ سەربازی ئەمریکی لە رۆژئاوای کوردستان بریندار بوون. فەرماندەیی ناوەندیی سوپای ئەمریکا (سەنتکۆم) لە راگەیەندراوێکدا ئاشکرای کرد کە لە ١١ی ئەم مانگەدا لە رۆژئاوای کوردستان، بەهۆی کەوتنەخوارەوە هێلیکۆپتەرێکیانەوە ٢٢ سەربازی ئەمریکی بریندار بوون. راشیگەیاند، لە ئێستادا سەربازەکان چارەسەر وەردەگرن و ١٠ کەسیان تەندروستییان باشە و نەخۆشخانەیان جێهێشتووە و وتی، لێکۆڵینەوەکان بۆ زانینی هۆکاری کەوتنەخوارەوەی هێلیکۆپتەرەکە بەردەوامە.

رۆژنامەیەکی ئەمریکا ئاشکرای دەکات وڵاتی چین هاوکاریی ئێران دەکات بۆ دروستکردنی فرۆکەی بێفڕۆکەوانی زیاتر بە مەبەستی رەوانەکردنی بۆ روسیا لە جەنگی ئۆکرانیا. رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ)ی ئەمریکا بڵاوی کردەوە؛ لە پارچەکانی فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی ئێران کە لە ئۆکرانیا خراوەتەخوارەوە پارچەی دروستکراوی وڵاتی چین دۆزراوەتەوە . ئاماژەی بەوە کراوە لێکۆڵەرەوانی وڵاتانی رۆژئاوا لە جەنگی ئۆکرانیا لە سەرەتای وەرزی بەهاری ئەمساڵدا بۆیان دەرکەوتوە فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی ئێران کە لە لاین روسیاوە دژی ئۆکرانیا بەکارهێنراوە ئامێرێکی دروستکراوی چین لەو فڕۆکەیەدا بەکارهێنراوە. ئەو لێکۆڵەرەوانە بۆیان دەرکەوتوە ئامێرەکەی چین تەنها سێ مانگ پێش رادەستکردنی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بۆ ئێران دروست کراوە و لە فڕۆکەکەدا بەکارهێنراوە. پێشتر وەزارەتی بەرگریی بەریتانیا لە راپۆرتێکدا ئاشکرای کردبو؛ روسیا بەهۆی کەمبونەوەی فڕۆکە بێفڕۆکەوان هێرشەکانی کەم کردوەتەوە بەڵام لە بەهاری ئەمساڵەوە جارێکی دیکە هێرشەکانی دژی ئۆکرانیا بەرفراوانتر کردوە. بە پێی زانیارییەکانی رۆژنامەی وۆڵستریت جۆرناڵ لە ساڵی 2022 زیاتر لە 500 ملیۆن پارچە و ئامێری تایبەت بە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە وڵاتانی ئیمارات، چین و تورکیا رەوانەی ئێران کراوە.