هاوڵاتى دوای 97 رۆژ لە لەندەن و چەند شارێکی تر هاوڵاتیان رێگەیان پێدراوە بچنەوە سەر شەقامەکان و لە ئێستاشدا ئاهەنگ دەگێڕن. ماڵپەڕە بەریتانەکان وێنەی شەوی رابردووی خەڵکی لەندەن و چەند شارێکی ترییان بڵاوکردەوە، کە دوای 97 رۆژ لە داخستنی زۆربەی شوێنەکان ئەمڕۆ بەڕووی خەڵکیدا کراونەتەوە. لە ماوەی رابردوودا، حکومەتی بەریتانیا قەدەغەی هاتوچۆ و کەرەنتینەی گشتی لە سەرتاسەری وڵات لە سەرەتای ئەمساڵدا راگەیاند و بڕیار وابوو تا ناوەڕاستی مانگی شوباتی ئەمساڵ بەردەوام بێت، کە ئەوەش بەهۆی بەرزبوونەوەی ژماری توشبووان بە کۆرۆنا و زنجیرەی نوێی کۆرۆناوە بوو. لە سەرەتای مانگی ئازاردا ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویکردەوە، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا بڕیاریداوە گۆڕانکاری لە رێگارەکانی رووبەڕوبوونەوەی کۆرۆنادا بکات، ئاماژە بەوەشکرابوو، لە یەکەم قۆناغدا دەرگای خوێندنگاکان دەکرێنەوە و قەدەغەی هاتوچۆی تەواوەتی هەڵدەگیرێت
شاناز حەسەن كاتژمێر 11ی ئەمڕۆ پەرلەمانی کوردستان لەبارەی یادی 33 ساڵەی ئەنفال بۆ رەخساندنى هەلى كار و پێشەنگى بە كچ و كوڕى شەهیدان و ئەنفالكراوان، و گەڕاندنەوەى روفاتى قوربانیانى تاوانى ئەنفال بۆ هەرێمی كوردستان کۆدەبێتەوە. ئەمڕۆ چوارشەممە 14-04-2021، 13 ساڵ بەسەر ناساندنی ئەنفال وەکو جینۆساید لە پەرلەمانی عێراق تێدەپەڕێت، بڕیارە پەرلەمانی کوردستان لە راپۆرتێکدا کە لەلایەن لیژنەیەکی تایبەت بە کاروباری شاڵاوەکانی ئەنفال ئامادەکراوە، 19 داواکاری بخاتەڕوو. محمد سەعدەدین، بڕیاردەری لیژنەی درایی و كاروباری ئابوری، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت" كاتژمێر 11ی ئەمڕۆ پەرلەمانی کوردستان لەبارەی یادی 33 ساڵەی ئەنفال بۆ رەخساندنى هەلى كار و پێشەنگى بە كچ و كوڕى شەهیدان و ئەنفالكراوان، و گەڕاندنەوەى روفاتى قوربانیانى تاوانى ئەنفال بۆ هەرێمی كوردستان کۆدەبێتەوە". ناوبراو ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد داواکارییەکان لەبارەی نۆژەنکردنەوە و دابینکردنی خزمەتگوزاریی بۆ ئەو ناوچانەن کە لە پرۆسەی ئەنفال زیانیان پێگەیشتووە، هەروەها دابەشکردنی زەوی و ئاسانکاری لە دابینکردنی هەلی کار بۆ کەسوکاری شەهیدا و ئەنفالکراوان دەبن. لە پرۆسەکەدا حكومەتى پێشووی عێراق، زیاتر لە 182 هەزار هاونیشتمانی شەهید و بێسەروشوێن كردن، هەروەها زیاتر لە 4500 گوندى هەرێمی كوردستان سووتێنران و لەگەڵ زەویدا تەخت كران، بەمەش بەشێكى گرنگى بنەماى ئابووریى باشووری كوردستان وێرانكرا، لە رووى كشتوكاڵ و ئاژەڵدارى و دارستان. ئەنفالی گەرمیان لە کۆتایی قۆناخی شاڵاوی سێیەمی ئەنفال بوو، بەڵام لە هەموو قۆناخەکانی دیکە کارەساتبارتر و زیانبەخشتر بوو، چونکە 70 بۆ 80 هەزار کەس تێیدا شەهید و بێسەروشوێن کران. پرۆسەکە ئەم ناوچانەی گرتەوە (دوزخورماتوو، کفری، کەلار، دەربەندیخان، چیاکانی قەرەداخ، تەکیە، چەمچەماڵ، قەرەهەنجیر، قادرکەرەم، سەنگاو، تیلەکۆ، پێباز و ئاغجەلەر). قۆناخی سێیەمی ئەنفال، لە 31ى ئادارى 1988 دەستیپێکرد و لە 14ى نیسانى 1988 گەرمیانیشی گرتەوە، تاوەکو 20ی نیسان بەردەوامبوو. نزیکەی 500 گوندی ئەم ناوچانەی گرتەوە، گوندەکانی گەرمیان تەخت کران و سوتێنران. تەنیا لە 14ی نیسانی 1988 حکومەتی ئەو کاتی عێراق نزیکەی 20 هەزار ژن و منداڵ و پیاوی لە هەردوو گوندی کوڵەجۆ و ملە سوورە کۆکردنەوە و بۆ شارەدێی قۆرەتووی رەوانەکردن و پاشان شوێنبزری کردن. ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق لە 14-04-2008 ئەنفالى وەکو جینۆساید ناساند. هەروەها دادگاى باڵاى تاوانەكانی عێراقیش لە 24-06-2007 ئەنفالى وەكو تاوانى جینۆساید ناساند. بەو پێیەش (عەلى حەسەن مەجید، هاشم حسین رەشید) سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێنرا، سزای زیندانى هەتاهەتایش بەسەر کەسانی دیکە کە لە تاوانەکە بەشداربوون سەپێنرا.
هاوڵاتى ئه‌مڕۆ نرخی به‌رمیلێك نه‌وتی خاوی برێنت بە 64 دۆلار و 12 سه‌نت مامەڵەی پێوەده‌كرێت، هاوكات به‌رمیلێك نه‌وتی خاوی ئه‌مریكاش بە 60 دۆلار و 65 سه‌نت مامەڵەی پێوەکرا. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 14ی نیسانی 2021، لەكاتی كردنەوەی بازاَڕ نرخی نەوت بەرەو بەرزبونەوە چوو و بە 64 دۆلار و 12 سه‌نت مامەڵەی پێوەده‌كرێت، هاوكات به‌رمیلێك نه‌وتی خاوی ئه‌مریكاش بە 60 دۆلار و 65 سه‌نت مامەڵەی پێوەکرا. لە ساڵی 2020 خواست لەسەر نەوتی خاو بە رێژەی 30٪ دابەزی، ئەوەش بەهۆی کاریگەرییەکانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بە جیهاندا، بەڵام لەگەڵ پەسه‌ندکردنی ڤاکسینەکانی کۆرۆنا، نرخی نەوت بەرزبووەتەوە. ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه نرخی نه‌وت له بازاڕه‌كانی جیهان به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌خۆیه‌وه به‌جۆرێك چه‌ند رۆژێكه له سه‌رو 60 دۆلاره‌وه مامه‌ڵه‌ی پێوه ده‌كرێت.
پ. دهۆك شەش مانگانە سەدان خێزانی ئاوارەی چیای شەنگال هیچ هاوكارییەكیان پێنەگەیشتووەو دەڵێن لەكارەساتداین، قایمقامیش دەڵێت:» هەموو هەوڵێكی خۆمان دەدەین تا بەزووترین كات جارێكی تردەست بەدابەشكردنی هاوكاری مانگانە بۆ ئەو ئاوارانە بكرێت». عەڤدۆ قاسم، ئاوارەیەكی كەمپی سەردەشتە لەچیای شەنگال، نزیكەی حەوت ساڵە لەو كەمپە دەژیت بەهۆی وێرانكردنی خانووەكەی لەناحیەی گرعوزێری سەر بەقەزای شەنگال ناتوانێت بگەرێتەوە زێدی خۆی، بەهاوڵاتی وت: «هەر لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 تائێستا حكومەتی عێراق هاوكارییەكانی راگرتووە بەبیانووی ئەوەی دەبێت كەمپەكە چوڵ بكرێت». بەپێی بڕیارێک حكومەتی عێراق بەنیازە لەمساڵدا تەواوی كەمپەكانی نەینەواو شەنگال دابخات. عەڤدۆ قاسم ئاماژەی بەوەشكرد دۆخیان زۆر خراپە، وتیشی:»كەس لەئێمە ناپرسێت، هەموو شت لەسەر حسابی خۆمان دەكڕین، ئاوارەكانی دهۆك و ناوچەكانی تر مانگانە هەموو جۆرە هاوكارییەك وەردەگرن، بەڵام بۆ ئێمە هیچ شتێك ناكرێت، ئەگەر هاوكاریمان نەكرێت كارەسات روودەدات». بەڕێوەبەری كەمپی سەردەشت لەچیای شەنگال پێیوابوو حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەئاوارەكان دەڵێت بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆتان، بۆیە هەموو هاوكارییەكانی راگرتووە. عەلی شەعبۆ، بەڕێوەبەری كەمپی سەردەشت لەچیای شەنگال بەهاوڵاتی وت: «دوای ئەوەی حكومەتی عێراق بڕیاریدا بەداخستنی ژمارەیەك كەمپ لەسنوری پارێزگای نەینەوا، كەمپی سەردەشتیان لەلای خۆیان داخستووە، هەر لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 هاوكاری مانگانەی راگرتووە». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو حكومەتی عیراق دوو جار مافی ئاوارەكانی چیای شەنگالی پێشێل كردووە جارێك كەمپەكەی لەدەرەوەی خواستی ئاوارەكان داخستووە، كەهێشتا (550) خێزان لەكەمپی سەردەشت دەژین، جاری دووەم هێشتا ئاوارەن و هاوكاریی مانگانەیان لێبڕاوە. عەلی شەعبۆ ئەوەشی دووپاتكردەوە كەحكومەتی عێراق بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەئاوارەكان دەڵێت بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆتان، هەربۆیە هەموو هاوكارییەكانی بۆ ئاوارەكان راگرتووە. بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی ئاوارەی ئێزیدی لەسەروبەندی هێرشەكانی داعش روویانكردە چیای شەنگال و هێشتا سەدان خێزان لەدوو كەمپی ئەو سنورەدا ماون، كەمپی چیای شەنگال زیاتر لەدوو هەزارو كەمپی سەردەشت زیاتر لەهەزار خێزانی تێدا دەژین. قایمقامی ناوەندی قەزای شەنگال دەڵێت هەموو هەوڵێك دەدەن بۆ ئەوەی هاوكاری پێویست بگەیەننە ئەو خێزانانە. فەهد حامد، قایمقامی ناوەندی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی وت» لەنزیكەوە ئاگاداری كێشەو گیروفتەكانی ئاوارەكانی چیای شەنگالین و داواكاری و كێشەكانی ئەوانمان ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە، بەڵام بەداخەوە تائێستا هاوكاری بەسەر ئەو ئاوارانەدا دابەش نەكراون، ئێمە بەردەوام داوا لەڕێكخراوەكانی ناوخۆو بیانی دەكەین كەهاوكارییەكانی خۆیان بگەیەننە چیای شەنگال، چونكە ئەوان لەبارودوخێكی زۆر خراپدا دەژین». قایمقامی ناوەندی شەنگال جەختی لەوەشكردەوە كەئەو ئاوارانەی ئێستا لەچیای شەنگال دەژین زۆرینەیان لەبەر وێرانبوونی خانووەكانیان ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، وتیشی:» چۆن ئاوارەكانی ناوچەكانی تر هاوكاری مانگانە وەردەگرن، بەهەمان شێوە دەبێت پێداویستییەكان بگەیەنرێتە ئاوارەكانی چیای شەنگالیش»
هەڵۆ سەربەست سوپای توركیا لەڕۆژئاڤای كوردستان چەند رۆژێكە هێرشەكانی چڕكردووەتەوەو بەردەوام لەڕێگەی تۆپ و فڕۆكەوە بۆردومانی گوندو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەكات و ئەوانیش بەتوندی وەڵامیان دەدەنەوە. بەپێی ئاژانسە هەواڵییەكانی رۆژئاڤا، تەنیا لەهەفتەی ڕابردوودا (11) هاووڵاتی كوژراون و (20)ی تریش برینداربوون. بەپێی هەواڵەكانی ئەو ئاژانسانە بەرەبەیانی رۆژی پێنجەشەممە لەكاتژمێر 2.30 خولەكدا سوپای توركیا هێرشی كردووەتە سەر گوندی سەیدا لەگرێ سپی و شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) وەڵامی هێرشەكەیان داوەتەوەو شەڕێكی توند لەنێوان هەردولادا روویداوەو دواتر هێرشەكە تێكشكێندراوە. دوای تێكشكانی هێرشەكەش سوپای توركیا بەهاوەن بۆردومانی ناوەندی گرێ سپی و رێگای (ئێم-4)ی كردووەو لەبەرەبەیانی رۆژی دواتریشدا تۆپبارانی ناوچەی شەهبایان كردووەو ئێوارەكەشی گوندەكانی ئاقدێ و بێنێ-ی ناوچەی شێراواو گوندی تەنانێ-ی شەهبای سەر بەكانتۆنی عەفرینیان تۆپباران كرد. ئەم هێرشانەی توركیا لەكاتێكدایە بەپێی هەواڵێكی ئاژانسی هەواڵی هاوار لەمانگی 11ی 2020وە توركیا لەدەوروبەری گرێ سپی و بەتایبەتی لەسەر رێگای (ئێم-4)ی كانتۆنی كۆبانێ، لەگوندەكانی خالدیە، مەلیك، هۆشان، مەشرفە و سەیدێ، پێنج بارەگای سەربازییان دروست كردووەو زۆر كات وەك خاڵی دەستپێكی هێرشەكانیان بەكاریدەهێنن. لەئێستاشدا هێزەكانی توركیا بەدرێژایی شەش كیلۆمەترو بەرامبەر رێگای (ئێم- 4) دەستیانكردووە بەلێدانی كەندێ (خەندەق) و دەیانەوێت رێگاكە ببڕن. شارەزایانی سەربازیی و چاودێرانی دۆخی ناوچەكە دەڵین، ئامانجی توركیا لەهەڵكەندنی ئەو كەندڕە گەمارۆدانی گرێ سپییە، تا لەداهاتوودا پەلاماری بدات، بەئاماژەی ئەوەی لەگەڵ دەستكردن بەهەڵكەندنی كەندڕەكەدا دەستیكردووە بەناردنی چەكی قورس بۆ ئەو ناوچانە. لەلایەكی تریشەوە توركیا بۆ پتەوكردنی پێگەكانی خۆی لە تەل تەمر، دەستیكردووە بەلێدانی خەندەق و بەرزكردنەوەی ساترە خۆڵینەكان. لەوبارەیەوە ماڵپەڕی (خەبەر 24) بڵاویكردەوە كەهێزەكانی توركیا دوو ساتری جیا لەیەكیان بەرزكردووەتەوە، یەكەمیان لەباكوری رۆژئاوای ناحیەی زركان كەدەكەوێتە ناوچەكانی ژێردەستی توركیاو گروپە هاوپەیمانەكانی و لەسنوری توركیاوە لەنزیك گوندی (باب الفرج)ەوە دەستپێدەكات و ماوەی نێوان ساترەكە و ناوچەكانی ئیدارەی خۆسەری رۆژئاڤا نزیكەی چوار كیلۆمەتر دەبێت، ساتری دووەمیش لەگوندی (السفح)ەوە بەرەو رۆژئاوا لێدەدرێت. هاوكات روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ راپۆرتێكی دەربارەی دۆخی عفرین و چالاكییەكانی توركیا لەو ناوچەیە بڵاوكردەوەو رایگەیاند، سوپای توركیا، هەموو رۆژێك لەعەفرین مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكات. بەپێی راپۆرتەكە، لەمانگی ئازاردا، سوپای توركیا زیاتر لە (21) هاووڵاتی مەدەنییان لەشاری عەفرین و ناوچەكانی مابەتا، جندرێس، شێراواو راجۆ رفاندووە كەحەوت كەسیان ژنن و تائێستا چارەنووسی (14) كەسیان نادیارە. روانگەی سوری لەڕاپۆرتەكەیدا ئەوەشی ئاشكرا كردووە، تاوانەكان لەعەفرین بەتەنیا لەلایەن سوپای نیشتیمانی ئەنجامنادرێن، بەڵكو ئەنجومەن و دەستەی مەدەنیش تاوان ئەنجامدەدەن. سەرچاوەیەكیش لەعەفرینەوە بەڕوانگەی سوری راگەیاندووە، ئەنجومەنی هەرێمیی سەر بەسوپاو حكومەتی توركیا، بەڵگەكانی ئاژانسی حكومەتی سوریای رەتكردوەتەوە، كە بەپێی ئەو بەڵگانە، ئەو كەسانەی لەدەرەوەی عەفرینن جا چ ئاوارەبوون یان كۆچیان كردووە یاخود بۆ كارێكی تر چوونەتە دەرەوەی شارەكە، دەتوانن موڵكەكانیان بدەن بەخزمەكانیان و ئەوان سودیان لێببینن تا خۆیان دەگەڕێنەوە، بەڵام روانگەكە ئاشكرایكردووە كە ئەنجومەنەكە هەندێك بڕیار بەسەر دانیشتواندا دەسەپێنێت تا ئەو بەڵگانە هەڵبوەشێننەوە بۆ ئەوەی قبوڵ نەكرێن. بەوەش خزمانی ئەو كەسانەی كۆچیان كردووە یان ئاوارەبوون ناتوانن موڵك و زەوی كۆچبەرەكان بەكاربهێنن، ئامانجی ئەنجومەنەكەش لەو كارە ئەوەیە كە لەو بارەدا زەوییەكان بێخاوەن دەمێننەوەو بەوشیوەیەش هەموویان دەكەونە خزمەتی ئەنجومەنەكەو لەلایەن ئەوانەوە دەستی بەسەردا دەگیرێت و بەكاردەهێندریت. راپۆرتەكەی روانگەی سوری باس لەداگیركردن و وێرانكردنی زەوی كشتوكاڵیی و باخە زەیتونەكانی ناوچەكە دەكات لەلایەن سوپای توركیا و گروپە چەكدارییە هاوپەیمانەكانیەوەو ئاشكرایكردووە كەچەكدارانی گروپی (سقور الشام)ی سەر بەتوركیا لەگوندی قزلباشی سەر بەناوچەی بلبلی عەفرین، زیاتر لە (400) داری زەیتونی هاووڵاتییەكیان بڕیوەتەوەو لەلایەكی دیكەوە نووسینگەی ئابوریی سەر بەگروپی (سوڵتان موراد) دەستی بەسەر نزیكی (60) باخی دار زەیتونی هاووڵاتیانی هەرێمی مەیدانكێی سەر بەناوچەی شەرادا گرتووەو هاوكات لەناوچەی شیێ، چەكدارەكانی (فرقەی سولەیمان شام لە ئەلئەمشەت) دەستیان بەسەر زەوییەكی زۆری كشتوكاڵیدا گرتووەو داگیریان كردوون. روانگەی سوری لەكۆتایی راپۆرتەكەیدا نووسیویەتی:»پێشێلكارییەكان لە ناوچەكانی دیكەی عەفرین لەلایەن دەوڵەتی توركەوە بەردەوامە، گروپە چەكدارییەكان هەموو یاسایەكی نێودەوڵەتی پێشێل دەكەن و هیچ هەوڵێكیش بۆ راوەستاندنی پێشێلكاریەكان لەبەرامبەر خەڵكی سوریا نادرێت.» رۆژی شەممەش چەكدارەكانی (بەرەی شام) كە یەكێكە لەهاوپەیمانە نزیكەكانی توركیا دوو كەسی گوندی زیارای ناوچەی شێراوای عەفرینیان لەناوچەی عەزاز رفاند بەناوەكانی ماهیر خالید ئوسۆ تەمەن (20) ساڵ و موستەفا عەباس ئەحمەد تەمەن (22) ساڵ
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا راپۆرتى ساڵانه‌ى له‌باره‌ى ڕه‌وشى مافه‌کانى مرۆڤ له عێراق و هه‌رێمى کوردستان بڵاوکرده‌وه و رایگه‌یاند، هێزه‌کانى حکومه‌تى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، ئه‌و خۆپیشانده‌ر و چالاکوانانه‌یان ده‌ستگیرکردوه، که ڕه‌خنه‌یان لێگرتون و له گرتوخانه و زیندانه‌کاندا هێڵدراونه‌ته‌وه. ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه 13ى نیسانى 2021، وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا له‌به‌شێکى راپۆرتى ساڵانه‌ى خۆیدا باسى له‌وه‌شکردوه، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى چه‌ندین راپۆرتى نێوده‌وڵه‌تى باسیان له‌وه‌کردوه له زیندانه‌کانى هه‌رێم هێزه ئه‌منییه‌کان پێچه‌وانه‌ى یاساکان کاریانکردوه و زیندانه‌کان له‌ڕوى ژماره‌ى زیندانیان و ره‌چاوکردنى مافه‌کانیان له‌ئاستى پێویستدا نیه، به‌ڵام حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ڕێگه‌یه‌کى گونجاوى نه‌گرتوه‌ته‌به‌ر بۆ چاره‌سه‌رکردنى ئه‌و قسه و باسانه‌ى هه‌ن له‌سه‌ر ئه‌و پێشێلکاریانه‌ى ئه‌فسه‌ره‌کانى وه‌زاره‌تى ناوخۆى هه‌رێم یان ئاسایش ده‌یکه‌ن. ئاماژه به‌وه‌شکراوه، "زۆربه‌ى جار ده‌سه‌ڵاتداران که‌سوکارى گیراوه‌کانیان ئاگادار نه‌کردوه‌ته‌وه له‌وه‌ى که که‌سێکیان گیراوه یان ئه‌وه‌ى له چ گرتوخانه‌یه‌ک هێڵراونه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش وه‌هاى کردوه گیراوه‌کان له جیهانى ده‌ره‌وه داببڕێن، هه‌روه‌ها ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوه و ده‌ڵێن له زۆر دۆسیه‌دا ده‌سه‌ڵاتداران به گیراوه‌کانیش ناڵێن بۆچى ده‌ستگیرکراون یان گوناهبارکردنه‌که‌یان چییه، گیراوه‌کانیش نه‌یانتوانیوه له‌گه‌ڵ پارێزه‌ره‌کانیاندا دابنیشن تا ڕۆژى دادگاییکردنیان". کورته‌یه‌ک له‌ڕاپـۆرته‌که‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا له‌باره‌ى عێراق له 59 لاپه‌ڕه پـێکهاتووه: عێراق به‌پێى ده‌ستورى وڵاته‌که کۆمارێکه له‌سه‌ر بنچینه‌ى سیسته‌مى په‌رله‌مانی. هه‌ڵبژاردنه‌که‌ى ساڵى 2018 بۆ په‌رله‌مانى وڵاته‌که؛ ناکرێت بگوترێت له هه‌مو ڕویه‌که‌وه هه‌ڵبژاردنێکى ته‌واو بوه، به‌ڵام به گشتى له سۆنگه‌ى پێوانه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانه‌وه، هه‌ڵبژاردنێکى ئازاد و ڕه‌وا بووه و ئاڵوگۆڕێکى ئاشتیانه‌ى ده‌سه‌ڵاتى به دواى خۆیدا هێنا و ده‌سه‌ڵات له حه‌یده‌ر ئه‌لعه‌بادى گواسترایه‌وه بۆ عادل عه‌بدولمه‌هدی. خۆپیشاندانه به‌رفراوانه‌کانى عێراق له مانگى ده‌ى ساڵى 2019 ده‌ستیانپێکرد و له ڕۆژى 1ى مانگى دوازده‌ى هه‌مان ساڵدا حکومه‌ته‌که‌ى عه‌بدولمه‌هدى ناچار به ده‌ست له کار کێشانه‌وه کرد. موسته‌فا ئه‌لکازمی، سه‌رۆکى ده‌زگاى هه‌واڵگرى ئه‌وکاته‌ى عێراق، ڕۆژى 6ى مانگى پـێنجى ساڵى 2020، توانى متمانه‌ى په‌رله‌مان به‌ده‌ست بێنێت و ببێته سه‌ره‌ک وه‌زیرى عێراق پاش ئه‌وه‌ى وابه‌سته‌یى خۆى ڕاگه‌یاند بۆ ژماره‌یه‌ک دۆسێى گرنگ، له‌وانه؛ هه‌ڵبژاردنى پێشوه‌خت له ساڵى 2021دا، به‌رپرسیارکردنى یاسایى ئه‌وانه‌ى ده‌ستیان له توندوتیژییه‌کاندا هه‌بووه به‌رامبه‌ر خۆپیشانده‌رانى ساڵانى پێشوو و هه‌روه‌هاش چاره‌سه‌رکردنى دۆسێى گه‌نده‌ڵى له‌ناو دامه‌زراوه‌کانى حکومه‌تدا. ژماره‌یه‌کى زۆرى هێزى ئاسایشى له سه‌رانسه‌رى عێراقدا هه‌ن و کار ده‌که‌ن. وه‌زاره‌ته‌کانى ناوخۆ و به‌رگرى و هه‌روه‌ها ده‌زگاى دژه تێرۆر "وه‌ک وه‌زاره‌تێک وایه" هێزه ئاسایشییه‌کانى عێراق به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن و سه‌رپه‌رشتیشیان ده‌که‌ن. هێزه چه‌کداره ئاساییه‌کان و هێزه‌کانى سه‌پاندنى یاسا له عێراقدا له هه‌وڵێکى چێ و پڕدان بۆ پاراستنى سه‌قامگیرى له وڵاته‌که‌دا. ئه‌م هێزانه‌هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ کۆمیته‌ى حه‌شدى شه‌عبیدا کار ده‌که‌ن {حه‌شد ئه‌و هێزانه‌ن که له نزیکه‌ى 60 هێزى میلیشیایى پێکهاتووه و ڕێکخراوێکى چه‌تریه و ده‌وڵه‌ت سه‌رپه‌رشتى ده‌کات} ئه‌م هێزانه‌ى حه‌شد له سه‌رانسه‌رى عێراقدا کار ده‌که‌ن به‌ڵام زۆر جار له ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى حکومه‌تدان و هه‌روه‌هاش پێچه‌وانه‌ى سیاسه‌ته‌کانى حکومه‌ت ڕه‌فتار ده‌که‌ن. زۆربه‌ى ئه‌ندامانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبی، عه‌ره‌بى شیعه ئاینزان، له کاتێکدا یه‌که‌کانى عه‌ره‌بى سوننه، ئێزدییه‌کان کریستیانه‌کان و که‌مایه‌تییه‌کانى تریش یان له‌ناو یانیش له نزیک ناوچه‌کانى خۆیانه‌وه ئه‌رکه‌کان به‌جێده‌گه‌یه‌نن. هه‌موو یه‌که‌کانى حه‌شدى شه‌عبی، به فه‌رمى ڕاپۆرته‌کانى خۆیان به‌رز ده‌که‌نه‌وه بۆ کۆمیته‌ى حه‌شد و به‌ره‌نجامیش له‌ژێر سه‌رکردایه‌تى سه‌ره‌ک وه‌زیردان، به‌ڵام ژماره‌یه‌ک له‌م هێزانه‌ى حه‌شدى شه‌عبى له ڕووى کرده‌ییه‌وه فرمان و ڕێنوماییه‌کانى کۆمارى ئیسلامى ئێران و پاسدارانى شۆڕشى ئیسلامى ئێران به‌جێده‌گه‌یه‌نن. دوو لایه‌نه سه‌ره‌کییه کوردییه‌که‌ش، پارتى دیموکراتى کوردستان و یه‌کێتى نیشتمانى کوردستانیش؛ هه‌ر یه‌که‌یان بۆ خۆى ده‌زگاى ئاسایشى هه‌یه. به‌پێى ده‌ستورى عێراق، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان مافى هه‌بوونى هێزى ناوخۆیى ئاسایشى هه‌یه، به‌ڵام پارتى و یه‌کێتى به جیا کۆنترۆڵى هێزى پێشمه‌رگه‌یان کردووه له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و هێزانه‌ى له ده‌ستوردا ئاماژه‌یان پێکراوه. ئه‌مه بێ له هێزى پۆلیس که ده‌بووایه له‌ژێر سه‌رپه‌رشتى وه‌زاره‌تى ناوخۆدا بووایه. به‌پێى ده‌ستور ڕێگه‌دراوه به ده‌زگایه‌کى ئاسایش، به‌ڵام له‌مه‌شیاندا پارتى و یه‌کێتى هه‌ر یه‌که‌یان ده‌زگاى ئاسایشى خۆیان هه‌یه. پارتى و یه‌کێتى به هه‌مان شێوه هه‌ر لایه‌نه و ده‌زگایه‌کى تایبه‌تى هه‌واڵگرییان هه‌یه، که ده‌بوایه له ئه‌نجومه‌نى ئاسایشى هه‌رێمه‌وه کاروباره‌کانیان ڕێکبخرایه. ده‌سه‌ڵاتى سیڤیلى فێدراڵی، کۆنترۆڵکردنێکى کاراى نییه به‌سه‌ر هه‌ندێک ده‌سته و تاقمى هێزه‌کانى ئاسایشدا، به‌تایبه‌تیش به‌سه‌ر یه‌که‌ى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبیدا که هاوپه‌یمانى ئێران و کۆمیته‌ى حه‌شدى شه‌عبین. ده‌ستنیشان نه‌کردنى سنوره‌کان و ناچه جێناکۆکه‌کان بوونه‌ته سه‌رچاوه‌یه‌کى ترى کێشه له نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و حکومه‌تى نێوه‌ندیدا و پشێوییه‌کى له تایبه‌تمه‌ندێتى نێوان هێزى ئاسایشى و دادگاکاندا دروستکردووه. ئه‌ندامانى هێزه ئاسایشییه‌کان به به‌ڵگه‌وه، ژماره‌یه‌کى به‌رچاو پێشێلکارییان کردووه. ژماره‌یه‌کى بێشومار کێشه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ هه‌ن، له‌وانه؛ کوشتنى نایاسایى و ناڕه‌وا و دڕندانه، بێسه‌روشوێن کردنى زۆره ملێیی، ئه‌شکه‌نجه‌دان، شێوازى ڕه‌فتارى نامرۆیى و دڵڕه‌قانه و سزاى قورسى له ڕاده‌به‌ده‌ر، ژیان و گوزه‌رانى سه‌خت و ناهه‌موار له زیندان و گرتوخانه‌کاندا، ده‌ستوه‌ردانه ژیانى تایبه‌ت و کۆتوبه‌ندکردنى ئازادییه‌کانى ڕاده‌ربڕین و ڕاگه‌یاندن و سنوردارکردنى ده‌ستڕاگه‌یشتن به تۆڕه‌کانى ئینته‌رنێت و توندوتیژى به‌رامبه‌ر ڕۆژنامه‌وانان و هه‌ڕه‌شه لێکردن و توندوتیژى و ده‌ستگیرکردنى ناڕه‌واى ڕۆژنامه‌وانان و دادگاییکردنیان و چاودێریکردن و داخستنى ماڵپه‌ڕه‌کان، ده‌ستێوه‌ردان له مافى گردبوونه‌وه‌ى ئاشتیانه و کۆتکردنى یاساییانه‌ى ئازادى بزووتنه‌وه‌کانى ژنان، به زۆر گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ئاواره‌کان بۆ ئه‌و شوێنانه‌ى پێشتر هه‌ڕه‌شه‌ى کوشتنیان له‌سه‌ر بووه و مه‌ترسى له‌سه‌ر ئازادییه‌کانیان هه‌بووه، گه‌نده‌ڵی، نه‌بوونى لێکۆڵینه‌وه و به‌رپرسیارنه‌کردنى ئه‌وانه‌ى تاوان به‌رامبه‌ر ژنان ده‌که‌ن، تاوانه‌کانى توندوتیژى به‌رامبه‌ر تاکه‌کانى که‌مایه‌تییه نه‌ژادییه‌کان، توندوتیژى به‌رامبه‌ر هاوڕه‌گه‌زخوازان، سنوردارکردنى مافى کارگوزاران، وه‌ک ڕێگه‌گرتن له پێکهێنانى سه‌ندیکا یان کۆمه‌ڵه‌ى سه‌ربه‌خۆ ، جیاوازیکردن له هه‌لى کار بۆ کۆچبه‌ران و هه‌روه‌ها خراپترین جۆرى خستنه به‌ر کارکردنى منداڵان. داعش، به‌رده‌وام بووه له پێشێلکارییه دڕندانه‌کانیدا، له‌وانه کوشتن له ڕێى هێرشى خۆکوژى و چاندنى بۆمب و مینه‌وه. حکومه‌ت لێکۆڵینه‌وه‌کانى خۆى ده‌کات و دادگایى گومانباران ده‌کات و زۆرجاریش دادگاییکردنه‌کان له‌سه‌ر ئه‌و دۆسێیانه‌ى ده‌گوترێت داعشن، به یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى تێرۆریزم ده‌کرێن. * لێسه‌ندنه‌وه‌ى مافى ژیان و کرده‌ى کوشتنى ناڕه‌وا یان به‌هۆى مه‌به‌ستى سیاسییه‌وه: ژماره‌یه‌کى زۆر ڕاپۆرت هه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى حکومه‌ت و ئه‌ندامانى هێزه ئاسایشییه‌کان کرده‌ى نایاساییانه‌ى کوشتنیان ئه‌نجامداوه، به هه‌مان شێوه‌ش ئه‌و میلیشیایانه‌ى سه‌ر به حکومه‌ت نین و هه‌روه‌ها هاوسۆزه‌کانى داعش ده‌ستیان هه‌یه له‌و کرده‌ى کوشتنانه‌دا. * بێسه‌روشوێنکردن: ڕاپۆرتێکى زۆر دراون له‌سه‌ر بێسه‌روشوێن کردن له‌لایه‌ن هێزه ئاسایشییه‌کانى حکومه‌ته‌وه یان له‌سه‌ر ئه‌و هێزانه‌ى ترى بۆ حکومه‌تى ئه‌نجام ده‌ده‌ن. یونامى و ئۆفیسى کۆمیسیۆنى مافه‌کانى مرۆڤ، سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان له ڕاپۆرته‌کانیاندا ئاماژه‌یان به‌وه کردووه له مانگى ده‌ى ساڵى 2019وه تا مانگى سێ یونامى 154 دۆسێى وه‌ک ده‌گوترێت دیارنه‌مانى خۆپیشانده‌ران و چالاکوانانى مافه‌کانى مرۆڤى به‌ده‌ست گه‌یشتووه و ئه‌و دۆسێیانه‌ش وه‌ها دانراون که ئه‌و که‌سانه یان گیراون یان ڕفێندراون. ده‌سه‌ڵاتدارانى خۆجێیى له شه‌نگال، پارێزگاى نه‌ینه‌وا ڕاپۆرتیان داوه 70 که‌سى ئێزدى له‌لایه‌ن پارتى کرێکارانى کوردستانه‌وه ده‌ستگیرکراون. ده‌سه‌ڵاتدارانى خۆجێیى له‌و ناوچه‌یه ده‌ڵێن "له ساڵى 2019ه‌وه په‌که‌که زیاتر له 400 ژنى دانیشتوى ئه‌و ناوچه‌یه‌ى ڕفاندووه و هێشتا چاره‌نوسیان نادیاره." هێزه ئاسایشییه‌کانى هه‌رێمى کوردستانى عێراق کۆنترۆڵى ڕاسته‌خۆیان له‌و ناوچه‌یه‌دا نییه و ناتوانن پشتڕاستى ئه‌و ڕاپۆرتانه بکه‌نه‌وه. له مانگى 7دا په‌که‌که 2 هاوڵاتى له شارى دهۆک ڕفاندووه و هێشتاش چاره‌نوسیان دیار نییه. * ئه‌شکه‌نجه‌دان و شێوازى ڕه‌فتارکردن و سزاى قورس و نامرۆیى و ناپیشه‌ییانه: ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ ڕاپۆرتیانداوه سه‌باره‌ت به‌وه‌ى کارمه‌ندانى سه‌ر به هه‌ردوو وه‌زاره‌تى ناوخۆ و به‌رگرى عێراق ئه‌شکه‌نجه‌ى گیراوه‌کانیان داوه. به‌پێى ئه‌و ڕاپۆرتانه خۆپیشانده‌ره گیراوه‌کان ڕووبه‌ڕووى به‌دڕه‌فتارى جۆراوجۆر بوونه‌ته‌وه هاوکاتى لێکۆڵینه‌وه‌کان له‌گه‌ڵیاندا، له‌وانه، لێدانى زۆر و قورس، به‌کارهێنانى وزه‌ى ئه‌لیکتریک وه‌ک به‌شێک له ئه‌شکه‌نجه‌دانیان، خستنه ناو ئاوى سارده‌وه، هه‌ڵواسینى گیراوه‌کان به سه‌ره‌وبنیش، هه‌ڕه‌شه‌ى کوشتن و هه‌ڕه‌شه‌کردن له که‌سوکاریان و هه‌روه‌ها ڕه‌فتارى سوکایه‌تى پێکردنى گیراوه‌کان وه‌ک میز پێداکردن و وێنه‌گرتنیان به ڕووتوقوتی. له‌و ڕاپۆرتانه‌دا ئاماژه‌ش کراوه به‌و وتووێژانه‌ى له‌گه‌ڵ ژنانى گیراودا کراون و باسیان له‌وه کردووه لێیان دراوه و هه‌ڕه‌شه‌ى ده‌ستدرێژى سێکسییان لێکراوه و هه‌ندێکیشیان وه‌ک ده‌ڵێن "ده‌ستدرێژى سێکسیان کراوه‌ته سه‌ر." ڕێکخراوێکى ناحکومى له مانگى شه‌شدا ده‌یان دۆسێى ئه‌شکه‌نجه‌دانى تۆمارکردووه له گرتوخانه‌کانى پارێزگاکانى نه‌ینه‌وا و که‌رکوک و سه‌ڵاحه‌دین و ئه‌نبار و زیقاێ و هه‌روه‌ها به‌غداش. له به‌رامبه‌ر ئه‌م پێشێلکاریانه‌دا، په‌ناپارێزى دراوه به به‌رپرسانى حکومه‌ت و کارمه‌ندانى ده‌زگاکانى ئاسایش له‌وانه هێزه ئاسایشییه‌کانى عێراق و پۆلیسى فێدراڵى و هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى و هه‌ندێک له یه‌که تایبه‌ته‌کانى دامه‌زراوه ناوخۆییه ئاسایشییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانى عێراقیش. * ڕه‌وشى گرتوخانه و زیندانه‌کان: ڕه‌وشى گرتوخانه و زیندانه‌کان زۆر خراپن و جار جاره‌ش مه‌ترسى ده‌که‌وێته سه‌ر ژیانى گیراو و زیندانیکراوه‌کان به‌هۆى که‌مى خواردن و ژماره‌ى زۆرى گیراوه‌کان و ئه‌شکه‌نجه‌دان و ڕه‌وشى نه‌گونجاوى ته‌ندروستى و نه‌بوونى خزمه‌تگوزارییه‌کى ئه‌وتۆى ته‌ندروستى و هه‌روه‌هاش به‌هۆى مه‌ترسییه‌کانى کۆڤید 19 و نه‌خۆشیه‌کانى تریشه‌وه. له زیندان و گرتوخانه‌کانى هه‌رێمى کوردستانى عێراقدا ڕه‌وشه‌که باشتر نییه. ژماره‌ى گیراوه‌کان و زیندانیکراوه‌کان زۆر زیاتره له توانایى ئه‌و 6 زیندانه‌ى له هه‌رێمه‌که‌دا هه‌ن. کۆمیسیۆنى سه‌ربه‌خۆى مافه‌کانى مرۆڤ له هه‌رێمى کوردستان له ڕاپۆرتێکیدا ده‌ڵێت، زیندانى هه‌ولێر وه‌ها دروستکراوه که جێى 900 گیراوى تیادا ببێته‌وه به‌ڵام 1957 گیراوى تیادایه. ئه‌م کۆمیسیۆنه سه‌ربه‌خۆیه ده‌ڵێت 3 گیراو له‌و زیندانه‌دا به‌هۆى نه‌خۆشییه‌وه مردوون به‌بێ ئه‌وه‌ى چاره‌سه‌رییه‌کى ئه‌وتۆى ته‌ندروستى بۆ نه‌خۆشییه‌کانیان بکرێت به‌هۆى ئه‌و ژماره زۆره‌ى خه‌ڵکى گیراو له گرتوخانه‌که‌دا دانراون. له‌ناو هه‌رێمى کوردستاندا "لێبوردنى گشتی" به شێوه‌یه‌کى گونجاو له‌گه‌ڵ یاساکانى سزاداندا یه‌کناگرنه‌وه و ئه‌و لێبوردنانه‌ش له واده‌ى گونجاودا بڕیاریان لێنه‌دراوه. به‌پێى یونامی، زیندانه‌کانى شاره سه‌ره‌کییه‌کانى هه‌رێمه‌که نۆژه‌نکراونه‌ته‌وه به‌ڵام هێشتاش ڕه‌وش له زیندان و گرتوخانه بچوکه‌کانى تردا هه‌ر خراپه که وه‌زاره‌تى ناوخۆى هه‌رێم سه‌رپه‌رشتییان ده‌کات. له هه‌ندێک له گرتوخانه‌کانى ئاسایشى هه‌رێمه‌که‌دا و ئه‌وانه‌ش که پۆلیس سه‌رپه‌رشتییان ده‌که‌ن، جار جاره گیراوى ژێر ته‌مه‌ن 18 ساڵ له‌گه‌ڵ گیراوى سه‌رو ته‌مه‌ن 18 ساڵ داده‌نێن. له مانگى نۆدا ده‌سه‌ڵاتداران زیاتر له 50 منداڵیان له "گرتوخانه‌ى هه‌ولێر بۆ ژنان و منداڵان" هێشتۆته‌وه له‌گه‌ڵ دایکه‌کانیاندا که زیندان کراون. یونیسێف، بودجه‌یه‌کى بۆ ئه‌و منداڵانه به جیا دابین کردووه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نه‌یانتوانیوه ده‌ستیان به خوێندن ڕابگات. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ڕێگه‌یه‌کى گونجاوى نه‌گرتۆته‌به‌ر بۆ چاره‌سه‌رکردنى ئه‌و قسه و باسانه‌ى هه‌ن له‌سه‌ر ئه‌و پێشێلکاریانه‌ى ئه‌فسه‌ره‌کانى وه‌زاره‌تى ناوخۆى هه‌رێم یان ئاسایش ده‌یکه‌ن. له ڕاپۆرتێکى مانگى نۆى کۆمیسیۆنى سه‌ربه‌خۆى مافه‌کانى مرۆڤ له هه‌رێمى کوردستاندا ئاماژه به‌وه کراوه هه‌ندێک له زیندان و گرتوخانه‌کان نه‌یانتوانیوه ڕێوشوێنه سه‌ره‌کییه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ بپارێزن یان فه‌راهه‌م بکه‌ن بۆ زیندانییه‌کان. له‌و ڕاپۆرته‌دا جه‌خت کراوه‌ته‌وه له‌وه‌ى زیندان و گرتوخانه‌ى نوێ دروست بکرێن و یاساى مافى گیراو و زیندانیه‌کانیش به‌جێبگه‌یه‌ندرێن. * ده‌ستگیرکردن یان ده‌ستبه‌سه‌رکردنى هه‌ڕه‌مه‌کی: ڕاپۆرتێکى زۆر هه‌ن له‌سه‌ر ده‌ستگیرکردنى هه‌ڕه‌مه‌کیانه‌ى خه‌ڵک و زیاتر هى عه‌ره‌بى سوننه، له‌وانه؛ ئاواره‌کانى ناوخۆى وڵاته‌که. له مانگى حه‌وتدا هێزه ئاسایشییه‌کان 20 که‌سى سوننه ئاینزایان ده‌ستگیرکردووه وه‌ک ده‌گوترێت گومانباربوون به‌وه‌ى ئه‌فسه‌رێکى باڵاى هێزه ئاسایشییه‌کانى عێراقیان کوشتووه هاوکاتى هێرشیکى داعش له ناوچه‌ى تارمییه. ئه‌وانه‌ى که گیرابوون ده‌ستیان له‌و هێرشه‌دا نه‌بووه و ڕاپۆرتیش نه‌بووه له‌سه‌ریان که په‌یوه‌ندییان به داعشه‌وه هه‌بووبێت. پاش ئه‌وه‌ى سه‌ره‌ک وه‌زیر ڕاسته‌خۆ هاته سه‌ر خه‌ت، ئه‌وجا ئازاد کران. له مانگى نۆدا هێزه ئاسایشییه‌کانى عێراق، دورغام مه‌جید، چالاکوانى ناودارى عێراقییان ده‌ستگیر کرد له‌گه‌ڵ 40 خۆپیشانده‌رى تر له شارى حلله پارێزگاى بابل. ڕۆژى دواتر ئازادیان کردن به‌بێ ئه‌وه‌ى هۆکارى ده‌ستگیرکردنیان باس بکرێت. هێزه ئاسایشییه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانى عێراق به‌لانیکه‌م 50 خۆپیشانده‌ر و چالاکوان و ڕۆژنامه‌وانیان له شاره‌کانى زاخۆ و دهۆک ده‌ستگیرکردووه. زۆرێک له چاودێر ئه‌و ده‌ستگیرکردنانه‌یان به "ده‌ستگیرکردنى هه‌ڕه‌مه‌کی" ناودێر کردووه. ناودێرکردنى ده‌ستگیرکردنى ئه‌و به‌لانیکه‌م 50 که‌سه به‌وه‌ى هه‌ڕه‌مه‌کى بووه له‌به‌ر دوو هۆکاره ،یان ئه‌وه‌تا مافى خۆیان بۆ گردبوونه‌وه‌ى ئاشتیانه به‌جێگه‌یاندووه یانیش به‌هۆى ئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتدارن مافى ئه‌و گیراوانه‌یان فه‌رامۆش کردووه که ده‌بێت به‌پێى یاسا له‌ماوه‌ى 24 کاتژمێردا ببرێنه به‌ر دادگا. * پرۆسه‌کانى ده‌ستگیرکردن و ڕه‌فتارکردن له‌گه‌ڵ گیراوه‌کاندا: ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوه که هێزه‌کانى سه‌ر به حکومه‌ت "هێزه ئاسایشییه‌کان، پۆلیسى فێدراڵی، هێزى ئاسایشى نیشتمانى حه‌شدى شه‌عبی، هێزى پێشمه‌رگه و هه‌روه‌ها ئاسایش" زۆر جار یاسایان فه‌رامۆش کردووه. میدیاى خۆجێیى و ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوه که ئه‌م هێزانه به‌بێ فرمانى دادوه‌ر له هه‌ڵمه‌ته ئاسایشییه‌کانیاندا گومانبارانیان ده‌ستگیرکردووه و یاساى دژه تێرۆریان به‌کارهێناوه. زۆر جار ئه‌م گیراوانه بۆ ماوه‌یه‌کى زۆر له گرتوخانه هێڵراونه‌ته‌وه به‌بێ ئه‌وه‌ى گوناهبار بکرێن یان ناونوس بکرێن. له مانگى پـێنجدا، ئه‌منیستى ئینته‌رناشناڵ ڕاپۆرتیداوه که چه‌کداره‌کانى ئاسایش له حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان هه‌ڵیانکوتاوه‌ته سه‌ر ماڵى "به‌ده‌ل عه‌بدولباقى ئه‌بوبه‌کر" مامۆستا و چالاکوان له شارى دهۆک و به‌بێ فرمانى دادوه‌ر ده‌ستگیریان کردووه. دواتر "به‌ده‌ل" به خراپ به‌کارهێنانى ئامێره ئه‌لیکترۆنییه‌کان گوناهبار کراوه به‌هۆى ئه‌و ڕۆڵه‌ى هه‌یبووه له ڕێکخستنى خۆپیشاندانێکى ئاشتیانه‌دا له‌ڕێى تۆڕه‌کانى سۆشیال میدیاوه. ژماره‌یه‌کى به‌رچاوى راپۆرت هه‌ن له‌سه‌ر ده‌ستگیرکردنى هه‌ڕه‌مه‌کیانه و نایاسایى له لایه‌ن هێزه‌کانى حکومه‌ته‌وه "هێزه ئاسایشییه‌کان و پۆلیسى فێدراڵی، ئاسایشى نیشتمانى و حه‌شدى شه‌عبى و پێشمه‌رگه و هه‌روه‌ها ئاسایش. ئامارێکى متمانه پێکراو له‌به‌رده‌ستدا نییه سه‌باره‌ت به ژماره‌ى ئه‌و جۆره ڕه‌فتارانه یان ئه‌و ماوه‌یه‌ى گیراوه‌کان له گرتوخانه ده‌هێڵدرێنه‌وه. زۆربه‌ى جار ده‌سه‌ڵاتداران که‌سوکارى گیراوه‌کانیان ئاگادار نه‌کردۆته‌وه له‌وه‌ى که که‌سێکیان گیراوه یان ئه‌وه‌ى له چ گرتوخانه‌یه‌ک هێڵراونه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش وه‌هاى کردووه گیراوه‌کان له جیهانى ده‌ره‌وه داببڕێن. ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ، ڕاپۆرتیان داوه و ده‌ڵێن له زۆر دۆسێدا ده‌سه‌ڵاتداران به گیراوه‌کانیش ناڵێن بۆچى ده‌ستگیرکراون یان گوناهبارکردنه‌که‌یان چییه، گیراوه‌کانیش نه‌یانتوانیوه له‌گه‌ڵ پارێزه‌ره‌کانیاندا دابنیشن تا ڕۆژى دادگاییکردنیان. ڕاپۆرتیش هه‌ن که هێزه‌کانى سه‌ر به ئێران له حه‌شدى شه‌عبیدا، هه‌ڕه‌مه‌کیانه و نایاساییانه، کورد و تورکمان و کریستیان و که‌مایه‌تییه‌کانى ترى ڕۆژئاواى نه‌ینه‌وا و ده‌شتى نه‌ینه‌وا ده‌ستگیر ده‌که‌ن. ده‌سه‌ڵاتداران ژماره‌یه‌کى زۆرى گیراوه‌کان بۆ چه‌ندان مانگ یان ساڵ به‌بێ دادگاییکردن ده‌هێڵنه‌وه، به تایبه‌تیش ئه‌وانه‌ى به یاساى دژه تێرۆر ده‌ستگیر ده‌کرێن. ده‌سه‌ڵاتداران له حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان وه‌ک له ڕاپۆرته‌کاندا ئاماژه‌یان پێکراوه، گیراوه‌کان بۆ ماوه‌یه‌کى درێژخایه‌ن له گرتوخانه‌دا ده‌هێڵنه‌وه؛ هه‌رچۆنێک بێت زانیارییه‌ک نییه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ژماره‌ى گیراوه‌کان له‌و گرتوخانه تایبه‌تانه‌دا چه‌ندن و ماوه‌ى چه‌ندیان تیادا به‌سه‌ربردووه. سه‌رنجیش دراوه، کاربه‌ده‌ستانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ته‌گه‌ره و گرفت ده‌خه‌نه به‌رده‌م کارى دادپارێزان و پارێزه‌رانه‌وه یانیش دادگاییکردنه‌کان به‌بێ ئه‌وه‌ى پێویست بکات دوا ده‌خرێن. ڕێوشوێنه‌کانى خۆپاراستن له په‌تاى کۆرۆنا بوونه‌ته زیادکردنى ته‌گه‌ره له‌به‌رده‌م پرۆسه دادوه‌رییه‌کاندا له ساڵى 2020دا. به‌پێى ڕاپۆرتى کۆمیسیۆنى سه‌ربه‌خۆى مافه‌کانى مرۆڤ له هه‌رێمى کوردستانى عێراق، هه‌ندێک له گیراوه‌کان له گرتوخانه‌کانى هێزه ئاسایشییه‌کاندا بۆ ماوه‌ى زۆر زیاتر هێڵدراونه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که فرمانى دادگاش هه‌بووه بۆ ئازادکردنیان. * نه‌بوونى دادگاییه‌کى ڕه‌واى ئاشکرایانه: ده‌ستورى عێراق، جه‌خت له هه‌بوونى ده‌سه‌ڵاتێکى سه‌ربه‌خۆى دادوه‌رى ده‌کاته‌وه، به‌ڵام هه‌ندێک به‌ندى یاسایی، سه‌ربه‌خۆیى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌ریى کۆتوبه‌ند کردووه. ڕه‌وشى ئاسایشى و مێژووى سیاسى عێراق وه‌هایان کردووه ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى لاواز بێت و پشت ببه‌ستێت به به‌شه‌کانى ترى حکومه‌ت. گه‌نده‌ڵى و تۆقاندن و هه‌ڕه‌شه‌کردن وه‌ک ڕاپۆرتى له‌سه‌ر دراون کاریگه‌رییان هه‌بووه له‌سه‌ر هه‌ندێک دادوه‌ر له دۆسێکانى تایبه‌ت به تاوان له کاتى دادگاییکردن و له‌کاتى پێداچوونه‌وه‌شدا به بڕیاره‌کانى دادگادا. له هه‌رێمى کوردستانى عێراقدا، ئه‌نجومه‌نى دادوه‌ریى کوردستان له ڕووى یاسایى و دارایى و به‌ڕێوه‌بردنه‌وه، ئه‌نجومه‌نێکى سه‌ربه‌خۆیه و نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه به وه‌زاره‌تى داده‌وه، به‌ڵام وه‌ک ڕاپۆرته‌کان ئاماژه‌ى پێده‌که‌ن، گه‌وره کاربه‌ده‌ستانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان کاریگه‌رى سیاسییان هه‌یه به‌سه‌ر دۆسێ هه‌ستیاره‌کانه‌وه. ده‌ستنیشانکردنى دادوه‌ره‌کان و بڕیاره‌کانیش، به‌پێى ڕاپۆرته‌کان له‌ژێر کاریگه‌رى به‌هێزترین لایه‌نه سیاسییه‌کانى هه‌رێمه‌که‌دان. * زیندانیان و گیراوه سیاسییه‌کان: حکومه‌تى عێراق هیچ که‌سێکى گیراو، به "زیندانیکراوى سیاسی" ناودێر ناکات و وه‌هایان ده‌ناسێنێت که تاوانبارن و سه‌رپێچى یاسایان کردووه. پشتڕاستکردنه‌وه‌ى ئه‌م جۆره پێناسه‌کردنه‌ى حکومه‌ت ئاسان نییه و کارێکى قورسه به‌هۆى نه‌بوونى ڕوونى و ئاشکرایى و گه‌نده‌ڵییه‌کانى هێشتنه‌وه‌ى گیراوه‌کان له به‌ندیخانه‌کاندا و خاووخلیچکى له ڕێوشوێنه دادوه‌رییه‌کاندا و هه‌روه‌هاش ده‌ستڕاگه‌یشتنێکى سنوردار به گیراوه‌کان، به تایبه‌تیش له نێوه‌نده‌کانى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى تێرۆریزم و هه‌واڵگرى و هه‌روه‌ها له‌شکر. دژه‌به‌رانى سیاسى حکومه‌ت وه‌ک ده‌ڵێن "حکومه‌ت خه‌ڵک له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕى سیاسى زیندان ده‌کات له‌سه‌ربنچینه‌ى گوناهبارکردنیان به تاوانه‌کانى گه‌نده‌ڵى و تێرۆریزم و کوشتن." ڕاوێژکارێکى یاسایى ڕێکخراوێکى ناحکومى مافه‌کانى مرۆڤ، ئاماژه‌ى به بێسه‌روشوێنکردنى به‌لانیکه‌م 75 چالاکوانى مافه‌کان و چالاکوانى سیاسى کردووه که له مه‌یدانه‌کانى خۆپیشاندانه‌کانه‌وه ڕفێندراون له‌لایه‌ن ئه‌و لایه‌نانه‌نه‌ى که مه‌زه‌نده ده‌کرێت سه‌ر به ئێران بن. یاساى لێبوردنى گشتى له ساڵى 2016دا په‌سه‌ند کرا و له ساڵى 2017دا چاکسازى تیادا کرا تا لێبوردنه‌کان ئه‌وانه‌ش بگرێته‌وه که له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى دارایى ده‌ستگیرکراون، به‌و مه‌رجه‌ى پاره دزراوه‌کان بگێڕدرێنه‌وه. ڕێکخراوه ناحکومییه‌کان و سیاسییه‌کانیش گازه‌نده‌یانه له‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتداران ئامانجى ئه‌م یاسایه‌یان جێبه‌جێنه‌کردووه که بریتیه له ئازادکردنى ئه‌وانه‌ى به‌هۆکارى تایفه‌یى یان به گوناهبارکردنى هه‌ڵه له زیندان و گرتوخانه‌کاندا هێڵدراونه‌ته‌وه. * پێشێلکارییه‌کان له قه‌یرانه ناوخۆییه‌کاندا: ڕێکخراوێکى ناحکومى ئاماژه به‌وه ده‌کات له ساڵى ڕابردوودا 828 که‌سى سیڤیل به‌هۆى قه‌یران و کێشه ناوخۆییه‌کانه‌وه کوژراون له کاتێکدا له ساڵى 2019دا ژماره‌ى کوژراوه‌کان 2392 که‌س بوون. به‌پێى ڕاى ڕێکخراوى عێراقى بۆ مافه‌کانى مرۆڤ ده‌شێت ئه‌م که‌مبوونه‌وه‌یه بگه‌ڕێته‌وه بۆ سنورداربوونى خۆپیشاندانه‌کان به‌هۆى ڕێوشوێنه‌کانى خۆپاراستن له کۆڤید 19. هه‌رێمى کوردستانى عێراق له مانگى نۆدا ڕایگه‌یاند هێشتاش 2880 ئێزدى بێسه‌روشوێنن له‌سه‌رجه‌م ئه‌و 6417 ئێزدییه‌ى له ساڵى 2014دا داعش ڕفاندبوونی. هێزه‌کانى سه‌ر به حکومه‌ت "پۆلیسى فێدرالی، ئاسایشى نیشتمانی، حه‌شدى شه‌عبی، هه‌روه‌ها ئاسایش له هه‌رێمى کوردستان" ئه‌شکه‌نجه و سزادان و ده‌ستدرێژیى جه‌سته‌ییان به‌کارهێناوه دژ به زیندانى و گیراوه‌کان و به‌تایبه‌تیش عه‌ره‌به سوننه‌کان، به‌پێى ڕاپۆرته‌کانى ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ. * ئازادى ڕاده‌ربڕین: توانراوه ڕه‌خنه له حکومه‌ت بگیرێت به ئاشکرایى یان به شێوه‌ى ترى تایبه‌ت، به‌ڵام له هه‌مانکاتیشدا مه‌ترسى تۆڵه لێکردنه‌وه‌ش هه‌بوه. به‌هۆى سزا نه‌دانى ئه‌وانه‌ى توندوتیژى و ده‌ستدرێژى ده‌که‌نه سه‌ر ڕۆژنامه‌وانى و نه‌بوونى ده‌سه‌ڵاتێکى سه‌ربه‌خۆى دادوه‌ریى و نه‌بوونى ده‌سته‌یه‌کى ڕێکخستنى کاروبارى ڕۆژنامه‌وانی، وه‌هایان کردووه چالاکى ڕۆژنامه‌وانى سنورداربێت. هێزه‌کانى حکومه‌تى نێوه‌ندى و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانیش، خۆپیشانده‌ران و چالاکوانانى ڕه‌خنه‌یان لێگرتوون ده‌ستگیرکردووه و له گرتوخانه و زیندانه‌کاندا هێڵدراونه‌ته‌وه. * ئازادى ڕاگه‌یاندن و میدیا و میدیاى ئه‌لیکترۆنی: وێڕاى ئه‌وه‌ى به‌پێى ده‌ستور ئازادییه‌کانى ڕاده‌ربڕین پارێزراوه، به‌ڵام حکومه‌تى نێوه‌ندى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانى عێراقیش چاودێرى و سانسۆر و هه‌ندێک جاریش ده‌ستێوه‌ردان ده‌که‌ن له کاروبارى میدیاکاندا. ئه‌م ده‌ستێوه‌ردان و سانسۆره، چه‌ند جارێک بوونه‌ته هۆکارێک بۆ داخستنى هه‌ندێک له میدیاکان و سنوردارکردنى ڕاپۆرته‌کان و ڕێگه‌گرتنیش له ده‌ستڕاگه‌یشتن به زانیارییه گشتییه‌کاندا. هه‌ردوو حکومه‌تى نێوه‌ندى و هه‌رێمیش ده‌ستێوه‌ردان ده‌که‌ن له خزمه‌تگوزارییه‌کانى ئینته‌رنێتدا. له هه‌رێمى کوردستانى عێراق، پارتى دیموکراتى کوردستان و یه‌کێتى نیشتمانى کوردستان، ده‌ستڕاگه‌یشتن به زانیارییه‌کانیان تایبه‌ت کردووه به میدیاکانى خۆیان. له ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى پارتیدا، ته‌له‌فزیۆنه‌کانى ڕووداو Rudaw و کوردستان24 K24ده‌ستیان ده‌گات به هه‌موو دامه‌زراوه گشتییه‌کان و زانیارییه‌کانیشدا، له کاتێکدا له ناوچه‌کانى قه‌ڵه‌مڕه‌وى یه‌کێتیدا ته‌له‌فزیۆنه‌کانى کوردسات نیوز Kurdsat News و گه‌لى کوردستان GK هه‌مان ئه‌و باڵاده‌ستییه‌یان هه‌یه. میدیاکانى ئۆپزسیۆن ده‌ستڕاگه‌یشتنێکى سنورداریان هه‌یه به زانیارییه گشتییه‌کان له هه‌رێمى کوردستاندا. یاساى ڕۆژنامه‌وانى له هه‌رێمى کوردستانى عێراقدا، ده‌سه‌ڵاتى نه‌داوه به حکومه‌ت تا دامه‌زراوه میدیاییه‌کان دابخات، به‌ڵام له مانگى هه‌شتدا حکومه‌تى هه‌رێمه‌که ئۆفیسه‌کانى که‌ناڵى ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆنى نالیایNRT داخست له شاره‌کانى هه‌ولێر و دهۆک، به‌هۆى ڕووماڵکردنى شه‌پۆلى ناڕه‌زاییه‌کانه‌وه. له مانگى نۆدا، دیندار زێبارى ڕێکخه‌رى کاروبارى نێونه‌ته‌وه‌یى له حکومه‌تى هه‌رێم، داکۆکى له‌و بڕیاره‌ى حکومه‌ت کرد و ئاماژه‌ى به‌وه کردبوو که ئێن ئاێ تی، پێچه‌وانه‌ى به‌ندى 2ى یاساى ژماره 12ى ساڵى 2010 کردووه. ئه‌م به‌نده تایبه‌ته به قه‌ده‌غه‌کردنى هاندانى پشێوى نانه‌وه‌ى گشتى و زیانلێدانى پێکه‌وه ژیانى کۆمه‌ڵایه‌تى به‌پێى یاساکه‌ى هه‌رێمى کوردستان. هێزه‌کانى حکومه‌ت، هه‌ندێک جار ڕێگه‌یان له ڕۆژنامه‌وانانیش گرتووه له‌وه‌ى ڕووماڵى ڕووداوه‌کان بکه‌ن له‌به‌ر هۆکارى ئاسایشی. هه‌ندێک له میدیاکان ڕاپۆرتیان داوه له‌سه‌ر هه‌راسان کردن و ده‌ستگیرکردنى ڕۆژنامه‌وانان و هه‌روه‌هاش له‌سه‌ر هه‌وڵه‌کانى حکومه‌ت بۆ ڕێگه‌گرتن له ڕووماڵکردنى ڕووداوه سیاسییه هه‌ستیاره‌کان، له‌وانه دۆسێکانى تایبه‌تن به ئاسایش و گه‌نده‌ڵى و دۆسێکانى شکستى حکومه‌ت له دابینکردنى خزمه‌تگوزارییه بنچینه‌ییه‌کان. * توندوتیژى و هه‌راسان کردن: ڕاپۆرته‌کانى ڕێکخراوى چاودێرى مافه‌کانى مرۆڤ و هه‌روه‌ها ئه‌منیستى ئینته‌رناشناڵ ئاماژه به ژماره‌یه‌کى بێشومارى پێشێلکارى ده‌که‌ن له‌سه‌ر ئازادى ڕاگه‌یاندن و ئازادى ڕاده‌ربڕین هاوکاتى شه‌پۆله به‌رفراوانه‌کانى ناڕه‌زایى ده‌ربڕین له وڵاته‌که‌دا. میدیاکاران ڕاپۆرتیان داوه که سیاسه‌تمه‌داران و کاربه‌ده‌ستانى حکومه‌ت و هێزه ئاسایشییه‌کان و گه‌وره‌کانى عه‌شره‌ت و تیره‌کان و کارداره‌کانیش، فشاریان خستۆته سه‌ر ڕۆژنامه‌وانان تا ڕاپۆرتى ڕه‌خنه ئامێز له‌سه‌ریان بڵاونه‌کرێته‌وه. ڕۆژنامه‌وانان ڕاپۆرتیان داوه له‌سه‌ر توندوتیژییه‌کانى حکومه‌ت و لایه‌نى سیاسى و تۆقاندن و هه‌ڕه‌شه‌ى کوشتن و هه‌راسان کردن، ده‌شڵێن ته‌نانه‌ت هه‌ڕه‌شه‌شیان لێکراوه ئه‌گه‌ر بێتوو قسه له‌سه‌ر دۆسێکانى تایبه‌ت به مافه‌کانى مرۆڤ بکه‌ن و پێیان گوتراوه ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بن ئه‌وا ناویان زیاده‌کرێته سه‌ر ئه‌و لیسته ڕه‌شه‌ى ده‌زگاکانى هه‌واڵگرى له وڵاته‌که‌دا ئاماده‌ى ده‌که‌ن. له هه‌رێمى کوردستانیش ڕاپۆرت هه‌ن له‌سه‌ر لێدان و ده‌ستگیرکردن و هه‌ڕه‌شه‌ى کوشتن له‌سه‌ر میدیاکاران. له هه‌ندێک دۆسێدا ئه‌وانه‌ى هێرشیان کردۆته سه‌ر میدیاکاران به‌رگى له‌شکر یان پۆلیسى حکومه‌تى هه‌رێمیان پۆشیوه. به تایبه‌تى ڕۆژنامه‌وانه‌کانى کار بۆ NRT ده‌که‌ن، زیاتر ده‌ستگیر ده‌کرێن. ڕێبوار کاکه‌یی، به‌ڕێوبه‌رى ئۆفیسى NRT له شارى هه‌ولێر ده‌ڵێت "ده‌سه‌ڵاتدارانى هه‌رێم به‌بێ هیچ گوناهبارکردنێک ڕۆژنامه‌وانان ده‌ستگیر ده‌که‌ن و ده‌ستده‌گرن به‌سه‌ر ئامێره‌کان و ناسنامه‌کان و ته‌له‌فونه مۆبایله‌کانیاندا." هه‌ندێک له داگاکانى هه‌رێمى کوردستان یاساى سزادانى عیراقى به‌کارده‌هێنن له‌و دۆسێیانه‌ى تایبه‌تن به ڕۆژنامه‌وانان له‌برى ئه‌وه‌ى یاساى یاساى ڕۆژنامه‌وانى هه‌رێم به‌کاربهێنن. له نۆ مانگى یه‌که‌مى ساڵى پاردا، کاربه‌ده‌ستانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له دامه‌زراوه جیاوازه‌کانى حکومه‌تدا 8 داواى یاساییان دژى ڕۆژنامه‌وان هێمن مامه‌ند تۆمارکردووه، پاش ئه‌وه‌ى له تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تى فه‌یس بووک وتارێکى ڕه‌خنه ئامێزى نوسى سه‌باره‌ت به ڕێکاره‌کانى حکومه‌ت بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى په‌تاى کۆرۆنا. هێمن مامه‌ند، 2 جار ده‌ستگیر ده‌کرێت له مانگى سێ و له مانگى چواریشدا. ئه‌م ڕۆژنامه‌وانه 34 ڕۆژ له گرتوخانه هێڵدراوه‌ته‌وه به تاوانى خراپ به‌کارهێنانى ئامێره ئه‌لیکترۆنییه‌کانى په‌یوه‌ندیکردنه‌وه. ڕووماڵکردنى ڕووداوه‌کان له‌و ناوچانه‌ى له داعش ڕزگار کراون هێشتاش جێى مه‌ترسییه. ڕۆژنامه‌وانانى ڕووماڵى قه‌یرانه چه‌کدارییه‌کان ده‌که‌ن هێشتاش ڕووبه‌ڕووى مه‌ترسییه‌کى زۆرى پارێزراوى ژیانیان ده‌بنه‌وه. * سانسۆر و کۆتوبه‌ندکردن: نێوه‌ندى داکۆکیکردن له ئازادى ڕاگه‌یاندن له عێراق له مانگى حه‌وتدا ڕاپۆرتێکى بڵاوکردۆته‌وه و ورده‌کارى کۆتوبه‌نده‌کانى سه‌پێندراونه‌ته سه‌ر دامه‌زراوه میدیاییه‌کان له ماوه‌ى 10 ساڵى ڕابردوودا خراونه‌ته ڕوو. له‌و ڕاپۆرته‌دا ئاماژه به داخستنى 128 میدیا کراوه و هه‌روه‌هاش ڕاگرتنى مۆڵه‌ته‌کانى کارکردنى ژماره‌یه‌ک له ده‌زگا میدیاییه‌کان و سزادانى میدیاکان و له‌کار ده‌رکردنى ژماره‌یه‌ک میدیاکارانى تایبه‌ت. له‌هه‌رێمى کوردستان، ڕۆژى 22ى مانگى نۆ، پۆلیس له شارى سلێمانی، ڕۆژنامه‌وان به‌هرۆز جه‌عفه‌ر ده‌ستگیر ده‌کات، دواى ئه‌و داوا یاساییه‌ى به‌رهه‌م ساڵح، سه‌رۆکى عێراق له‌سه‌رى تۆمار کردبوو به تاوانى ناوبانگ زڕاندن. * ئازادى ئه‌کادیمیایى و بۆنه کلتورییه‌کان: حکومه‌ت کۆتوبه‌ندى هه‌یه له‌سه‌ر ئازادى ئه‌کادیمیایى و هه‌روه‌ها بۆنه کلتورییه‌کان. فشارى سیاسى و ئاینى و کۆمه‌ڵایه‌تیش له‌سه‌ر ئازادى بژاره هه‌یه بۆ ئه‌و دۆسێیانه‌ى تایبه‌تن به کاروبارى ئه‌کادیمیایى و کلتوریشه‌وه. ڕێکخراوه ناحکومییه‌کان له هه‌رێمى کوردستانیش ڕاپۆرتیان داوه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی، سه‌رۆکى زانکۆکان و ڕاگرى کۆلیژه‌کان و پۆسته باڵاکانى زانکۆ بۆ ئه‌وانه ئاسانتره به ده‌ستى بێنن که په‌یوه‌ندییان به پارتى و یه‌کێتییه‌وه هه‌یه. ئه‌وانه‌ش که له‌گه‌ڵ یه‌کێک له‌و دوو لایه‌نه‌دان له پێشترن بۆ خوێندنى باڵا و به‌ده‌ستهێنانى بڕوانامه‌ى باڵا. * ئازادى هاتوچۆکردن: نمونه هه‌ن له‌سه‌ر پێشێلکردنى ئازادى هاتوچۆکردنى ئاواره‌کان، ده‌سه‌ڵاتداران ڕێگه‌یان گرتووه له‌وه‌ى ئاواره‌کان له ئۆردوگاکاندا به‌بێ مۆڵه‌ت وه‌رگرتن بچنه ده‌ره‌وه‌ى ئۆردوگاکه، ئه‌مه‌ش یانى سنوردارکردنى ده‌ستڕاگه‌یشتن به بژێوى ژیان و خوێندن و هه‌روه‌ها خزمه‌تگوزارییه‌کانیش. زۆرێک له‌و ناوچانه‌ى له داعش ڕزگارکراون دووچارى کێشه‌ى کۆتوبه‌ندکردنى هاتوچۆ هاتوونه‌ته‌وه به‌هۆى ئه‌و بنکه‌ى پشکنینانه‌ى حه‌شدى شه‌عبى و هێزه‌کانى ترى حکومه‌ت دایانده‌نێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که ڕه‌وشى هه‌ندێک ناوچه، ڕوو له باشییه، به‌ڵام ئه‌و ئاوارانه‌ى گه‌ڕاونه‌ته‌وه، چوونه‌ته‌وه سه‌ر خانوى داڕماو و نه‌بوونى خزمه‌تگوزارى و بژێوى ژیان، ئه‌مانه بێ له‌وه‌ى هێشتاش مه‌ترسى ئاسایشییان هه‌ر ماوه به‌هۆى بوونى یه‌که‌کانى حه‌شدى شه‌عبییه‌وه و له ناوچه‌یه‌کى وه‌ک شه‌نگال به‌هۆى ئه‌و هێزه چه‌کدارانه‌ی، وه‌ک ده‌گوترێت هاوپه‌یمانى پارتى کرێکارانى کوردستانن. ژماره‌یه‌ک ڕێکخراوى ناحکومى ڕاپۆرتیان داوه، یه‌که‌کانى حه‌شدى شه‌عبى و هه‌روه‌ها هێزى پێشمه‌رگه‌ش ڕێگه‌یان له خه‌ڵکى سیڤیل گرتووه به‌تایبه‌تى عه‌ره‌بى سوننه و که‌مایه‌تییه نه‌ژاده‌کانى تر له‌وه‌ى بگه‌ڕێنه‌وه زێدى خۆیان پاش ئه‌وه‌ى حکومه‌ت شکستپێهێنانى داعشى ڕاگه‌یاندووه. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، کۆتوبه‌ندى خستۆته سه‌ر هاتوچۆى ئه‌وانه‌ى دانیشتووى ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆى نین. ده‌سه‌ڵاتدارانى هه‌رێم داواده‌که‌ن ئه‌وانه‌ى دانیشتووى هه‌رێم نین خۆیان له ئۆفیسه‌کانى ئاسایش ناونوس بکه‌ن و مۆڵه‌تى مانه‌وه وه‌ربگرن. هاوڵاتیانى پاشخانێکى نه‌ژادى و تایفه‌یى جیاوازیان هه‌یه به کوردیشه‌وه، که له ناوچه‌کانى ترى عێراقه‌وه سه‌ردانى هه‌رێم ده‌که‌ن ده‌بێت پشکنینى وردیان بۆ بکرێت. حکومه‌ت هه‌مان جۆرى کۆتوبه‌ندى له‌سه‌ر ئاواره‌کانى پارێزگاى نه‌ینه‌وا و ناوچه جێناکۆکه‌کانیش داناوه. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له هه‌ندێک ناوچه‌دا کۆتوبه‌ندى زیاترى داناوه به به‌راورد به هه‌ندێک ناوچه‌ى تر. ڕه‌وشى ئاواره‌کان و گوزه‌رانیشیان له‌م ڕاپۆرته‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکادا به درێژى و وردى باسکراوه و تیایدا هاتووه که سه‌دان هه‌زار ئاواره له عێراقدا هه‌ن، بێ له‌وه‌ى ده‌یان هه‌زار په‌نابه‌ر و ئاواره‌ى تریش له وڵاتانه‌وه له عێراقدا ده‌ژین و ژیان و گوزه‌رانیشیان مایه‌ى سه‌رنجه وه‌ک له ڕاپۆرته‌کانى یونامى و یو ئێن ئێچ سى ئاڕدا ئاماژه‌یان پێکراوه. * ئازادى به‌شدارى له پرۆسه‌ى سیاسیدا: ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق له مانگى یازده‌دا یاساى نوێى هه‌ڵبژاردنى په‌سه‌ند کرد، به‌پێى ڕاى شیکه‌ره‌وه، ئه‌م یاسا نوێیه سه‌ربه‌خۆییه‌کى زیاتر و ده‌رفه‌تى زیاتر ده‌ڕه‌خسێنێت بۆ سه‌رکه‌وتنى کاندیده‌کان له هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى عێراقدا. ئاواره‌کانى ناوخۆ له‌م یاسا نوێیه‌ى هه‌ڵبژاردندا، دوورخراونه‌ته‌وه له‌سه‌ر بنچینه‌ى ئه‌وه‌ى ده‌بێت کارتى ده‌نگده‌رانیان هه‌بێت به‌پێى سیسته‌مى بایۆمیتری. ڕێکخراوه ناحکومییه‌کان نیگه‌رانى خۆیانیان ده‌ربڕیوه له‌وه‌ى ده‌شێت ئه‌مه ببێته مایه‌ى ئه‌وه‌ى له هه‌ڵبژاردنه‌کانى داهاتووى عێراقدا مافى ده‌نگدانیان نه‌بێت. له هه‌رێمى کوردستانى عێراقدا، کۆمیسیۆنى باڵاى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌کان، هه‌ڵبژاردنه‌که‌ى ساڵى 2018ى په‌رله‌مانى به‌ڕێوه‌برد. زۆربه‌ى چاودێران که‌موکوڕییه‌کى که‌میان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا تۆمار کردبوو، به‌ڵام لایه‌نه‌کانى ئۆپزسیۆن وه‌ک ده‌ڵێن ده‌نگده‌ران ترسێندراون و فێڵ و ته‌ڵه‌که‌ى به به‌رنامه کراوه وه‌ک پڕکردنه‌وه‌ى سندوقه‌کانى ده‌نگدان. دواى هه‌ڵبژاردنه‌کانى ساڵى 2018ڕێکخراوى قه‌یرانه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان ڕاپۆرتى داوه له‌سه‌ر ئه‌و قسه و باسانه‌ى له هه‌ڵبژاردنى که‌رکوکدا کرا و ئاماژه‌ى به‌وه کردووه " یه‌کێتی" هه‌ڵبژاردنى له هه‌ندێک ناوچه‌ى ئه‌و پارێزگایه‌دا بردۆته‌وه که له ڕووى مێژووییه‌وه پشتیوانى تیادا زۆر که‌مه بۆ یه‌کێتى له‌کاتێکدا به‌شدارى له ناوچه کورد نشینه‌کاندا که‌م بووه به به‌راورد له‌گه‌ڵ ناوچه عه‌ره‌ب و تورکمان نشینه‌کاندا. * گه‌نده‌ڵى و نه‌بوونى ڕوونى و ئاشکرایى له حکومه‌تدا: گه‌نده‌ڵی، ته‌گه‌ره‌ى سه‌ره‌کییه له‌به‌رده‌م فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه‌کى باش و گونجاودا له عێراق. بوونى میلیشیا چه‌کداره‌کان که ڕاسته‌وخۆ ده‌ستیان له گه‌نده‌ڵیدا هه‌یه، ڕۆڵیان هه‌یه له پاراستنى کاربه‌ده‌ستانى گه‌نده‌ڵدا، ئه‌مه‌ش وه‌هاى کردووه درێژه‌دان به ئه‌رکى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵى ئێجگار قورس بێت. "ڕۆژنامه‌ى ئیندپێنده‌نت"ى به‌ریتانى له ڕاپۆرتێکدا ئاماژه‌ى به‌وه کردووه بڕى 300 ملیار دۆلار له‌و پڕۆژانه‌دا به‌کارهاتووه که بوونیان نییه له‌سه‌ر زه‌وی. لێکۆڵینه‌وه له گه‌نده‌ڵییه‌کان ئازاد نه‌بوون و له‌ژێر کاریگه‌رى سیاسیدان. گه‌نده‌ڵى بنکه‌کانى سه‌ر سنور، کێشه‌یه‌کى تره. له مانگى حه‌وتدا سه‌ره‌ک وه‌زیرى عێراق هه‌ڵمه‌تێکى ده‌ستپێکرد بۆ کۆنترۆڵکردنى سنوره‌کانى ئێران و هه‌روه‌ها وڵاتانى ترى دراوسێى عێراق. * هه‌ڵوێستى حکومه‌ت سه‌باره‌ت به لێکۆڵینه‌وه‌کان له‌سه‌ر پێشێلکارییه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ: ڕێکخراوه ناحکومییه‌کان له عێراقدا کێشه‌ى گه‌یشتنیان هه‌یه به کاربه‌ده‌ستان، وه‌ک به‌ره‌نجامێکیش نه‌توانراوه پارێزراوبن، نه‌توانراوه داراییه‌کى ئه‌وتۆیان بۆ دابین بکرێت و زۆر به ده‌گمه‌ن (ئه‌گه‌ر هه‌بووبێت) حکومه‌ت پڕۆژه‌ى داونه‌تێ و ته‌نانه‌ت له هه‌ندێک ناوچه‌ى وڵاته‌که‌شدا بۆیان نه‌بووه کارى ڕۆژانه‌ى خۆیان بکه‌ن. له هه‌رێمى کوردستانیش، ڕێکخراوه ناحکومییه‌کان زۆربه‌یان کوردین و زۆربه‌شیان په‌یوه‌ندییان به لایه‌نه سیاسییه‌کانه‌وه هه‌یه و ئه‌و لایه‌نه سیاسیانه بودجه‌یان ده‌ده‌نێ. وه‌ک له ڕاپۆرته‌کاندا ئاماژه‌یان پێکراوه، له ساڵى 2013وه حکومه‌ت هیچ پاره‌یه‌کى بۆ ئه‌و ڕێکخراوانه دابین نه‌کردووه. * ده‌ستدرێژى سێکسى و توندوتیژى خێزانی: به‌پێى ڕاپۆرتى یونامی، له بڵاوبوونه‌وه‌ى په‌تاى کۆرۆناوه، ده‌ستدرێژیکردنى سێکسى و توندوتیژى خێزانى و ئازاردانى جه‌سته‌یى خود و هه‌راسان کردنى ئه‌وانه‌ى ته‌مه‌نیان له ژێر 18 ساڵیه‌وه‌یه زیادیان کردووه، هۆکارێکى تریش خراپ بوونى ڕه‌وشى ئابورییه. ئه‌م دیارده‌یه له هه‌رێمى کوردستانى عێراقیشدا هه‌یه و به‌پێى ڕاپۆرته‌کان به‌هۆى ئه‌و ڕه‌وشه‌وه خه‌ڵکانیک هه‌ن بیر له خۆکوشتن ده‌که‌نه‌وه. * هه‌ڵوێسته زیانبه‌خشه‌کانى تر به‌هۆى نه‌ریته‌وه: کوشتن به ناوى شه‌ره‌فه‌وه، هێشتاش کێشه‌یه‌کى سه‌ره‌کى و مه‌ترسیداره له عێراقدا. به‌پێى به‌نده‌کانى یاسا، ئه‌وه‌ى له‌سه‌ر دۆسێى کوشتن له په‌یوه‌ندى به شه‌ره‌فه‌وه ده‌گیرێت، سزاى هه‌تا 3 ساڵ زیندانیکردنى به‌سه‌ردا ده‌درێت. به‌پێى ڕاپۆرته‌کانى یونامی، ساڵانه سه‌دان ژن ده‌کوژرێن له‌سه‌ر شه‌ره‌ف. هه‌ندێک له خێزانه‌کانیش وه‌ک ئاماژه‌ى پێده‌کرێت ئه‌و جۆره کوشتنه وه‌ها نیشان ده‌ده‌ن که کارێکى خۆ کوشتن بووه. به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى توندوتیژى به‌رامبه‌ر ژنان که سه‌ر به وه‌زاره‌تى ناوخۆى هه‌رێمى کوردستانه، تا مانگى نۆى ساڵى پار 3 دۆسێى کوشتن له‌سه‌ر شه‌ره‌فى پشتڕاست کردۆته‌وه له نێو 26 دۆسێى کوشتنى ژناندا له هه‌رێمه‌که‌دا، به‌ڵام سه‌رچاوه‌یه‌ک له یو ئێن ئاماژه‌ى کردووه به‌وه‌ى کوشتنه‌کان به‌ناوى شه‌ره‌فه‌وه زۆر زیاتره له‌وه‌ى باس ده‌کرێت. ڕاپۆرتیش هه‌ن له‌سه‌ر به‌کارهێنانى ژنان و کچان بۆ کارى سێکسى له ڕێى پرۆسه‌ى هاوسه‌رگیرى کاتییه‌وه و له‌به‌رامبه‌ردا پاره ده‌درێته ماڵى کچه‌که یان ژنه‌که.ڕاپۆرت له‌سه‌ر هه‌راسانکردنى سێکسیش هه‌ن و به هه‌مان شێوه‌ش له سه‌ر جیاوازییه‌کانى نێوان نێر و مێ له کۆمه‌ڵگه‌دا. بۆ نمونه له داگاکاندا گه‌واهیدانى ژنان به نیوه‌ى گه‌واهیدانى پیاوان داده‌نرێت له هه‌ندێک له دۆسێ یاساییه‌کاندا و له هه‌ندێکى تریشدا یه‌کسانه. له هه‌رێمى کوردستانیش هه‌ندێک پارێزراوى زیاترى ژنان هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م پارێزراویه به شێوه‌یه‌کى ڕێکخراو نییه. هه‌ندێک له یاساکان له‌و هه‌رێمه‌دا ڕه‌نگدانه‌وه‌ى یاساکانى حکومه‌تى فێدراڵه. له هه‌رێمى کوردستان ژن مافى هه‌یه داواى جیابوونه‌وه له هاوسه‌ره‌که‌ى بکات، به‌و مه‌رجه‌ى پێش هاوسه‌رگیرییان ئه‌و مه‌رجه‌یان دانابێت. * مافى منداڵان: ڕێکخراوه‌کانى مافه‌کانى مرۆڤ ڕاپۆرتیان داوه سه‌باره‌ت به کێشه‌ى فره لایه‌نه‌ى منداڵه‌کانى داعش و ئه‌و منداڵانه‌ى له ناوچه‌کانى داعش داگیریان کردبوو، له‌وانه پێنه‌دانى دۆکیۆمێنتى له‌دایک بوون. وه‌ها مه‌زه‌نده ده‌کرێت 45 هه‌زار منداڵ له ئۆردوگاکاندا ده‌ژین و هیچ دۆکیۆمێنتێکیان نییه، ئه‌م کێشه‌یه‌ش منداڵه ئاواره‌کانیشى گرتۆته‌وه، ئه‌وانه‌ى له ده‌ره‌وه‌ى ئۆردوگاکاندا ده‌ژین. به‌پێى ڕاپۆرتى یونسێف، به‌لانیکه‌م؛ یه‌ک ملیۆن و 640 هه‌زار منداڵ له عێراقدا که نیوه‌یان کچن، هه‌ر هیچ نه‌بێت پێویستیان به جۆرێک له جۆره‌کانى پارێزراوى هه‌یه. هاوسه‌رگیرى به زۆره‌ملێیى کچان به هاوسه‌رگیریى کاتییشه‌وه له سه‌رانسه‌رى وڵاته‌که‌دا هه‌یه. له هه‌رێمى کوردستانى عێراقیش نابێت هاوسه‌رگیریى منداڵان هه‌بێت، به‌ڵام یاساکانى هه‌رێم ڕێگه‌یان به دادوه‌ر داوه، تا مێردمنداڵى ته‌مه‌ن 16 ساڵیش ماره‌بێ بکه‌ن ئه‌گه‌ر بڕیارى خۆیان بێت و ڕه‌زامه‌ندى باوانیشیان وه‌رگیرابێت. * دژایه‌تى ئاینى جوو: ئه‌ندامانى پێکهاته‌ى جوو ناتوانن به ئاشکرایى سروته ئاینییه‌کانى خۆیان بکه‌ن به‌هۆى سزادان و جیاوازیکردن و هه‌روه‌هاش توندوتیژى کاراکته‌ره توندڕه‌وه‌کانه‌وه. به‌ڵام له ساڵى پاردا، ڕاپۆرت نه‌دراوه له‌سه‌ر ڕه‌فتارى دژه جوو له عێراقدا. * ئه‌ندامانى پێکهاته نه‌ژادى و ئاینییه‌کان: پێکهاته‌ى عێراق بریتییه له عه‌ره‌ب و کورد و تورکومان و شه‌به‌ک و کلدان و ئاشورى و ئه‌رمینیایى و ئێزدى و سابیئه‌ى مه‌ندانى و به‌هایى و کاکه‌یى و ژماره‌یه‌کى که‌مى جوو. له عێراق ژماره‌یه‌کى که‌مى ڕۆمانیش هه‌ن که به "دۆم" ناسراون، وه‌هاش مه‌زه‌نده کراوه، یه‌ک ملیۆن و نیو بۆ دوو ملیۆن هاوڵاتى به ڕه‌گه‌ز ئافریکایى له پارێزگاى به‌سره و ناوچه‌کانى ده‌وروبه‌رى نیشته‌جێن. قورسه بزانرێت ڕووداوه‌کان و ژیانیان چۆن بووه به تایبه‌تیش له ڕووى جیاوازیکردنى ئاینى و نه‌ژادییه‌وه. له مانگى حه‌وتدا ڕێکخراوى چاودێرى مافه‌کانى مرۆڤ، ڕاپۆرتێکى بڵاوکردۆته‌وه و تیایدا ئاماژه به‌وه ده‌کات حکومه‌تى هه‌رێم ڕێگه‌ى گرتووه له خێزانه عه‌ره‌به‌کان تا بگه‌ڕێنه‌وه بۆ ماڵه‌کانى خۆیان له پارێزگاى دهۆک، هه‌روه‌هاش ڕێگر بووه له گه‌ڕانه‌وه‌ى خێزانه‌کان بۆ شارۆچکه‌ى ڕه‌بیعه له پارێزگاى نه‌ینه‌وا. ڕێکخراوى چاودێرى مافه‌کانى مرۆڤ ده‌ڵێت حکومه‌تى هه‌رێم ته‌نها ڕێگه‌ى داوه خێزانه کورده‌کان بگه‌ڕێنه‌وه. * پێشیلکارییه‌کان به‌رامبه‌ر هاوڕه‌گه‌زخوازان: وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى عێراق له مانگى پێنجدا ناڕه‌زاییه‌کى توندى ده‌ربڕى له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى به "دابونه‌ریت و به‌هاى کۆمه‌ڵگه" ناودێرى ده‌کات، پاش ئه‌وه‌ى باڵیۆزخانه‌ى یه‌کێتى ئه‌وروپا، ئاڵاى په‌لکه ڕه‌نگینه‌ى هه‌ڵکرد (سیمبۆلى هاوڕه‌گه‌زخوازان) له ڕۆژى نێونه‌ته‌وه‌یى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى دژایه‌تى کردنى هاوڕه‌گه‌زخوازان به هه‌موو جۆره‌کانیه‌وه. چه‌ند ڕۆژێک دواتر ڕاپۆرته‌کانى میدیا باسیان له کوژرانى کوڕێکى هاوڕه‌گه‌زخواز ده‌کرد له شارى سه‌در له به‌غدا و هه‌روه‌هاش له‌سه‌ر کوژرانى که‌سێکى تر له پارێزگاى بابل. له هه‌رێمى کوردستانیش به هه‌مان شێوه، هاوڕه‌گه‌زخوازان له ترس و دڵه‌ڕاوکێدا ده‌ژین و هه‌ڕه‌شه‌یان له‌سه‌ره و توندوتیژى و جیاوزیشیان به‌رامبه‌ر ده‌کرێت. هاوڕه‌گه‌زخوازان ده‌ڵێن ناتوانن خۆیان ئاشکرا بکه‌ن له ترسى خێزانه‌کانیان و ناسیاوه‌کانیان و خه‌ڵکى ترى نه‌ناسراویش.
.jpg)
هاوڵاتى وه‌زیرى دارایى حکومه‌تى هه‌رێم ڕایده‌گه‌یه‌نێت" تاکو پابه‌ندبوون به‌ڕێککه‌وتنى هه‌رێم و به‌غدا یه‌کلانه‌بێته‌وه نازانن لێبڕینى موچه لاده‌برێت یاخود نا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پابه‌ندى هه‌بێت لێبرینى موچه نامێنێت". ئاوات شێخ جه‌ناب، وه‌زیرى دارایى و ئابوورى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌میانه‌ى به‌شداریکردنى له به‌رنامه‌ى تاوتوێى که‌ناڵى ئێن ئارتى رایگه‌یاند" ئه‌گه‌ر ڕێککه‌وتنى هه‌رێم و به‌غدا بچێته بوارى جێبه‌جێکردنه‌وه و هه‌ردوولا سه‌رجه‌م پابه‌ندییه‌کانى خۆیان جێبه‌جێ بکه‌ن، کاریگه‌رى ئه‌رێنى زۆرى له‌سه‌ر دۆخى دارایى و موچه ده‌بێت، ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌یه ڕێککه‌وتنه‌که جێبه‌جێ بکرێت، ئه‌گه‌رى زۆر هه‌یه لێبڕینى موچه نه‌مێنێت". وه‌زیرى دارایى هه‌رێم ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، رێککه‌وتنه‌که له‌سه‌ر ژماره‌ى 682 هه‌زار مووچه‌خۆی هه‌رێم کراوه، به‌ڵام نزیکه‌ى 600 هه‌زار موچه‌خۆرى دیکه ده‌مێنێت که ئه‌رکى هه‌رێمه مووچه‌یان بۆ دابین بکات. جه‌ختیشی کرده‌وه، تاوه‌کو مه‌سه‌له‌ى پابه‌ندى به ڕێککه‌وتنه‌که‌وه یه‌کلانه‌بێته‌وه، ده‌رناکه‌وێت ڕێژه‌ى لێبڕین ده‌مێنێت یاخود نا، یاخود چه‌ند ده‌بێت.
سازدانی: عەمارعەزیز بەرپرسی لقی 17ی پارتی شنگال كە ئێستا لەپارێزگای دهۆكن ئاماژە بەوە دەدەات كە :»راست نییە توركیا بنكەی سەربازیی لە شەنگال یان نزیك شەنگال دروست بكات». قادر قاچاخ، ئەندامی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئاماژە بەوە دەدات كە تاوانی حكومەتی عێراقە رێككەوتنی هەولێرو بەغدا بۆ چارەسەركردنی شەنگال جێبەجێ ناكات. ناوبراو ئاماژە بەوەش دەدات حكومەتی هەرێم ئامادەیی خۆی بۆ هەموو شتێك دەڕبریوە لەپێناو جێبەجێ كردنی رێككەوتنەكە، »هۆكاری جێبەجێنەكردنی رێككەوتنەكە بۆ لاوازی حكومەتی عێراق دەگەڕێتەوە كەناتوانێت ئەم رێككەوتنە جێبەجێ بكات». ئەو ئەندامەی سەركردایەتی پارتی جەختی لەوەشكردەوە كە»لایەنێك ناڕەزایی خۆی دەربڕی یان لەدژی رێككەوتنەكە خۆپیشاندانیان كرد پێویستە ئەوكات هێز بەرامبەریان بەكاربهێنرێت و بەزەبری هێزو شەرڕ دەربكرێت لەسنوری شەنگال. هاوڵاتی: درێژەكێشانی ئەم دۆخەی ئێستای شەنگال زیان بەكێ دەگەیەنێت؟ تاكەی كێشەكان هەر بەهەڵواسراوی دەمێننەوە؟ قادر قاجاخ: زیان بە رێككەوتنی بەغداو هەولێرو دەستورو تەواوی خەڵكی شەنگال دەگەیەنێت، بەداخەوە دوای نەمانی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم و ئیدارەی شەرعی قەزاكە، هیچ خزمەتگوزاری بۆ شارەكە ناكرێت، جگە لەمەش قاچاغچیەتی لەسەر سنوری عێراق و سوریا دەكرێت كەهەندێك كەس لەناوەندی شنگال سوودمەندن، ئێستا لەسەدا 80%ی ئاوارە ئێزدییەكان لەهەرێمی كوردستانن و نایانەوێت بگەڕێنەوە، چونكە حەزناكەن بچنەوە ژێر ئاڵای حەشدی شەعبی و پەكەكە. هاوڵاتی: بەرپرسانی ناوەندی شەنگال و ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات دەڵێن پەكەكە لە2018 لەشەنگال كشاونەتەوە ئێوە راتان چیە؟ قادر قاجاخ: پەكەكە نەگەڕاوەتەوەو هەر لەشەنگالدا ماوە، تەنها ناوەكەی خۆی گۆڕیوە، ئەگەر گەڕاونەتەوە بۆچی ئەو هێزانەی ئێستا كەناوی خۆیان كردوە بە یەبەشە یان ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات وێنەی ئاپۆیان لەژوورەكانی خۆیان هەڵواسیوە، ئەوانە هەموویان پەكەكەن، بۆچی ئەوان ناچنە چیای جودی و گاباری، بەڵام دێنە قەندیل و گارە و ناوچەكانی تر. هاوڵاتی: ئەوانەی لەگەڵ یەبەشەدان ئێزیدین، ئایا دەكرێت ئێزیدی لەشەنگال دووربخرێتەوە؟ قادر قاچاغ: راستە ئەوانەی لەگەڵ یەبەشەن ئێزیدیان تێدایە، بەڵام هەموو ئەوانە چەكدارن و بە پارە كاریان لەگەڵدا دەكەن، ئێمە ناڵێن ئێزیدی دووربخرێتەوە لەشەنگال، بەڵكو باسی پەكەكە دەكەین كەناوی خۆیان گۆڕیوە بۆ یەبەشەو ئەوانە هەموو سەر بەپەكەكەن. هاوڵاتی: ئێوە وەكو لقی پارتی كەی دەگەڕێنەوە شەنگال؟ قادر قاچاخ: هەركاتێك رێككەوتنەكە بەتەواوی جێبەجێ كراو چووە بواری جێبەجێكردن و شەرعیەت گەڕایەوە، ئەوكات دەگەڕێینەوە، من بەدووری دەبینم لەكاتێكی نزیك كێشەكانی شەنگال یەكلایی بكرێنەوە و چارەسەر بكرێن، تا حەشدی شەعبی لەسەر حكوم بێت و ماددەی 140 نەچێتە بواری جێبەجێكردن كێشەكان هەر بەم شێوەیە دەمێننەوە، كێشەی شەنگال بەستراوە بەكەركوك و مەخمورو شێخان و زۆر شوێنی تر». هاوڵاتی: دەنگۆیەك بڵاوبووەتەوە باس لەوەدەكەن كەئیدارەی پارێزگای دهۆك رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان دەكات بۆ شەنگال؟ قادر قاچاخ: ئەم قسانە دوورە لەڕاستییەوە، هەركەسێك بەڵگەیەكی هەبێت لەسەر ئەم پرسە با بۆ ئێمەی بنێریت، بەڵام ئەمەی دەوترێت راست نیە، ئاوارەكان ئازادن بگەڕێنەوە یان بەپێچەوانە، خۆیان حەزناكەن بگەڕێنەوە، ماوەیەكە خەڵك لەشەنگالەوە دووبارە دەگەڕێتەوە دهۆك، ئەوەش بەهۆی كەمی خزمەتگوزاری و مامەڵەی خراپی پەكەكەو حەشدی شەعبی. هاوڵاتی: چۆن بارودۆخی شەنگال ئاسایی دەكرێتەوە؟ قادر قاچاخ :چارەسەر ئەوەیە شاندێك دروستبكرێت لە یوئێن، حكومەتی بەغداو هەرێم و بەشێوەیەكی مەیدانی بچنە شەنگال و رێككەوتنی بەغداو هەولێر بەفیعلی جێبەجێبكەن، ئەوكات هەر لایەنێك ناڕەزایی خۆی دەربڕی یان لەدژی رێككەوتنەكە خۆپیشاندانیان كرد پێویستە ئەوكات هێز بەرامبەریان بەكاربهێنرێت و بەزەبری هێزو شەڕ دەربكرێت لەسنوری شەنگال. هاوڵاتی:زۆر جار توركیا بۆردوومانی شەنگال دەكات ئێوە راتان چیە؟ قادر قاچاخ: شەنگال خاكی كوردستانە، ئێمە لەگەڵ ئەوەنین هیچ هێزو لایەنێك بۆردوومانی شەنگال بكات، بەڵام بەداخەوە پەكەكە بەخۆی بیانوو دەداتە توركیا تاوەكو شەنگال بۆردوومان بكرێت، پەكەكە پێی خۆشە توركیا بێتە شەنگال، بەڵام كورد نەگەڕێتەوە شەنگال، شوێنی ئەوان شەنگال نیە، لەجیاتی ئەوەی نەورۆز لەچیای گاباری و جودی بكەن دەڵێن ئێمە ئاگری نەورۆز لەقەندیل و چیای گارە دەكەینەوە، لەگەڵ ئەوەداین دەسەڵاتی شەرعی بگەڕێتەوە، دواتر خەڵكی شەنگال دەنگی بەكێ دا بائەو حوكم بكات، رای خەڵكی شەنگال بۆ ئێمە زۆر پیروزو گرنگە. هاوڵاتی: پارتی هاوكاری دەگەیەنێتە ئاوارەكانی شەنگال؟ قادر قاچاغ: بەردەوام هاوكاری دەگەیەنینە ئاوارەكانی شەنگال ئەوانەشی كە لەسەر چیای شەنگالن، بەڵام هەندێ كات حەشدی شەعبی رێگری لەهاوكارییەكان دەكات لەگەڵ پەكەكە كە رێكخراوی بارزانی هاوكارییەكان بگەیەنێتە دەست ئاوارەكان. هاوڵاتی: باس لەوە دەكرێت توركیا بەهاوكاری پارتی بنكەیەكی سەربازیی لەشەنگال یان نزیك شەنگال دروستدەكات؟ قادر قاچاغ: ئەو بابەتە راست نییەو توركیا بنكەی سەربازیی دروست ناكات لەو ناوچانە.
هاوڵاتى مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان داوا له رۆژنامه‌وانانى کوردستان ده‌کات که هاوکار و یارمه‌تیده‌رى کارنامه‌ى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بن بۆ چاکسازى و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵی و ره‌حمان غه‌ریب داواى لێکردووه که" ئازادى زانیارى به‌رفراوان بکرێت، که مه‌رجێکى گرنگى پێشکخستنى دیموکراسییه له کوردستاندا". ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه 13ى نیسانى 2021، مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌گه‌ڵ ره‌حمان غه‌ریب، رێکخه‌رى سه‌نته‌رى میترۆ بۆ داکۆکیکردن له مافى رۆژنامه‌نووسان گفتوگۆیان کرد. له دیداره‌که‌دا، سه‌رۆکى حکومه‌ت دووپاتى کرده‌وه، به هه‌موو شێوه‌یه‌ک پشتگیریى ئازادى رۆژنامه‌وانیى ده‌کات و پێویسته ده‌زگاکانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانیش، به پێدانى زانیاریى دروست، یارمه‌تیده‌رى کارى رۆژنامه‌وانیى بن، بۆ ئه‌وه‌ى راگه‌یاندنکارانى کوردستان، پیشه‌ییانه ئه‌رکه‌کانیان ئه‌نجام بده‌ن. رێکخه‌رى سه‌نته‌رى میترۆ وێڕاى خستنه‌ڕووى کار و چالاکییه‌کانى سه‌نته‌ره‌که، "سوپاسى پشتیوانیى سه‌رۆکى حکومه‌تى کرد و خوازیار بوو، به هاوکارى هه‌موو لایه‌ک، ئازادى کارى رۆژنامه‌وانیى و ئازادى زانیارى به‌رفراوان بکرێت، که مه‌رجێکى گرنگى پێشکخستنى دیموکراسییه له کوردستاندا".
ماردین نورەدین قوباد تاڵەبانی لەكابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمدا كە بەوەكالەت سەرۆكایەتی حكومەتی كردووە، فەرمانی (11) هەزار پارچە زەوی بۆ كەسوكاری شەهیدان و زیندانیانی سیاسی دەركردووە بۆ هەموو ناوچەكانی كوردستان نەك تەنها سنوری پارێزگای سلێمانی. دوای راگەیاندنی دابەشكردنی زەوی لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە، وەزارەتی شارەوانی روونكردنەوەیەكیان بڵاوكردەوە كەدابەشكردنی زەوی بۆ مەرامی سیاسی بووەو ئەوەشیان خستبووەڕوو كە « بەڵام دابەشكردنی زەوی، رێكاری یاسایی هەیەو ناكرێ بەرپرسانی حزبیی لایەنێك، لەجیاتی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزارو لایەنە پەیوەندیدارەكان، ئەو كارە بكەن.» لەبەرانبەردا قوباد تاڵەبانی وەڵامێكی توندی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاری دایەوەو تێدا هاتبوو:» لەوانەیە بەلێدوان و روونكردنەوەی نابەرپرسانە، دڵگران بووبن و وا هەستتان كردبێت كەسانێك هەن، رێگرن لەبەردەم وەرگرتنی زەوییەكانتان كەمافێكی ڕەوا و یاسایی خۆتانە. من لێرەوە دڵنیاتان دەكەمەوە كە هیچ كەس و هێزێك نیە، بتوانێت لەبەردەم مافە رەواكانتان بوەستێتەوە». هەروەها قوباد تاڵەبانی ئەوەشی دووپاتكردبووەوە كە» ئەو زەوییانەی وەریدەگرن هەموو رێكارێكی یاسایی پێویستی بۆ كراوەو بەئیمزای بەندەو بەپێی سێ فەرمان لەكابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەركراون و رێكارەكان لەكابینەی نۆیەمدا تەواوكراون، كەناوەڕۆكی سێ فەرمانەكە بریتییە لەدابەشكردنی زەوی بەسەر (11) هەزارو (142) كەس لەكەسوكاری شەهیدو ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی لەهەموو پارێزگاكانی كوردستان». قوباد تاڵەبانی لەساڵی 2018دا ئەوكاتەی بەوەكالەت سەرۆكایەتی حكومەتی كردووە فەرمانی دەركردووە كە زیاتر لە (11) هەزار و (142) پارچە زەوی بەسەر كەسوكاری ئەنفال و شەهیدان و زیندانیانی سیاسی دابەشبكرێت، زەوییەكانیش بۆ پارێزگای هەولێرو دهۆك و سلێمانی بووە. ئەكرەم ساڵح، سەرۆكی شارەوانی گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لە 2018دا ئەو كاتەی قوباد تاڵەبانی بەوەكالەت سەرۆكی حكومەتی هەرێم بووە فەرمانی كردووە كە (11) هەزار پارچە زەوی دابەشبكرێت بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لیستێك لەوبارەیەوە بوونی هەیە كەچەند هەزاری بۆ پارێزگای هەولێرو دهۆك بووەو دابەشكراوەو بەشێكیشی بۆ پارێزگای سلێمانی بووە بەشێكی دابەشكرابوو، بەڵام بەشێكی مابوو بەو پێیەی زەوی «ئیفرازكراو» ئامادە نەبوو. ئەكرەم ساڵح وتیشی:» هەفتەی رابردوو لەگەرمیان (958) پارچەزەویمان دابەشكردووە كەفەرمانەكەی بۆ 2018 دەگەڕێتەوە بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی كەكەسوكاری هەموو لایەنە سیاسییەكانی تێدا بووەو فەرمانی وەرگرتنی زەویان هەبووە». سەرۆكی شارەوانی گەرمیان جەختی لەوەشكردەوە هەر كەسوكارێكی شەهیدان و ئەنفال و زیندانیانی سیاسی مافی وەرگرتنی زەویان هەبێت پێیان دەدەن. لەبارەی روونكردنەوەی وەزارەتی شارەوانی لەسەر زەوی دابەشكردنەكە، سەرۆكی شارەوانی گەرمیان وتی:» وەزارەتی شارەوانی ناحەقییان كردووە بەرانبەر بەكاك قوباد، چونكە بۆ مەرامی سیاسی نەبووەو هی هەموو حزبەكانی تێدابووە». لای خۆیەوە كۆردۆ شابان وتەبێژی وەزارەتی شارەوانی بەهاوڵاتی راگەیاند»وەزیری شارەوانی هیچ قسەیەكی لەسەر ئەو بابەتە نەكردووە، ئەوەی 9/4 روونكردنەوەی وەزارەت بووە، وەزیر نەبووە، هەندێ میدیا وای نووسیوە بەڵام با تێكەڵ نەبێت». سەبارەت بە بابەتی دابەشكردنی زەوی ئەوەی خستەڕوو كە لەكابینەی حەوتەمەوە كەبڕیار دەرچووە زەوی دابەشنەكرێت، كابینەی هەشت نەكراوە، ئێستاش ئێمە لەكابینەی نۆ چاوەڕێی بڕیارین لەبەرئەوەی ئەوە بڕیارێكی ستراتیجییە. «ئەم بڕیارە لەئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەسەر كردووە، بەڵام هێشتا بڕیارەكە دەرنەچووە چاوەڕێی بڕیاری ئەنجومەنین «، كوردۆ شابان وادەڵێت. هەروەوها لە روونكردنەوەی دووەمی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار دوای ئەوە دێت، رۆژی هەینی 9-4-2021 روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە و باسی لەوەكردبوو، «رەفتاركردن و دابەشكردنی زەوی دەبێت بەشێوەیەكی دادپەروەرانە بێت، بۆ هەموو خەڵكە موستەحەق و شیاوەكان بێت، بەپێی بڕیار و رێكارو بنچینە یاساییەكان بێت.» سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندن لەپەرلەمانی كوردستان وردەكاری دابەشكردنی ئەو (11) هەزارو (142) پارچە زەویە باس دەكات. لوقمان وەردی سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد لە 21/2/2018 سێ فەرمان لەلایەن قوباد تاڵەبانی بەسیفەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بەوەكالەت دەرچووە، بڕیاری ژمارە (867و 868و869) بەپێی ئەم بڕیارە فەرمان دراوە بۆ (11) هەزارو (142) پارچەزەوی لەهەرێمی كوردستان، كەئەمانە ناویان هاوپێچی ئەم فەرمانە كراوە مافی ئەوەیان هەیە زەویان پێبدرێت لەسنووری پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان و ئیدارە سەربەخۆكان. ناوبراو هێمای بۆ ئەوەشكرد (282) پارچەزەوی لەسنووری دهۆك بۆ كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، هەزارو (517) پارچەزەوی لەسەنتەری پارێزگای هەولێر، قەزای كۆیە، قەزای سۆران و رەواندز دیاریكراوە بدرێتە كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، واتا بڕیارەكەی قوباد تاڵەبانی گشتگیر بووە. وتیشی»لەقەزای كەلار گرفتمان هەبوو زەوی پێویست نەبوو، دوای تەواوكردنی رێكارەكان رۆژی هەشی ئەم مانگە (957) پارچەزەوی دابەشكرا بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی». لوقمان وەردی جەختی لەوەشكردەوە كە لەڕاستیدا روونكردنەوەكەی وەزارەتی شارەوانی جێگەی سەرسوڕمانە كە «ئەوەندە ئاگای نەبێت كەبڕیارێك دەرەچێت ئەم بڕیارە هی ساڵی 2018یە و بڕیاری كابینەی رابردووە، پێشووتر وەزیری شارەوانی نووسراوی كردووە نەورۆز خان وەزیری شارەوانی بووە....پشتگیری جێبەجێكردنی ئەم بڕیارەی كردووە». لەبارەی دابەشكردنی زەوی لەئەمساڵدا عەلی وەردی وتی: « هیچ بڕیارێكی تازە نییە بۆ دابەشكردنی زەوی، ئەو بڕیارەی كەئێستا جێبەجێدەكرێت ئەو بڕیارەیە كە لە 21/2/ 2018دەركراوە سێ فەرمان دەركراوە بۆ (11) هەزارو (142) كەس تائەم ساتە هیچ فەرمانێكی نوێ نیە بۆ دابەشكردنی زەوی لەهەرێمی كوردستان».
هاوڵاتى ئیدارەى گەرمیان وشکەساڵى لەسنورەکە راگەیاند و داواى بودجەى فریاگوزاریی دەکات بۆ دانانى پلانى روبەروبونەوەى وشکەساڵى. جەلال نوری سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان ئەمڕۆ سێ شەممە، 13 نیسانی 2021 لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ئەمساڵ بڕێکى کەم باران باریوە، بۆیە وشکەساڵى روبەڕووى سنورەکە بووەتەوە. سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان داواشى لە حکومەتى هەرێم کرد بودجەیەکى فریاگوزارییان بۆ دابینبکات بەمەبەستى دانانى پلانى پێویست بۆ روبەڕوبوونەوەى وشکەساڵى و یارمەتیدانى جوتیاران. جەلال نوری باسى لەوەشکرد، لە ئایندەیەکى نزیکدا لایەنە پەیوەندیدارەکان دەچنە گوندەکان بۆ خەمڵاندنى زەرەر زیانەکان. بەپێی ئەو هەڵسەنگاندنەى لەگەرمیان کراوە، زیاتر لە نیوەى دانەوێڵەى ئەو سنورە لەبەردەم مەترسى لەناوچوندایە، بەهۆى نەبارینى بارانى پێویستەوە. بەپێی ئامارەکانى وەزارەتى کشتوکاڵ، بەرهەمی ساڵانەی گەنم لەنێوان یەک ملیۆن و 600 هەزار تۆن بۆ دوو ملیۆن تۆندایە. هەر بەپێی ئامارەکان ساڵانە زیاتر لە 44 هەزار و 500 جوتیار زەوییەکانیان بە گەنم دەچێنن.
هاوڵاتی بانکی ناوەندی عێراق رایده‌گه‌یه‌نێت، لە چەند مانگی داهاتوودا نرخی دۆلار بەرامبەر دینار دانابەزێنرێت، ئاماژه به‌وه‌شده‌كات سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی رێنمایی عێراقی کردووە بەلایەنی کەمەوە نرخی یەک دۆلار بۆ 160 هەزار دینار بەرزبکاتەوە. ئیحسان شەمران، جێگری پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق ئەمڕۆ سێ شەممە، 13 نیسانی 2021 لە كۆنگره‌یه‌كى رۆژنامه‌وانیدا رایگەیاند، لە چەند مانگی داهاتوودا نرخی دۆلار بەرامبەر دینار دانابەزێنرێت، نرخی دۆلار بۆ چەند ساڵێکی دیکە بە بەرزی دەمێنێتەوە. جێگری پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق ئاماژەی به‌وه‌شكردووه، نرخی نوێی دۆلار هیچ خراپییەکی نییە. سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی رێنمایی عێراقی کردووە بەلایەنی کەمەوە نرخی یەک دۆلار بۆ 160 هەزار دینار بەرزبکاتەوە. ئیحسان شەمران، ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو، نرخی دادپەروەرانە بۆ یەک دۆلار دوو هەزار و 400 دینارە، بێ ئەوەی هیچ وردەکارییەکی دیکە بخاتەڕوو. ئه‌مه‌ش لەکاتێکدایە، ناوەڕاستی مانگی کانونی یەکەمی ساڵی رابردوو، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی رایگەیاند و نرخی یەک دۆلار بوو بە هەزار و 450 دینار
سازدانی: شاناز حەسەن راوێژكارێكی دەروونی ئاماژە بەوەدەدات كێشەی دارایی گرنگترین هۆكارە بۆ تووشبوون بەنەخۆشییە دەروونیەكان و دەشڵێت:» حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار لێیی بەرپرسە كەكۆمەڵگای كردووە بەچینایەتی و چێنێكی تێرو پڕكردووەو چینێكیش نان نییە بیخۆن و گەنج و خێزانێكی زۆریش داهاتی رۆژانەیان سفرە، ئەم ناعەدالەتی كۆمەڵایەتییە دەبێتە هۆی تێكچوونی دەروونی تاك و كۆمەڵگا». هێمن عومەر، راوێژكاری دەروونی، لەم چاوپێكەتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی جەخت لەوە دەكاتەوە هەر نیشانەیەك لەمرۆڤێكدا بۆ ماوەی شەش مانگ بەردەوام بوو دەچێتە چوارچێوەی نەخۆشییە دەروونیەكانەوە. هاوڵاتی: چۆن دیاریدەكرێت كەسێك نەخۆشی دەروونی هەیە؟ هێمن عومەر: دیاریكردنی نەخۆشی دەروونی هەروا ئاسان نییەو دەبێت كەسەكە شەش مانگ چاودێری بكرێت، لەلایەن كەسانی شارەزاو تووێژەرو پزیشكانی دەروونی و چارەسازانی دەروونی دەستنیشانی ئەمە بكەن. دەستنیشانكردنی كەسێك كە نەخۆشی دەروونی هەبێت بەوە دەبێ بگەڕێینەوە بۆ باكگراوندی مێژووی ئەو كەسە، ئایا ماوەی چەندێكە ئەو كەسە فڵان حاڵەتی هەیە یان چەند جارێك دووبارەبووبێتەوە لەو كەسەدا، بۆ نموونە خەمۆكی سەرەتا لەخەمێكی ئاساییەوە دەستپێدەكات، دواتر ئەو كەسە بەرەو گۆشەگیری دەڕوات بەئاسانی كەسانی چواردەوری هەستی پێدەكەن، دواتر تێكەڵاوی تەنانەت كۆمەڵگاو ئەندامانی خێزانیشی نامێنێ، ئەوانەی خەمۆكیان هەیە زۆریش دەخەون، دواتر چەند نیشانەیەكی تری لێ دەبینرێت، گەر ئەم نیشانانە بۆماوەی شەش مانگ بەردەوامبوو ئەوا پزیشكی دەروونی دیاری دەكات بەنەخۆشی دەروونی و واتە چووەتە چوارچێوەی نەخۆشییە دەرونییەكان. هاوڵاتی: لەچ تەمەنێكدا نەخۆشییە دەرونییەكان مرۆڤ تووشی دەبێت؟ هێمن عومەر: دیاریكردنی نەخۆشی دەروونی بەپێی جۆری نەخۆشییەكەیە، واتە بۆ نموونە نەخۆشی ئۆتیزم هەیە لەتەمەنی منداڵییەوە سەرهەڵئەدات واتە هەتا تەمەنی سێ ساڵی نیشانەكانی نەخۆشی ئۆتیزم لەمنداڵدا دەردەكەوێ و نەخۆشی شیزۆفرینیا لەتەمەنی (15)بۆ (16) ساڵی دەرئەكەوێت و دروستدەبێ، نەخۆشی دووجەمسەری لەتەمەنی (20) ساڵی بەرەو سەرەوە دەردەكەوێت و نیشانەكانی سەرهەڵئەدات، خەڵەفاوی و زەهایمەر و لەبیرچونەوە لەتەمەنی (60) ساڵی دەدەكەوێت و مرۆڤ تووشی دەبێت، واتە نەخۆشییە دەروونییەكان بەپێی جۆری نەخۆشییەكان جیاوازن لەتەمەنێكەوە بۆ تەمەنێكی تر. هاوڵاتی: زیادبوونی كێشە كۆمەڵایەتییەكان چ كاریگەرییەكی لەسەر زیادبوونی نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟ هێمن عومەر: زیادبوونی كێشە كۆمەڵایەتییەكان و حاڵەت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكان، فرەڕەهەندو جیاوازن، لەئێستادا لەكۆمەڵگای خۆمان بەتایبەت كێشە كۆمەڵایەتییەكان رووی لەزیادبوون كردووە، ئەمەش هۆكارگەلێكی زۆری لەپشتەوەیە، كاریگەری سلبی میدیاو راگەیاندنەكان، هۆكاری زۆربەی كوشتن و خۆكوشتن و كەتنەكان كە تاك پێی هەڵدەستێت، چونكە هەر لەهەواڵی بەپەلەوە بیگرە هەتا فیلم و دراماو گۆرانییە رووخێنەرەكان هەمووی كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر دەروونی تاك بەلایەنە نێگەتیڤەكەیدا، زۆربەی گرفت و نەخۆشییە دەرونییەكانیش بۆ میدیای نێگەتیڤی كوردی دەگەڕێنمەوە، بۆ نموونە هەندێ میدیا هەیە كە ئافرەتی كردووە بەكاڵاو شەخسییەتی ئافرەتی تەنها لەجەستەیدا بچووكکردۆتەوەو كە هۆكارێكە بۆ تێكچوونی شیرازەی خێزانیش. هۆكاری دووەم حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار لێیی بەرپرسە كە كۆمەڵگای كردووە بەچینایەتی، كە چێنێكی تێرو پڕ كردووەو چینێكیش نان نییە بیخۆن و گەنج و خێزانێكی زۆریش داهاتی رۆژانەیان سفرە، ئەم ناعەدالەتی كۆمەڵایەتییە دەبێتە هۆی تێكچوونی دەروونی تاك و كۆمەڵگا. هاوڵاتی: حاڵەتی دەروونی و نەخۆشی دەروونی جیاوازییان هەیە؟ هێمن عومەر: جیاوازن، حاڵەتی دەروونی ئەوەیە كە هەركەسێك ئاسایی رۆژانە هەمانە، بۆ نموونە خوێندكارێكە نازانێ شێوازەكانی وانە خوێندن چۆنەو نازانێ چۆن وانە بخوێنێت، ئەوە دەتوانێ لەڕێگای راوێژكارێكی دەروونی یان تووێژەرێكە رێنمایی وەرگرێ و ئاسایی ئەو حاڵەتە دەروونییەی چارەسەر ئەبێت و تووێژەرەكە رێنمایی دەكات، بەڵام نەخۆشی دەروونی ئەوە دەچێتە قۆناغێكی ترەوە واتە ئەبێ لای پزیشكی دەروونی یان چارەسازی دەروونی چارەسەر بكرێت و ئەویش بەچەند رێگایەك، یان بەجەلسەو دانیشتن لەگەڵی بۆ چەند جارێك یان چارەسەری هەیە لەڕێگای دەرمانەوە. هاوڵاتی: لایەنی خراپی ئابوری و دارایی تاچ رادەیەك كاریگەری لەزیادبوونی نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟ هێمن عومەر: بەڵێ بەدڵنیاییەوە خراپی لایەنی ئابوری و دارایی كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر دەروونی تاك، چونكە بمانەوێت و نەمانەوێت مرۆڤ رۆژانە پێویستی بەپارەو تێركردنی لایەنی دارایی دەبێت، چ سەڵت بێت و چ خێزانداربێت زۆربەی كێشە كۆمەڵایەتییەكانیش هۆكارەكەی بۆ لایەنی دارایی و ئابوری دەگەڕێنمەوە، وەك ئەڵێ كاسەی پڕ ئاشتی ماڵە، بەڵام قەناعەتی مرۆڤەكانیش زۆر گرنگە، قەناعەت بەوبەشەی كەهەتە ئارامی و موورتاحی دەروونت پارێزراو دەكات. لەلایەكی تر لاوازی ئابوری خێزان و تاك هۆكارێكە بۆ درووستبونی گرفتە دەروونییەكانی خێزان و تەنانەت زیادبوونی گرفت و كێشە كۆمەڵایەتییەكانیش، چونكە باوكێك منداڵەكەی داوای پارەی لێبكات و نەیبێت بیداتێ ئایا ئەو منداڵە پەنا بۆ كوێ دەبات دواتر؟ یان هەیبەت و قورسایی ئەو باوكە دەمێنێ لای ئەو منداڵە؟ بەدڵنیاییەوە هەم منداڵەكە پەنا بۆ دەرەوە دەبات و تووشی لادان و بەكارهێنانیش دەبێتەوە لەلایەن كەسانی خراپەوە هەم باوكەكەش دەڕوخێت و سومعەی نامێنێ لای منداڵەكانی، تەبعەن لایەنی دارایی كاریگەری زۆری هەیە لەسەر دروونی تاك و خێزان و كومەڵگا. هاوڵاتی: لەدوای دروستبوونی قەیرانەكان لەهەرێمی كوردستان تاچەند نەخۆشییە دەروونیەكان زیادیان كردووە؟ هێمن عومەر: بەڵێ نەخۆشییە دەروونییەكان و كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەدوای 2014و جەنگی داعش و قەیرانی ئابوری و داراییەو دوو هێندە بگرە زیاتریش زیادیان كردووەو كاریگەرییەكی زۆری كردۆتەسەر تاك و خێزان و كۆمەڵگاش. تەنانەت رێژەی جیابوونەوە تەڵاق و كوشتن و كوشتارو لادان و دزیكردن و تاوانكارییەكان و خۆكوشتنیش دووهێندەو بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزبۆتەوەو زیادیان كرددووە. هاوڵاتی: بوونی ئازادی زۆرو نەبوونی ئازادی واتە كۆدو بەندەكان تاچەند كاریگەرن بۆ دەركەوتنی نەخۆشییەكی دەروونی؟ هێمن عومەر: هەردووكیان خراپن و كاریگەری پێچەوانەیان دەبێت، واتە ئازادی زۆر بەتاكەكان دەكەوێتە سەر رۆشنبیری و تێگەشتنی ئەو كەسە بۆ وشەو مانای ئازادی، ئازادی هەر تاكێك تا ئەوكاتەیە كە ئازادی تۆ تێنەپەڕێنێت. مرۆڤ بەسروشتی خۆی زۆر ئازادی رەهای هەبێت بەرەو هەڵدێر دەڕوات، بەپێچەوانەشەوە رێگری زۆر داپڵۆسین و گۆشەگیركردنی تاك كاریگەری سلبی زۆر خراپی دەبێت لەسەر دەروونی تاك و بەرەو گرفتە دەروونییەكان و تەقینەوەی دەروونی و نەخۆشی دەروونیشی دەبات، ئێستا لەم كۆمەڵگایەی خۆماندا زۆر شتی ناپەسەندو سنوربەزاندن دەكرێ بەناوی ئازادییەوە كە ئەسڵەن ئەوە هیچ مۆڕاڵ و ئەتەكێتێكی ئازادی تیدا نییە، من پێموایە زۆرێك لەتاكی كوردی لەمانای تەواوی وشەی ئازادی تێنەگەیشتوون. هاوڵاتی: ترس و قەلەقی جیاوازیان چییە؟ ئەوەی بەفۆبیا ناودەبرێت چ كاریگەرییەكی بۆ سەر نەخۆشییە دەروونیەكان هەیە؟ هێمن عومەر: ترس، بریتییە لەهەر شتێك كە زۆرجار رووبەڕووی دەبیتەوە، واتە ترس دەرەكییە، لەدەرەوەی خۆت بۆت دروست دەبێ، بەڵام رارایی پەیوەندی بەناخی مرۆڤەكانەوە هەیە، واتە مرۆڤ خۆی بۆ حۆی دروست دەكات، بەڵام گەر باسی فۆبیا بكەین فۆبیا واتە تۆقین، ئەوپەڕی پلەی ترسە، مرۆڤ هەیە گەشتنە حاڵەتی فۆبیا واتە ناتوانێ رووبەڕووی ئەوشتە بێتەوە كە فۆبیای لێی هەیە، بۆ نموونە مرۆڤی وا هەیە فۆبیای سواربوونی فڕۆكەی هەیە ناتوانێ نزیك فڕۆكەش بێتەوە، بەڵام لەترسدا وانییە، مرۆڤ دەتوانێ ڕووبەڕووی ترسەكەی بێتەوەو تاقی بكاتەوە دواتر ترسەكەی دەڕەوێتەوە نایمێنێ بەڵێ چارەسەر بۆ فۆبیاو ترسیش هەیە، بەپێی جۆری ترس و فۆبیا و لای كەسانی تووێژەرو پزیشكی دەروونی و چارەسازاندنی دەروونی چارەسەر وەرەگرن بەڕێنمایی و گفتوگۆو زۆرجایش بەدەرمان. هاوڵاتی: پێویستە چیبكرێت بۆ ئەوەی شتە دەرەكییەكان بەتایبەت كێشەی دارایی كاریگەری لەسەرمان نەبێت؟ هێمن عومەر: گرفتی ئابوری و نەبوونی داهات كاریگەری هەر دەبێت لەسەر تاك و خێزان و كومەڵگاش، بەڵام دەبێ مرۆڤ كەرامەت و شەخسییەت و بوونی خۆی تەنها لەپارەو ماددی نەبینێتەوە، بەڵكو دەبێ هەوڵ و وزەی بۆی بخاتە كار بۆئەوەی خۆی بێت و هەمیشە پشت بەخۆی ببەستێ، وەك پەندێكی كوردی هەیە: ئەڵێت ((هەتا سواری ئەسپی خەڵك بیت، پیادەیت)). كەواتە مرۆڤ نابێ هەموو ژیان و فكرو بیركردنەوەی خۆی لەپارەو مادییدا ببینێتەوە، ئەو كات گەر وتت هەموو شتێك پارەیە، كەواتە مرۆڤبوونی خۆتت خستۆتە ژێر پرسیارەوە، پارە هەمووشتێك نییە، بەڵام وەسیلەیەكە بۆ ژیان. هاوڵاتی: هەندێك كەس هەیە بە شتێكی ئاسایی خەفەت دەخوات، ئەوە دەبنە هۆكاری ئەوەی كەسەكە بەرەو نەخۆشی دەروونی بڕوات؟ هێمن عومەر: ئەو كەسەی بچووكترین شت كاری تێدەكات و زۆر خەفەتی پێ دەخوات و كاردانەوەی دەرەكی زۆر كاریان تێدەكات، ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردەی خێزان و بۆماوەیش زۆر دەوری هەیە، بۆیە زۆرتر لەڕەگەزی مێیەنیدا هەیەو ئەو كەسانەن كە متمانەیان بەخۆیان نیەو ئەوانە نابنە نەخۆشی، بەڵام زۆر بەردەوامی و بیركردنەوە نیشانەی خراپی دەبێت و ئەگەر بەردەوام بێت هێواش هێواش گۆشەگیر دەبێت و لەكۆمەڵگە دادەبڕێت و بەرەو نەخۆشی خەمۆكی هەنگاو دەبێت . هاوڵاتی: هەندێك كەس زۆر پارە خەرج دەكەن، یان بەماوەیەكی كەم پارەیان لەدەستدا نامێنێت و بڕوایان بە پاشەكەوتكردنی پارە نییە، ئایا ئەوحاڵەتانە بەنەخۆشی دەروونی هەژمار دەكرێن؟ هێمن عومەر: ئەو كەسانەی پارە زۆر خەرج دەكەن و باوەڕیان بەپاشەكەوت نیە، ئەوانە نەخۆشی دەروونی نین، بەڵكو حاڵەتی دەروونین كە بەداخەوە لە زۆربەی تاكەكانی ئێمەدا هەیە، ئەو كەسانە دەبێتە گرێیەكی دەروونی بۆیان و حاڵەتێكی دەروونی تێیاندا، بەڵام نابێتە نەخۆشی دەروونی.
هاوڵاتى سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، په‌یامێكی له‌باره‌ی مانگی ره‌مه‌زانی پیرۆز بڵاوكرده‌وه و رایگه‌یاند، مانگی ره‌مه‌زان پێگه‌ی هێزی خۆڕاگری ئیمان و گه‌وره‌یی بڕواداران به ئاین و نیشتمانه‌كه‌یان ده‌ه‌سه‌لمێنێت. مسته‌فا كازمی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، له په‌یامێكدا رایگه‌یاند، به‌بۆنه‌ی هاتنه‌وه‌ی مانگی ڕه‌مه‌زانی پیرۆز، هیواخوازم خودا دوباره خێر و به‌ره‌كه‌ت برژێنی به‌سه‌ر گه‌لی عێراق و جیهانی ئیسلامی و مرۆڤایه‌تیدا. ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، به‌هاكانی ره‌مه‌زان ئارامی و تێكۆشان و خۆڕاگرین بۆ زاڵبون به‌سه‌ر خۆبه‌زلزانی، سه‌ركێشی، داگیركاری و سته‌مكاری، هه‌روه‌ها مانگی ره‌مه‌زان پێگه‌ی هێزی خۆڕاگری ئیمان و گه‌وره‌یی بڕواداران به ئاین و نیشتمانه‌كه‌یان ده‌ه‌سه‌لمێنێت. زۆربه‌ی وڵاتانی جیهان وه‌ك (سعودیه، میسر، ئوردن، ئیمارات، به‌حره‌ین، كوه‌یت، عێراق، یه‌مه‌ن، تونس، قه‌ته‌ر، لوبنان، سوریا، فه‌ڵه‌ستین، ئه‌نده‌نوسیا، توركیا، مالیزیا و ئوسترالیا) ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه‌یان وه‌ك یه‌كه‌م رۆژی مانگی ره‌مه‌زان دیاریكرد، چه‌ند وڵاتێكیش له‌وانه (عومان، ئێران، مه‌غریب) سبه‌ی چوارشه‌ممه‌یان وه‌ك یه‌كه‌م رۆژی مانگی ره‌مه‌زان دیاریكرد.
هاوڵاتى ئه‌مڕۆ سێ شه‌ممه كه‌مئه‌ندامان له‌هه‌ولێر له‌به‌رده‌م ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران گردبوونه‌وه‌و داوای موچەی 12 متنگیان لە حكومەت دەكەن. له‌و باره‌یه‌وه سامان حسێن سكرتێری یه‌كێتی كه‌مئه‌ندامانی كوردستان رایگه‌یاند: له‌مانگی ره‌مه‌زاندا كه‌مئه‌ندامان حاڵ و گوزه‌رانی داراییان زۆر خراپه‌و هاتووین بۆ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران تا مافه داراییه‌كانمان پێ بده‌ن. وتیشی: وه‌ك كه‌مئه‌ندامان 12 مووچه‌مان لای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌و داوا ده‌كه‌ین كه مافه‌كانمان بۆ بگه‌ڕێته‌وه. ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو: تا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌ده‌م مافه‌كانمانه‌وه نه‌یه‌ت ئێمه لێره ده‌مێنینه‌وه‌و خێمه هه‌ڵده‌ده‌ین، چونكه ماڵه‌وه‌و سه‌رشه‌قام بۆ ئێمه هیچ جیاوازییه‌كی نیه.
