هاوڵاتی راوێژکاری باڵای ئەڵمانیا ئیدانەی هەڵسوکەوتی هێزە ئەمنییەکانی ئێران دەکات بەرامبەر خۆپیشاندەران و رایدەگەیەنێت: سزای زیاتر چاوەڕوانی دەسەڵاتدارانی تاران دەکات. ئۆلاف شۆڵز، راوێژکاری باڵای ئەڵمانیا لە پەیامێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر بڵاوی کردەوە؛ وڵاتەکەی و ئەندامانی یەکێتی ئەوروپا سەرقاڵی تاوتوێکردنی سەپاندنی سزای نوێن بەسەر دەسەڵاتدارانی ئێران. شۆڵز هەڵسوکەوتی هێزە ئەمنییەکانی ئێرانی بە نەگونجاو و توندوتیژانە ناوهێناوە ئیدانەی ئەو توندوتیژیانەی کردوە کە بەرامبەر بە خۆپیشاندەران لە وڵاتەکە بەکاردەهێنرێت. ئەوە لە کاتێکدا نیوەڕۆی رۆژی دوشەممە ناسر کەنعانی، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا داوای لە ئەڵمانیا و یەکێتی ئەوروپا کردبو کە لەژێر کاریگەریی ئەمریکا هەوڵی سزادانی تاران نەدەن. کەنعانی وتیشی؛ سزادانی سوپای پاسداران کە دامەزراوەیەکی فەرمیی ئێرانە لە لایەن ئەوروپاوە نایاساییە. پێشتر وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا و وتەبێژی حکومەتی ئەو وڵاتە رایانگەیاندبو؛ بەرلین لەگەڵ هاوپەیمانەکانی لە یەکێتی ئەوروپا تاوتوێی ئەوە دەکەن کە سوپای پاسدارانی ئێران بخەنە لیستی تیرۆری یەکێتی ئەوروپا.
هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی عێراق یەک هەفتە دەداتە وەزیرەکانی عێراق بۆ ئاشکرا کردنی سەروەتوسامانەکانیان. ئەمڕۆ دووشەممە ئەمیندارێتیى گشتیی ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق لە راگەیێندراوێکدا ڕایگەیاند محەممەد شیاع سوودانى لە یەکەم کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا ماوەى یەک هەفتەى داوەتە وەزیرانى کابینەى حکومەتەکەى بۆ ئەوەى فۆرمى ئاشکراکردنى سامانەکانیان پڕبکەنەوە و رادەستى دەستەى دەستپاکیى عێراقى بکەن. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەشی خستۆتە ڕوودەستپێکی وادەی پڕکردنەوەی فۆڕمەکە یەک هەفتەیە کە لە یەکەم کۆبوونەوەى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق بە سەرۆکایەتیى محەممەد شیاع سوودانى لە ٢٨ تشرینی یەکەمى 2022، ئەنجامدرا و هەر لەو کۆبوونەوەیەدا ئەو فەرمانە بۆ وەزیرەکان دەرکراوە بۆ پڕکردنەوەى فۆرمى ئاشکراکردنى سەروەت و سامانیان و وادەکە دەستی پێکردووە. جێگەی باسە دەستەى دەستپاکیى عێراق ساڵانە فۆرمى ئاشکراکردنى سامان بۆ بەرپرسانى باڵاى عێراق دەنێرێت بۆئەوەى پڕیبکەنەوە، ئەوەش وەک هەنگاوێک بۆ رێگریکردن لە دەوڵەمەندبوونى نائاسایی.
ڕۆژی شەممە لەدوای هێرشی هێزە حکومەتییەکان بۆ سەر گوندی "وش تەپە"ی سەر بە شاری بۆکان و قوتابخانەی ئەو گوندە، لانی کەم ١٦ هاووڵاتی ئەو گوندەو لە ناویاندا کچێکی تەمەن ١٢ ساڵیان ڕفاندووە. ناسنامەی ئەو ١٦ کەسە ڕفێندراوە لەلایەن هێزە ئەمنییەکان بۆ هەنگاو ئاشکرا بووە بەم شێوەیەی خوارەوەیە: هێمن ئەمین نەژاد، هێمن لوتفوڵڵاهی، هیوا لوتفوڵڵاهی، ئەرسەلان عەزیزی، هانیە عەزیزی (١٢ ساڵ و کچی ئەرسەلان)، محەممەد ئەسەدی، شۆڕش ڕەحیمزادە، مستەفا ڕەحیمزادە، یادگار عەلیزادە، فەرهاد ئابدار، شاهین سلێمانی، ئەردەڵان ڕەحیمزادە، ئەرسەلان ڕەحیمزادە، سەیوان ڕەحیمزادە، زانیار عەلیزادە و زانیار حەمزەڕەش. بە وتەی سەرچاوەکانی هەنگاو، هەر یەک لە محەممەد ئەسەدی، شۆڕش ڕەحیمزادە و موستەفا ڕەحیمزادە لە کاتی دەستبەسەرکرانیان لەلایەن هێزەکانی سوپای پاسدارانەوە تەقەیان لێکراوە و بریندار کراون. هەتا کاتی داڕشتنی ئەم هەواڵە، هیچ زانیارییەک لەسەر چارەنووسی ئەم ١٦ هاووڵاتییە لەبەردەستدا نییە و بەدواداچوونەکانی بنەماڵەکانیان بێ ئەنجام ماوەتەوە. شیاوی ئاماژە پێدانە، کە ژمارەی دەستبەسەرکراوان لە ١٦ کەس زیاترە، بەڵام هەتا ئێستا هەنگاو توانیویەتی ناسنامەی ١٦ کەسیان ئاشکرا بکات.
هاوڵاتی ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه، راگه‌یاند كه‌سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌روه‌ت وسامانی خۆی ئاشكرا كردووه له‌دوایی وه‌رگرتنی پۆسته‌كه‌ی و متمانه‌وه‌رگرتنی كابینه‌كه‌ی. فه‌رمانگه‌ی پارێزی له‌ده‌ستپاكی له‌راگه‌یندراوێكدا رایگه‌یاند" ده‌سته‌كه فۆرمی ئاشكراكردنی سه‌روه‌ت وسامانی تایبه‌ت به‌سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران محه‌مه‌د شیاع سودانی به‌ده‌ست گه‌یشتووه، كه‌یه‌كه‌م به‌رپرسه له‌م كابینه‌یه سه‌روه‌ت وسامانی خۆی ئاشكرا ده‌كات له‌دوای وه‌رگرتنی متمانه له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه‌وه. جێگای ئاماژه‌پێكردنه سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران محه‌مه‌د شیاع سودانی وه‌زیره‌كانی كابینه‌ی حكومه‌ته نوێیه‌كه راسپاردووه بۆ ئه‌وه‌ی سه‌روه‌ت وسامانی خۆیان ئاشكرا بكه‌ن له‌به‌رامبه‌ر ده‌سته‌ی دستپاكی له‌ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته‌دا له‌رێكه‌وتنی وه‌رگرتنی پۆسته‌كانیان. هه‌روه‌ها مادده‌ی (16/ یه‌ك/ ج) له‌یاسایی ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی ژماره (30ی ساڵی 2011)ی هه‌مواركراو، هه‌ر یه‌ك له( سه‌رۆك و جێگره‌كانی سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران و وه‌زیره‌كان و ئه‌وانه‌ی هه‌مان پله‌یان هه‌یه) و پله‌به‌رزه‌كانی دیكه‌ی ناچار ده‌كات سه‌روه‌ت وسامانی خۆیان ئاشكرا بكه‌ن.
هاوڵاتی بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕوانگەی سووریا بۆ مافەکانی مرۆڤ چەند کاروانێکی سەربازیی تورکیا ناوچەکانی باکووری ئیدلیبیان بەرەو ناوچە سنوورییەکانی تورکیا بەجێهێشت. ڕوانگەی سووریا بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاوی کردەوە کە ژمارەیەکی بەرچاو لە هێزەکانی تورکیا بە کەرەستەی سەربازییەوە لە باکووری ئیدلیب لە سووریاوە بەرەو ناوچە سنوورییەکانی تورکیا بەڕێکەوتوون. ئەم ناوەندە ڕاشیگەیاندووە ڕۆژی ڕابردوو کاروانێکی سەربازیی تورکیا کە لە 10 زرێپۆش و 7 تانک و چەند بارهەڵگر کە سەربازەکانیان جێبەجێ دەکرد لە باکووری حەلەب کشانەوە. ئەم ناوەندە کە چاودێریی پرسەکانی سووریا دەکات هەروەها وتی کە تورکیا لە ڕۆژی 26ی تەشرینی یەکەمیشدا ژمارەیەک زۆر لە هێزەکانی خۆی لە باکووری حەلەب کشاندەوە.
هاوڵاتی لەكاتێكدا هێشتا كێشمەكێشی سیاسی و ململانێی حزبە سیاسییەكان لەعێراقدا كۆتایی نەهاتووە، كەچی عێراق لەبوارێكی دیكەی ئابووریدا پلەیەكی پێشكەوتوو بەدەستدەهێنێت و دەبێتە پلەی یەكەم لەناو وڵاتانی عەرەبی و دووهەمین لەئاستی جیهانیدا لەپێشبینییەكانی گەشەی ئابووری بۆ ئەمساڵ، ئەمەش بەپێی دوایین راپۆرتی سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی كە لەم مانگەدا دەرچووە. سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی بڕوای وایە گەشەی ئابووری لەعێراق گەیشتووەتە لەسەدا 9.3، ئەویش بەهۆی زۆربوونی خواستی جیهانی لەسەر نەوت و غازی سرووشتی، كەعێراق لەدوای سعودیەوە لەڕێكخراوی ئۆپیك بەپلەی دووەم دێت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی نەوتی خاوو بەرهەمی رۆژانەی نەوتەكەی زیاتر لە ٤.٦ ملیۆن بەرمیلە. مەزهەر محەممەد راوێژكاری دارایی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی کاربەڕێکەر بڕوای وایە ئابووری عێراق دوو خولی سەرەكی بڕیوە كەكاری كردووەتەسەر گەشەی ئابووری، یەكەمیان خولێكی سلبی بووە، ئەویش لەساڵی ٢٠٢٠ كەگەشەی ئابووری لەسەدا -١١ بووە، دواتر چووەتە ناو خولێكی ئیجابییەوە كەئێستایەو رێژەكەی لەسەدا ٩.٤. مەزهەر محەممەد بڕواشی وایە گەشەی ئابووری هەر بەتەنیا بەهۆی نەوتەوە نییە، بەڵكو لەبواری گواستنەوەو ئابووری ژمارەیی و نیشتەجێكردن و گەشەكردن و پەرەپێدان و ئاوەدانكردنەوە بەتایبەت لەناوچە ئازادكراوەكان و پشتگیری بانكی ناوەندی بۆ بابەتی قەرزپێدانی بۆ درووستكردنی شوێنی نیشتەجێبوون و بونیادنان و قەرزدان بەگەنجان و پرۆژەكانی بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی كەڕێژەكەی گەیشتووەتە ١٥ ملیار دۆلار، هۆكاری بەدەستهێنانی ئەو گەشە ئابوورییەن كەسندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی ئاماژەی پێكردووە. بەبڕوای چاودێرانی ئابووریش زیادبوونی نرخی نەوت و ئاستی هەناردەكردن و سفركردنەوەی قەرزەكانی كوەیت و داشكاندنی نرخی دینار لەبەرامبەر دۆلار، وەهایكردووە دەیان ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەستەبەرببێت. ئاماژەدان بەم ژمارەو ئامارانە لەكاتێكدایە بەشێك لەئابووریناسان پێیانوایە ئەم گەشەی ئابوورییە راستەقینە نیەو بۆ وڵاتێكی وەك عێراق كە پەیوەستە بەبەرزی نرخی نەوتەوە، لەهەرچی كاتێكدا نرخی نەوت داببەزێت گەشەی ئابووری رادەوەستێت، بەپێچەوانەوەشە راستە، چونكە لەڕاستیدا سێ جۆر گەشەی ئابووری هەیە یەكەمیان گەشەیەكی خۆكردە ئەمەش وەك ئەوەی لەوڵاتە پیشەسازییەكاندا هەیە، گەشەی پلان بۆداڕێژراو كەدەوڵەت پلانی بۆ دادەرێژێت ئەمەش وەك وڵاتە ئیشتراكییەكان، گەشەی نەوتیش، وەك ئەمەی عێراق، هەر بۆیە ئەوەی هەیە گوایە گەشەی ئابووری رێژەی لەسەدا نۆ-ی را-ستەقینە نیە. گۆفاری گۆلوبال فاینێنس (Global Finance) ئەمریكیش بڕوای وایە ئەو ژمارانەی باس لەگەشەی ئابووری بۆ ساڵێك دەكەن لەوانەیە فریودەربێت، بەتایبەت لەو وڵاتانەی كەپشت بەنەوت دەبەستن، زۆرێك لەئابووری ئەو وڵاتانە زۆرجار بەخێراییەكی زۆر گەشە دەكەن، كەچی لەكاتی دابەزینی نرخی نەوت لەپڕ زۆر بەخێرایی و دراماتیكی دێنە خوارەوە. بڵاوبوونەوەی ئەم ئامارانەی سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی لەكاتێدایە لەماوەكانی رابووردودا گەوەرترین هەواڵی دزی پارەكانی دەستەی باجی عێراق بڵاووبووەوە كە بڕەكەی زیاتر لەدوو ملیارو نیو دۆلارە، هاوكات ئەم گەشە ئابوورییە كە باسی لێوەدەكرێت لەژیانی واقیعی خەڵكدا رەنگی نەداوەتەوەو رێژەی هەژاری لەعێراقدا زیاتر لەسەدا ٢٠و رێژەی بێكاری زیاتر لەسەدا ٣٠یە.
هاوڵاتی زیاتر لە چوارهەزار پاسپۆرتی دیپلۆماسی دراوە بە بەرپرسان کە دەتوانن بێ فیزا پێی سەردانی ژمارەیەک وڵات بکەن مەجید ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتیی کاروباری پاسپۆرت لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق، بە میدیاکانی راگەیاندووە، "لە رێکەوتی یەکی تشرینی یەکەمی ساڵی 2021 تا یەکی تشرینی یەکەمی ساڵی 2022، چوار هەزار و 200 پاسپۆرتی دیپلۆسیمان دەرکردووە." پاسپۆرتی دیپلۆماسی بە سەرۆککۆمار، سەرۆکوەزیران و ئەنجوومەنی وەزیرانی بەغدا و هەولێر، ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، پەرلەمانتارانی کوردستان، سەرۆکی ئەنجوومەنی باڵای دادوەری و سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەدرێت. هەڵگرانی ئەو پاسپۆرتە دەتوانن بە بێ وەرگرتنی ڤیزە سەردانی وڵاتانی کوێت، تورکیا، ئێران، سوریا، ئوردن، تونس، کوالالامپور، ئازەربایجان، چین، ڤەنزوێلا، سربیا و ڤێتنام بکەن. ئەوەشی خستەڕوو، پاسپۆرتی خزمەتگوزاری دەدرێتە ئەفسەرەکانی سوپای عێراق و خاوەن پلەی عەقید لە هێزەکانی ناوخۆ و بەرزتر. باسی لەوەشکرد، بەرێوبەرایەتییەکانی پاسپۆرت مانگانە ١٠٠ بۆ ١٢٠ هەزار پاسپۆرتی ئاسایی بۆ هاوڵاتیان دروست دەکەن، ئەمەش لە کاتێکدا لە مانگی تەمموزی رابردوو زیاتر لە ١٨٣ هەزار پاسپۆرت لە بەرێوەبەرایەتییەکانی پاسپۆرت دروستکراوە. مەجید ئەحمەد وتیشی "پاسپۆرتی عێراقی لە ریزبەندی ١٠٩ی باشترین پاسپۆرتەکانی جیهانە و رێگە بە هەڵگرانی دەدات گەشت بۆ ٢٩ وڵات بکەن بەبێ مۆری ڤیزا."
.jpg)
هاوڵاتی فیدراسۆنی باڵای سەرتاسەری پەنابەران لە عێراق و هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند لەم ساڵدا نزیکەی ٣٨ هەزار هاوڵاتی لە هەرێمی كوردستانەوە کۆچیان کردووە. ئامانج عەبدوڵا، بەرپرسی فیدراسۆنی باڵای سەرتاسەری پەنابەران لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند، لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ١ی تشرینی یەكەم، نزیكەی ٧٥ هەزار هاوڵاتی عێراقی كۆچیان كردووە بۆ وڵاتانی دەرەوە، كە نزیكەی ٣٨ هەزار هاوڵاتییان لە هەرێمی كوردستانەوە هاتوون. لە ئێستادا بەتایبەت لەناو چینی گەنجاندا کۆچکردن بەرەو ئەوروپا بە رێژەیەکی زۆر لە زیاد بوندایە بە ڕێگە جۆراو جۆرەکان ئەویش بەهۆی بوونی قەیرانی سیاسی و ئابوری و ئەمنی و بێكاری لە عێراقدا و هەرێمی كوردستاندایە.
هاوڵاتی به‌پێی ڕاگه‌یه‌ندراوێکی کۆمپانیای سۆمۆ لە مانگی رابردوودا عێراق نزیکەی ٩٩ ملیۆن بەرمیل نەوتی ھەناردەکردووە و داھاتەکەشی نزیکەی نۆ ملیار دۆلار بووە. کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) سەربە وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە مانگی ئەیلولی رابردوودا ٩٨ ملیۆن و ٧٦٥ ھەزار و ١٥٣ بەرمیل نەوتیان ھەناردەی بازاڕەکانی جیھان کردووە و ھەر بەرمیلێکیش بە ٨٩.٥٦٠ دۆلار فرۆشراوە و کۆی داھاتی نەوتیش لەو مانگەدا ھەشت ملیار و ٨٤٥ ملیۆن و ٤١١ ھەزار دۆلار بووە. ئاماژەی بەوەشکردووە، لە مانگی ئەیلولی رابردوودا ٩٦ ملیۆن و ٤٤٥ ھەزار و ٤٢١ بەرمیل نەوتی خاو لە کێڵگەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق ھەناردەکراوە و لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوکیشەوە دوو ملیۆن و ١٦٩ ھەزار و ١٨٠ بەرمیل نەوت لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە ھەناردەی بازاڕەکانی جیھان کراوە.
هاوڵاتی لەدوایین ئامارەكاندا دەركەوتووە 65 ملیۆن كەس لەكۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و دەسەڵاتی ئەو وڵاتەش پێداگریی لەوەدەكات بەبێ هەڵوەشانەوەی سزا نێودەوڵەتییەكان دەتوانێت خەڵك لەقەیران و هەڵاوسانی ئابوریی رزگار بكات، وەكو وەڵامێكیش بۆ لێدوانێكی وەزیری دەرەوەی ئێران كە باسی لەوەكردبوو ئەمریكا زۆر پەلەیەتی بۆ كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەوڵی رازیكردنی تاران دەدات، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: كاری سەرەكیی ئێستای وڵاتەكەی پشتیوانییە لەخەڵك و خۆپیشاندەرانی ئێران كەدژی دەسەڵاتەكەیان و لەپێناو مافەكانیان تێدەكۆشن و ئامانجی واشنتۆن چالاك كردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نیە. زیاتر لە 42 ساڵە سزای نێودەوڵەتیی لەسەر ئێران هەیەو ئەو سزایانەش لەدوای ساڵی 2018 بەكشانەوەی ئەمریكا لەڕێككەوتنی ئەتۆمیی زۆر زیاتری كردووەو كەڵەكەبوونی قەیرانە ئابوریی و سیاسییەكان دانیشتوانی وڵاتەكەی خستووەتە بەردەم دوو بژاردەی ناڕەزایەتی و برسێتی. مانگێك زیاترە شەقام و كۆڵانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ئارامیی بەخۆیەوە نەبینیوەو حكومەتیش دەیەوێت بەبەڵێنی زیادكردنی موچەو گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی كەف و كوڵی ئەو خۆپیشاندانانە دامركێنێتەوە، بەڵام كورد وتەنی لەهەموو كاتێك زیاتر هەست بەوە دەكرێت كەدەسەڵاتی ئێران دەستی لەبنی هەمانە دەرچووەو چیتر خەڵكی ناڕازیی بەبەڵێنی موچەو رێككەوتنی ئەتۆمیی رازیی نابێت، چونكە تینوی ئازادییە. دەسەڵات دۆخی خراپی ئابوریی بۆ ناشاردرێتەوە ئیحسان خاندوزی، وەزیری دارایی و ئابوریی ئێران دوو هەفتە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان دانی بەوەدانا كەدانیشتوانی وڵاتەكەی لە 10 ساڵی رابردوو كەمترین پشكیان لەداهاتی گشتیی هەبووە و لەو ماوەیەشدا بەردەوام بەش و پشكیان زۆر زیاتر دابەزیوە. لەدوایین ئامارەكانی ناوەندی ئاماری كۆماری ئیسلامی ئێران كە لەسەر پاشەكەوتی دارایی لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە بڵاویكردووەتەوە، دانیشتوانی یەزد بەپاشەكەوتی 44 ملیۆن تمەن لەساڵێكدا كەدەكاتە نزیكەی هەزارو 300 دۆلار بەبەراورد بەئاستی شوێنەكانی دیكە زیاترین پاشكەوتیان بووە. بەپێی ئەو ئامارانە، خەڵكی پارێزگاكانی سنەو كرماشان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و سیستان و بەلوچستان لەباشوری رۆژهەڵاتی ئێران كەمترین پاشەكەوتیان بەراورد بەسەرجەم شوێنەكانی دیكەی هەبووە كە دەكاتە ساڵانە پێنج ملیۆن تمەن كە بەدۆلار دەبێتە (147) دۆلار، بەزمانێكی دیكە توانای پاشەكەوتی دانیشتوانی ئەو سێ پارێزگایە لەساڵێكدا تەنها ئەو بڕە دۆلارە دەستنیشانكراوەیە كە رەنگە 25 كیلۆ گۆشتی لەساڵێكدا پێ بكڕدرێت. ئەوەی مایەی سەرنجە زیاترین خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لەو ناوچانەش روودەدات كە بەپێی ئامارەكانی حكومەتیش ئاستی پاشەكەوتی ماددی و دارایی تێیاندا زۆر كەمەو دەكرێت بوترێت ئاستی هەوڵدان بۆ ئازادیی و ناڕەزایەتیی لەو ناوچانە زیاترە كە لەهەموان زیاتر گیرۆدەی هەژاریی و پەیداكردنی نانن. ئێران و سوریا خەونی هاوبەش لەئامارە نێودەوڵەتییەكاندا دەركەوتووە هەر هاووڵاتییەكی سوریا پێویستە موچە یان داهاتی 88 ساڵی خۆی كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەو وڵاتەدا كە نزیكەی 12 ساڵە جەنگە، خانوویەك بكڕێت كە رەنگە خۆی نەتوانێت تێیدا بحەوێتەوەو دەبێت بەمیرات جێیبهێڵێت. ئێرانیش لەكۆی 113 وڵاتی جیهان لە رووی كڕینی خانووەوە دەكەوێتە ریزبەندی 96، واتە یەكێك لەو وڵاتانەی لە رووی ئاسانكاریی بۆ كڕینی خانوو دەكەوێتە ریزبەندیی دوایین وڵاتانی سەر گۆی زەوی و هاوكات دەكەوێتە ریزبەندی 10 وڵاتی یەكەمەوە كە بەراورد بەداهاتی تاك زیاترین نرخی زەوی و خانووی تێدا تۆماركراوە، بەگشتی لەبەراوردەكاندا دەركەوتووە داهاتی زۆربەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێویستی بەپاشكەوتی زیاتر لە 60 ساڵ هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت خانوویەك یان شوقەیەكی 90 مەتریی بكڕێت. بەپێی ستانداردە جیهانییەكان هەر خێزانێكی چوار كەسی دەبێت بەپاشكەوتی پێنج بۆ 15 ساڵ بتوانن ببنە خاوەنی خانوی خۆیان، بەڵام لەئێران و سوریا خەونێكی قورسە بۆ بەدەستهێنانی خانوو دەست بەپاشەكەوتی ماددی بكەیت لەكاتێكدا سوریا 12 ساڵە لەجەنگدایەو ئێرانیش لەدوای ساڵی 1988و جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ رژێمی بەعسی عێراق هیچ جەنگێكی دیكەی بەخۆیەوە نەبینیوە. خەونی كڕینی خراپترین ئۆتۆمبێل لەئێران كڕینی خراپترین ئۆتۆمبێلیش خەونێكی گەورەیە بۆ نموونە ئۆتۆمبێلی پراید (سایپا) كە لە رووی كوالێتی و تۆكمەییەوە بەخراپترین ئۆتۆمبێلی وڵاتەكەو تەنانەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەقەڵەم دەدرێت و لەئێران بەتوانجەوە پێی دەوترێت «بكوژ» نرخەكەی دەگاتە شەش هەزارو 200 دۆلار. بەپێی ئەو تووێژینەوە ئابوریانەی كەكراوە هەر هاووڵاتییەكی ئەو وڵاتە یان موچەخۆر یان كاسبێك ئەگەر داهاتی مانگانەی بگاتە 200 دۆلار دەبێت 31 مانگ سەرجەم داهاتەكەی پاشەكەوت بكات تا بتوانێ ئۆتۆمبێلێكی پراید بكڕێت و چارەنووس و ژیانیشی بخاتە مەترسییەوە. ئەوە لەكاتێكدایە لەئەڵمانیا بەپاشەكەوتی سەرجەم موچەی پێنج مانگ دەتوانرێت ئۆتۆمبێلێكی گونجاو لەسەرووی 10 هەزار دۆلار بكڕدرێت كە تائاستێكی باش ژیانت تێیدا پارێزراوە، لەبەلجیكا بەپاشەكەوتی 11 مانگ دەتوانریت ئۆتۆمبێلێكی 22 هەزار دۆلاری بكڕدرێت و لەئەمریكا بە 13 مانگ ئۆتۆمبێلێكی 17 هەزار دۆلاریی. ئەوەی جێگەی سەرنجە موچەی مامۆستایەك لەئێران دەگاتە پێنج ملیۆن و 200 هەزار تمەن كەناكاتە 200 دۆلار، بۆیە پرایدی بكوژ بۆ زۆربەی موچەخۆرانیش بووەتە خەونێكی ئاستەم لەو وڵاتە. ئەمریكا ئاوی پاك دەكات بەدەستی ئێراندا زیاتر لەیەك ساڵ و نیوە دوو كابینەی حكومەت لەئێران هەوڵی ئەوەیاندا كە چالاككردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی وەك خاڵێكی بەهێزی خۆیان بەخەڵكی وڵاتەكە پیشانبدەن و هیوایان لەسەر ئەوە هەڵچنیبوو بەو رێككەوتنە دۆخی ئابوریی بەرەو باشی بەرن، بەڵام رۆژی دووشەممە (17/10/2022) واشنتۆن بەلێدوانێكی فەرمی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هەموو ریسەكانی لەدەسەڵاتی تاران كردەوە بەخوری و رایگەیاند؛ لەماوەی دەستپێكردنی خۆپیشاندانەكانی ئەو وڵاتەوە هیچ داواكارییەكمان بۆ دانوستان لەسەر گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئاڕاستەی ئێران نەكردووە . وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بەفەرمی رایگەیاندووە؛ كاری سەرەكیی ئێستای ئەو وڵاتە پشتیوانییە لەخەڵك و خۆپیشاندەرانی ئێران كەدژی دەسەڵاتەكەیان و لەپێناو مافەكانیان تێدەكۆشن، بۆیە ئامانجی واشنتۆن چیتر چالاككردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) نییە. لێدوانەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دوای ئەوەهات كە حسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رۆژی یەكشەممە (16/10/2022) رایگەیاندبوو ئەمریكا زۆر پەلەیەتی بۆ كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەوڵی رازیكردنی تاران دەدات بەداواكارییەكانی. ئەوەی جێگای سەرنجە پێش سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان بۆ مەرگی ژینا ئەمینی، ئێران بەنێوەندگیری قەتەر داوای كردبو لەچوارچێوەی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم 100 ملیۆن بەرمیل نەوتی كۆگاكراوی خۆی لەماوەی سێ مانگدا لەبازاڕەكاندا بفرۆشێت، بەڵام ئەمریكا تەنها بە فرۆشی 50 ملیۆن بەرمیل رازیی ببوو، بەڵام تاران بەوە ناڕازیی بوو بەهیوای ئەوەی بتوانێت واشنتۆن رازیی بكات و بەهیچ شێوەیەك چاوەڕێی سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینای لەوڵاتەكە نەدەكرد. پاشەكشێی ئێران لەپێوەرە نێودەوڵەتییەكان سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە (9/10/2022) پێشبینی خۆی لەسەر ئابوریی ئێران بڵاوكردەوە، كە بەپێی پێشبینییەكە گەشەی ئابوریی وڵاتەكە لەساڵی داهاتوودا دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت و بێكاریش بەرزدەبێتەوە، بەڵام هەڵاوسان وەك خۆی دەمێنێتەوە. بەپێی پێشبینییەكە، گەشەی ئابوریی ئێران كە لەساڵی 2022 نزیكەی 3%بووە بۆ 2% لەساڵی داهاتوودا دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت و رێژەی بێكاری لە 9.4% بۆ 9.6% بەرز دەبێتەوەو هەڵاوسانی ئابوریش لە 40%دا دەمێنێتەوە. موچەی مامۆستا وەك بارمتە ئەگەرچی زیاتر لەسێ مانگە مامۆستایانی سەرتاسەری رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لەدۆخی خۆیان ناڕازین، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەڵێن بەمامۆستایان درا كە لانیكەم موچەی هەر مامۆستایەك بڕی دوو ملیۆن و (300) هەزار تمەنی بۆ زیادبكرێت، كە ئەوەش تائێستا سێ جار لەلایەن پەرلەمانی ئێرانەوە دواخراوە. لەئامارەكانی حكومەتدا هاتووە 26 هەزار مامۆستا چاوەڕێی ئەوە دەكەن پلەكانیان بەرز بكرێتەوەو ئەو بڕە پارەیەی ئاماژەی پێكراوە بەموچەكانیان زیاد بكرێت بۆ ئەوەی موچەكانیان بگاتە حەوت ملیۆن و (728) هەزار تمەن كەدەكاتە (227) دۆلار. تەنها دوای 15 رۆژ لەخۆپیشاندانەكان لەكاردانەوەی مەرگی ژینا، میدیاكان و بەرپرسانی حكومەت بەڵێنیانداوە كە موچەی سەرجەم كارمەندانی حكومەت بەڕێژەی 20% بەرزبكەنەوە كەئەوەش هاوشێوەی بەرزبوونەوەی موچەی مامۆستایان، لەپەرلەمانی ئێران دەستی بەدەستی پێدەكرێت. لەئێستادا كرێكارێكی ئاسایی ئەگەر 30 رۆژ لەمانگێكدا كاربكات نزیكەی شەش ملیۆن تمەنی دەستدەكەوێت كەدەكاتە (176) دۆلار لەكاتێكدا هێڵی هەژاریی لەئێران بە 18 ملیۆن تمەن واتە (529) دۆلار دەستنیشان كراوە، بۆیە هەر خێزانێكی چوار كەسی ئەگەر داهاتیان لەو بڕە كەمتر بێت بەهەژار لەقەڵەمدەدرێن. لەهەژارییەوە بۆ نەداریی حكومەتی ئێران ئامارێكی جیاوازتری بڵاوكردووەتەوەو رایگەیاندووە هێڵی هەژاریی بۆ خێزانێكی سێ كەسی لە تاران 12 ملیۆن تمەن، واتە ئەگەر داهاتی ئەو خێزانە لە (352) دۆلار كەمتر بێت لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و لەشوێنەكانی دیكەی ئێرانیش هەر خێزانێكی سێ كەسی ئەگەر لەهەشت ملیۆن و 979 هەزار واتە (264) دۆلار كەمتری هەبێت، دەكەوێتە ژێڕ هێڵی هەژارییەوە. ئەوەی روونە موچەو داهاتی مانگانەی هیچ مامۆستاو كرێكارو كارمەندێك لەو وڵاتە هەشت ملیۆن تێناپەڕێنێت، بۆیە لەتارانەوە تاهەموو شارەكانی دیكەی ئەو وڵاتە زۆرینەی چینی كرێكارو موچەخۆر بەخوار هێڵی هەژاریی ئەژمار دەكرێن. ئامارەكەی حكومەت پێوەری خێزانی بەسێ كەس داناوە، بەڵام ئامارێكی دیكە كەحكومەتیش حاشای لێناكات ژمارەی ئەندامانی خێزانی بەچوار كەس پێوانە كردووە، بۆیە ئەگەر هەر خێزانێكی چوار كەسی لەئێران داهاتی نەگاتە (529) ملیۆن دۆلار دەكەوێتە ژێر هێڵی هەژارییەوە لەكاتێكدا داهاتی زۆرینەی خێزانەكان لەژێر (264) دۆلارەوەیە، واتە نزیكەی نیوەی پێوەری هەژاریی كە رەنگە ناوی بنرێت نەداریی. ژمارەی كۆی دانیشتوانی ئێران دەگاتە نزیكەی 85 ملیۆن كەس و بەپێی ئامارەكان 65 ملیۆن كەس لەچوارچێوەی خێزاندا داهاتیان لەخوار هێڵی هەژاریەوەیەو دەسەڵاتیش حاشای لەوەنەكردووە كە 70 ملیۆن كەس لەدانیشتوانی وڵاتەكە پێویستیان بەهاوكاریی داراییە. برسێتی یان مەرگ بۆ ئازدی لە 16ی مانگی رابردوەوە 30 پارێزگا لەكۆی 31 پارێزگای سەرتاسەری جوگرافیای ئێران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی بەخۆیەوە بینیوەو لەماوەی 38 رۆژ ناڕەزایەتیشدا زیاتر لە 260 كەس كوژراون وەك ژمارەیەك لەشارەزای سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئاماژەی پێدەكەن دەسەڵاتی ئێران بۆ ئەوەی حاشا لەكوشتنی یەك كەس بكات دەیان كەسی دیكە دەكوژێت، واتە پاشەكشێ لەلایەن ئەو دەسەڵاتەوە بەدیناكرێت، بۆیە بەلێكدانەوەیەك و شیكردنەوەیەكی ئاسایی بۆ ئەو دۆخە خەڵك و دانیشتوانی ئەو جوگرافیایە بەهەموو رەنگ و نەتەوەو ئاینە جیاوازەكانەوە یان دەبێت لەسایەی هەژاریی و نەدارییەوە بژین و بێدەنگ بن یان دەبێت لەپێناو سەربەستیدا ئامادەی گیانبەختكردن بن. دانیشتوانی ئەو وڵاتە لەهەموو كاتێك زیاتر كەوتوونەتە نێوان دوو بژاردەی سەربەستی یان برسێتیی لەكاتێكدا ئێران لەڕووی سەرچاوەی مرۆیی و سروشتییەوە بە یەكێك لەوڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهان ئەژماردەكرێت.
ئێواره‌ی ئه‌مڕۆ هه‌ینی 2022/10/28 نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان له‌په‌یوه‌ندییه‌كی ته‌له‌فۆنیدا له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د شیاع ئه‌لسوودانی، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ، دووباره پیرۆزبایی ده‌ستبه‌كاربوونی لێكردو هیوای سه‌ركه‌وتنی له‌كار و ئه‌ركه‌كانیدا بۆ خواست، هه‌روه‌ها هه‌موو پشتگیرییه‌كی خۆیان و هه‌رێمی كوردستانی بۆ سه‌ركه‌وتنی به‌ڕێزیان و كابینه‌كه‌ی دووپات كرده‌وه و ئاماده‌ییی هه‌رێمی كوردستانی بۆ هه‌موو هه‌ماهه‌نگی و هاریكارییه‌كی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ حكومه‌ته‌كه‌یدا نیشان دا. لای خۆیه‌وه سه‌رۆك وه‌زیران ئه‌لسوودانی، سوپاس و پێزانینی بۆ په‌یوه‌ندی و هه‌ڵوێستی سه‌رۆك نێچیرڤان بارزانی دووپات كرده‌وه و هیوای خواست حكوومه‌ته‌كه‌ی بتوانێت له‌م قۆناغه‌دا به هه‌ماهه‌نگی و هاریكاری له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان، دۆخی وڵات له هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه به‌ره‌و باشتر ببات و هێز و لایه‌نه عێراقییه‌كان پێكه‌وه له‌پێناو ئارامی و سه‌قامگیریی وڵاتدا كار بكه‌ن و هه‌مووان هاریكار و یارمه‌تیده‌ر بن. هه‌ردوولا جه‌ختیان له گرنگی و پێویستیی هاریكاریی هاوبه‌ش و پێكه‌وه‌كاركردنی حكوومه‌تی فیدراڵی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كرده‌وه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌ولێر ـ به‌غدا له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوور و له چوارچێوی سیستمی فیدراڵیدا، هه‌روه‌ها هاوڕا بوون كه چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی وڵات به‌تایبه‌تیش كێشه هه‌ڵواسراوه‌كانی هه‌ولێر ـ به‌غدا و كێشه‌كانی دیكه‌ی عێراق، ڕۆڵێكی بنه‌ڕه‌تی له ئارامی و سه‌قامگیریی وڵاتدا ده‌گێڕن، بۆیه پێویسته هه‌مووان به گیانێكی به‌رپرسانه‌ی نیشتمانیانه و به ڕه‌چاوكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه باڵاكانی وڵات، بۆ قۆناغی ئێستا و داهاتوو پێكه‌وه كار بكه‌ن.
وه‌زاره‌تی په‌رورده‌ی عێراق له بڕیارێكی پێشووی خۆی سه‌باره‌ت به زمانی كوردی پاشگه‌زده‌بێته‌وه و بڕیارده‌دات هه‌ر قوتابییه‌ك له زمانی كوردی بكه‌وێت به ده‌رنه‌چوو هه‌ژمار بكرێت. به‌پێی نوسراوێكی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی گشتیی راستكردنه‌وه و تاقیكردنه‌وه‌كان له وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی عێراق، كه به ژماره (19ع/ع/24711) له رۆژی 24-10-2022 ره‌وانه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه گشتییه‌كانی په‌روه‌رده‌كانی له پارێزگاكان كردووه بڕیاردراوه به هه‌ژماركردنی وانه‌ی زمانی كوردی له قوتابخانه‌كان و به ده‌رنه‌چوو ئه‌و قوتابییانه‌ی له‌و بابه‌ته ده‌رناچن، به‌ڕێوه‌به‌ری خوێندنی كوردیش له كه‌ركووك ده‌ڵێت: "دوای گوشاری په‌رله‌مانتاران و به‌رپرسان بڕیاره‌كه‌ی پێشوو راستكرایه‌وه." شێرزاد ره‌شید كاكه، به‌ڕێوه‌به‌ری خوێندنی كوردی له كه‌ركوك، سه‌باره‌ت به بڕیاره‌كه رایگه‌یاندوه: "سه‌ره‌تا كه بڕیاریان دا ئه‌و قوتابییانه‌ی له بابه‌تی زمانی كوردی ده‌كه‌ون، به ده‌رچوو هه‌ژمار بكرێن بڕیارێكی خراپ بوو و بۆ شكاندنی شكۆی زمانی كوردی بوو كه زمانی دووه‌م گه‌وره‌ترین نه‌ته‌وه‌ی عێراقه، ئێمه پێمانباش نه‌بوو، بۆیه دوای گوشاری په‌رله‌مانتاران و به‌رپرسان دیاره ئێستا بڕیاردراوه دیسانه‌وه جارێكی دیكه وه‌كو بابه‌تێكی سه‌ره‌كی بابه‌تی زمانی كوردی له قوتابخانه‌كان بخوێندرێت و هه‌ر قوتابییه‌ك له بابه‌ته‌كه بكه‌وێت، به ده‌رنه‌چوو هه‌ژمار بكرێت، ئێمه پێشوازی له‌و بڕیاره ده‌كه‌ین و پێمانباشه." له دوای ساڵی 2003 و رووخانی رژێمی به‌عسه‌وه بابه‌تی زمانی كوردی له پۆله‌كانی چواره‌م و پێنجه‌می ئاماده‌یی به هه‌ردوو به‌شی وێژه‌یی و زانستی له قوتابخانه‌كانی عێراق ده‌خوێندرێت، به‌ڵام زوو زوو كێشه‌ی بۆ دروستده‌كرێت و كه‌مده‌كرێته‌وه، له‌كاتێكدا خوێندنی زمانی عه‌ره‌بی له هه‌رێمی كوردستان یه‌كێكه له وانه سه‌ره‌كییه‌كانی قوتابخانه‌كان له پۆلی چواری بنه‌ڕه‌تییه‌وه تاوه‌كو 12ـی ئاماده‌یی.
هاوڵاتی کابینەی حکومەتی نوێی عێراق بە سەرۆکایەتیی محەممەد شیاع سوودانی لە پەرلەمانی عێراق متمانەی پێدرا و وەزیرەکان سوێندی یاساییان خوارد. ئەمڕۆ پێنجشەممە، 27-10-2022، لە کۆبوونەوەی پەرلەمانی عێراق بۆ متمانەدان بە کابینەکەی سوودانی، 253 پەرلەمانتار ئامادە بوون. جگە لە وەزارەتەکانی ئاوەدانکردنەوە و ژینگە، 21 وەزارەتەکەی دیکە متمانەی پەرلەمانیان بەدەستهێنا. کابینەکە لە ٢٣ وەزارەت پێکدێت و تائێستا دوو وەزارەت یەکلانەکراونەتەوە، کە پشکی کوردن. ناوی وەزیرەکانی حکومەتی نوێی عێراق کە متمانەیان پێدرا لە دانیشتنی ئەمڕۆی عێراقدا: 1. عۆن زیاب، وەزارەتی سەرچاوەکانی 2. ئیڤان فایق، وەزارەتی کۆچ و کۆچبەران 3. زیاد عەلی فازڵ، وەزارەتی کارەبا 4. ئەحمەد ئەسەدی، وەزارەتی كار 5. سابت محەممەد، وەزارەتی بەرگری 6. حەیان عەبدولغەنی، وەزارەتی نەوت 7. خالد بەتاڵ، وەزارەتی پیشەسازی 8. ساڵح مەهدی، وەزارەتی تەندروستی 9. ئیبراهیم نامس، وەزارەتی پەروەردە 10. رەزاق محێبس، وەزارەتی گواستنەوە 11. عەبدولئەمیر شەمەری، وەزارەتی ناوخۆ 12. هەیام یاسری، وەزارەتی گەیاندن 13. ئەسیر داود سولەیمان، وەزارەتی بازرگانی 14. ئەحمەد موبەرقەع، وەزارەتی وەرزش و لاوان 15. عەباس جەبەر، وەزارەتی کشتوکاڵ 16. نەعیم عەبوودی، وەزارەتی خوێندنی باڵا 17. خالید شوانی، وەزارەتی داد 18. ئەحمەد فەکاک ئەحمەد، وەزارەتی رۆشنبیری 19. فوئاد حسێن، وەزارەتی دەرەوە 20. محەمەد تەمیم، وەزارەتی پلاندانان 21. تەیف سامی، وەزارەتی دارایی
هاوڵاتی تائێستا ٢١ وەزارەتی کابینەکەی محەمەد شیاع سوودانی ئامادەیە و بڕیارە ئەمڕۆ لە پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت بڕیارە لە کۆبونەوەی ئێوارەی ئەمڕۆ پەرلەمانی عێراق متمانەدان بە کابینە وزارییەکەی محەمەد شیاع سوودانی؛ کابینەکە لە ٢٣ وەزارەت پێکدێت و تائێستا دوو وەزارەت یەکلانەکراونەتەوە، کە پشکی کوردن. کورد لە کابینەکەی محەمەد شیاع سوودانی چوار وەزارەتی بەردەکەوێت، کە بریتین لە؛ وەزارەتی دەرەوە، وەزارەتی داد، وەزارەتی ژینگە، وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن، تائێستا وەزارەتی دەرەوە بۆ فوئاد حسێن و وەزارەتی داد بۆ خالد شوانی یەکلابوونەتەوە. بەڵام دوو وەزارەتەکەی تر کە پشکی کوردە تا ئێستا یەکلای نەکراونەتەوە کە ئەوانیش وەزارەتی ژینگە، وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردنن. بەپێی لیستی ناوی کاندیدی وەزارەتەکان، کە میدیا عێراقییەکان بڵاویانکردووەتەوە . بەربژێرەکان بەم شێوەیەن:
هاوڵاتی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو بەتایبەتی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە، پرسێكە زۆر لایەن و رێكخراوی نێودەوڵەتی جەختی لەسەر دەكەنەوە، هەفتەی رابردوو ناوەندی پاراستنی گەل، ناسنامەی 17 گەریلای بڵاوكردەوەو دەڵێت بەچەكی كیمیایی توركیا گیانیان لەدەستداوە، رێكخراوی نێودەوڵەتی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی لەم پرسە ئاگاداردەكرێتەوە، هەروەها رێكخراوی هاوڵاتیIPPNW) بۆ بەدواداچوون دێتە هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتداران رێگری دەكەن بچێە ئەو ناوچانەی ئاماژەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراویان لێدەكرێت، بەڵام ئەوان بەپێی ئەو بەڵگانەی كۆیانكردووەتەوە دەڵێن: توركیا چەكی كیمیایی لەسنوری هەرێمی كوردستان بەكارهێناوە، بەڵام وەزیری بەرگری توركیا رەتیدەكاتەوە چەكی كیمیاییان بەكارهێنابێت. یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی هاوڵاتیIPPNW) سەبارەت بەبەڵگەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە دژی پەكەكە، لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵا دێنە هەرێمی كوردستان، لەڕۆژانی 20-27ی ئەو مانگە كۆمەڵێك دیدارو چاوپێكەوتن ئەنجامدەدەن و بەڵگەو زانیاریی كۆدەكەنەوەو دواتر لەڕاپۆرتێكدا بڵاویدەكەنەوە. ئەندامی هاوڵاتیIPPNW) دكتۆر ژان ڤان ئاكین رایگەیاند: «ئێمە ویستمان بچینە گوندێكی ناوچەی كانی ماسی سەر بەقەزای ئامێدی لەدهۆك، بۆ ئەوەی چاومان بەزیانلێكەوتووانی هێرشەكە بكەوێت و نموونەكان وەربگرن، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان رێگەینەدا ئێمە بچینە ناوچەكە، بۆیە لەسەر بنەمای ئەو دیمەن و بەڵگانەی كۆمانكردەوە لەڕێگەی پەرلەمانتارانی كوردستان و بەغدادو رێكخراوە مەدەنییەكان لێكۆڵینەوەمان كرد». ئەو ئەندامەی یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی، كەقسەی بۆ چرا تیڤی كردووە، سەبارەت بەڕێگریكردنیان لەلایەن دەسەڵاتدارانی هەولێرەوە دەڵێت: «كە ئەگەر بسەلمێنرێت كە چەكی كیمیایی بەكارهێنراون، ئەمە دەبێتە ئابڕوچوونێك لەسەر ئاستی نێونەتەوەیی، بەبڕوای من ئیدارەو بەڕێوەبەری هەولێر ئەمەی نەئەویست، ئەمە تێڕوانین و خوێندنەوەی منە». دكتۆر ژان ڤان ئاكین ئاشكرایكرد:»بەگوێرەی دیمەنەكان و ئەو كەسانەی قسەیان لەگەڵداكردوون، دەتوانرێت بڵێیت كەئاماژەی بەهێز هەیە چەكی كیمیایی بەكارهێنراون و هەر لەبەرئەوەش پێویستە لیژنەیەكی سەربەخۆی نێونەتەوەیی لەناوچەكە لێكۆڵینەوە بكات». عێراق و چەكی كیمیایی توركیا لەمانگی ئایاری 2021دا رۆژنامەی هاوڵاتیمۆرنینگ ستار)ی بەریتانی، راپۆرتێكی سەبارەت بەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە بڵاوكردووەتەوە و لەگەڵیدا وێنەی چەند گەریلایەكی پەكەكەی داناوە، كە بەدەست رۆژنامەكە گەیشتووەو دەردەكەوێت گەریلاكان بەكاریگەریی چەكی كیمیایی گیانیان لەدەستداوە. رۆژنامە بەریتانییەكە ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: ئەو دیمەنانەی لەوێنەكاندا دیارن، ناوچەی ئاڤاشینە لەسنوری پارێزگای دهۆك، گەریلاكان لە 3ی ئایاردا بەهێرشی كیمیایی توركیا گیانیان لەدەستداوە. هەروەها پەرلەمانتارێكی عێراق رۆژی 23ی تەمموزی ئەمساڵا لەناو پەرلەمانی عێراق چەند وێنەو بەڵگەنامەیەكی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی توركیای خستەڕوو كە لەهەرێمی كوردستان ئەنجامدراون. سۆران عومەر پەرلەمانتاری عێراق رایگەیاند: لەكۆبوونەوەی پەرلەمان راپۆرتێكی 50 لاپەڕەیی دراوە بەوەزارەتی دەرەوە كەباس لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی قەدەغەكراو دەكات لەهەرێمی كوردستان و هاوكات راپۆرتێكی وردەكاریی پێشكەشی وەزیری بەرگری كردووە لەسەر پەلامارو دەستدرێژییەكانی توركیا بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان. رۆژی 18ی ئەم مانگە ناوەندی پاراستنی گەل، ناسنامەی 17 گەریلای بڵاوكردەوەو ئاشكرایكرد، لەئەنجامی هێرشی كیمیایی سوپای توركیادا گیانیان لەدەستداوە. هەر لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە دژی گەریلا، كەجەدەكەی ئەوروپا نامەیەكی فەرمی ئاراستەی فێرناندۆ ئاریاس، بەڕێوەبەری گشتی رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی كردو لەدەستپێكی نامەكەدا دەڵێت: “بێدەنگی خۆت بشكێنە - لێكۆڵینەوە بكەو بەكارهێنانی چەكی كیمیایی توركیا بوەستێنە”، هاوكات ئاماژەی بە راگەیەنراوێكی هێزەكانی پاراستنی گەل - هەپەگە كردووە لەبارەی كوژرانی ١٧ شەڕڤانی خۆی لەعێراق لەهێرشێكی چەكی كیمیایی سوپای توركیادا. رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی رێكخراوێكی نێودەوڵەتییەو بارەگاكەی لەشاری لاهای هۆڵەندایە، رێكخراوەكە ساڵی 1997 بەمەبەستی چاودێری جێبەجێكردنی رێككەوتنی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی دروستكراوەو ئەنجومەنی جێبەجێكردنی هاوڵاتیOPCW) لە 41 دەوڵەت پێكهاتووە، ئەندامیەتی هەر دەوڵەتێكیش بۆ ماوەی دوو ساڵە، عێراقیش بۆ ماوەی دوو ساڵا بووەتە ئەندامی ئەو رێكخراوە. هەروەها د.ژان ڤان ئاكین یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی دەڵێت: رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوە بكات، دەبێت دەوڵەتێكی ئەندام داواكاری پێشكەش بكات، هەربۆیە ئەگەر حكومەتی عێراق گوشار بكات، ئەوا هاوڵاتیOPCW) ناچار دەبێت لێكۆڵینەوە لەو بابەتە بكات. ساڵێك لەمەوبەر خلوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا لەپەرلەمانی وڵاتەكەی دانی بەوەدانا كە لەئۆپراسیۆنی سەربازیدا لەچیای گارە گازی فرمێسكڕێژو سووتاندنەوەی چاویان بەكارهێناوە. بەڵام خلوسی ئاكار لە ۆژی 22ی ئەم مانگە رەتیكردەوە سوپای توركیا چەكی كیمیایی بەكارهێنابێت، زیاتر لەوەش وتی: «ئەوانەی ئەو دەنگۆیانە بڵاودەكەنەوە دەدرێنە دادگا». سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان - هەدەپە لەبارەی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن سوپای توركیاوە لەدژی پەكەكە رایگەیاند: بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژی مرۆڤ، تاوانەو پێویستە لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت. لەبارەی هەواڵی كوژرانی 17 گەریلا لەهێرشی سوپای توركیا كە پەكەكە دەڵێت بەچەكی كیمیایی كوژراون، دەمیرتاش داوایكرد لیژنەیەكی نێودەوڵەتی سەردانی شوێنی رووداوەكە بكات و لێكۆڵینەوە بۆ ئاشكرابوونی راستییەكان بكرێت. وتیشی: پێویستە پەرلەمان و ئۆپۆزسیۆنی توركیا كاردانەوەیان بەرامبەر بەو تاوانە هەبێت و ئەگەر بێدەنگ بن، بەواتای بەشداربوونی ئەوانیشە لەو تاوانەدا. هەر سەبارەت بەبەكارهێنانی چەی قەدەغەكراو لەلایەن توركیاوە، رۆژی 18ی شوباتی 2018، ئەنجومەنی تەندروستی كانتۆنی عەفرین لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبەردەم نەخۆشخانەی عەفرین، ئەنجامی پشكینە پزیشكییەكانی لەبارەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو لەلایەن سوپای توركیاوە دژی هاووڵاتیانی مەدەنی شارەكە ئاشكراكرد، دكتۆر خەلیل سەبری وتەبێژی ئەنجومەنی تەندروستیی كانتۆنی عەفرین رایگەیاند: لێكۆڵینەوەمان لەسەر ئەو هاووڵاتیانە كردووە كە بەهۆی بەكارهێنانی گازی ژەهراوی لەلایەن توركیاوە لەگوندی ئەرەندی سەر بەشارۆچكەی شییە لەعەفرین برینداربوون، بەپێی ئەو پشكنینانەی پزیشكە پسپۆڕەكانمان لەتاقیگەی نەخۆشخانەی عەفرین ئەنجامیانداوە ئەوەیان بۆ ئاشكرابووە كە كاریگەری مادەی كیمیایی لەسەر جەستەی ئەو بریندارانە هەبووەو ئەو گازەشی بەكارهێنراوە كلۆر بووە. هاوكات ساڵی رابردوو پارتی چەپی ئەڵمانی دۆسیەی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن سوپای توركیاوە دژی پەكەكە، بردە ئەنجومەنی فیدراڵی ئەڵمانیاو رایگەیاند: ئەو دیمەنانەی بڵاوكراونەتەوە نیشانیدەدەن كەسوپای توركیا چەكی كیمیایی بەكاردەهێنێت و داواشیكرد كەسانی پسپۆڕ لێكۆڵینەوە لەو بارەیەوە بكەن.
.PNG)
