كەشناسی هەرێم: بارانبارین تا سبەینێش بەردەوام دەبێت

کاتی پیری ریپۆرتەری پێشووی تورکیا لە پەرلەمانی ئەوروپا رایگەیاند، ئەردۆغان زۆر ترساوە کە لە هەڵبژاردنەکاندا شکست بهێنێت بۆیە سەرکردە دیارەکانی ئۆپۆزسیۆن دەستگیر دەکات. لەلایەکی دیکەوە سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە کە شەش ساڵە لە زینداندایە و پەیوەندیەکی باشی لەگەڵ ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ هەیە، تویتێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، بڕیاری دادگا بۆ سەپاندنی سزای زیندانی بەسەر ئیمامئۆغلۆدا، کودەتایە. کاتی پیری تویتێکی لەبارەی سەپاندنی سزای زیندانی دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژ بەسەر ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ کە سەر بە جەهەپەیە بڵاوکردەوە. کاتی پیری لە تویتەکەیدا دەڵێت، لە کاتێکدا کە پێویست بوو، بڕیاری دادگای باڵای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا لەبارەی ئازادکردنی سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە جێبەجێ بکرێت، بەڵام سزای زیندانی بەسەر ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵدا دەسەپێندرێت. پیری ئاماژەی بەوەکردووە، دیارە ئەردۆغان زۆر دەترسێت کە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی داهاتوودا شکست بهێنێت، بۆیەش سەرکردە دیارەکانی ئۆپۆزسیۆن دەستگیر دەکات." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپەش لە توێتێکدا رایگەیاند، بڕیاری دادگا لەبەرامبەر ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ کودەتایە کە لەدژی ئیرادەی گەل کراوە. ئەمڕۆ دادگای ئەستەنبوڵ سزای دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژ زیندانی بەسەر ئەکرەم ئیمامئۆغلۆدا سەپاند. دادگا بەگوێرەی مادەی ٥٣ی دەستوری تورکیا، ئیمامئۆغلۆی بە سووکایەتیکردن بە بەرپرسانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی تورکیا تۆمەتبار کرد. ئەگەری هەیە قەدەغەی گەشتی دەرەوەی وڵات بەسەر ئیمامئۆغلۆدا بسەپێندرێت. تاوەکو ئێستا ئاشکرا نەکراوە کە کەی ئیمامئۆغلۆ دەستگیر دەکرێت و دەتوانێت لە دادگای تێهەڵچوونەوە تانە لە بڕیاری دادگای ئەستەنبوڵ بدات.

داداگای ئەستەنبوڵ سزای زیندانی دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژی بەسەر ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ سەپاند کە لەسەر لیستی پارتی کۆماری گەل (جەهەپە) هەڵبژێردراوە. ئەمڕۆ، دانیشتنی دادگاییکردنی ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ بەڕێوەچوو. حکومەتی هاوپەیمانی ئاکەپە / مەهەپە تۆمەتی ئەوەیان خستووەتە پاڵ ئیمامئۆغلۆ کە سووکایەتی بە ئەندامانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان کردووە. دادگای تورکیا بەپێی مادەی ٥٣ی دەستوور، سزای زیندانی دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژی بەسەر ئیمامئۆغلۆدا سەپاند. دادگا کاتی دەستگیرکردن و جێبەجێکردنی سزاکەی ئاشکرا نەکرد. ئیمامئۆغلۆ دەتوانێت لە داداگی تێهەڵچوونەوە تانە لە بڕیاری دادگا بدات. دوای بڕیاری دادگا، بە هەزاران لایەنگری جەهەپە لەبەردەم گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ کۆبونەوە و پشتگیری خۆیان بۆ ئیمامئۆغلۆ دەربڕی و رایانگەیاند، بڕیاری دادگا سیاسیە و قبوڵ ناکرێت. ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ دوای بڕیاری دادگا بە کورتی قسەی بۆ رۆژنامەنووسان کرد و رایگەیاند، پۆستی سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبوڵ لەلایەن گەلەوە پێی دراوە و کەس ناتوانێت بە ئاسانی زەوتی بکات و وتی، " بە پشتگیری خوا تێکۆشانمان بەهێزتر دەکەین." لەلایەکی دیکەوە کەمال کلچدارئۆ‌غلۆ پەیامێکی فیدیۆیی لە تویتەرەکەیدا بڵاوکردەوە و رایگەیاند، کۆشکەکەی تورکیا (کۆشکی ئەردۆغان) ناوەندی کودەتایە و دژی یاسایە. لە ئێستادا لایەنگرێکی زۆری جەهەپە لەبەردەم گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ کۆبوونەتەوە و لەدژی دەسەڵاتی ئاکەپە / مەهەپە دروشم دەڵێنەوە.

پاتریک ڕیدەر وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا (پنتاگۆن) رایگەیاند، دەورییە هاوبەشەکانی نێوان هاوپەیمانان و هەسەدە "بەتەواوی" دەستیپێکردووەتەوە کە بەهۆی هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیاوە راگیرابوون. ڕیدەر لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بە دۆخی هێزەکانی هاوپەیمانان لە سوریا و پەیوەندیەکانیان لەگەڵ هەسەدە کرد و وتی، " بەناوی هێزەکانی ئەمریکاوە دەتوانم بڵێم، ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکانمان لەگەڵ هەسەدە، دژی داعش دەستی پێکردووتەوە." وتەبێژی پنتاگۆن باسی ئەوەشی کرد کە هێزەکانی ئەمریکا بەهۆی هێرشەکانی تورکیاوە، راستەوخۆ رووبەرووی مەترسی ببوونەوە، بەڵام دۆخەکە ئاساییە و لە ئێستادا هیچ مەترسیەکی دیکە لەسەر هێزەکانیان دروست نەبووە. لە وڵامی پرسیارێکدا لەبارەی  ئەوەی، ئایا تورکیا سوورە لەسەر هێرشی زەمینی بۆسەر باکوری سوریا یان نا؟ پاتریک ڕیدەر وتی، نامەوێت لەبری تورکیا قسە بکەم، بەڵام بەناوی ئەمریکاوە دەڵێم کە لەگەڵ هەسەدە چالاکیەکانمان بە تەواوی دەست پێکردووەتەوە و دەوریەکانمان پێکەوە لە نۆی مانگەوە ئۆپراسیۆن ئەنجام دەدەن. بەهۆی هێرشی دەوڵەتی تورکیاوە کە شەوی ١٩ی تشرینی دووەم دەستی پێکرد، هێزەکانی سوریای دیموکراتی لە ٢٣ی ئەو مانگەدا رایگەیاند، بەهۆی هێرشەکانەوە، هەموو چالاکی و ئۆپراسیۆنێکیان لەگەڵ هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان راگرتووە و خۆیان بۆ وڵامدانەوەی هێرشەکانی تورکیا ئامادە دەکەن.

 هاوڵاتی دەستەی دەسپاکی فیدراڵی ئەمڕۆ چوارشەممە، دەركردنی بڕیاری راگرتنی كاتی بۆ موڵك و ماڵی تۆمەتباری هەڵاتوو بریكاری پێشووی وەزیری كارەباو ڕێگریكرن لە گەشتكردنی راگەیاند. دەستەكە لە بەیاننامەیەكدا دەڵێت: دادگای لێكۆڵینەوەی دووی كەرخ بڕیاریدا بە دەستبەسەرداگرتنی كاتیی موڵك و ماڵی تۆمەتباری هەڵاتوو جێگری پێشووی وەزارەتی كارەبا، سەبارەت بەو سكاڵایەی كە لەلایەن یەكێك لە خاوەنی كۆمپانیاكانەوە لەسەری تۆمار كراوە، بەهۆی ئەوەی تۆمەتبار داوای (بەرتیل)ی كردووە لەبەرامبەر بەخشینی یەكێك لەو تەندەرانەی كە وەزارەتی كارەبا بەكۆمپانیاكەی ڕاگەیاندووە، ئاماژە بەوەشدەكات: كە بڕیارەكە بەپێی بڕگەكانی مادەی (121) بنەڕەتی دەركراوە. ئاشكراشیكرد: دادگاكە پێشتر لە بیست و پێنجی مانگی ئابی ڕابردوو فەرمانی دەستگیركردن و پشكنینی دژی تۆمەتبار دەركردووە، بەپێی بڕگەكانی ماددەی (دووەم/1) لە بڕیاری ژمارە (160ی ساڵی 1983)، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: كتابی ئاراستەی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی كەرخی بەغدا كرد، بەمەبەستی ئاراستەكردنی بۆ دادگای تێهەڵچونەوەی سلێمانی، بەمەبەستی جێبەجێكردنی فەرمانی دەستگیركردن دژی تۆمەتبار.

   هاوڵاتی وادەردەكەوێت سەرەتای ناكۆكییەكان لەنێوان لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەتی نوێی عێراق بەسەرۆكایەتی (محەممەد شیاع سوودانی) سەریهەڵدابێت و ئەو هێزانەی لەژێر چەتری (هاوپەیمانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت) بەگشتی و هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەتایبەت كۆكبوون لەدروستكردنی حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكان لەئێستادا لەناوخۆیاندا جۆرێك لەناكۆكییان بۆ درووستبووبێت. هەرچەندە لەماوەكانی پێشووتردا هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت (كە لەهێزە شیعەكان و پارتی و سوننەكان) پێكدێت و درووستكەری حكومەتی عێراقن كۆبوونەوەو لەسەر چەند خاڵێك رێكەوتن كەخۆی لەهەمواركردنی یاسای هەڵبژاردنەكان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاكان لەماوەی یەك ساڵدا دەبینێتەوە، بەبێ ئەوەی ئاماژە بۆ دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمان بكەن كە پێشووتر بانگەشەیان بۆ دەكرد. لەئێستاشدا بەپێی ئەوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەهۆی هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە رۆڵەكەی لاوازكراوە بۆیە وادەردەكەوێت حوكمڕانی وڵات لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە (مالیكی_خەزعەلی_عامری)یەوە بكرێت و ئەوان بڕیاربەدەستی یەكەمی عێراق بن. لەنوێترین كۆبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی و سوودانی سەرۆكوەزیراندا، وادەردەكەوێت ناكۆكییەكان دەركەوتبن و سەرەتای لێكترازانی ئەو چوارچێوە شیعەیە بێت و چوارچێوەی هەماهەنگی سەرنج و تێبینیان لەسەر گۆڕانكارییەكانی محەممەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیرانی عێراق هەیە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دزەی پێكراوە بۆ میدیاكان ناكۆكییەكان لەوەوە سەریانهەڵداوە، سوودانی سەرۆكوەزیران دەیەوێت گۆڕانكاری لەهەندێك لەپارێزگارەكانی پارێزگاكانی عێراقدا بكات، بەتایبەت ئەوانەی دەنگۆی گەندەڵی و خراپ ئیدارەدانیان بەشوێنەوەیە. لەكۆتاییەكانی مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، سەرۆكوەزیران بڕیاریدا لیژنەیەك بۆ هەڵسەنگاندنی پارێزگارەكان درووستبكات و جەختی لەوەكردەوە هەرچی پارێزگارێك گرفتێكی ئیداری یان گەندەڵی هەبێت لادەبرێت، هەربۆیە ژمارەیەك لەو پارێزگارانە خۆیان گەیاندە بەغداو بەتایبەتیش چوونە لای نوری مالیكی. هەرچەندە سەرۆكوەزیران بەڵێنیداوە هەر پارێزگارێك لاببات لەهەمان حزب پارێزگارە نوێیەكە دابنێت، بەڵام وادیارە گرفتەكە لەوەوە سەرچاوە بگرێت كە (نوری مالیكی) سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بڕوای وایە پێویستە دابەشكارییە نوێییەكان بەپێی قەبارەی سیاسی ئێستای گرووپەكان بێت، بەڵام سوودانی سەرۆكوەزیران بڕوای وایە دەبێت بەپێی دوایین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بێت كە لەساڵی 2013 ئەنجامدراوە، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەیە رەوتی سەدر بێبەشنەكرێت كاتێك دەیەوێت پارێزگارەكانی سەر بەڕەوتی سەدر بگۆڕێت. وەنەبێت هەر بەتەنیا ناكۆكییەكان لەو چوارچێوەیەدا بمێننەوە، بەڵكو مەترسی ئەوەش لەئارادایە بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەی كە سوودانی ئەنجامی داوە كە خۆی لەگۆڕینی 1000بەرپرسی ئەمنی و سیاسی و هەواڵگری و سەربازی بینیوەتەوە هەموویان لایەنگری حكومەتەكەی مستەفا كازمی و نزیكبوون لەڕەوتی سەدر، پێكدادانی لایەنگرانی سەدرو حكومەتەكەی سوودانی لێبكەوێتەوە. هەر لەو چوارچێوەیەدا باسم خەشان پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاندووە محەممەد شیاع سوودانی سەرۆكوەزیران سوپایەك لەڕاوێژكارانی دامەزراندووە كە بەشی داگیركردنی وڵاتی چین دەكات، ئاماژەش بۆ ئەوەدەكات سەرۆكی حكومەت داوایەك بۆ جێبەجێكردنی یاسای رێكخستنی راوێژكاران كە لەساڵی 2017 دەرچووە پشتگوێخستووە. نوری مالیكی و قەیس خەزعەلی ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەقیش ناكۆكییان لەنێواندایەو مەترسی هەڵوەشاندنەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی لەئارادایە، هەرچەندە زۆرێك دەڵێن ناكۆكییەكان بەو جۆرە نین، بەڵام لەهەموو ساتێكدا ئەگەری تەقینەوەی ناكۆكییەكان لەئارادایە، بەتایبەت لەكاتێكدا مالیكی ئارەزووی ئەوەی هەیە پۆستی جێگری سەرۆككۆماری بەدەستبهێنێتەوەو خەزعەلیش دەیەوێت دەستبگرێت بەسەر دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیدا، هەروەها خەزعەلی ئەو ئەندامە جیابووانەی حزبی دەعوە دەگرێتەخۆ كە جیادەبنەوە ئەمەش مالیكی نیگەران كردووە. پێشووتریش خەزعەلی رایگەیاندبوو كە سوودانی مافی تاك بڕیاری نییەو دەبێت بۆ هەر بڕیارێك بگەڕێتەوە بۆ چوارچێوەی هەماهەنگی. وەنەبێت ناكۆكییەكان هەر بەتەنیا پەیوەست بێت بەسەرۆك وەزیرانەوە، بەڵكو ژمارەیەك لایەنی سوننەش بیر لەگۆڕینی محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دەكەنەوەو بیر لەوەدەكەنەوە رێگەنەدەن حەلبوسی هەژموون خۆی  بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا بسەپێنێت كە وابڕیارە ئۆكتۆبەری ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت، چونكە سەركەوتنی لەو هەڵبژاردنەدا بەواتای كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی بڕیاری سوننە دێت لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمانی عێراق.  بەپێی هەواڵێكی رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) بەدوور نازانرێت محەمەد حەلبوسی لەچەند مانگی داهاتوودا لەسەر كورسی سەرۆكی پەرلەمان لابدرێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەندێك لایەنی شیعەی دەسەڵاتدار رەزامەندن بەلادانی بەهەماهەنگیی لەگەڵ لایەنە سوننەكاندا.  دكتۆر یەحیا كوبەیسی كەشارەزای كاروباری عێراقە دەڵێ» لادانی حەلبوسی بەتەنیا پشت بەبڕیاری (چوارچێوەی هەماهەنگیی)ی شیعەكان دەبەستێت و بڕیاری سوننە نییە، تائێستا لەناو چوارچێوەدا كۆدەنگی لەسەر لادانی نییەو هەندێك  لەوڵاتانی ناوچەكە پاڵپشتی لێدەكەن.. لەناو چوارچێوەشدا مالیكی لەگەڵ دوورخستنەوەی حەلبوسیدایە، بەڵام هەندێكی تریان دژی ئەمەنو پێیانوایە حەلبوسی كەسایەتییەكە كە دەتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت». لەنوێترین راگەیەندراوی خۆیدا باڵیۆزخانەی ئەمەریكاش لەبەغدا لەراگەیەندراوێكدا ئاشكرایدەكات، پشتیوانییەكی تەواوی حكومەتی محەممەد شیاع سوودانی دەكەن لەبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گۆڕینی دۆخی ئێستای وڵاتدا. سەبارەت بەدۆخی پەیوەندییەكانی بەغداو هەرێمی كوردستانیش وادەردەكەوێت حكومەتەكەی سوودانی بەئاراستەی سفكردنەوەو چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ هەرێمدا هەنگاوبنێت، هەر لەو چوارچێوەیەشدا جگە لەچالاككردنەوەی مادەی 140ی دەستور، لەئێستاشدا گفتوگۆگانی هەرێم و بەغدا دەستیپێكردووەتەوە. رۆژی دووشەممە ١٢ی كانوونی یەكەمی ٢٠٢٢، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی وەزاریی ئابووری حكومەتی فیدراڵی كۆبووەوە. لەكۆبوونەوەكەدا شاندی هەرێمی كوردستان دیدو بۆچوونی حكومەتی هەرێمیان لەبارەی پرەنسیپە گشتییەكانی پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، خستەڕوو و بەپێویستیان زانی دەستوورو كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق، ببێتە بنەمایەك بۆ رێكەوتن لەسەر ئەو بابەتە، ئەنجومەنی وەزاریی ئابووری عێراقیش ئاماژەیان بەبنەماكانی سیستەمی فیدڕاڵیان كردەوە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ وەزارەتە هاوتاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەبڕوای چاودێرانیش لەئێستادا كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدایە، كە لەلایەك دژایەتیكردنی گەندەڵی و پاراستنی سەربەخۆیی وڵات و بڕیاری سیاسییە، لەلایەكی تریشەوە فشاری ئەو هێزانەیە كە ئەم حكومەتەیان پێكهێناوەو دەیانەوێت پشكەكانیان زیاتر بكەن. هەر بەبڕوای ئەو چاودێرانە هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت تەنیا بۆ ئەوە درووستكرا كەحكومەتەكە درووستبكرێت و پۆستە باڵاكان دابەشبكات، ئەگینا لەواقیعی سیاسیدا هیچ بڕیارێكی سیاسی گەورەی بەدەست نییەو ئەوەی هەیە لەلای هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكانە كەبڕیاربەدەستی یەكەمی وڵاتن و هێڵە سیاسییە گشتییەكانی كابینەكەی سوودانی دیاری دەكەن و بەهەر لێكترازان و ناكۆكییەكیش لەنێو هێزەكانی ئەو چوارچێوەیەدا تەمەنی كابینەكەی سوودانیش یان كۆتایی دێت یاخود كورت دەبێت.  

ناوەندی هەرانا رایگەیاند، ژمارەی کوژراوەکانی خۆپیشاندانە سەرتاسەریەکەی ئێران بۆ نزیکەی ٥٠٠ کەس بەرزبوەوەتەوە. ناوەندی مافی مرۆڤی ئێران (هەرانا)، ئامارێکی نوێی لەبارەی کوژراوەکانی خۆپیشاندانە سەرتاسەریەکەی ئێران بڵاوکردەوە کە لە 16ی ئەیلولەوە، دوای کوشتنی ژینا ئەمینی کچە کوردی رۆژهەڵاتی کوردستان، لە تاران لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە، دەستی پێکرد. بەگوێرەی ئاماری هەرانا، تاوەکو ئێستا ٤٩٣ کەس کوژراون و خۆپیشاندانەکانیش لە ١٦١ پارێزگا و شاروچکە بەردەوامن. هەرانا دەڵێت: لەنێو کوژراوەکاندا، ٦٨ منداڵ و نەوجەوان و ٦٢ کەس لە هێزە ئەمنیەکان هەن. هەروەها تاوەکو ئێستا ١٨ هەزار و ٤٢٤ کەس دەستگیرکراون کە ٦٣٢ کەسیان خوێندکارن. خۆپیشاندانەکانی سەرتاسەری ئێران ٨٨ رۆژە بەردەوامە و رۆژهەڵاتی کوردستان پێشەنگایەتی خۆپیشاندان و نارەزایەتییەکان دەکات. بەگوێرەی ئاماری رێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، تەنیا لە رۆژهەڵاتی کوردستان نزیکەی ١٢٥ هاوڵاتی کورد کوژراون.

سێ رۆژە بەهای دۆلار لە ئێران بەرزبونەوەی بەردەوام بەخۆیە نرخی هەر دۆلارێک لە وڵاتە گەیشتە نزیکەی 39 هەزار تمەن ئەمڕۆ چوارشەممە بەهای هەر دۆلارێک لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 38 هەزار و 700 تمەن و هاوکات بەهای زێڕیش بەرز بوەوە. میدیاکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە هۆکاری سەرەکیی دابەزینی بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلاردا سەپاندنی سزای نوێ دژی دەسەڵاتی تاران و کەمبونەوەی فرۆشتنی نەوتی ئێرانە لە بازاڕەکاندا. بە پێی راپۆرتە ئابورییەکان دراوی تمەن لە مێژوی دروستبونیەوە تا ئێستا زیاتر لە 95٪ی بەهاکەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەست داوە . لە سەرەتای ناڕەزایەتییەکان و خۆپشاندانەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران نزیکەی 30 هەزار تمەن و بە گشتی لە سێ مانگدا بەهای هەر دۆلارێک لە وڵاتەکە نزیکەی نۆ هەزارتمەن بەرز بوەتەوە. پێشبینیی دەکرێت بە کاردانەوەی توندی دەسەڵاتی ئێران دژی خۆپیشاندەران و سەپاندنی سزای سێدارە، کاردانەوە و سزای نێودەوڵەتیی زیاتر دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بگرێتەوە و بەهای تمەن بەشێویەکی بەرچاو بەردەوام بێت لە دابەزینی زیاتر.

هاوڵاتی ئەمڕۆ سێ شەممە،  دانیشتنی هەشتەمی ئاسایی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقی ئەنجام دراو حکومەتی عێراق ڕایگەیاند، 400 ملیار دینار بۆ هەرێمی کوردستان دەنێرن.  دوای کۆبوونەوەکە نووسینگەی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق راگەیێندراوێکی بڵاوکردەوە و تێیدا هاتووە: "به‌پشت به‌ستن به‌ئه‌وه‌ی له‌ناو وه‌ره‌قه‌ی به‌رنامه‌ی ویزاری داهاتووه‌ و فراكسیۆنه‌ سیاسییه‌كانیش رێكه‌وتنی له‌سه‌ر كردووه‌ و ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانیش به‌بڕیاری ژماره‌ ( 18 ی ساڵی 2022)، په‌سه‌ندی كردووه‌، گۆژمه‌كه‌ به‌نووسراوی ژماره‌ (1/9/د.خ/س.1/18) له‌رێكه‌وتی 27 ته‌شرینی یه‌كه‌می 2022 ئاماژه‌ پێكراوه‌، ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران بڕیاریدا: ـ وه‌زاره‌تی دارایی گۆژمی 400 ملیار دینار خه‌رج ده‌كات له‌پێناوی دابینكردنی شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستان". هەروەها لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە:  ئه‌م گۆژمه‌ له‌دوایی ته‌واوبوونی وردبینی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بۆ داتا و ژماره‌كانی په‌یوه‌ست به‌داهاته‌كانی نه‌وتی و نا نه‌وتی ته‌سویه‌ ده‌كرێت، به‌هه‌ماهه‌نگی له‌نێوان خۆی ودیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم ووه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵیش داهاته‌كانی نه‌وتی به‌هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی عێراق ته‌واو و هه‌ژمار ده‌كات". هاوکات،شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان  ماوەی سێ رۆژە لە بەغدایە و لەگەڵ وەزارەتی نەوت و دارایی عێراق كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجامداوه‌ بە مەبەستی چارەسەرکردنی پرسی بودجە و نەوت.  

هاوڵاتی راوێژكارێكی بانكی ناوه‌ندی عێراقی رایگه‌یاند، "یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌یی عێراق سنووری 90 ملیار دۆلاری تێپه‌ڕاندووه و ئه‌مه‌ش بۆ یه‌كه‌مجاره‌ له‌ مێژووی عێراقدا قه‌باره‌ی نه‌ختینه‌یی ده‌گاته‌ ئه‌و ئاسته"‌. ئیحسان شه‌مران ئه‌لیاسری، راوێژكاری بانكی ناوه‌ندی عێراق ڕایگەیاند، قەبارەی یەدەگی دراو گەیشتووەتە بەرزترین ئاست لە مێژووی عێراقدا، ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌وانه‌ی له‌ شایسته‌كانیان بێبه‌شبوونه‌ و ئه‌وانه‌ی مووچه‌ی خانه‌نشینییان كه‌مه‌. وتیشی ،به‌ کۆنتڕۆڵکردنی ئەدای بەشەکانی کۆکردنەوە لە گومرگ و باج، داهاتی نەوت دەبێتە سەرچاوەیەکی لاوەکی بۆ دابینکردنی بودجەی گشتی.    

هاوڵاتی بەگوێرەی گرتەیەکی ڤیدیۆیی کە ئیدارەی ناوچەی مەککە بڵاویکردوەتەوە، بەهۆی مەترسی کۆبونەوەی ئاو بەشێک لە رێگە سەرەکییەکان داخراون، داواش لە هاوڵاتیان دەکرێت بەهۆکاری زۆر پێویست نەبێت لە ماڵەکانیان نەیەنە دەرەوە تا ئەو کاتەی شەپۆلی بارانبارینەکە کۆتایی دێت. ماوەی چەند رۆژێکە شەپۆلێکی چڕی بارانبارین شاری مەککە و جەدەی لە سعودیە گرتوەتەوە و بەهۆیەوە لە چەند ناوچەیەک لافاو دروستبوە، بەوهۆیەش دەوامی زانکۆ و خوێندنگاکان بەکاتی راگیراوە . لەم بارەیەشەوە وتاربێژی بەشێک لە مزگەوتەکانی باکوری مەککە داوایان لە هاوڵاتیان کردوە تا ئاساییبونەوەی رەوشی کەشوهەوا، لە ماڵەکانیان بمێننەوە و بۆ نوێژی بە کۆمەڵ نەیەن بۆ مزگەوت.  

نێد پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا رایگەیاند، لەسێدارەدانی کەسێکی دیکە، نیشانەی ئەوەیە کە بەرپرسانی ئێران تا چ رادەیەک لە گەلی خۆیان دەترسن. پرایس لە کۆنگرە رۆژنامەوانی رۆژانەدا کە لە وەزارەتەکە بەڕێوەچوو، سەبارەت بە جێبەجێکردنی سزای لەسێدارەدانی دووەم خۆپیشاندەر لە ئێران وتی، "ئێمە بە توندترین شێوە ئەم کارە دڕندانەیە ئیدانە دەکەین". پرایس راشیگەیاند کە سێدارەدان بۆ ترساندنی خەڵکی ناڕازی ئێرانە و وتی: " سێدارەدانی چالاکوانان نیشانەی ئەوەیە کە بەرپرسانی ئێران تا چ رادەیەک لە گەلی خۆیان دەترسن." خۆپیشاندان و ئاڵۆزیەکانی ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان، کە دوای کوشتنی ژینا ئەمینی دەستیپێکرد، نزیکەی سێ مانگە بەردەوامە. رێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێن، لە خۆپیشاندانەکاندا نزیکەی ٤٦٠ کەس لە سەرتاسەری ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان کوژراون. تاوەکو ئێستا دوو کەس لەسێدارەدراون و مەترسی جێبەجێکردنی سزای لەسێدارەدان لەسەر دەیان کەسی دیکەدا هەیە. بەگوێرەی رێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاویش، تاوەکو ئێستا لە رۆژهەڵاتی کوردستان، زیاتر لە ١٢٤ کەس کوژراون و زیاتر لە هەشت هەزار کەسیش بریندار بوون، هەزاران کەسیش دەستگیرکراون.

هاوڵاتی لە راگەیەندراوێکدا وەزیری کۆچ و کۆچبەرانی عێراق، ئیڤان فایەق رایگەیاند، ٥٩ خێزانی ئاوارەی دیکە کە لە کەمپەکانی ھەرێمی کوردستان نیشتەجێبوون، گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان لە پارێزگای سەڵاحەددین. وەزارەتی کۆچ و کۆچبەرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەداوە کە لەچوارچێوەی بەرنامەی حکوومەت بۆ کۆتایی ھێنان بە دۆسیەی ئاوارەکان لە عێراق، وەزیری کۆچ و کۆچبەران، ئیڤان فایەق رایگەیاندووە کە ٥٩ خێزانی دیکەی ئاوارە لە کەمپەکانی ھەرێمی کوردستان، گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان لە پارێزگای سەڵاحەددین.. ئیڤان فایەق ئاماژەی بەوەیشداوە کە بەرنامەی حکوومەتی عێراق، جەخت دەکاتەوە لە کۆتایی ھێنان بە دۆسیەی ئاوارەکان و گوتوویەتی: "لەچوارچێوەی بەرنامەی حکوومەتدا، کار دەکەین لە پێناو گەڕانەوەی ئارەزوومەندانەی ئاوارەکان". رۆژی ھەشتی ئەم مانگە وەزیری کۆچ و کۆچبەرانی عێراق، ئیڤان فایەق رایگەیاندبوو، ٢٨٦ ئاوارەی دیکە کە لە کەمپەکانی سنووری پارێزگای ھەولێر نیشتەجێبوون، گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان. بەھۆی ھێرش و پەلامارەکانی داعش بۆسەر بەشێک لە ناوچەکانی عێراق لە ھاوینی ٢٠١٤دا، نزیکەی پێنج ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار عێراقی ئاوارەبوون کە بەشێکیان روویان لە ھەرێمی کوردستان کرد و بەشێکی دیکەشیان وەک پەنابەر روویان لە وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی ئەورووپا کرد.

ئێران لە حەوت مانگدا بە بەهای 34 ملیار دۆلار نەوتی فڕۆشتوە و تەنها پێنج ملیارد دۆلاری لە کۆی داهاتی نەوتی ساڵی رابردوی کەمتر بوە. ناوەندی زانیاریی وزەی ئەمریکا بڵاوی کردوەتەوە؛ ئاستی فرۆشتنی نەوتی ئێران لە ئەمساڵدا بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردوە و ئەو وڵاتە توانیویەتی بە شێوازی جیاواز خۆی لە سزا نێودەوڵەتییەکان دەرباز بکات و نەوتەکەی لە بازاڕەکاندا ساخ بکاتەوە. بە پێی ئامارەکان ئێران لە ساڵی رابردودا کۆی فرۆشی نەوتەکەی لە بازاڕەکان 39 ملیارد دۆلار بوە لە کاتێکدا تەنها لە حەوت مانگی ئەمساڵدا 34 ملیارد دۆلار نەوتی فرۆشتوە. فرۆشی نەوتی ئێران لە ئەمساڵدا  بەراور دبە ساڵی رابردو زیاتر لە 45٪ بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە لە کاتێکدا داهاتی نەوتی ساڵی 2020ی وڵاتە تەنها 17 ملیارد دۆلار بوە. پێش کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 لە ساڵی 2018، داهاتی نەوتی ئێران لە 113 ملیارد دۆلار زیاتر بوە کە بەهۆی سزاکانی واشنتۆن دژی تاران فرۆشی نەوتی وڵاتەکە بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە و نزیکەی 80 ملیارد دۆلار لە داهاتەکەی لەدەست داوە.  

87 رۆژە ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵات و ئێران بەردەوامە دوەم خۆپیشاندەر لە شاری مەشهد لەسێدارە دار و گەنجێکی شاری سەردەشت بەهۆی ئەشکەنجەی هێزە ئەمنییەکان گیانی لەدەستدا، ئەوروپا 21 بەرپرس و ناوەندی کۆماری ئیسلامی ئێرانی بەهۆی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ سزا دا و نەتەوەیەکگرتوەکان و فەڕەنسا و دەیان وڵاتی دیکە دژی جێبەجێکردنی سێدارە ئیدانەی دەسەڵاتی ئێرانیان کرد. لە سێدراەدانی گەنجێکی دیکەی خۆپیشاندەر لە ئێران کاردانەوەی لێکەوتەوە و چالاکوانان و گەنجانی ناڕزایی رایانگەیاند کاتی شین نییە و کاتی شەڕە لە دژی دەسەڵاتێک کە دەیەوێت بە سێدارە بمانکوژێت. هاوکات لەگەڵ لەسێدارەدانی مەجیدڕەزا رەهنەورد لە مەشهەد، هەواڵی کوژرانی شەهریار عادلی، دەستگیرکراوێکی خۆپیشاندانەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە ژێر ئەشکەنجەدا ئاشکرا بو. تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان رۆژی دوشەممە بڵاوی کردەوە، گەنجێکی دیکەی کورد بە ناوی شەهریار عادلی تەمەن 27 ساڵ کە لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی ئێران لە ناڕەزایەتییەکان شاری سەردەشت دەستگیرکرابو بەهۆی ئازار و ئەشکەنجەوە گیانی لەدەستداوە. ئەو گەنجە لە 22ی مانگی رابردودا بە تۆمەتی بەشداریی لە ناڕەزایەتییەکانی دەستگیر دەکرێت و لە بنکەیەکی ئەمنیی و هەواڵگریی شاری سەردەشت ئەشکەنجەدەدرێت، دواتر بە دانانی بارمتە مۆڵەتی پێدراوە لە نەخۆشخانە چارەسەری خوێنبەربونی بۆبکرێت کە دوای چەند رۆژ مانەوە بەهۆی سەختی ئەشکەنجە و کاریگەریی زۆر لەسەر جستەی دواجار شەهریار عادلی لە نەخۆشانە گیانی لەدەستداوە. لەگەڵ لەسێدارەدانی ئەو گەنجە وەرزشکارەی شاری مەشهد لە زۆربەی زانکۆکانی تاران و مەشهەد و چەند شارێکی دیکە ناڕەزایەتیی بەڕێوچو و خوێندکاران ئیدانەی سزای سێدارەیان لە ئێران کرد. چالاکوانان و ئەنجومەنەکانی تایبەت بە شارەکانی ناوخۆی ئێران بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی داوایان کردوە لە سبەینێوە بۆ ماوەی سێ رۆژ مانگرتن و ناڕەزایەتیی لە سەرتاسەری وڵاتەکە دژی لەسێدارەدان. یەکێتی ئەوروپا لە دانیشتنی رۆژی دوشەممەی وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی ئەندامی یەکێتییەکە ژمارەیەک سزای دیکەی دژی کۆماری ئیسلامی ئێران بەهۆی توندوتیژیی و لەسێدرەدانی خۆپیشاندەران راگەیاند. جۆزێپ بۆڕێل، بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا رایگەیاند 20 بەرپرسی کۆماری ئیسلامی ئێران و دامەزراوەیەکی ئەو دەسەڵاتە لە لایەن ئەوروپاوە سزای قورسیان بەسەردا دەسەپێت و هۆکاری ئەو سزایانەش پێشێلکردنی حاشاهەڵنەگری مافەکانی مرۆڤە لە لایەن دەسەڵاتی ئێرانەوە. وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا لە بەیاننامەیەکدا دوای لەسێدارەدانی مەجیدڕەزا رەهنەوەرد رایگەیاند؛ پاریس بە توندترین شێوەی ئیدانەی لەسێدارەدانی دوەم گەنجی دەستگیرکراوی ناڕازیەتییەکانی ئێران دەکات و ئەوەش ئاماژەیەکی رون و مەترسیداری پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤە کە قبوڵکراو نابێت. هاوکات ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان لە پەیامێکدا رایگەیاند لەسێدرارەدانی گەنجێکی دیکەی ناڕازیی لە ئێران توشی شۆک بوین و بەکارهێنانی سزای سێدارە لەگەل مافە گەردونییەکانی ژیان یەک ناگرنەوە. لەگەڵ فەڕەنسا و یەکێتی ئەوروپا، ئانالینا بەیربۆک، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە پەیامێکدا ئیدانەی جێبەجێکردنی سزای سێدارەی لە ئێران کرد و رایگەیاند؛ ئەو هەنگاوانەی دەسەڵاتی ئێران بۆ لەسێدارەدان لە پێناو ترساندن و تۆقاندنی خەڵکدایە. ئەمڕۆش لە چەند شارێکی رۆژهەڵاتی کوردستان دەستگیرکردنی گەنجان و لاوان بەردەوامبو و سەرچاوەکانی هەواڵ ئاشکرایان کرد حەوت گەنجی دیکەی کورد لەو بەشەی کوردستان دەستگیرکراون و هاوشێوەی ماوەی رابردو چارەنوسی زۆربەیان دیار نییە. بەپێی ئامارەکانی مافەکانی مرۆڤ تا ئێستا لانیکەم 127کەس لە ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردسیان گیانیان لەدەستداوە کە نۆ کەسیان بەهۆی ئەشکەنجە و ئازار لە زیندان و بنکەی هێزە ئەمنییەکانی ئێران بوە.

بەهای هەر دۆلارێک لە بازاڕەکانی تاران بۆ 38 هەزار تمەن بەرز دەبێتەوە و هاوشانی ئەویش بەهای یۆرۆ گەیشتە 40 هەزار تمەن. رۆژی دوشەممە لەگەڵ گرژبونەوەی دۆخی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی ئێران جارێکی دیکە بەهای دروای دۆلار بەرز دەبێتەوە و نرخی زیڕیش بەرزترین ئاستی خۆی لە بازاڕەکانی ئەو وڵاتە تۆمار کرد. نرخی هەر لیرەیەکی زیڕ لە ئێران کە بە (ئیمامی) ناودەهێنریت  لە 18 ملیۆن و 900 هەزار تمەن بۆ 19 ملیۆن و 200 هەزار تمەن بەرز بوە و بە گشتی نرخی زێر لە وڵاتەکە بەرزبونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. بە پێی راپۆرتێکی ئابوریی ناوخۆی ئێران تا ئێستا دراوی تمەن 95%ی بەهای خۆی بەرامبەر بە دراوی دۆلار لەدەستداوە. لە سەرەتای سەرهەڵدان و ناڕەزایەتییەکانەوە بەهای هەر دۆلارێک لە ئێران بە 30 هەزار تمەن مامەڵەی پێوە دەکرا بەڵام دوای نزیکەی سێ مانگ لە بەردەوامبونی ناڕەزایەتییەکان هەر دۆلارێک هەشت هەزار تمەن بەرزبونەوەی تۆمار کردوە و لە ئێستادا هەر دۆلارێک لە بازاڕەکانی وڵاتەکەدا بە 38 هەزار تمەن مامەڵەی پێوە دەکرێت.