كەشناسی هەرێم: بارانبارین تا سبەینێش بەردەوام دەبێت

هاوڵاتی هۆشداری لەمەترسییەكانی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەدرێت و شارەزایانی بواری ئابووریش ئەمە بەئاڵنگارییەكی ئابووری دەزانن بەتایبەت كەحكومەت ناتوانێت سوود لەو گەشەسەندنە لەبواری ئابووریدا  ببینێت و بەگەڕی بخات، هاوكات وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت ژمارەی دانیشتوانی عێراق بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ دەگاتە نزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس. بەپێی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان كەئێستا هەیەو لەسەدا ٢.٥ی ساڵانەیە، بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەگاتە ٥٠ ملیۆن كەس، چاوەڕواندەكرێت بەكۆتاییهاتنی ئەمساڵ ژمارەی دانیشتوان بگاتە ٤٢ ملیۆن كەس، هەموو ئەم پێشبینیانەش لەكاتێكدایە كەسەرژمێرییەكی تەواوەتی لەعێراقدا لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ نەكراوە. هەرچەندە پێشووتر لەساڵی ١٩٩٧ سەرژمێرییەك لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراق جگە لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستانی نەگرتووەتەوە بۆیە كاری پێناكرێت و لەئێستادا كار بەو سەرژمێرییە دەكرێت كە لەساڵی ١٩٨٧ لەتەواوی عێراقدا ئەنجامدراوەو دانی پیادا دەنرێت. وەزارەتی پلاندانانی عێراق باس لەوەشدەكات كە لەپێشووتردا بەڵگەنامەیەكی نیشتمانی هەبووە بۆ گەشەسەندنی دانیشتوان كەتیایدا رێڕەوە بنەڕەتییەكانی سیاسەتی گەشەسەندنی تیادا دیاریكراوە كەپێویستە لەماوەی ساڵانی داهاتوودا جێبەجێبكرێت و جەخت لەوەكراوەتەوە كە پێویستە گەشە بەبوارەكانی تەندروستی و فێركردن و نیشتەجێبوون و گەنجان بدرێت بەوپێیەی گەنجان بەشێكی گەورەی كۆمەڵگان، هەروەها گرنگی بەهاوكاریكردنی تووێژەكانی دیكەی بەتەمەنەكان و مناڵان و كەمئەندامان بدرێت، پلانی ئەوەش بۆ رێكخستنی خێزان لەداهاتوودا خراوەتەڕوو بەئامانجی كەمكردنەوەی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان و كەمكردنەوەی هەژاری. لەماوەكانی رابووردوودا هەوڵەكانی حكومەت بۆ هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان بۆ كەمكردنەوەی رێژەی منداڵبوون شكشتی هێناوە، بەبڕوای شارەزایانیش لەكۆمەڵگای عێراقیدا هەوڵێكی وا ئەنجامەكەی شكستدەهێنێت، چونكە هەم لەڕووی ئاینیی و مەزهەبییەوە، هەم لەڕووی تایفەگەری و سیاسییەوە پێكهاتەی كۆمەڵگەی عێراقی ئەوە قبوڵ ناكات. هەربۆیە داوادەكەن وەزارەتی پلاندانان ئەم گرفتانە لەبەرچاوبگرێت و خۆی لەگەڵ ئەو گەشەسەندنەدا بگونجێنێت و پلانی پێویستی هەبێت بۆ هەزمكردنی ئەم زیادبوونانە. وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت:  بەپێی ئامارەكان زیادبوونی دانیشتوانی عێراق لەماوەی ١٠ ساڵی رابووردوودا رێژەیەكی جێگیری هەبووە كەساڵانە ٨٥٠ هەزار بۆ یەک ملیۆن كەس بووە بەڕێژەی لەسەدا ٢.٦ بووە، كەئەمەش بەبەراورد بەڕێژەی زیادبوونی دانیشتوان لەوڵاتانی چواردەوردا زۆرە كەجگە لەمیسر رێژەی گەشەكردن لەسەدا ٢ تێناپەڕێت. شارەزایان بڕوایان وایە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان چەكێكی دوو سەرەیە، دەتوانرێت لەگەشەپێدانی توانای بەرهەمهێنان و جۆراوجۆركردنی لەوڵاتدا سودی لێ ببینرێت ئەگەر بێت و پێشووتر پلانی بۆ دانرابێت، بەڵام ئەگەر هیچ پلانێكی پێشوەختە نەبێت وەك ئەوەی ئێستا هەیە ئەوا زیادبوونی دانیشتوان مایەی نیگەرانییە. لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە هیچ سەرژمێرییەك نەكراوە، بەڵام عەبدولزوهەر هینداوی وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت: بەپێی پێشبینیەكان لەكۆتایی ئەمساڵدا ژمارەی دانیشتوان دەگاتە 42 ملیۆن كەس، كە لەسەدا 50.5 پیاوو لەسەدا 49.5 ژنە. هاوكات بەگوێرەی زانیارییەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق لەساڵی 2020 دا، پارێزگاكانی هەرێم نزیكەی ٥.٥ ملیۆن كەس بووە. پارێزگای بەغداش هەشت ملیۆن و ٥٥٠ هەزار كەس و نەینەوا سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار كەس بووە، بەسرەش زیاتر لە سێ ملیۆن بووە.

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆکی پارتی لیکود، لە پەیوەندیەکی تەلەفونیدا لەگەڵ ئیسحاق هێزرۆگ ڕایگەیاند کە حوکمەتی نوێی ئیسرائیلی بەسەرکەوتوویی پێکهێناوە، بەڵام سویندخواردنی حوکمەتەکەی دواخست بۆ کاتێکی نادیار بەهۆی مشوتومڕ لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لەنێوان پارتەکەی بنیامین ناتەنیاهوو و لایەنە براوەکانی دیکەی هەڵبژاردن لە پێکهێنانی حوکمەتدا. لەکۆتایی رۆژی ٢١ی ئەم مانگەدا، نوسینگەی نەتەنیاهۆ ڕاگەێندراوێکی بڵاوکردەوە کە بنیامین نەتەنیاهۆ لە پەیوەندیەکی تەلەفونیدا بە سەرۆکی ئیسرائیلی ڕاگەیاندووە کە بەخۆشحاڵیەوە حوکمەتی نوێی پێکهێناوە و ئەم ڕاگەێندراوەش لەکاتی تەواوبوونی وادەکەی ئیسحاق هێرزۆگ کە بە بنیامین نەتەنیاهۆی دابوو بۆ پێکهێنانی حوکمەت. حوکمەتی نوێی ئیسرائیل بە هاوبەشی لایەنە هاوپەیمانەکانی بنیامین نەتەنیاهۆ کە ئۆرسۆدۆکسەکان وپارتی ڕاستڕەوی ئیسرائیلە پێکدێت، بەڵام تاوەکوو ئیێستاش لەناو مشتومڕێکی زۆردان لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان. پێکهاتەی حوکمەتەکەی نەتەنیاهوو، ئیتامار بن گڤیری وەک وەزیری ئاسایش دەستنیشانکردووە، کەپێشتر جارێک بە تۆمەتی ڕەگەزپەرستی وپاڵپشتی کردنی گروپێکی تیرۆریستی تۆمەتبارکرابوو، هەروەها کابینەکە هەوڵدەدات بەپێی یاسایەک یەکێک لە سیاستەمەدارە دێرینەکانی ئیسرائیل کە ئاریە دێریە وەک وەزیری حوکمەت دەستنیشان بکات کە پێشتر لە دۆسیەیەکدا بەهۆی تۆمەتی بەرتیل وەرگرتنەوە سزای زیندانی بەسەردا سەپابوو. لەگەڵ ئەوەشدا هەریەک لە پارتە ئۆرسۆدۆکسەکان وپارتی ڕاستڕۆ لە ئیسرائیل داوای فراوانکردنی دەسەڵاتەکانیان کردووە، هەربۆیە مشتومڕێکی زۆر لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان هەیە وبەوهۆیە تەواوی پێکهاتەی حوکمەتەکە بەتەواوی ئاشکرا نەکراوە. هەرچەندە سویندخورادنی کابینە نوێەکە کە بەسەرکردایەتی سەرۆک وەزیرانی نوێی ئیسرائیل پێکهاتووە دواخراوە وهیشتا کاتەکەی دیار نیە، بەڵام نوسینگەی نەتەنیاهوو ڕایگەیاندووە کە بەزووترین کات سوێندخواردنی ئەندامانی کابینەکە ودابەشکردنی دەسەڵاتەکان ڕادەگەێنێت، کە پێشبینی دەکرێت بەهۆی جەژنی هانیکای جولەکەکانەوە دوابخرێت . بنیامین نەتەنیاهوو کە سەرکردایەتی پارتی لیکود دەکات، یەکەم سەرۆکوەزیرانە کە ئەو ماوە زۆرە لەپۆستی سەرۆک وەزیراندا بووبێت، جارێک لە ساڵی ١٩٩٦-١٩٩ و جارێکیش لە ساڵی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠٢١ دا سەرۆک وەیران بوو، ئێستاش دووبارە وەک سەرۆکوەزیرانی نوێی ئیسرائیل لەلایەن ئیسحاق هێرزۆگ ئەرکی پێکهێنانی حوکمەتی نوێی لەدوای هەلبژاردنەکانی یەکی تشرینی دووەم پێسپێردراوە. هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئیسرائیل، لە ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ کە ئەنجامدرا، تێیدا پارتەکەی بنیامین نەتەنیاهوو %٢٤ دەنگەکانی بەدەستهێنا و بووە براوەی هەڵبژاردنەکان، لە ئەنجامدا بەهاوکاری پارتی ئۆرسۆدۆکس وپارتی ئەوپەڕی ڕاستڕەو ٦٤ کورسیان لە کێنست پیکهێنا.

هاوڵاتی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی لەتوركیا نزیك دەبێتەوەو دەسەڵاتی ئەو وڵاتە كە لەهاوپەیمانی كۆماری، پارتی دادو گەشەپیدان (ئاكەپە) و پارتی گەلی كۆماری (مەهەپە) پێكدێت، دەستی بەهەڵمەتێكی دیكەی فشار خستنەسەر ئەندام، بەرپرس و كەسایەتییە دیارەكانی بەرەی ئۆپۆزسیۆن و راپێچكردنیان بۆ دادگاكان كردووە كەدیارترینیان ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵە. حكومەتی ئاكەپە دوای پارتە كوردییەكان و لایەنگرانی فەتحولا گولەن، دەست بۆ بەرپرسانی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) دەبات كە لەلایەن مستەفا كەمال ئەتاتوركی دامەزرێنەری كۆماری توركیایە دامەزرێنراوە. دادگای ئەستەنبوڵ رۆژی ١٤ی كانونی یەكەم بەتۆمەتی سووكایەتیكردن بەسەرۆك و ئەندامانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا، سزای دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژ زیندانی بەسەر ئیمامئۆغلۆدا سەپاند. زۆربەی پارتە سیاسییەكانی توركیاو وڵاتانی زلهێزی جیهان وەك ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپا، دادگاییكردنی ئیمامئۆغلۆیان بەپرسێكی سیاسی و نادادپەروەرانە لەقەڵەمداو داوایان لەحكومەتی ئاكەپە كرد، بەگوێرەی پێوانەكانی دیموكراسی بجووڵێتەوە. پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) بەتایبەتی لە ١٠ ساڵی رابردوودا، قۆناغ بەقۆناغ، بەدەستگیركردن و تۆمەت خستنەپاڵ پارت و كەسایەتییەكانی ئۆپۆزسیۆن هەوڵیداوە، ركابەرەكانی تێكبشكێنێت كەدیارترینیشیان پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)یە.   نزیكەی ١١ هەزار كەس لەبەرپرس و لایەنگری هەدەپە لەزینداندان ئۆپەراسیۆنی فراوانی حكومەتی ئاكەپە لەدژی پارتە كوردییەكان لەساڵی ٢٠١٤ دەستیپێكرد، لەهەڵبژاردنەكانی ٣٠ی ئازاری ٢٠١٤دا، پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە)  توانی ١٠٦ گەورە شارەوانی و شارەوانی شاروچكەكانی باكوری كوردستان بەدەستبهێنێت، بەڵام هەرزوو هاوسەرۆكانی شارەوانییەكانی دەبەپە رووبەڕووی ئۆپراسیۆنێكی فراوانی دەسەڵات بوونەوەو لەئەنجامدا، ٣٣ هاوسەرۆكی شارەوانییەكان لەپۆستەكانیان دوورخرانەوە كەدیارترینیان گولتان كشاناك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ئامەد، ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ماردین و بەكر قایا هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی وان بوو. لەو هەڵمەتەدا گوڵتەن كشاناك و بەكر قایا دەستگیركران و سزای زیندانیان بەسەردا سەپێندرا كە تاوەكو ئێستاش لەزینداندان. دوای تەسفیەكردنی شارەوانییە كوردییەكان حكومەت روویكردە پەرلەمانتارانی هەدەپە. دوای پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥دا، حكومەتی ئاكەپە، هەڵمەتێكی زۆر فراوانی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی ئەو پارتەی دەستپێكرد كە لەكۆتایی ساڵی ٢٠١٦دا گەیشتە لوتكەو تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. لەمانگی ئەیلول تاوەكو كۆتایی ساڵی ٢٠١٦ ئاكەپە هەوڵیدا گورزێكی گەورە لەسیاسەتی كورد لەباكوری كوردستان بوەشێنێت و بۆیەش دەستی بەدەستگیركردنی پەرلەمانتارو بەڕێوەبەرانی هەدەپە كرد. سەرەتا نزیكەی ١٠ پەرلەمانتاری هەدەپەی دەستگیركرد كە سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ هاوسەرۆكانی ئەوكاتەی هەدەپە دووان لەدەستگیركراوەكان بوون. لەگەڵ ئەوەی ژمارەیەك لەپەرلەمانتارەكانی هەدەپە ئازاد كران، بەڵام تاوەكو ئێستاش سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ و چوار پەرلەمانتاری پێشووی هەدەپە بەناوەكانی ئیدریس بالوكەن، لەیلا گیوڤەن، گورسەل یڵدرم، نورسەل ئایدۆغان لەزینداندان و لەگەڵ ئەوەی دادگای باڵای مافەكانی مرۆڤی ئەوروپا سێ جار داوای ئازادكردنیانی كردووە، بەڵام ئازاد نەكراون. لەلایەكی دیكەوە لەهەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكاندا كە لە ٣١ی ئازاری ساڵی ٢٠١٩ بەڕێوەچوو، پارتی دیموكراتی گەلان توانی ٦٥ شارەوانی لەباكوری كوردستان بەدەستبهێنێت. حكومەت جارێكی دیكە سیناریۆكەی ساڵی ٢٠١٤ی دووبارەكردەوە و هەر لەسەرەتادا، حكومەت مۆڵەتی كاركردنی لەشەش سەرۆك شارەوانی هەدەپە وەرگرتەوەو پێنج مانگیشی نەخایاند كەئۆپراسیۆنێكی فراوانی دژی شارەوانییە كوردییەكان بەبیانوی هاوكاریكردنی رۆژئاوای كوردستان دەستپێكرد. لەئۆپراسیۆنەكەدا، ٣٩ هاوسەرۆكی شارەوانییەكانی هەدەپە دەستگیركران و جگە لەشەش هاوسەرۆكی شارەوانی، هەموو هاوسەرۆكی شارەوانییەكانی دیكە لەكارەكانیان دوورخرانەوەو بەڕێوەبەری حكومی بەناوی "قەیوم" لەپۆستەكانیان دانران. تاوەكو ئێستاش حەوت هاوسەرۆكی شارەوانی هەدەپە لەزینداندان و بەتەنیا شەش شارەوانی بەدەست ئەو پارتەوە ماون. جگە لەوەش بەگوێرەی دوایین ئاماری پارتەكە، نزیكەی ١١ هەزار پەرلەمانتار، هاوسەرۆكی شارەوانی، كادرو ئەندامانی هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان كەتاوەكو ئێستاش رۆژ نییە چەند كەسێكیان لێ دەستگیرنەكرێت. ئەو حەوت هاوسەرۆكی شارەوانیەی هەدەپە كەتاوەكو ئێستا لەزینداندان ئەمانەن: عەدنان سەلچوك مزراكلی هاوسەرۆكی گەورەشارەوانی ئامەد، یاشار ئاككوش هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ئیدر، رەمزیە یاشار هاوسەرۆكی شارەوانی ناوچەی گەڤەڕی جۆلەمێرگ، مەلیكە گوكسو و بورهانەدین شاهین هاوسەرۆكانی شارەوانی ناوچەی قەرەیازی ئەرزەڕۆم، حەسەنا سافا هاوسەرۆكی شارەوانی ناوچەی هەلفەلی ئیدر، فەییمە فیلیز بولوتتەكین هاوسەرۆكی ناوچەی سوری ئامەد.   هەوڵی كودەتاو دەستگیركردنی لایەنگرانی فەتحوڵا گولەن یەكێكی دیكە لە رووداوەكانی چەندساڵی رابردوو لەتوركیا، هەوڵی كودەتای ١٥ی تەمموزی ساڵی ٢٠١٥ بوو كەحكومەتی ئاكەپە، رێكخراوی خزمەتی فەتحوڵا گولەنی بەئەنجامدانیی تۆمەتبار كرد. فەتحوڵاچییەكان كەوەك هاوبەشێكی نافەرمی حكومەتی ئاكەپە دەبینران، دوای كودەتاكە رووبەڕووی لێشاوێكی توندی دەستگیركردن، راوەدوونان و ئەشكەنجەیەكی زۆر بوونەوە. ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو رووداوەی وەك یەكلاییكردنەوەی حساباتی نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا و فەتحوڵاگولەن لێكدایەوە كەسەردەمانێك بڕبڕەی پشتی یەكدی بوون. بەگوێرەی دوایین ئاماری وەزارەتی ناوخۆی توركیا، حكومەتی توركیا لێپرسینەوەی لەبارەی ٦١٢ هەزارو ٨٧٠ كەس بەتۆمەتی ئەندامێتی رێكخراوی گولەن كردووە. لەو ژمارەیە ٢٩٢ هەزارو ٧٠٣ كەس دەستگیركران كەدواتر ٩٦ هەزارو ٩٤٥ كەسیان سزادران و ئەوانەی دیكە ئازادكران. لەئێستاشدا بەتەنیا ٢٥ هەزارو ٦٥٥ كەس لەزینداندا ماون و ئەوانەی دیكە سزاكەیان تەواو كردووە. بەگشتی سزای زیندانی هەتا هەتایی بەسەر ٣١٥ ئەفسەری سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ناوخۆ سەپێندرا. هەروەها ٢٥ هەزارو ٤٨ داواكراو تاوەكو ئێستا دەستگیرنەكراون كەزۆربەیان بۆ وڵاتانی ئەوروپاو ناوچەكە هەڵهاتوون. جگە لەوە ٢٠ هەزارو ٧٧ ئەفسەری پلە نزم و پلە بەرزی سوپاو هێزە ئەمنییەكان و پۆلیسی ئاسایی لەكارەكانیان دوورخرانەوە. بەگشتی نزیكەی ملیۆنێك و ٥٠٠ هەزار كەس كە لەدامودەزگا حكومەتی و ناحكومییەكان كاریان دەكرد لەكارەكانیان دوورخرانەوە. ٥٣ رۆژنامە، ٣٧ رادیۆ، ٣٤ كەناڵی تەلەڤزیۆنی، ٢٩ چاپخانە، ٢٠ گۆڤارو شەش ئاژانسی هەواڵ داخران.   رادەستكردنی سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن لەلایەن وڵاتانی ئەوروپاوە رەجەب تەیب ئەردۆغان و حكومەتەكەی جگە لەوەی لەناوخۆی توركیادا، بەتوندی دژی ركابەرەكانی وەستانەوە، هەروەها لەدەرەوەی توركیاش، هەوڵدەدات، پارتە نەیارەكانی توركیاو سەركردە هەڵاتووەكانی بەقۆڵبەستكراوی بگەڕێنێتەوە توركیا. ئەم هەلەشی لەلوتكەی ناتۆ لەمەدرید بۆ رەخسا كەوڵاتانی سویدو فینلەندا داوایان كرد وەك ئەندامی ناتۆ قبوڵ بكرێن. توركیا لەلوتكەی ناتۆدا مافی ڤیتۆی بەكارهێناو لەدژی ئەندامێتی ئەو دوو وڵاتە وەستایەوەو مەرجی دژایەتیكردن و رادەستكردنەوەی ئەندام و بەرپرسانی پارت و رێكخراوەكانی دژی دەوڵەتی خستەڕوو. ئەردۆغان لەئێستادا چەند رێككەوتنێكی لەگەڵ حكومەتەكانی سویدو فینلەندا واژۆ كردووە كە بەهەموو شێوەیەك رێگری لەچالاكییەكانی پەكەكەو فەتحوڵاچییەكان بكرێت و لیستێكیشی رادەستی هەردوو وڵات كردووە كەناوی ژمارەیەك سەركردەو بەرپرسی ئەو دوو پارت و رێكخراوەی تێدایە، بۆ ئەوەی رادەستی توركیا بكرێنەوە. سوید تاوەكو ئێستا تەنیا كەسێكی رادەستی توركیا كردووەتەوە كەكوردێكی خەڵكی دەرسیمە، بەڵام توركیا رایگەیاندووە كەئەو كەسە لەلیستی داواكراوەكاندا نییەو كەسایەتییە كاریگەرەكانیان دەوێت كەتاوەكو ئێستا لسیتەكەیان ئاشكرا نەكردووەو ناوی داواكراوەكان نازانرێت. رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ درێژكردنی تەمەنی دەسەڵاتەكەی لەماوەی ١٠ ساڵی رابردوودا، بەم شێوەیە ركابەرایەتی نەیارانی كردووەو دوایین نێچیریشی ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵە كە بەربژێری (جەهەپە) بوو كە بەگوێرەی دەیان راپرسی ئەگەر ببێتە كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەرۆكی توركیا دەتوانێت شكست بەئەردۆغان بهێنێت. بەگوێرەی قسەكانی كاتی پیری ریپۆرتەری پێشووی یەكێتی ئەوروپا بۆ كاروباری توركیا كە بەژنێكی كاریگەر لەپەیوەندیەكانی نێوان توركیاو یەكێتی ئەوروپا دەناسرێت، ئەردۆغان لە ئیمامئۆغلۆ ترساوەو هەوڵدەدات لەگۆڕەپانی سیاسی وڵات دووری بخاتەوە.

هاوڵاتی کەشناسی عێراق ڕایگەیاند لە ئەمڕۆوە شەپۆلێكی بارانبارینی بەخوڕ روو لە عێراق دەکات . عامر جابری وتەبێژی دەستەی کەشناسی عێراق بە ئاژانسی فەرمی هەواڵی عێراقی راگەیاند، لە ئەمڕۆوە عێراق دەکەوێتە ژێر کاریگەری نزمەپەستانێک و لە دوانیوەڕۆوە کاریگەرییەکەی زیاتر دەبێت و بارانی بەخوڕ دەبارێت بەتایبەتی لەبەشی رۆژهەڵات و ناوەڕاست و باشوری وڵاتدا. وتیشی پێشبیندەکرێت لە پارێزگاکانی دیالە و میسان و واست و بەسرە و موسەنا بەهۆی بارانی بەخوڕەوە لافاو دروستبێت، هەربۆیە پێویستە هاوڵاتییان ئاگاداری خۆیانبن. هاوکات،  بەڕیوەبەری کەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانی رایگەیاند، شەپۆلی ئەمجارەی بارانبارین لە هەرێم لاواز دەبێت و تەنها پێشبینی بارینی نمەباران دەکرێت

هاوڵاتی دەستەى دەستپاکیى عێراق ڕایگەیاند، دوای لێکۆڵینەوە  لە چەند دۆسیەیەکى گەندەڵى لە سنوورى پارێزگاى بەسرە دەرکەوتووە  نزیکەى 11 ملیار دینار بەهەدەر دراوە. ئەمڕۆ پێنجشەممە دەستەی دەستپاکی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاشکرای کرد کە چەند پرۆسەیەکى لێکۆڵینەوەى لە چەند دەزگایەکى پارێزگاى بەسرە ئەنجامداوە کە گەندەڵییان تێدابووە ، و لە ئەنجامدا بۆیان دەرکەوتووە نزیکە 11 ملیار دینار بەهەدەر دراوە هاوکات بەگوێرەی دەستەکە، ئەو پارەیە لە بوارەکانی تەندروستی و خوێندنی باڵا بەهەدەر دراون. دەستەى دەستپاکیى عێراق ڕونیکردەوە،  لە نەخۆشخانەى فێرکاریى بەسرە لەماوەى  چوار ساڵدا  زیانى دوو ملیار و 160 ملیۆن دۆلار بە داهاتی ئەو نەخۆشخانەیە گەیشتووە بەهۆی ئەوەی ئامێرێکى لێزەرى چاو لە ساڵى 2019 کڕدراوە، بەڵام کارینەکردوە بەهۆى ئەوەى بوتڵى تایبەتى غازى بۆ دابین نەکراوە کە پارەکەى 100 هەزار دینار تێپەڕ ناکات. هەروەها بڕى هەشت ملیار و 64 ملیۆن دینار بۆ دروستکردنى نەخۆشخانەى گشتیى بەسرە تەرخان کراوە، بەڵام رێژەى جێبەجێکردنى پڕۆژەکە سفر بووە، سەرەڕاى ئەوەى دراوەتە کۆمپانیایەک بۆ جێبەجێکردنى. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەش خراوەتەڕووکە، "ئامێریکى چاپ لە ساڵى 2005 بۆ زانکۆى بەسرە کڕدراوە، بەڵام تائێستا بەکارنەهێندراوە کە بەهۆیەوە ئامێرەکە تێکچووە کە بەهاکەى 687 ملیۆن دینارە."

سەلاحەدین دەمیرتاش کاردانەوەی بەرامبەر کەمترین موچەی راگەیەندراو لە تورکیا نیشاندا و وتی، "هیچ وڵاتێکی تر نییە کە لەسەدا ٨٠ی فەرمانبەران تێیدا، بە بڕی ٤٥٥ دۆلار لە مانگێکدا سزا بدرێن، ئەوە سەردەمی کۆیلایەتی بوو". سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە کاردانەوەی بەرامبەر کەمترین مووچە نیشاندا کە لەلایەن تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیاوە بە ٨ هەزار و ٥٠٦ لیرە دیاریکرا کە دەگاتە ٤٥٥ دۆلار. دەمیرتاش لە تویتێکدا دەڵێت، هیچ وڵاتێکی تر نییە کە لەسەدا ٨٠ی فەرمانبەران تێیدا، بە بڕی ٤٥٥ دۆلار لە مانگێکدا سزا بدرێن، ئەوە سەردەمی کۆیلایەتی بوو. سەڵاحەدین دەمیرتاش ئاماژە بەوەدا کە تاکە هۆکاری ئەم دۆخە سیستەمی سەرۆکایەتییە و وتی، رێگای گۆڕینی ئەمە خەباتی بەردەوام، رێکخستن و سندوقی دەنگدانە. ئەمڕۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا کەمترین موچەی لە تورکیا بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بە بڕی ٨ هەزار و ٥٠٦ لیرە دیاری کرد کە دەگاتە ٤٥٥ دۆلار. ئەمەش کاردانەوەی توندی ئۆپۆزسیۆن و هاوڵاتیانی بەدوای خۆیدا هێنا. لە تورکیا رێژەی هەڵاوسان بۆ نزیکەی ٨٥٪ زیاد بووە. بەگوێرەی ئامارەکان، کەلوپەل و پێداویستی سەرەتاییەکان  لەسەدا ١٥٠ بۆ ٢٠٠ زیاد بووە و رۆژ بە رۆژ رێژەی هەژاری و بێکاری لە زیادبووندایە و ٢٠ ملیۆن هاوڵاتی تورکیا قەرزاری حکومەتن.

هاوڵاتی  ئیسرائیل سێ هۆكار بۆ لاوازبوونی ناڕەزاییەكانی ئێران دیاریدەكات و هەرچەندە باوەڕی وایە رژێمی ئێران ناچارە هەندێك پاشەكشە بۆ خۆپیشاندەران بكات، بەڵام رووخانی رژێم بەئاستەم دەبینێت،  هاوكات سەرۆكی سی ئای ئەی ئەمریكا دەڵێت: دەسەڵاتی تاران وەڵامی داواكاریی خەڵكی وڵاتەكەی پێنادرێتەوەو ناڕەزایەتییەكانیش بەردەوام دەبێت، دوای كاردانەوە دەرەكییەكانیش لەسەر لەسێدارەدانی دوو گەنج دەسەڵاتدارانی ئێران سزای لەسێدارەدان بەشێوەیەكی كاتی راگیران. نزیكەی 100 رۆژە دوای مەرگی ژینا ئەمینی سەرهەڵدان و ناڕەزایەتییەكان سەرەڕای سێدارەو ئەشكەنجەو مەرگی رۆژانەی گەنجان و لاوان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەردەوامەو دەسەڵاتی وڵاتەكە كەوتووەتە لاوازترین قۆناغی سیاسی و پێگەی نێودەوڵەتییەوە.   نوێترین راپۆرتی ژمارەیەك پسپۆڕی هەواڵگریی و ئەمنی و سەربازیی ئیسرائیل سەبارەت بەناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵاتی ئێران بڵاودەبێتەوەو ئاماژە بەوەكراوە ئەو سەرهەڵدانانەی ئێستا 40 ساڵە هاوشێوەی نەبووەو چیتر دۆخی وڵاتەكە ناگەڕێتەوە پێش مەرگی ژینا ئەمینی بەڵام سێ هۆكاری سەرەكیی بووەتە مایەی مەترسیی لەسەر لاوازبوون و دواكەوتنی رووخانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەئێران لەگەڵ ئەوەشدا هەواڵگریی ئەمریكا پێشبینیی بەردەوامبوونی ناڕەزایەتییەكان دەكات. ئەگەرچی دەسەڵاتی ئێران لە ناوخۆی وڵاتەكەدا بە زەبرو زەنگ و سێدارە هەوڵی كپكردن و سەركوتكردنی ناڕەزایەتییەكان دەدات، بەڵام لەئاستی نێودەوڵەتیدا پێگەی وڵاتەكە بەتەواوەتیی لاوازبووە بەتایبەت دوای بڕیاری دەركردنی نوێنەرایەتییەكەیان لەكۆمیسیۆنی ژنانی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان، دوای ئەو رووداوەش ئەمریكاو بەریتانیا بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا ئامانجی وڵاتەكانیان بۆ سزادانی زیاتری تاران ئاشكراكردووە.   سێدارە دەسەڵاتی ئێران بەرەو هەڵدێر دەبات دەسەڵاتی ئێران دووجار دوو گەنجی دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكانی لەسێدارەدا بەڵام پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان و تەنانەت بڕیاری نەتەوەیەكگرتووەكان بەوشێوەیە پێگەی وڵاتەكەی لەئاستی جیهاندا هەرەس پێبێنێت و لەكۆمیسیۆنی ژنان تەنها هەشت وڵات ئامادەبن بەرگرییەكی لاواز لەو دەسەڵاتە بكەن. دوای لەسێدارەدانی موحسین شكاری لەتاران و مەجیدڕەزا رەهنەورد لەشاری مەشهد، بڕیاربوو لانیكەم 39 كەسی دیكە لەسێدارە بدرێن، بەڵام بەهۆی كاردانەوەی زۆربەی وڵاتان بەتایبەت بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئۆسترالیا، نەمساو ئەمریكاو هۆشداریی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆ لەئێران سزای سێدارەكان بەشێوەیەكی كاتی راگیران. سەرۆكی سی ئای ئەی ئەمریكا دەڵێت: دەسەڵاتی تاران وەڵامی داواكاریی خەڵكی وڵاتەكەی پێنادرێتەوەو ناڕەزایەتییەكانیش بەردەوام دەبێت، ڤەدانت پاتێڵ، جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش  رایگەیاند؛ واشنتۆن بەقوڵی نیگەرانی سەركوت و سێدارەیە لەئێران سەرەڕای ئەوەی توندوتیژییەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەرامبەر خۆپیشاندان و خەڵك ئیدانە دەكات، هەوڵی سزادانی زیاتری تاران دەدات . ئەو وتی وڵاتەكەی نیگەرانە لەسەركوتی ژنان و گەنجانی ناڕازیی ئێران، بۆیە واشنتۆن لەگەل هاوپەیمانەكانی هەنگاو دەنێن بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە نەتوانێت خۆی لەبەرپرسیارێتی رووداوەكانی سێ مانگی رابردوو دەرباز بەكات و دەبێت ناچار بكرێت بە وەڵامدانەوە و بەرپرسیارێتی كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان. هەڵوێستەكەی ئەمریكا لەكاتێكدایە لەسەرەتای دەستپێكی ناڕەزایەتییەكان رۆبەرت مالی، نوێنەری ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران رایگەیاند واشنتۆن پشتیوانیی  لەو خۆپیشاندانانە ناكات كە بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەكرێت و ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری چالاكوانانی مەدەنی و سیاسیی لێكەوتەوەو تەنانەت لەواشنتۆن و نیۆیۆرك خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی دژی ئەو بەرپرسەی ئەمریكا بەڕێوچوو. رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمز دوو مانگ دوای لێدوانی مالی ئاشكرای كرد كەئەمریكا هەڵوێستی دوای مەرگی ژینا ئەمینی و كاردانەوەكانی دژی دەسەڵاتی ئێران گۆڕاوەو تەنانەت لەئێستادا ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی ئەمریكا تاووتوێی بژاردەی سەربازیی لەدژی هەندێك دامەزراوەی ئەتۆمیی دەكات و لەگەڵ ئەوەشدا كۆتایی بەدانوستانە ئەتۆمییەكان هێناوە كەوەك تاكە تروسكایی دەسەڵاتی ئێران بۆ لابردنی سزا ئابورییەكان و سوككردنی باری گرانی وڵاتەكە لەقەڵەمدەدرا. لەلایەكی دیكەوە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بەبۆنەی سێ مانگ تێپەڕینی مەرگی ژینا ئەمینی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان پەیامێكی لەڕێگەی وەزیری دەرەوە بڵاوكردەوەو جەختی لەسزادانی زیاتری دەسەڵاتی ئێران لەلایەن لەندەنەوە كرد، ئەویش بەهۆی سەركوت و سێدارەی خۆپیشاندەرانەوە. بەریتانیا رایگەیاند لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی  و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان 300 سزای بەسەر دەسەڵاتی ئێراندا سەپاندووەو ئەگەر توندتویژی و پێشێلكارییەكان بەردەوام بێت سزای زیاتر بەسەر تاراندا دەسەپێنێت. جەیمز كلێڤێرلی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا رایگەیاند: لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی  و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان، 300 سزای بەسەر دەسەڵاتی ئێران و 40 بەرپرسی ئەو وڵاتەدا سەپاندووەو ئەگەر سێدراەو توندتویژی و پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ بەردەوام بێت ئەوا سزای زیاتر بەسەر تاراندا دەسەپێنێت. بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی و ئەمنیی و سەربازیی ئیسرائیل هۆكاری ئەگەری شكستەكانی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی سێ مانگی رابردووی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانیان تاووتوێ كردووەو بەپێی راپۆرتێكیش ئەو ناڕەزایەتییانە لە 40 ساڵی رابردوودا هاوشێوەی نەبووەو دۆخی كۆماری ئیسلامی ئێران بەهیچ شێوەیەك ناگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش مەرگی ژینا ئەمینی. بەرپرسێكی باڵای ئیسرائیل بەپێگەی (ئەلمۆنیتەر)ی راگەیاندووە دۆخی ئێستای ئێران زۆر جیاوازە بەراورد بەپێنج ساڵی رابردوو، ئەوەی ئێستا روودەدات زۆر قووڵ و كاریگەرەو پاشەكشێی نییەو دۆخەكە ناگەڕێتەوە دواوە. ژەنەڕاڵ عەفرایم سنێ، یاریدەدەری وەزیری بەرگریی پێشووی ئیسرائیل وتوویەتی: ئەوەی ئێستا لەئێران بەدیدەكرێت تەنها سەرهەڵدانێكی ناوچەیی و ئاسایی نییە، بەڵكو لەقووڵایی و بەردەوامیدایەو دۆخەكە گشتگیرو بەرفراوانەو وەرچەرخان و گۆڕانكاریی بەرچاو دروستدەكات. پێچەوانەی ئەو بەرپرسە زۆربەی بەرپرسانی ئیسرائیل بڕوایان وایە وەرچەرخان و گۆڕانكاریی خێرا لەئێران روونادات و ناڕەزایەتییەكان بەچەند هۆكارێك ئەگەری سەركەوتنیان لەوڵاتەكە لاوازە. بەپرسێكی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) كە ناوی بڵاونەكراوەتەوە بە ئەلمۆنیتەری راگەیاندووە؛ رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران تائێستا كۆمەڵێك ئامرازی بۆ بەرگریی و مانەوەی خۆی و سەركوتی لەبەردەستدا ماوە كە سوودی لێوەرنەگرتووەو دژی خۆپیشاندەران بەكاری نەهێناوە، بۆیە پێشبینی رووخانی ئەو رژێمە ئاستەمە، بەڵام ناتوانرێت حاشا لەگۆڕانكارییەكان بكرێت و دەسەڵاتی وڵاتەكە ناچارە هەندێك پاشەكشە بۆ خۆپیشاندەران و گەنجانی ناڕازیی بكات. ئەو بەرپرسەی مۆساد وتوویەتی: لەلایەك پێشبینیكردنی بەدیلی كۆماری ئیسلامی ئێران قورسەو لەلایەكیش گومانی تێدا نییە كەئەو وڵاتە بەرەو گۆڕانكاریی ریشەیی هەنگاو دەنێت. بەبڕوای ئەو نەوتنەوەی سرودی نیشتیمانیی ئێران لەدەستپێكی یەكەم یاریی هەڵبژاردەی ئەو وڵاتە لەمۆندیالی 2022ی قەتەر ئاماژەیەكی زۆر واتاداربووە بۆ ئەوەی چ گۆڕانكارییەك لەوڵاتەكە روویداوەو دۆخێكی نوێ هاتووەتەوە ئاراوە. ئەو بەرپرسەی ئیسرائیل ئاماژەی بەوە كردووە ئەگەر تەنانەت رژێمی ئێران یاسای سەرپۆشی زۆرەملێ هەڵوەشێنێتەوە كەهۆكاری سەرەكی مەرگی ژینا ئەمینی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی وڵاتەكە بووە ناڕەزایەتییەكان كۆتایی نایەت و بەردەوام دەبن ئەگەرچی رەنگە بۆ ماوەیەك ناڕەزایەتییەكان دامركاندنەوەو خاوبوونەوە بەخۆیانەوە ببینن، بەڵام دانیشتوانی ئێران دیواری ترس و تۆقاندنی دەسەڵاتدارانیان تێكشكاندوەو خەڵك بەشێویەكی بەرفراوان داوای مافەكان و ئازادییەكانیان دەكەن، بۆیە هەرگیز گەڕانەوە بۆ دۆخی رابردوو پێشبینیی ناكرێت. بەپێی وتەی ئەو بەرپرسەی مۆساد هەڵوێستی بەدریە خامنەیی تاقانە خوشكی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ بێبەریبوونی لەبراكەی رۆڵی بەرچاوی هەبووە لەئاشكرابوونی دەسەڵاتی خۆسەپێنانەی ئێستای دەسەڵاتدارانی ئێران و لەسەرووی هەمووشیانەوە رێبەری كۆمارەكە، بۆیە ئەوەش ناڕەزایەتییەكانی قووڵتر كردووەتەوە. شارەزایان و بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی مۆساد لەڕاپۆرتێكدا لەسەر ناڕەزایەتییەكان و تواناكانی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە ئەو سەرهەڵدانانەی كەزیاتر لەسێ مانگە بەردەوامە نەبوونی سێ هۆكار مەترسیی لەسەر ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتییانەو ئەگەری شكستهێنانی دروستكردووە كەیەكێكیان نەبوونی سەركردایەتییكردنی ناڕەزایەتییەكانەو دووەمیان نەبوونی پشتیوانیی ماددی و سێیەمیان نەبوونی پشتیوانیی بەهێزی ئەو ناڕەزایەتییانەیە لەلایەن مامۆستایانی ئاینیی ناڕازی لەدەسەڵاتی وڵاتەكە. پسپۆڕانی مۆساد پێیان وایە لەئێستادا ئەو ناڕەزایەتییانە بەهۆی نەبوونی سەركردەو رێبەرەوە ئەگەری لاوازبوونی زۆرە لەكاتێكدا روحەڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی توانی لەوڵاتی فەڕەنساوە تا رووخانی دەسەڵاتی پاشایەتیی لەساڵی 1979 سەركردایەتیی راپەڕینی رابردووی ئێران بكات. ئەو بەرپرس و پسپۆڕانەی مۆساد جەختیان لەوە كردووەتەوە كە لەئێستاشدا ئۆپۆزسیۆنی تاراوگە دەتوانن هەمان رۆڵی خومەینی بۆ سەركردایەتیی ناڕەزایەتییەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ببینن بۆ ئەوەی نەبوونی سەركردایەتیی ناڕەزایەتییەكان گورزی قورس لەڕاپەڕینی بەرفراوانی وڵاتەكە نەدات و ئەو كەموكوڕییە گەورەیە هیواكان بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناو نەبات. دووەم هۆكاری مەترسیی لەسەر ناڕەزایەتییەكان نەبوونی پشتیوانیی ماددیەو لەئێستاشدا پێناچێت هیچ پشتیوانییەكی ماددی و دارایی بۆ ئەو خۆپیشاندان و گەنجانە هەبێت كە بوێرانە لەسەر شەقامن لەكاتێكدا زیاتر لەحەوت ساڵە وڵاتەكە قەیرانی قووڵی دارایی هەیەو بەپێی دوایین راپۆرتی نێودەوڵەتیش لەكۆی 85 ملیۆن دانیشتوی وڵاتەكە 60 ملیۆن كەسیان لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و توانای بژێوی بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیوە. بەرپرسانی هەواڵگریی ئسرائیل پێیان وایە سێیەم هۆكاری لاوازی یان ئەگەری شكستی ناڕەزایەتییەكان نەبوونی پشتیوانیی مامۆستایان و زانایانی شیعەیە لەناڕەزایەتییەكان و ئەوەش بۆ هۆكارێكی هەستیارە بەتایبەت كەكۆمەڵگەی ئێرانی بەدیندارو باوەڕدا لەقەڵەمدەدرێت، بەبڕوای ئەوان زۆرینەی شیعەی كۆمەڵگەی ئێران هەڵوێستی ئەو زانا ئاینییانەی شیعە بەهەند وەردەگرن كەدژی بەرپرسانی ئێستای وڵاتەكە بێت، بەڵام تا ئێستا زانایانی ئاینیی شیعە هەڵوێستێكی ئەوتۆیان بۆ پشتیوانیی لەناڕەزایەتییەكان دەرنەبڕیوە. لەو خاڵەدا كەدەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل ئاماژەی بە رۆڵی زانایانی ئاینیی شیعە كردووە لە رۆژهەڵاتی كوردستان پێچەوانەیەو زۆرینەی مامۆستایانی ئاینیی ئەو بەشە لەكوردستان بەبەیاننامەو دەربڕینەكانیان لەمزگەوتەكانەوە ئیدانەی دەسەڵاتی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێرانیان كردووەو تەنانەت لەزۆربەی بەیاننامەكاندا جەخت لەو خاڵە كراوەتەوە كە دەسەڵاتی ئێستای وڵاتەكە ئاكارو رەفتاری پێچەوانەی رەوشت و بەرنامەی ئیسلام و موسوڵمانان و رەفتارەكانی كۆماری ئیسلامی بووەتە مایەی زیانگەیاندن بەئیسلام و موسوڵمانان. لەكۆتایی راپۆرتی مۆساد سەرەڕای ئەوەی پێشبینیی كراوە كەئەگەری هەیە رووداوە لەناكاوەكان ببێتە مایەی سەرسوڕمان یان رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران، بەڵام پێناچێت بەو كەموكوڕیانەی ئێستا لەناڕەزایەتییەكاندا بەدیدەكرێت بەخێرایی ئەنجامی گەورەی لێبكەوێتەوە، بەڵكو ئەوەی یەكلایی بووەتەوە دۆخی ئێران چیتر بۆ سەردەمی پێش مەرگی ژینا ناگەڕێتەوەو لە رووی نێودەوڵەتیشەوە پێگەی تاران بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو لاواز بووە. ئەمریكا گەشبینە بەناڕەزایەتییەكان ویلیام بێرنز، سەرۆكی دەزگای ناوەندی هەواڵگریی ئەمریكا (سی ئای ئەی)  لەنوێترین لێدوانی خۆیدا رایگەیاند؛ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران ناتوانێت وەڵامدەرەوەی داواكاریی گەنجانی وڵاتەكە بێت و ناڕەزایەتییەكانیش سەرەڕای هەموو زەبرو زەنگەكان دژی دەسەڵات بەردەوام دەبێت، چونكە بەبڕوای ئەو تێپەڕاندنی سێ مانگ ناڕەزایەتیی ئاماژەی ئازایەتی و بوێریی گەنجان و خەڵكی ناڕازیی وڵاتەكەیە. بەبڕوای  بێرنز ناڕەزایەتییەكانی ئێستا جیاواز لەساڵانی رابردووی ئێران سەرجەم  گەلان و چین و تووێژە جیاوازەكانی سەرتاسەری جوگرافیای وڵاتەكەی گرتووەتەوە كە بووەتە هۆی بەرفراوانبوون و بەهێزبوونی ناڕەزایەتییەكان و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ناتوانێت وەڵامی خواستی ئەو خەڵك و چین و تووێژە جیاوازانە بداتەوە. ناڕەزایەتیی و ئەشكەنجە بەردەوامە تائێستا زیاتر لە 12 گەنجی رۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكان لەناوەندە هەواڵگری و ئەمنییەكان و زیندان گیانیان لەدەستداوەو بەپێی دوایین ئامار لەماوەی 95 رۆژی ناڕەزایەتییەكان لانیكەم 133 كەس لەو بەشەی كوردستان كوژراون و زیاتر لەشەش هەزار كەسیش دەستگیركراون كە 15 كەسیان سزای سێدارە دەیانگرێتەوەو پێنج كەسیان جێبەجێكردنی سزاكەیان نزیكە. هاوكات ناوەندی مافەكانی مرۆڤی ئێران بڵاویكردووەتەوە لەماوەی زیاتر لە سێ مانگی ناڕەزایەتییەكان ناوی 502 كوژراو تۆماركراوە، كە 69 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووەو ژمارەی دەستگیركراوانیش گەیشتووەتە 18 هەزارو 452 كەس.  

هاوڵاتی یەکێتی ئەوروپا بری ٤ملیۆن یۆرۆ وەک هاوکاری مرۆی دەداتە عێراق  وڕایگەیاند  ئەو بڕە پارەیە یارمەتیدەر دەبێت بۆ پاڵپشتیکردنی 4,000 خێزانی ئاوارە و هەزار خێزانی دیکەش کە ئەندامێکی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، یان چیدی توانای دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانیان نییە. ئەمڕۆ چوارشەممە 21ی کانوونی یەکەمی 2022، کۆمیسیۆنی یەکێتیی ئەوروپا لە راگەیێندراوێکدا گوتی، "ناسەقامگیریی سیاسی، گۆڕانی کەشوهەوا و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک بەهۆی وشکەساڵی و هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆکراینا بوونەتە هۆی ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی عێراق دەستیان بە پێداویستییە بنەڕەتییەکانیان نەگات." دەشڵێت،" ئەو پارەیە بۆیارمەتی چینی هەژار سەرفدەکرێت  بەتایبەتی ئەوانەی ئاوارەن و نیشتەجێی دەرەوەی کەمپەکانن  بۆ ئەوەی پێداویستییە سەرەتاییەکانیان دابین بکەن" جانێز لێنارچیچ، کۆمیسیاری یەكێتیی ئەوروپا بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەکان ڕایگەیاند، "تا بێت ژمارەی ئەو کەسانە بەرزدەبنەوە کە کاریگەرن بە نەبونی ئاسایشی خۆراک لە عێراق بە تایبەت ئاوارەکان وخەڵکی هەژار لەو ناوچانە هاوکات یەکێتی ئەوروپا خۆی بە  بەرپرسیاردەزانێت لە یارمەتیدانی ئەم چینە هەربۆیە بڕی 4 ملیۆن یۆرۆی زیادەمان تەرخانکرد بۆ یارمەتیدانی ئەو خەڵکەی عێراق کە پێویستییان پێیەتی بۆ تێپەڕاندنی ئەم کاتە سەختە." لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەش ڕونکراوەتەوە کە ئەو بڕە پارەیە یارمەتیدەر دەبێت بۆ پاڵپشتیکردنی 4,000 خێزانی ئاوارە کە مانگانە بڕە پارەیەکیان بەسەردا دابەش دەکرێت. جگە لەوەش، هەزار خێزانی دیکەش کە ئەندامێکی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، یان چیدی توانای دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانیان نییە، لە هاوکاریی کاش سوودمەند دەبن. جێگەی باسە،لە ساڵی 2014ەوە، یەکێتی ئەوروپا 530.5 ملیۆن یۆرۆی یارمەتی مرۆیی تەرخان کردووە بۆ یارمەتیدانی خەڵکی عێراق  

توێژەرێکی زانکۆی کۆڵۆمبیای ئەمریکا رایگەیاند، دوای هەموارکردنەوەی لیستی سزاکان، پەیوەندییەکانی تورکیا و روسیا کەوتوەتە ژێر وردبینی سزاکانی ئەمریکاوە. دەیڤید فیلیپس توێژەری زانکۆی کۆڵۆمبیای ئەمریکا لە لێدوانێکدا بۆ ئاژانسی نورس پرێسی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا رایگەیاند، بۆ ئەمریکا روون بووەتەوە کە تورکیا بە ئەنقەست بەشێک نەبووە لەو سزا نێودەوڵەتیانەی بەسەر روسیادا سەپێندراوە، جگە لەوەش بووەتە دەرچەیەک بۆ ئەوەی روسیا بتوانێت خۆی لە سزاکان بدزێتەوە. ئەو توێژەرە ئەمریکییە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو بابەتە کاریگەری لەسەر پەیوەندی تورکیا و روسیا سەبارەت بە سوریاش دەبێت، هەروەها رێگری لە نزیکبوونەوەی ئەنقەرە لە دیمەشق دەکات، چونکە ناتوانێت هیچ شتێکی پێشکەش بکات. فیلیپس وتی: رژێمی ئەسەد لەلایەن ئەمریکاوە سزا دراوە و ئەمریکا بە هیچ شێوەیەک نزیکبوونەوەی دیمەشق و ئەنقەرە قبوڵ ناکات و ئەوەش لێکەوتەی دەبێت و تورکیا لەم نێوەندەدا باجێکی قورس دەکات. دەشڵێت، تورکیا وەک داردەستێکی روسیای لێهاتووە و بەندەرێکی سەرەکیە کە کەشتیەکانی چین لە پوتین نزیک دەکاتەوە، بۆیەش بانگەشەی تورکیا کە گوایە، رۆڵی نێوەندگیری لە نێوان روسیا و رۆژئاوا دەکات، چیتر کەس فریو نادات." بەگوێرەی هەموارە تازەکەی یاسای سزاکانی ئەمریکا، رێگە بە هیچ کۆمپانیا و وڵاتێک نادرێت کە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بکن کە سزایان بەسەردا سەپێندراوە و تا ئەو رادەیەی کە خۆدزینەوەی لە سزاکان قبوڵ ناکرێت.

هاوڵاتی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق، ئەلینا رۆمەناوسکی رایگەیاند، جەنگی دژبە رێکخراوی تیرۆریستی داعش کۆتایی نەهاتووە و وڵاتەکەی پابەندە بە شکستپێهێنانی یەکجاری رێكخراوه‌ تیرۆریستییه‌كه‌. ئەلینا رۆمەناوسکی لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر نووسیوویەتی: "سەرەخۆشی لە کەسوکاری ئەو پۆلیسانە دەکەین کە لە پێناو بەرگریکردن لە نیشتمانیان گیانیان لەدەستدا، هیوای زوو چاکبوونەوە بۆ برینداران دەخوازین". رۆمەناوسکی جەختی لە پابەندبوونی وڵاتەکەی بۆ شکستپێهێنانی یەکجاریی رێکخراوی تیرۆریستی داعش کردووەتەوە و رایگەیاندووە: "جەنگی دژبە رێکخراوی تیرۆریستی داعش کۆتایی نەهاتووە، ئەمریکا پابەندە بە شکستی یەکجاریی رێکخراوەکە".

روسیا لە نەتەوەیەکگرتوەکان ناڕەزایەتیی خۆی لە هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر باکور و رۆژهەڵاتی سوریا دەربڕی و ئەو هێرشانەی بە مەترسیی بۆ ژیانی خەڵکی مەدەنی لەقەڵەم دا. ڤاسیلی نێبنزیا، نوێنەری هەمیشەیی روسیا لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەو رێکخراوەیە نیگەرانیی وڵاتەکەی لە هێرشەکانی تورکیا بۆسەر باکوری سوریا و رۆژئاوای کوردستان دەربڕی. نێبنزیا ئاماژەی بەوە کردوە هێرشە سەربازییەکانی لە سنوری حەلەب و رەققە و حەسەکە بوەتە مەترسیی لەسەر سەربازانی روسیا و دانیشتوانی ناوچەکە و ئەوەش سەرەڕای ئەو زیانە مادییانەیە کە بەهۆی وێرانکارییەکان رویداوە. لە 20 مانگی رابردودا سوپای تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی بەرفراوانی ئاسمانیی بە ناوی چنگ شمشێر بۆ سەر ناوچەکانی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا دەست پێکرد و ژمارەیەکی زۆری خەڵکی مەدەنی بەهۆی هێرشەکانی ئەو وڵاتەوە بونە قوربانیی و ئەو ئۆپەراسیۆنەش کاردانەوەی نێودەوڵەتیی لێکەوتەوە.

لە چوارچێوەی دۆسیەی لێپرسینەوە لە ئەندامانی کۆنگرەی کۆمەڵگەی دیموکراتی (کەجەدە)، داواکاری کۆماری پارێزگای ئامەدی باکوری کوردستان، داوای کرد سزای ١٥ ساڵ زیندانی بەسەر نەوروز ئویسال پارێزەری عەبدوڵلا ئۆجالان رێبەری پەکەکەدا بسەپێندرێت. ئەمڕۆ، پرۆسەی دادگاییکردنی نەورۆز ئویسال پارێزەری ئۆجالان لە دەیەمین دادگای سزا قورسەکانی ئامەد بەڕێوەچوو. ئویساڵ بەشداری لە دانیشتنەکەدا نەکرد و پارێزەرانی ئامادە بوون. بەگوێرەی زانیاریەکانی ئاژانسی میزۆپۆتامیا، داواکاری کۆماری ئامەد لە دانیشتنی دادگادا بانگەشەی ئەوەی کردووە کە لە کاتی قۆناغی قەدەغەی هاتوچۆ، لە ناوچەی جزیری سەر بە پارێزگای شڕنەخ، کە ئەو کاتە شەڕی ناوخۆ هەبوو، نەورۆز ئویسال گروپی واتسئاپی داناوە و لەگەڵ ئەندامانی کەجەدە کاری بۆ ئەو کەسانە کردووە کە لەدژی دەوڵەت شەڕیان دەکرد. داواکاری کۆماری وتیشی، نەوروز ئویسال بەشداری لە چالاکیەکانی کەجەدەدا کردووە (تورکیا کەجەدە وەک رێکخراوێکی سەر بە پەکەکە دەبینێت) و پێویستە بە تاوانی 'ئەندامێتی پەکەکە' لە حەوت ساڵ و شەش مانگەوە تاوەکو ١٥ ساڵ، سزای زیندانی بەسەردا بسەپێندرێت. دواتر پارێزەرانی نەوروز ئۆیسال داوایان کرد، کاتیان پێبدرێت تاوەکو وڵام بدەنەوە، بەڵام داواکەیان رەتکرایەوە و دانیشتنی دادگا بۆ ١٥ی ئازاری ساڵی داهاتوو دواخرا.

ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ لەبارەی کاندیدی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تورکیا رایگەیاند، کاندیدەکەیان کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی گشتی پارتەکەیە. ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ کە ١٤ی ئەم مانگە، دادگای ئەستەنبوڵ، بە تۆمەتی سووکایەتیکردن بە بەرپرسانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی تورکیا، سزای دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژ زیندای بەسەردا سەپاند، کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانی ئەنجامدا. ئیمامئۆغڵو باسی لە کاندیدبوونی کەمال کلچدارئۆغڵو سەرۆکی پارتەکەی کرد و وتی، " من ئەندامی جەهەپەم. بەڕێز کەمال کلچدارئۆغڵو، سەرۆکی هەموو ئەندامانی جەهەپەیە و کاندیدی هەموو خانەوادەیەکی جەهەپەیە." 'پشتگیری لە قسەکانی دەمیرتاش دەکەم' لەبارەی تویتێکی سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی زیندانیکراوی پێشووی هەدەپە کە وتبووی، 'پێویستە ئۆپۆزسیۆن دەست لە مشتومڕەکانی بۆ کاندیدکردنی کەسێک بهێنێت، لەبەرئەوەی لە ئامانجەکە کە بردنەوەیە لە هەڵبژاردن، دووریان دەخاتەوە'، ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ وتی، قسەکانی دەمیرتاش راستن و پشتگیری لە قسەکانی دەکەم. دەشڵێت، هیوادارم دەمیرتاش بە زووترین کات ئازاد بکرێت و بگەڕێتەوە نێو خانەوادەکەی. ئەم هەڵبژاردنە، هەڵبژاردنێک نییە کە بە تەنیا لەپێناویدا تێبکۆشین. ئەم هەڵبژاردنە بۆ هەموو گەلەکەمان و بۆ ٨٥ ملیۆن هاوڵاتی دەبێت. چەند رۆژ لەمەوبەر، میدیاکانی سەر بە دەسەڵاتی تورکیا، باسی ئەوەیان کرد کە لەسەر پرسی کاندیدی هاوبەشی سەرۆککۆماری کێشە لەنێوان پارتە سیاسیەکانی ئۆپۆزسیۆندا هەیە و لەنێو جەهەپەشدا، کێشە کەوتووەتە نێوان ئیمامئۆغلۆ و کلچدارئۆغلۆ، بەڵام بەرپرسان و ئەندامانی جەهەپە ئەو هەواڵانە بە ناڕاست و بانگەشە لەقەڵەمدەدەن.

سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە، سەرنجی بۆ گفتوگۆکانی سەبارەت بە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری تورکیا راکێشا و وتی، "ئێستا پێویستە کۆتایی بەو گفتوگۆ خراپانە بهێنرێت و مشتومڕکردنی ئۆپۆزسیۆن لەسەر کاندیدی سەرۆکایەتی بە واتای لادانە لە ئامانجەکە." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە کە لە زیندانی ئەدرنەدایە، سەبارەت بە هەڵبژاردن و مشتومڕەکانی دیاریکردنی کاندیدی سەرۆک کۆماری لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە پەیامێکی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا بڵاوکردەوە و وتی، “هەموو ئەکتەرێکی سیاسی کە بە دڵ و گیان باوەڕی بە دیموکراسی هەیە، پێویستە بەرپرسیارێتی بنیاتنانەوەی دەوڵەت لە ئەستۆ بگرێت. نابێت هیچ کەسێک هەوڵی دوورخستنەوەی کەسێکی دیکە بدات." ئاماژەی بەوەشکرد. " ئێمە بەرەو هەڵبژاردن هەنگاو دەنێین. پێویستە ئامانجی هەموومان ئەوە بێت کە ئەم وڵاتە رادەستی خاوەنە راستەقینەکەی بکەین کە ئەویش خەڵکە. مشتومڕکردنی ئۆپۆزسیۆن لەسەر کاندیدی سەرۆکایەتی بە واتای لادان لە ئامانج دێت." دەمیرتاش دەڵێت، "هەموو ئەو لایەن و سەرکردە سیاسیانەی باوەڕیان بە دیموکراسی هەیە، بەشێکی سروشتی ئەم پرۆسەیەن. ئێستا پێویستە کۆتایی بەو باسە خراپانە بهێنرێت. ئێستا کاتی کۆبوونەوە و جێبەجێکردنی پرەنسیپەکانە. بەم شێوازە هەمووان سەردەکەون و ٨٥ ملیۆن هاوڵاتی تورکیا قازانج دەکەن. لە کاتێکدا کە نزیکەی شەش مانگ بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی تورکیا ماوە، لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن کە هاوپەیمانێتییەکیان بە ناوی هاوپەیمانی گەل پێک هێناوە، تاوەکو ئێستا لەسەر کاندیدکردنی کەسێک بۆ پۆستی سەرۆککۆماری رێکنەکەوتوون. کەمال کلچدارئۆغلۆ ١٩ی ئەم مانگە رایگەیاند، ئەگەر لایەنەکانی دیکەی ئۆپۆزسیۆن قبوڵی بکەن، خۆی بۆ پۆستی سەرۆککۆماری تورکیا کاندید دەکات. بەڵام، بەرپرسانی پارتی باش بە سەرۆکایەتی مەڕال ئاکشەنەر کە دووەم پارتی نێو هاوپەیمانی گەلە لە رووی جەماوەر و رێژەی دەنگەوە، چەندین جار رایانگەیاندووە، پێیان وایە، کلچدارئۆغلۆ ناتوانێت لە بەرامبەر ئەردۆغان سەرکەتوو بێت و کاندیدکردنیی ریسکێکی گەورەیە.

لە نوێترین راپرسیدا دەرکەوتوە ئەگەر هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری لە تورکیا بچێتە گەڕی دوەمەوە، کاندیدی ئۆپۆزسیۆن سەرکەوتن بەدەست دەهێنێت و ئەردۆغان روبەڕوی شکست بێتەوە. کۆمپانیای ( پی ئار) تایبەت بە توێژینەوە و راپرسیی لە تورکیا ئەنجامەکانی دوایین راپرسیی کۆمپانیاکەی لە 25 پارێزگای وڵاتەکە بڵاو کردوەتەوە کە سێ هەزار کەس تێیدا بەشداربون. بە پێی راپرسییەکە ئەگەر لە قۆناغی یەکەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی تورکیا یەکێک لە کاندیدەکان نەتوانن دەنگی پێویست بهێنن، لە گەڕی دوەمی هەڵبژاردنەکاندا کاندیدی هاوپەیمانیی ئۆپۆزسیۆن 47.5٪ بەدەست دەهێنێت و لە بەرامبەردا کاندیدی هاوپەیمانی دەسەڵات بە بەدەستهێنانی 41.3٪ی روبەڕوی شکست دەبێتەوە. بڵاوبونەوەی ئەو راپرسییە لە کاتێکدایە هاوپەیمانیی (جمهور) کە لە نێوان پارتی داد و گەشە ئاکەپە و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست مەهەپە-دایە و ئەو هاوپەیمانییە رەجەب تەیب ئەردۆغانیان وەک کاندیدی خۆیان راگەیاندوە بەڵام تا ئێستا هاوپەیمانیی ئۆپۆزسیۆن (میللەت) کاندیدی هاوبەشی خۆی ئاشکرا نەکردوە.