كەشناسی هەرێم: بارانبارین تا سبەینێش بەردەوام دەبێت

ئەمڕۆ  هەینی، 13ی1ی 2023، ئاژانسی پاراستنی سنوورە دەرەکییەکانی یەکێتیی ئەوروپا - فرۆنتێکس رایگەیاند، لە ساڵی 2022دا لانیکەم 330 هەزار کۆچبەر بەشێوەیەکی نایاسایی چوونە نێو وڵاتانی ئەندام لە یەکێتیی ئەوروپاوە.    ئاژانسەکە ئاماژەی بەوەداوە "ئەمە دووەم ساڵە لەسەریەک ژمارەیەکی بەرزی هاتنی نایاسایی کۆچبەران تۆمار بکرێت"؛ دەشڵێت، سووریاییەکان، ئەفغانستانییەکان و توونسییەکان 47٪ـی کۆی کۆچبەرانی ساڵی 2022 پێکدەهێنن کە چوونەتە نێو 27 وڵاتەکەوە.    دەربارەی ڕێژەی کۆچبەرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە ڕویان لە ئەورووپا کردوە،فرۆنتێکس دەڵێت، ژمارەی ئەو هاووڵاتییانەی لە سووریاوە بەشێوەیەکی نایاسایی چوونەتە ئەوروپا بۆ ساڵی 2022 گەیشتووەتە 94  هەزار کەس.    بەگوێرەی ئاژانسەکە، 45٪ـی کۆچبەران رێگەی رۆژئاوای وڵاتانی بەڵتیکیان گرتووەتەبەر کە بە پلەی یەکەم دێت.  فرۆنتێکس باسی ئەوەشی کردوه کە ژنان کەمتر لە یەک لەسەر دەی کۆچبەران پێکدەهێنن و منداڵانیش 9٪ـی کۆی

دوێنێ پێنجشەممە، 12-1-2023، بەدیع خیون، ئەندامی لیژنەی نیشتمانیی رزگارکردنی زۆنگاوەکانی عێراق لەبارەی ئاستی زەرەرمەندبوونی زۆنگاوەکان لە وشکەساڵی و کەمئاوی کە بەشێکی بەهۆی کەمکردنەوەی پشکی ئاوە لە لایەن وڵاتانی تورکیا و ئێرانەوە، ڕایگەیاند، "بەداخەوە ساڵانێکە زۆنگاوەکانی عێراق بەدەست کەمئاوی و وشکەساڵییەوە دەناڵێنن، بەڵام سێ ساڵ دەبێت گۆڕانی کەشوهەوا و هۆکارەکانی کەمکردنەوەی پشکی ئاوی عێراق لەلایەن هەردوو وڵاتی دراوسێوە وایکردووە رێژەی 95٪ـی زۆنگاوەکان وشکبن."   ئەو ئاماژەی بۆ ئەوه کرد، "40٪ـی دانیشتووانی نزیک زۆنگاوەکان، بەهۆی ئەو وشکبوونەوەیە، ناوچەکانی خۆیان بەجێهێشتووە و بەرەو پارێزگاکانی ناوەڕاستی عێراق رۆیشتوون."   رۆژی پێشتر، 12-1-2023، لەتیف رەشید، پێشوازی لە شاندێکی لیژنەی نیشتمانیی رزگارکردنی زۆنگاوەکان کرد. بەپێی راگەیێندراوی سەرۆکایەتیی کۆمار، "کاری زۆر دەکرێت بۆ پێکهێنانی ئەنجوومەنی باڵای ئاو کە دۆسییەی ئاو لە عێراق دەگرێتە ئەستۆ، جگە لەوەش ئاماژەی بۆ سوودوەرگرتن لە پلانی ستراتیژیی بەڕێوەبردنی ئاو کردووە کە تاوەکو ساڵی 2035ـە لە عێراق کە پلانێکی ئومێدبەخشە".   لەبڵاوکراوەکەی سەرۆکایەتی کۆمار "باسی لە بایەخی پەرەپێدانی پەیوەندییەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بە گشتی کردووە، بەتایبەت لە پرسی ئاو، دەبێت رێککەوتنگەلێک بکرێت جێی رەزامەندیی هەمووان بێت."   بانکی جیهانی دەڵێت، تاوەکو ساڵی 2050 گۆڕانکاریی گەورە لە کەشوهەوای عێراقدا روودەدەن، بارانبارین بە رێژەی 9% کەم دەبێتەوە، 17%ـی ئەو کەمبوونەوەیە لە مانگەکانی کانوونی یەکەم، کانوونی دووەم و شوبات روودەدەن.   تاوەکو ساڵی 2050 پلەی گەرماش لە عێراق دوو پلەی سیلیزی بەرز دەبێتەوە، شەپۆلەکانی گەرماش زیاد دەکەن.   جێی باسە عێراق زۆرترین سەرچاوەکانی ئاوی لە وڵاتانی دراوسێوە وەردەگرێت. لە تورکیا 80%، لە ئێران 7% و لە سووریا 4%.

هاوڵاتی دەزگای دژەتیرۆری عێراق ئەمڕۆ لە راگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوه، هێزەکانیان لە چوارچێوەی ئۆپراسیۆنەکانی دژی چەکدارانی داعش، بەهاوکاری بەڕێوەبەرایەتی گشتی دژەتیرۆر (CTG) لە سنوری پارێزگای سلێمانی، دو چەکداری داعشیان لە کەلار و بازیان دەستگیرکردوە. ئەوەشی خستەتەڕو، لە ئۆپراسیۆنێکی دیکەشدا هێزەکانیان لە پارێزگای کەرکوک روبەڕوی چەکدارێکی داعش بونەتەوە و لە بۆسەیەکدا کوژراوە. لەلایەکی تر هەرئەمڕۆ لە پارێزگای ئەنبار هێزەکانیان دەستیانبەسەر کۆگایەکی چەکدارانی داعشدا گرتوە و لەناویان بردوە،

هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا نوسینگه‌ی راگه‌یاندنی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، ئه‌مڕۆ هه‌ینی وردەکاری کۆبوونەوەی محه‌ممه‌د شیاع سوودانی  سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، له‌گه‌ڵ فرانك ڤاڵته‌ر شتاینمایر سه‌رۆكی ئه‌ڵمانیا، له‌باره‌ی هاریكاری ئاڵوگۆڕی نێوان هه‌ردوو وڵات و چه‌ند پرسێكی دیكه‌ی هاوبه‌ش له‌ به‌رلینی پایته‌ختی ئه‌ڵمانیا خستە ڕوو. لەڕاگەیەندراوەکەدا هاتووه‌: محه‌ممه‌د شیاع سوودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، له‌گه‌ڵ فرانك ڤاڵته‌ر شتاینمایر سه‌رۆكی كۆماری ئه‌ڵمانیای فیدراڵ كۆبووه‌ و گفتوگۆكرا له‌باره‌ی په‌یوه‌ندییه‌ دووقۆڵیه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵات له‌هه‌موو بواره‌كانه‌وه، هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌ك پرسی‌ دیكه‌ی هه‌رێمایه‌تی و نێوده‌وڵه‌تی كه‌ جێگای بایه‌خی هاوبه‌شن، تاووتوێكران. هه‌روه‌ها گفتوگۆ له‌باره‌ی میكانیزمه‌كانی هاریكاری و ئاڵوگۆڕی نێوان هه‌ردوو وڵاتی دۆست و شێوازه‌كانی پێشخستن و فراونكردن له‌بواره‌ جیاجیاكانی ئابووری وه‌زه‌دا كرا، به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردوو وڵات وپێشكه‌وتنی گه‌له‌كانیدا بێت.

هاوڵاتی   ساڵانە زیاتر لەچوار ملیار دۆلار بۆ كۆبوونی خۆراكی هاووڵاتیان لەعێراق تەرخاندەكرێت، بەنزیكەیی 40 ملیۆن هاووڵاتی سوودمەندن لەبەشە خۆراك، وەزارەتی بازرگانیش دەڵێت: لەساڵی رابردوودا 11 سەبەتەی خۆراكیان بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشكردووە. لەگەڵ هاتنی هەر ساڵێكی نوێدا یەكێك لەو پرسە گەرمانە كەهاووڵاتیانی عێراقی بەخۆیەوە سەرقاڵ دەكات بەردەوامی بەشە خۆراكی مانگانەی هاووڵاتیانە لەلایەن حكومەت و زیادكردنی جۆرو بڕی دابەشكراوی ماددەكانی سەبەتەی خۆراكە. لەنوێترین راگەیەندراوی خۆیدا وەزارەتی بازرگانی عێراق ئاماژەی بەوەكردووە وەزارەتەكەیان توانیویانە خاوەن بەڵێنی خۆیان بن لەگەڵ هاووڵاتیانداو لەساڵی رابووردوو توانیویانە 11 سەبەتەی خۆراكی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشبكەن و بەردەوامیشن لەدابینكردنی بڕی پێویست و تەواوەتی بەشە خۆراكی ئەمساڵ بۆ هاووڵاتیان. جەختیشی لەوەكردووەتەوە وەزارەتەكەیان سەرقاڵی باشتركردنی جۆرو بڕی ماددە خۆراكییەكانە بۆ ئەوانەی كەهەژارن و ئەوانەشی بەرنامەی چاودێری كۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە، ئەویش بەزیادكردنی یەک كیلۆگرام شەكرو یەک لیتر زەیت و 200 گرام شیرو 250 گرام چا و یەک كیلۆگرام ئاردی سفر بۆ هەر كەسێك، ئەوەشی روونكردووەتەوە لەئێستادا هەر هاووڵاتییەك كە بەشەخۆراكی مانگانە وەردەگرێت بڕەكەی یەک كیلۆگرام شەكرو یەک لیتر زەیت و سێ كیلۆ برنج و 400 گرام دۆشاوو 500 گرام نیسك و 500 گرام لەتكە نۆكە، باسیشی لەوەكردووە بڕی پێویست خۆراك بۆ مانگەكانی داهاتوو لەكۆگاكاندا هەن. بەشە خۆراكی مانگانەی هاووڵاتیانی عێراق پرۆسەیەكی گەورەی دابەشكردنی خۆراكە بەسەر هاووڵاتیانی عێراقداو لەئەیلولی ساڵی 1990ەوە دوای داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراق و سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر عێراقدا، لەلایەن دەسەڵاتی ئەوكاتی عێراقەوە جێبەجێكراوەو تائێستا بەردەوامی هەیە. لەنوێترین ئاماریشدا وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئاشكرایكردووە لەساڵی 2022 رێژەی هەژاری گەیشتووەتە لەسەدا 25 لەناو هاووڵاتیانی عێراقدا لەكاتێكدا لەساڵانی 2019 و 2020 رێژەكە لەسەدا 20 بووە، هۆكاری ئەمەش دەرئەنجامەكانی پەتای كۆرۆناو راوەستانی جووڵە ئابوورییەكان و تەنگەژەی ئابووری و كەمبوونەوەی نرخی نەوت و راوەستانی پرۆژەكان بووە. بەپێی ئامارەكانی فەرمانگەی چاودێری كۆمەڵایەتی عێراقیش ژمارەی هەژارەكانی عێراق نزیكەی 11 ملیۆن كەسەو زیاتر لەپێنج ملیۆن كەسیش موچەی چاودێری كۆمەڵایەتییان هەیە. ساڵانە حكومەتی عێراق نزیكەی پێنج ملیار دۆلار لەبودجەی گشتی وڵات بۆ دابینكردنی ماددە خۆراكییەكان و ئارد بۆ هاووڵاتیان تەرخاندەكات و بەبڕوای بەشێك لەچاودێرانی ئابووریش بەشێكی زۆری ئەو پارەیە بەهۆی هێنانی ماددەی خراپ و گەندەڵیییەوە بەفیڕۆ دەچێت. بەپێی ئەو ئامارانەی بڵاوكراونەتەوە هەر هاووڵاتییەكی عێراقی (جگە لەپارەی ئارد)، بەهای پارەی تەرخانكراو بۆ خۆراكی مانگانەكەی 8.90 دۆلارە، پارەی تەرخانكراوی مانگانەش بۆ 40 ملیۆن عێراقی نزیكەی 356 ملیۆن دۆلارە، پارەی تەرخانكراویش بۆ ساڵێك (12 سەبەتەی خۆراك)، چوار ملیارو 272 ملیۆن دۆلارە. چاودێرانی ئەو بوارە پێیان وایە گەندەڵی و بەهەدەردانێكی زۆر لەو بوارەدا دەكرێت و پەرلەمانیش ناتوانێـت لێپرسینەوە بكات، چونكە ئیرادەیەكی سیاسی بەهێز لەناو پەرلەماندا نییە بۆ لێپرسینەوەو حزبە دەسەڵاتدارەكان لەپشت بەرپرسانی ئەو بوارەوەن و نایانەوێت لێپرسینەوە هەبێت تاگەندەڵی و پارە بەهەدەردانەكانیان ئاشكرانەبێت، ئەمەش وەهایكردووە گەندەڵییەكی بەرفراوانی ساڵانە ئەنجامبدرێت. هەموو ئەمانە لەكاتێكدایە محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە ئەو كەسانەی پلەیان لەبەڕێوەبەری گشتی بەرەو سەرەوەیە بەشە خۆراكی مانگەكەیان ببڕێت، هەروەها ئەوانەشی موچەی بنەڕەتییان لە دوو ملیۆن دینار زیاترە بەهەمان شێوە بەشە خۆراكەكەیان ببڕێت. وەزارەتی بازرگانیش رایگەیاندووە داوایانكردووە بەشە خۆراكی زیاتر لەپێنج ملیۆن هاووڵاتی ببڕدرێت كە لەدەرەوەی عێراق دەژین، بەڵام بەهۆی پێنەدانی ئامارو داتایەكی ورد لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە بەوەزارەتەكە تائێستا نەتوانراوە ببڕدرێت.

هاوڵاتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كه‌شناسی و بومه‌له‌رزه‌زانی هه‌رێمی كوردستان بڵاویکردەوە، ئه‌مڕۆ هەینی ئاسمان لە نێوان نیمچە هەور و هەوری تەواو دەبێت، لەگەڵ ئەگەری بارینی نمەباران لە کات و ناوچەی جیاجیا، لە ناوچە شاخاوییە سنوریەکان ئەگەری بارینی کەمێک کڕیوە هەیە.  لەبڵاوکراوەکە ئاماژەی بەوەداوە، خێرایى با /  لە سەرخۆ و مامناوەند  دەبێت له‌ نێوان ( 10 -  20 ) كیلۆمه‌تر له‌ كاتژمێرێكدا ده‌بێت و ئاڕاستەی با باشوری خۆرهەڵات دەبێت، پلەکانی گەرماش نزمتر دەبێت بەراورد بە  تۆمارەکانی دوێنێ. سبەی ئاسمان هەوری تەواو دەبێت، لەگەڵ بارینی نمەباران لە هەندێک ناوچە بە تایبەت لە ناوچەکانی هەڵەبجە و سلێمانی کەشناسی پێشبینی کردوه، ڕۆژی شەممە ئاسمان هەوری تەواو دەبێت، لەگەڵ بارینی نمەباران لە هەندێک ناوچە بە تایبەت لە ناوچەکانی هەڵەبجە و سلێمانی و گەرمیان، لەناوچە شاخاوییە سنوریەکانی باکوری رۆژهەڵات ئەگەری بارینی کڕێوە و بەفرێکی کەم هەیە. خێرایى با لە سەر خۆ و مام ناوەند دەبێت و له‌ نێوان ( 10 -  20 ) كیلۆمه‌تر له‌ كاتژمێرێكدا ده‌بێت ئاماژەی بەوەش کردوه، خێرایى با لە سەر خۆ و مام ناوەند دەبێت و له‌ نێوان ( 10 -  20 ) كیلۆمه‌تر له‌ كاتژمێرێكدا ده‌بێت و ئاڕاستەی با / خۆرهەڵات دەبێت، پلەکانی گەرماش نزمتر دەبێتەوە  بە ( 1 تــا 2 ) پلە بەراورد بە  تۆمارەکانی ڕۆژی پێشو. کەشناسێ بەرزترین پلەکانی گەرمای پێشبینیکراو بە پلەی سیلیزی بەم شێوه ڕاگەیاندوە؛ هەولێر  :  12 پلەى سیلیزى سلێمانی : 9  پلەى سیلیزى دهۆک  :  12 پلەى سیلیزى کەرکوک: 14 پلەى سیلیزى هەڵەبجە  : 9 پلەى سیلیزى زاخۆ :  12 پلەى سیلیزى سۆران:  8  پلەى سیلیزى گەرمیان :  15 پلەى سیلیزی

نرخی دۆلار بەرامبەر دینار 000 157 نرخی تمەن بەرامبەر دۆلار $100=4,120,000 نرخی لیرەی تورکی بەرامبەر دۆلار 1860=100$ ‎نرخی یۆرۆ بەرامبەر دینار 166,000=€100 ‎ زێڕ یەک مسقاڵ عەیارە 18 360 000 عەیارە 21 420 000

دوای ئەوەی لەگوندی پارتاشی كۆنی ناوچەی ئەرجیشی وان كەدەكەوێتە دۆڵی زیلان ئاوی بەنداوێك بەهۆی وشكەساڵییەوە كەمیكرد، ئێسك و پروسكی دەیان مرۆڤ لەدەوروبەری بەنداوەكە دۆزرانەوە. ناوەندی مافی مرۆڤی سەر بەسەندیكای پارێزەرانی وان، سەردانی ناوچەكەی كردو دەستی بەلێكۆڵینەوە كرد.  لەڕاگەیەندراوێكدا سەندیكای پارێزەرانی وان رایگەیاند: لەگەڵ ژمارەیەك رێكخراوی ناحكومی دیكە سەردانی ناوچەكەیان كردووەو سەرۆكی داواكاری گشتی ناوچەی ئەرجیشیان ئاگادار كردووەتەوە. حكومەتی توركیا بێدەنگە ئاژانسی میزۆپۆتامیا لەسەر ئەم پرسە چاوپێكەوتنی لەگەڵ ژیان ئوزكاپلان، سەرۆكی لقی وانی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی توركیا كردووە، ئوزكاپلان ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: كە  لەناوچەكەدا ئێسك و پروسكی سەدان كەسیان دۆزیوەتەوەو وێنەیان گرتووە». ئاماژەی بەوەشكردووە، لێكۆڵینەوەی تەواویان لەسەر رووفاتەكان كردووە، راپۆرتێكیان پێشكەشی داواكاری كۆماری وان كردووەو دواتر چاویان بەبەرپرسان كەوتووەو دۆخەكەمان بەبەرپرسان راگەیاند، بەڵام ئێمە تاوەكو ئێستا نازانین، ئەو رووفاتانە كێن، تاوەكو ئێستا دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی حكومەت وەڵامی ئێمەیان نەداوەتەوە». هەدەپە داوای لێكۆڵینەوە دەكات  لەلایەكی دیكەوە، تەیب تەمەل پەرلەمانتاری پارێزگای وانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) پرسەكەی بردووەتە، پەرلەمانی توركیاو داوایكردووە كە پەرلەمان دەست بەلێكۆڵینەوە بكات، پێی وایە، رووفاتەكان هی ئەو كەسانە بن كە لەكۆمەڵكوژی زیلاندا كوژراون. موعەزەز ئورهان پەرلەمانتاری هەدەپەی وانیش لەمبارەیەوە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی ئەنجامدا. ئورهان ئاماژەی بەوەكرد كە ئێسك و پروسكێكی زۆری مرۆڤ لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوەو دەڵێت، « وەزارەتی دادمان لەم دۆخە ئاگاداركردووەتەوەو داوامانكردووە بەزوترین كات و بێ دواكەوتن دەست بەلێكۆڵینەوە بكرێت و پێویستە بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەسەر ئەم پرسە روونكردنەوە بدات». هەدەپە لەداواكاریەكەیدا بۆ وەزارەتی داد شەش پرسیاری ئاراستەی وەزیری داد كردووە كەئەم پرسیارانەی لەخۆگرتووە: یەكەم؛ ئایا ئێوە دەستتان بەهیچ لێكۆڵینەوەیەك كردووە، سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانەی كە لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوە؟ ئایا دەتانەوێت هیچ روونكردنەوەیەك بدەن؟ دووەم؛ ئایا هیچ تووێژینەوە، لێكۆڵینەوەو راپۆرتێك سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانە ئەنجامدراون یان ئاراستەی ئێوە كراون؟ سێیەم؛ تایبەتمەندی چۆنایەتی و چەندایەتی ئێسك و پروسكەكان چین؟ پێشبینی دەكرێت ئێسك و پروسكی چەند كەس بن؟ چوارەم؛ ئایا لێكۆڵینەوەتان لەوە كردووە كەگۆڕی دیكەی بەكۆمەڵ لەو ناوچەیە هەبێت؟ پێنجەم؛ بۆ ئاشكراكردنی كۆمەڵكوژی زیلان و كۆمەڵكوژییەكانی هاوشێوە كە لەمێژووی توركیادا ناویاندەهێنرێت، هیچ هەوڵێك دەدەن؟ شەشەم؛ بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان لەئەرشیفی دەوڵەتدا، لەدۆڵی زیلان چەند كەس كوژراون؟ ئایا هیچ لێكۆڵینەوەیەكتان كردووە كەئەو خەڵكەی كوژراون بەشێوەیەكی بەكۆمەڵ بەخاكسپێردران؟ گۆڕە بەكۆمەڵەكان لەكوێن؟ ئایا ئەو ناوچەیە پارێزراوە؟ كۆمەڵكوژی زیلان دوای شكستی شۆڕشی ئاگری لەساڵی ١٩٣٠ بەهاوكاری شای ئێران، دەوڵەتی توركیا لەباكووری كوردستان دەستی بەهەڵمەتێكی پاكتاوی رەگەزی بەرامبەر ئەو هاووڵاتیە كوردانە كرد كە لەگەڵ شۆڕشدابوون. یەكێك لەو ناوچانەی كەخەڵكەكەی رووبەڕووی هێرشی سوپای توركیا بووەوە، گوندەكانی دۆڵی زیلانی سەر بەناوچەی ئەرجیشی پارێزگای وانی باكوری كوردستان بوو. هێرشەكانی دەوڵەتی توركیا، چەند مانگێك بەردەوامبوون و لەتەمموزی ١٩٣٠دا سەربازە توركەكان، هەموو رێگەكانی دۆلی زیلانیان داخست و دەستیان بەكوشتنی هاووڵاتیانی كورد، سوتاندن و تاڵانكردنی گوندو ماڵەكانیان كرد. رۆژنامەی حوڕیەتی توركی لەوكاتەدا خەڵكی ناوچەكەی بەپشتگیریكردن لەشۆڕش تۆمەتبار كردو رایگەیاند، ١٥ هەزار كەس لەدۆڵی زیلان كوژراون و ناوچەكە لە(یاخیبووەكان) پاككراوەتەوە، بەڵام بەگوێرەی شایەدحاڵەكان ٤٧ هەزار مرۆڤی بێتاوان لەژن و منداڵ و پیر كۆمەڵكوژكراون كە سەر بەهۆزەكانی حەسنا، زیلان، سبكان، ئەدمان بوون. هەروەها زیاتر لە ١٨٠ گوندی كوردەكان سووتێنران و ئەوانەی كە بەزیندوویی رزگاریان بوو، بۆ ناوچەكانی دیكەی باكوری كوردستان و هەندێكیان بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان ئاوارەبوون. هەرچەندە ناوەندی كۆمەڵكوژییە گەورەكە دۆڵی زیلان بوو، بەڵام هێرشەكانی سوپای توركیا بەتەنیا لەوێ نەوەستانەوە، بەڵكو هەموو ناوچەی سەرحەدی باكوری كوردستانی گرتەوە كەپارێزگاكانی، وان، موش، ئاگری و ئیدر دەكرێتەوە. بەگشتی لەهێرشەكانی توركیادا زیاتر لە ٥٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  حكومەتەكانی ئێران، سوریاو عێراقیش دەستیان لەكۆمەڵكوژكردنی كورددا هەبوو. دوای شكستی شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، بەرپرسانی توركیا سەردانی بەرپرسانی ئەو وڵاتانەیان كردو هەوڵیاندا ئەو شۆڕشگێرانەش دەستگیربكەن كەخۆیان گەیاندبووە دەرەوەی سنورەكانی توركیا. بەو هۆیەوە هەرسێ دەوڵەتە داگیركەرەكەی كوردستانیش لەدەستگیركردنی شۆڕشگێڕان رۆڵیان دەبێت و ژمارەیەك شۆڕشگێر دەستگیردەكرێن و رادەستی توركیایان دەكەنەوەو لەسێدارە دەدرێن. دەوڵەتی توركیا دوای شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، رایگەیاند كە ئیدی خەونی دەوڵەتی كوردیان لەچیای ئاگری خستووەتە ژێر گڵ، بەڵام ئەوەندەی نەخایاند، كەكوردانی باكوری كوردستان بەسەركردایەتی سەید رەزای دەرسیم شۆڕشیان بەرپا كرد. لەكۆتاییدا شۆڕشی سەید رەزاش بەدەردی شۆڕشی ئاگری براو لەدەرسیمیش بەگوێرەی ئامارە نافەرمییەكان ٩٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  لەئێستاشدا كە ٩٢ ساڵ بەسەر كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلاندا تێپەڕیوەو ئێسك و پروسكی ئەو هاووڵاتیە كوردانە بەهۆی كەمكردنەوەی ئاوی بەنداوێكەوە دەركەوتوون، بەڵام دەوڵەتی توركیا نایەوێت راستییەكان ئاشكرابكات و خۆی كەڕ، لاڵ و كوێر كردووە لەئاست ئەو كۆمەڵكوژییە كە لەجیهاندا كەموێنەیە. ئێران

هاوڵاتی مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، سەرەتای مانگی شوبات، لەگەڵ بەرپرسانی سوریا کۆدەبنەوە. مەولود چاوشئۆغلۆ کە لە وڵاتی روئاندایە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانی ئەنجامدا و باسی لە پرۆسەی خۆنزیککردنەوەی لە رژێمی ئەسەد کرد و وتی، " ئەگەری هەیە لە سەرەتای مانگی شوباتدا، لەگەڵ بەرپرسانی سوریا کۆببنەوە." وەزیری دەرەوەی تورکیا ئاماژەی بەوەکرد کە هەوڵێک هەبووە هەفتەی داهاتوو، کۆبونەوەکە ئەنجام بدرێت، بەڵام رێنەکەوتووە و دەشڵێت، پێدەچێت خۆی لەگەڵ هاوتا سوریەکەی فەیسەل میقداد کۆبێتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا دیار نییە، ئایا سەرگی لاڤرۆف وەزیری دەرەوەی روسیاش بەشدار دەبێت یان نە. لەلایەکی دیکەوە، کڤانچ ئەلە رۆژنامەنوسی بەشی تورکی داوچە وێللای ئەڵمانیا لە زاری سەرچاوەیەکی حکومەتی تورکیا کە ناوی ئاشکرا نەکردووە، وتی، پێدەچێت ئەمجارە کۆبونەوەکە لە ئەنقەرە ئەنجام بدرێت. یەکەم کۆبونەوەی فەرمی سوریا و تورکیا دوای ١١ ساڵ لە تێکچوونی پەیوەندیەکانیان، ٢٨ی کانونی یەکەمی ٢٠٢٢ ئەنجامدرا. لە کۆبونەوەکەدا خولوسی ئاکار وەزیری بەرگری تورکیا، هاکان فیدان سەرۆکی دەزگای هەواڵگری تورکیا (میت)، عەلی مەحمود عەباس وەزیری بەرگری سوریا بە نێوەندگیری سێرگی شۆیگۆ وەزیری بەرگری روسیا لە مۆسکۆ ئەنجامدرا. بەرپرسانی تورکیا نەیانشاردووەتەوە کە ئامانجی سەرەکی خۆنزیککردنەوەیان لە رژێمی ئەسەد، بۆ لێدانە لە یەپەگە و خۆبەڕێبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا. ئەمریکا لەدژی دانوستانەکانی نێوان تورکیا و سوریایە هەفتەی رابردوو نید پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بە هەوڵەکانی تورکیا بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی لەگەڵ رژێمی سوریا کردبوو و رایگەیاندبوو، سیاسەتی ئەمریکا لە سوریا نەگۆڕاوە و وتبووی، " پشتگیری لەو وڵاتانە ناکەین کە دەیانەویت پەیوەندیەکانیان لەگەڵ بەشار ئەسەدی دیکتاتۆر و زاڵم ئاسایی بکەنەوە. داوا لە وڵاتان دەکەین بە وردی رەچاوی پێشینەی دڕندانەی رژێمی ئەسەد بکەن کە لە ماوەی ١٢ ساڵی ڕابردوودا بەردەوامە لە گۆشەگیریکردنی گەلی سوریا و رەتکردنەوەی هاوکاریە مرۆییەکان بۆ لێقەوماوان." پرایس ئاماژەی بەوەکردوو، " هەوڵێک لەنێوان تورکیا، سوریا و روسیا هەیە. کاتی ئەوە نییە، تورکیای هاوپەیمانمان پەیوەندیەکانی لەگەڵ سوریا ئاسایی بکاتەوە و پشتگیری لە دانوستانەکان ناکەین. ئێمە لەگەڵ هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) لە بەرەنگاری تیرۆر بەردەوام دەبین."  

بودجەی سوپای پاسداران نزیکەی دو هێندە و نیو زیاد دەکرێت و یەک لەسەر شەشی داهاتی نەوتی ئێران بۆ بەشی سەربازیی تەرخان دەکرێت. میدیاکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە؛ لە پڕۆژە یاسای ساڵی نوێی بودجەی وڵاتەکەدا 16%ی کۆی داهاتی نەوت بۆ هێزە سەربازییەکانی وڵاتەکە تەرخان دەکرێت. بە پێی پڕۆژە یاساکە بودجەی سوپای پاسدارانی ئێران لە ساڵی داهاتودا 131% زیادی کردوە و گەیشتوەتە 119 تریلیۆن تمەن کە دەکاتە نزیکەی دو ملیارد و 700 ملیۆن دۆلار. بودجەی سوپای پاسداران لە ساڵی رابردودا بە تمەن 80 تریلیۆن و 600 ملیار بوە. لە پڕۆژە یاساکەدا ئاماژە بەوەش کراوە کە 16.6%ی داهاتی فرۆشی نەوتی وڵاتەکە بۆ سەرجەم دامەزراوە سەربازییەکان تەرخان دەکرێت.  

هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا دەزگاى ئاسایشى نیشتمانیى عێراق ڕایگەیاندووە دوو کەسیان لە پارێزگاى موسەننا دەستگیر کردووە کە جادووگەر بوون و 841 کەسیان، کە هەندێکیان ئافرەتن، بەناوی جادووکردنەوە فریوداوە.   بەپێی راگەیێندراوێکی دەزگاى ئاسایشى نیشتمانیى عێراق کە شەوی 11-01-2023 بڵاوکراوەتەوە، ئاشکرایکرد، بە فەرمانى دادوەر دوو کەسیان لە پارێزگاى موسەننا دەستگیر کردووە کە لە بەرامبەر وەرگرتنى پارە جادوویان کردووە. بەگوێرەى دەزگاکە، ئەو دوو کەسە 841 کەسیان لە رێگەى تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە فریوداوە و بڕى 50 ملیۆن دیناریان لەو رێگەیەوە دەستکەوتووە.

بەگوێرەی راپرسیەک، زۆربەی هاوڵاتیانی تورکیا لە داهاتووی ئابوری وڵاتەکەیان نیگەران و دەڵێن، ئابوری وڵاتەکەیان زیاتر دەرووخێت. کۆمپانیای (پی دەبلیۆ سی) و (ئیپسۆس) پێکەوە راپرسیەکیان لەبارەی ئابوری تورکیا ئەنجامداو. بەگوێرەی راپرسیەکە لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە تاوەکو ئێستا یەکەمجارە، هاوڵاتیانی تورکیا بەم ئەندازەیە بەهۆی دۆخی ئابوریەوە بێهیوان. راپرسیەکە ئاشکرای کردووە کە ٧١٪ی هاوڵاتیان هیوایان نەماوە کە ئابوری تورکیا باش ببێت و دەڵێن، خراپتر دەبێت. دوو رۆژ لەمەوبەریش دەزگای ئامارەکانی تورکیا، ئاماری بێکاری لەو وڵاتەدا بلاوکردەوە و بەگوێرەی ئامارەکە، لە تورکیا و باکوری کوردستان، سێ ملیۆن و ٥٧٦ هەزار کەس بێکارن. کۆمپانیای میترۆپۆلی تورکیش کە تایبەتە بە ئامار و لێکۆلینەوەکان، چوار ئەم مانگە راپرسیەکی بە بەشداری دوو هەزار و ٧٧ کەس لە ٢٨ پارێزگای تورکیا و باکوری کوردستان لەبارەی رێژەی هەڵاوسان ئەنجام دابوو. بەگوێرەی ئامارەکە: ٤٧.٥٪ی بەشداربووان پێیان وابووە کە رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتە زیاترە لە ١٧٠٪. هەروەها ١٨.٨٪ی بەشداربووان پێیان وابووە کە رێژەی هەڵاوسان گەیشتووەتە نزیکەی ١٧٠٪. ٢٤.٢٪ی بەشداربووان وتوویانە رێژەی هەڵاوسان ٨٤٪ی تێپەڕ کردووە و ٩.٥٪ی بەشداربووانیش رایانگەیاندووە کە نازانن.

هاوڵاتی هێزە ئەمنیەکانی ئیسرائیل بۆ ماوەی نیوکاتژمێر ڕێگریان کرد لەوەی جێگیری وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لۆرد ئەحمەد تاریق بچێتە ناو مزگەوتی ئەقسا لە قودس. لە میانەی سەردانەکەیدا بەمەبەستی بەسەرکردنەوە وسەردانیکردنی شوێنە دێرینەکانی ئیسرائیل، لۆرد تاریق ئەحمەد لە لێدوانێکیدا بۆ بی بی سی ڕایگەیاندووە، بەمەبەستی ئەمنی و پشكنین هێزە ئەمنیەکانی ئیسرائیل بۆماوەی ٣٠ خولەک ڕایانگرتووە تاوەکو مۆڵەتی پێبدەن بۆ چوونە ناو مزگەوتی ئەقسا، هاوکات ڕاشیگەیاند گرنگ سەردانیکردنی شوێنە پیرۆزەکانە. لۆرد ئەحمەد تاریق دوای سەردانیکردنی شوێنە دێرین وپیرۆزەکانی ئوردن وێنەکانی گەشتەکەی بڵاوکردەوە، لە تویتێکیشدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئیسرائیلدا دەرکەوت. هاوکات، بەرپرسانی بەریتانیا ڕایانگەیاند کە پێشتر بەرنامەی گەشتەکەی ئەو بەرپرسە بەریاتانیە ئامادەکراوە، بەڵا دیارە ئەم کارە ڕێگە پێنەدراوە. لەگەڵ ئەوەشدا لە میانەی کۆبونەوەکانی لەگەڵ بەرپرسانی ئیسرائیل، لۆرد ئەحمەد لەگەڵ بەرپرسانی ئیسرائیل تاوتێی پەیوەندیەکانی نێوان هەردوو وڵاتیان کرد وهاوکات پرسی ئێرانیشیان گەنگەشە کرد.

 هاوڵاتی لەلێدوانێکدا وەزیری نەوتی عێراق هەلی وەبەرهێنان لە ژمارەیەك لە پاڵاوگەكاندا رادەگەیەنێت کە یەكێكیان لە كەركوك دەبێت. لەوبارەیەوە حیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، وەزارەتەكەی پلانی پەرەپێدانی كەرتی وزەی هەیە و لەو چێوەیەشدا لە داهاتوودا ژمارەیەك هەلی وەبەرهێنان لە پاڵاوگەكانی باكوور و ناوەڕاست و باشوور رادەگەیەنێت. بەپێی ئەوە وەزیری نەوت بڵاویکردەوە پاڵاوگەی (عەمارە) لە پارێزگای میسان هەیە بە توانای 150 هەزار بەرمیلی رۆژانە. هەروەها پاڵاوگەی (موسەنا) بە توانای 100 هەزار بەرمیلی رۆژانە و پاڵاوگەی (كەركوك) بە توانای 100 هەزار بەرمیلی رۆژانە.

هاوڵاتی رێکخراوی چاودێریی مافەکانی مرۆڤ - هیومەن رایتس وۆچ، راپۆرتی ساڵانەی خۆی لەبارەی رەوشی مافەکانی مرۆڤ لە سەرانسەری جیهان لە ساڵی 2022 بڵاوکردەوە و تێیدا ڕاخنە لە حکومەتی هەرێم و عێراق دەگرێت. هیومەن رایتس وۆچ لە راپۆرتەکەیدا، کە ئەمڕۆ پێنجشەممە 12-01-2023 بڵاویکردووەتەوە، رەخنە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت و دەڵێت، "دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان بەردەوام بوون لە هەڕەشەکردن لە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ و لایەنگرانی کۆمەڵگەی مەدەنییان کردە ئامانج، سەرەڕای راگەیاندنی پلانێکی نوێی پێنج ساڵی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی مافی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان" لە ڕاپۆرتەکەدا باس لە دادگایکردنی ڕەخنەگران لەلایەن  حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە کراوە وتیایدا  هاتووە: ساڵی 2021 دادگای تاوانەکانی هەولێر سزای سێ ڕۆژنامەنووس و دوو چالاکوانی بەشەش ساڵ  زیندانی دا ، بە پشبەستن بە پێشێلکاری کردن لە دادگایکردنەکە  هەروەها دەستێوەردانی سیاسی ئاست بەرز. رێکخراوە نێودەوڵەتییەکە حکومەتی هەرێمی کوردستان تۆمەتبار دەکات بەوەی، "لە ساڵی 2022، چەند یاسایەک کە دەقەکانیان روون نییە، بەکاریهێناون بۆ بەئامانجکردنی رەخنەگران لە بەرامبەر دەربڕینی رەخنە و بۆچوونەکانیان."  هاوکات باس لە کەمتەرخەمی دەکات لە سزادانی تاوانبارانی داعش و دەڵێت ، "سەرەڕای دەستدرێژیی سیستماتیکی داعش و کۆیلایەتی سێکسی و زەواجکردنی زۆرەملێ بەرامبەر ژنان و کچانی ئێزیدی، داواکاری گشتی کەمتەرخەمییان کردووە لە  تۆمەتبارکردنی گومانلێکراوانی داعش بە تۆمەتی دەستدرێژی سێکسی،کە سزای هەتا 15 ساڵ هەڵدەگرێت، تەنانەت لەو حاڵەتانەی کە تۆمەتبارەکان دانیان بەوەدا ناوە کە کچانی  ئێزدییان وەک کۆیلەیی سێکسی ڕاگرتووە." دەشڵێت، "بەڵکو دادوەرانی عێراق بە شێوەیەکی ڕۆتینی تۆمەتبارانی داعشیان بە تۆمەتی ئینتیمای داعش دادگایی کرد هیچ تۆمەتبارێکی داعش بەتاوانی نێودەوڵەتی وەک تاوانی جەنگ، تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، یان جینۆساید، سەرەڕای کۆمەڵکوژی ئاشکرای داعش لە دژی ئێزدیەکان حکوم نەداوە." هیومان ڕایتس وۆتچ باس لە هێرشە بەردەوامەکانی تورکیا دەکات بۆ سەر خاکی هەرێم و دەڵێت، "هێرشە ئاسمانییەکانی دەوڵەتی تورک لە ساڵی 2022دا بەردەوام بوون  و لە چەند حاڵەتێکدا بۆتە هۆی کوشتنی هاوڵاتیانی مەدەنی  کە تیایدا  پارتی کوردی ئێران بۆ ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک) و ئەندامانی پارتی کرێکارانی کوردستان بە ئامانج گیراون." هاوکات راپۆرتەکە بە وردەکارییەوە لەسەر تووندوتیژییەکانی پێش و دوای هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی رابردووی عێراق وەستاوەتەوە. هیومەن رایتس وۆچ دەڵێت، لێکۆڵینەوەی بۆ رووداوەکانی کوشتن، رفاندن و بریندارکردنی خۆپێشاندەران و چالاکڤانانی عێراق کردووە، بەڵام "بە ئەستەم دەبینی سکاڵای یاسایی خێزانەکان یان ئەندامانیان لەپێناو زامنکردنی دادپەروەری کاری لەسەر کرابێت."