فوئاد حوسێن: کارەسات ڕوو دەدات، ئەگەر ئەمریکا و ئێران ڕێککەوتن نەکەن

هاوڵاتی رۆژ بە رۆژ لیرەی تورکی زیاتر بەهاکەی لەدەست دەدات و ئەمڕۆ بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی گەیشتە 26 لیرەی تورکی. دوای بەرزکردنەی رێژەی سوود لەلایەن بانکی ناوەندی تورکیاوە، بەهای لیرەی تورکی لەبەرامبەر دۆلاری ئەمریکای زیاتر دابەزی و ریکوردێکی مێژوویی شکاند و یەک دۆلار گەیشتە 26 لیرە. بانکی ناوەندی تورکیا 22ی حوزەیرانی ئەمساڵ، بڕیاریدا رێژەی سوودی بانکی زیاد بکات، ئەمەش کاریگەریەکی زۆر خراپی لەسەر بەهای لیرەی تورکی دروست کرد. ئەمڕۆ دوای کاتژمێر 12، بەهای دۆلارێک گەیشتە 26 لیرە و بەهای یۆرۆیەکیش گەیشتە 28 لیرە و 29 قوروش. لیژنەی گشتی بانکی ناوەندی تورکیا، دوای زیاتر لە دوو ساڵ، رێژەی سوودی بانکی لە 8.5٪ەوە بۆ 15٪ زیادی کرد. ئەمەش لە کاتێکدایە کە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا 18ی ئەم مانگە لە کۆنگرەی ئەنجومەنی هەناردەکارانی تورکیادا رایگەیاندبوو کە رێژەی هەڵاوسان بۆ یەک ژمارەیی دادەبەزێنن، کە بەگوێرەی ئامارە فەرمیەکان رێژەی هەڵاوسان لە تورکیا نزیکە لە 45٪. بەڵام لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان دەڵێن، رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتە لە دوو ئەوەندەی ئەو ئامارە زیاترە کە حکومەت رایدەگەینێت.

هاوڵاتی سەرۆکی لیژنەی کوشتوکاڵ لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت یەکێک لە گەورەترین ئاڵانگارییەکانی بەردەام عێراق دۆسیەی ئاوەوتورکیاش هاوکار نییە ،دەشڵێت، پارەیەکی زۆر وەکو پاڵپشتی بۆ دابینکردنی تەکنینی نوێی ئاودێری تەرخانکراوە.  فالح خەزعەلی، سەرۆکی لیژنەی کشتوکاڵی پەرلەمانی عێراق ڕایگەیاند،" ئاڵەنگاری گەورەی عێراق لە دوای دۆسیەی ئاسایش ئاوە و تورکیاش هاوکار نییە لە زیادکردنی بەشەئاوی وڵاتدا. " سەبارەت بە هەوڵەکانیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی کەرتی کوشتوکاڵ و ئاو ئاماژەی بەوەکرد، " لە بودجەی ئەمساڵدا 300 ملیۆن دۆلار وەکو پاڵپشتی بۆ دابینکردنی تەکنینی نوێی ئاودێری تەرخانکراوە و ئەو هەنگاوەش بۆ ڕاستکردنەوەی دۆسیەی ئاودێری و پشتیوانی کشتوکاڵە لە وڵاتدا. " دەشڵێت، ئەوان کاریان کردوە بۆ هەموارکردنەوەی ڕێنماییەکان بۆ هاوردەکردنی دارخورمای دەگمەن، کە بوەتەهۆی زیادبوونی پاڵپشتی جوتیاران و زیادکردنی ژمارەی دار خورما بۆ زیاتر لە 20 ملیۆن دار خورما.

دەزگای دادی ئێران ئاشکرای دەکات بەهۆی لێبوردنەکانەوە ژمارەیەک زۆر لە بەندکراوانی ئەو وڵاتە ئازاد کراون و زیاتر لە 500 کەسیش لە سزای سێدارە رزگاریان بوە. غوڵامحسێن موحسین ئێژەی، سەرۆکی دەزگای دادی کۆماری ئیسلامی ئەمڕۆ دوشەممە رایگەیاند؛ بەهۆی لێبوردنەکانی عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی لانیکەم 98 هەزار بەندکراوی زیندانەکانی ئێران ئازاد کرابون کە بە وتەی ئەو دوژمنانی دەسەڵات پلانیان بۆ داڕشتبون. بە پێی وتەکانی ئێژەیی پێدەچێت سەرجەم ئەو کەسانەی کە ئازاد کراون بەهۆی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی زیندانیی کرابن بەڵام رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ هەواڵی ئازادکردنی زۆربەی زیندانیانی ناڕەزایەتییەکانیان پشتڕاست نەکردوەتەوە. ئێژەی وتیشی: دۆسیەکانی دەزگای دادی کۆماری ئیسلامی 120% زیادی کردوە و لێکۆڵینەوە لە  20 هەزار دۆسیەی تایبەت بە بەندکراوانی ناڕەزایەتییەکانی وڵاتەکە کراوە. تا ئێستا هیچ دەزگایەکی کۆماری ئیسلامی ژمارەی راستەقینەی دەستگیرکراوانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی ئاشکرا نەکردوە و تەنها بە پێی ئاماری رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لانیکەم 10 هەزار کەس لە رۆژهەڵات و 60 هەزار کەس لە شارەکانی ئێران دەستگیرکراون. سەرۆکی دەزگای دادی کۆماری ئیسلامی ئاماژەی بەوەش کردوە: 551 بەندکراو کە بە تاوانی کوشتنی بە ئەنقەست لە زیندانەکاندا بون بە هەوڵی چالاکوانان و کەسانی خێرخواز بە رەزامەندیی سکاڵاکارەکانیان سزای سێدارەیان هەڵوەشێنراوەتەوە. رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران ئاشکرای کردوە؛ لە نزیکەی شەش مانگی ئەمساڵدا 352 بەندکراو لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران لەسێدارە دراون. لە ئێران 268 زیندانی ئاشکرا هەیە کە لەو ژمارەیە تەنها 108زیندان لە لایەن دەزگای دادوەریی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە چاودێریی و بەڕێوەدەبرێن چونکە 51 زیندان سەر بە دەزگای هەواڵگریی کۆماری ئیسلامی ئێران (ئیتلاعات) و 29زیندان لە ژێر دەسەڵات و چاودێریی سوپای پاسداران-دایە.  

هاوڵاتی وەزیری ناوخۆی تورکیا رایگەیاند، لە ماوەی حەفتەیەکدا لە هەموو تورکیا و باکوری کوردستان سێ هەزار و 192 پەنابەر دەستگیرکراون و لەو ژمارەیە هەزار و 831 پەنابەر دیپۆرت کراونەتەوە. عەلی یەرلیکایا وەزیری ناوخۆی تورکیا لە ئەکاونتەکانی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا رایگەیاند، رێگرییەکانیان بۆ کۆچی نایاسایی بەردەوامە. یەرلیکایا رایگەیاند کە لە 16 تاوەکو 22ی ئەم مانگە، لە هەموو تورکیا کە باکوری کوردستانیش دەگرێتەوە، سێ هەزار و 192 پەنابەر دەستگیرکراون کە بە شێوەیەکی نایاسایی هاتونەتە نێو تورکیا و لەو ژمارەیە هەزار و 831 پەنابەر دیپۆرت کراونەتەوە. دوای هەڵبژاردنەکان، سیاسەتی تورکیا لەبەرامبەر پەنابەران گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە و ژمارەی دەستگیرکردن و دیپۆرتکردنی پەنابەران بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. بەگوێرەی ئامارێک کە بەڕێوەبەرایەتی کۆچ و کۆچبەرانی تورکیا بڵاوی کردووتەوە، لە ئێستادا 17 هەزار پەنابەر لە تورکیا دەستگیرکراون و کاروبارەکانیان بۆ دیپۆرتکردنەوە بەردەوامە.

هاوڵاتی چوارچێوەی هەماهەنگی ئەمڕۆ یەکشەممە بە ئامادەبونی محەمەد شیاع سودانی  سەرۆک وەزیرانی عێراق کۆبونەوەی ئاسایی خۆی ئەنجامدا. چوارچێوەی هەماهەنگی لەڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، چوارچێوەی هەماهەنگی کۆبونەوەی خولیی خۆی لە نوسینگەی هادی عامری ئەنجامدا" بۆ تاوتوێکردنی دوایین پێشهاتە سیاسی و ئابوری و ئەمنییەکانی وڵات." هەر بەگوێرەی ڕاگەیەندراوەکە، لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی پاڵپشتیی خۆیان بۆ "ئەو بڕیار و ڕێوشوێنانەی حکومەت لەخزمەتی هاوڵاتیدا گرتویەتیەبەر دەربڕی، هەروەها پێشوازیان لە بەردەوامی جێبەجێکردنی پڕۆژە گرنگەکان و تەواوکردنی سەرجەم ئەو پلانانەی لە پرۆگرامی وەزاری حکومەتدا هاتوە بۆ پەرەپێدانی کەرتە جیاوازەکان و بەدەستهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام کرد."

هاوڵاتی فڕۆکە جەنگیەکانی روسیا لە ئیدلب هێرشیان کردە سەر گروپە چەکدارەکان دژی حکومەتی سوریا و لانیکەم 7 کەس کوژران. رامی عەبدولرەحمان سەرۆکی مەرسەدی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ بۆ ئاژانسی فرانس پرێس رایگەیاند، هێرشە ئاسمانیەکە لە ناوچەی جسر شوگوری ئیدلب ئەنجامدراوە و بەو هۆیەوە سێ چەکداری نزیک لە تورکیا و چوار هاوڵاتی مەدەنی کوژراون. سەرۆکی مەرسەدی سوریا دەشڵێت، ئەمڕۆ بە گشتی لە هێرشەکاندا 25 هاوڵاتی مەدەنی کوژراون. روسیا لە ساڵی 2015ەوە بە شێوەیەکی بەهێز و لە رێگەی سەربازیەوە پشتگیری لە حکومەتی سوریا دەکات. هەرێمی ئیدلیب بە گشتی لەژێر کۆنتڕۆڵی گروپی هەیئە تەحریر شامدایە کە پەیوەندی لەگەڵ ئەلقاعیدەوە هەیە. لە باکوری ئیدلبیش ژمارەیەک گروپ هەن کە راستەوخۆ پشتگیری لە تورکیا بە دەست دەهێنن. هەر ئەمڕۆ بەگوێرەی میدیاکانی سوریا، لە گوندێکی رۆژئاوای پارێزگای دەرعای سوریا، مینێک بە کاروانێکی پۆلیسی سوریاوە تەقیوەتەوە و بەو هۆیەوە چوار پۆلیس گیانیان لەدەستداوە و پۆلیسێکیش بریندار بووە. بەگوێرەی ئامارێکی مەرسەدی سوری، لە سەری ساڵەوە، تەنیا لە پارێزگای دەرعا 254 هێرشی جیاواز روویانداوە و بەو هۆیەوە 197 کەس کوژراون کە زۆربەیان ئەندامی هێزەکانی حکومەتی سوریا و خەڵکی مەدەنین.

بەرپرسێکی باڵای ئیسرائیل کۆماری ئیسلامی بە شێرپەنجە ناودەبات و دەڵێت بونی لە هەر شوێنێک زیانی لێدەکەوێتەوە. ئێلی کۆهین، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل لە وتارێکیدا بۆ بڵاوکراوەی (تەلەگراف) چاپی لەندەن، کۆماری ئیسلامی ئێران بە شێرپەنجە ناودەهێنێت و دەڵێت: ئەو دەسەڵاتە جیهانی کردوەتە شوێنێکی مەترسیدار. لە وتارەکەی کۆهیندا هاتوە: ئەگەر کۆماری ئیسلامی دەستی بە چەکی ئەتۆمیی بگات ئەوا دەبێتە ئامرازێک بۆ ئەنجامدانی تاوانی گەورە و هۆڤانە چونکە ئەو دەسەڵاتە لە ئاستی ناوخۆی وڵاتەکەشیدا بە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، تاوانکاریی دژی خەڵک دەکات. وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل داوای کردوە: بە فشاری زیاتری ئابوریی و سیاسیی بۆ سەر کۆماری ئیسلامی هەوڵی کۆنتڕۆڵکردن و گۆڕینی هەڵسوکەوتەکانی لە ئاستی ناوخۆی ئێران و دەرەوەی ئەو وڵاتەدا بدرێت. بە وتەی  کۆهین دەبێت جیهان کۆتایی بەو بێدەنگییە بهێنێت کە ئێستا لە ئاستی کۆماری ئیسلامی ئێراندا هەیە چونکە دەسەڵاتی تاران هاوشێوەی شێرپەنجە لە هەر شوێنێک بونی هەبوبێت زیانی لێکەوتوەتەوە. وتارەکەی ئێلی کۆهین لە کاتێکدا بەرپرسانی باڵای ئیسرائیل رایانگەیاندوە؛ لە ئەگەری رێککەوتنی نێوان واشنتۆن و تاران ئەوان پابەندی ئەو رێککەوتنە نابن و بە بێ رەچاوکردنی رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان دژی کۆماری ئیسلامی دەوەستنەوە.    

هاوڵاتی خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا، ژنێک و دوو منداڵی تیرۆریستانی داعشی رادەستی حکومەتی دانیمارک کردەوە. بەگوێرەی سایتی فەرمی بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندیەکانی دەرەوەی خۆبەڕێوەبەر باکور و رۆژهەڵاتی سوریا، شاندێکی حکومەتی دانیمارک سەردانی بەرێوەبەرێتیەکە کردووە لە شاری قامشلۆ. شاندی حکومەتی دانیمارک بە سەرۆکایەتی نیکۆلاس هاریس نوێنەری حکومەتی دانیمارک بۆ کاروباری سوریا، لەگەڵ خەلیل ئیبراهیم ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندیەکانی دەرەوەی خۆبەڕێوەبەرایەتی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا کۆبووەتەوە. بەگوێرەی هەواڵەکە، هەردوولایەن قسەیان لەسەر دۆخی سوریا و هەرێمەکانی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا (رۆژئاوای کوردستان) کردووە و ئاماژەیان بە بەیاننامەی چارەسەری ئاڵۆزی سوریا داوە کە لەلایەن خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریاوە ئامادە کرابوو. هەروەها دۆخی ئابوری و مرۆیی لە سوریا و دۆخی تیرۆریستانی داعش و خانەوادەکانیان لە کەمپەکانی هۆل و رۆژ بەشێکی دیکەی پرسی کۆبونەوەکە بوون. خالید ئیبراهیم لە کۆبونەوەکەدا رایگەیاندووە، بەیاننامەکەیان لەسەربناگەیەکی نیشتیمانی ئامادە کراوە و بەگوێرەی پرۆژەکە پێویستە هەموو گەلانی سوریا بەشداری لە دیالۆگی چارەسەرکردنی ئاڵۆزیەکانی سوریا بکەن کە بەیاننامەکە لە نۆ خاڵ پێک دێت. خالید ئیبراهیم ئاماژەی بە گرنگی بەردەوامی شەڕی دژی داعش کردووە و رایگەیاندووە کە پێویستە وڵاتانی جیهان هاوڵاتیەکانیان کە لەنێو داعشدا بوون بگەڕێننەوە و ئەم هەنگاوەش بەشێکی بچووکی چارەسەری کێشەی داعشە. نیکۆلاس هاریس نوێنەری حکومەتی دانیمارک بۆ کاروباری سوریاش لە کۆبونەوەکەدا باسی ڕۆڵی رۆژئاوای کوردستان و بە تایبەتی هەسەدە کردووە کە هاوپەیمانی نێدەوڵەتی دژی داعشدا و وتوویەتی، دانیمارک بە وردی چاودێری دۆخی، سیاسی، ئابوری، مرۆیی و ئەمنی هەرێمەکە دەکات و لەگەڵ نوێنەرایەتی خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا لە ئەوروپا لە پەیوەندیدایە. لە کۆتاییدا، بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندیەکانی دەرەوەی خۆبەڕێوەبەر باکور و رۆژهەڵاتی سوریا بەگوێرەی پرۆتۆکۆلێک ژنێک و دوو منداڵی تیرۆریستانی داعشی رادەستی شاندی دانیمارک کردەوە.

هاوڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا، پشتگیری خۆی بۆ ڤیلادیمیری پوتین سەرۆکی روسیا پیشاندا. دوای ئەوەی روپی ڤاگنەر یاخی بوو و لە سوپای روسیا هەڵگەڕایەوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا پەیوەندیەکەی تەلەفونی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتین ئەنجامدا. بەگوێرەی میدیاکانی تورکیا، پوتین باسی لە پێشهاتە تازەکانی وڵات و دۆخی روسیای بۆ ئەردۆغان کردووە. هاوکات کریملین لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکرد کە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا پشتگیری تەواوی بۆ پوتین دەربڕیوە.

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئەمریکا دەیەوێت ئێران لە ڕوسیا داببڕێت. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە و رێككەوتنە نهێنییەی لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا کراوە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە». هاوکات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی تەواوی زانیارییەکان لەسەر ڕێکەوتنە ژێربەژێرەکەی نێوان ئێران و ئەمریکا بخوێنەرەوە: لێرە کلیک بکە  

بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران ئەو وڵاتە ناتوانێت قەرزەکانی بە شێوەیەکی فەرمی وەرگرێتەوە و ناچارە پارەی فرۆشتنی نەوتەکەی بە کاڵای دیکە ئاڵوگۆڕ پێبکات. وڵاتی سریلانکا کە 250 ملیۆن دۆلاری پاڕەی کڕینی نەوتی ئێران قەرزارە بڕیاری داوە بە رێککەوتنێکی دوولایەنە مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چایی رەوانەی ئێران بکات. بە پێی زانیارییەکان؛ سریلانکا لە ماوەی 48 مانگدا و لە بەرامبەر 250 ملیۆن دۆلاردا مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلاریی چایی رەوانە دەکات بەڵام لە ئێستادا ئەو بڕە چاییەوە بۆ کەمتر لە دوو ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا کەمی کردوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشکرای کردوە؛ بەهۆی بەرنامە موشەکی و ئەتۆمییەکەی کۆماری ئیسلامی ژمارەیەک سزای نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە کە رەوانەکردنی پارەی بۆ سەر ئەژمارە بانکییەکانی ئەو وڵاتە راگرتوە و ئێران بە ناچاریی داهاتی فرۆشی نەوتەکەی بە کاڵا ئاڵوگۆڕ پێدەکات. رۆیتەرز ئاماژەی بەوەش کردوە ؛ لە ساڵی 2021 سریلانکا و ئێران رێککەوتون لەسەر ئاڵوگۆڕی نەوت بەرامبەر چایی. جواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ لەگەڵ ژمارەیەک وڵاتی جیهان رێککەوتنیان کردوە بۆ ئەوەی نەوتیان بۆ رەوانە بکرێت و لە بەرامبەردا شتومەک و کاڵای خۆراکیی بۆ ئێران رەوانە بکرێتەوە. ئێران پێش سزا نێودەوڵەتییەکانی ساڵی 2018، رۆژانە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بە شێوەی فەرمی رەوانەی بازاڕەکان کردوە بەڵام لە ئێستادا بە شێوازی نهێنی و بە ناوی وڵاتانی دیکەوە بڕێک لە نەوتەکەی لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکاتەوە.

هاوڵاتی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) دوو كۆنفڕانسی گرنگ لەئەستەنبوڵ و لەئامەد ئەنجامدەدات لەمانگی ئابی ئەمساڵداو بڕیار دەدرێت لەژێر ناوی هەدەپەوە بمێنێتەوە یان پارتی چەپی سەوز بكرێتە پارتی سەرەكی. هەدەپە لەهەڵبژاردنی 14ی ئایاری پەرلەمانی توركیا لەژێر ناوی «پارتی چەپی سەوز» بەشداری هەڵبژاردنەكانی كردو زیاتر لە 10%ی دەنگەكانی توركیای بەدەستهێناو 65 كورسی مسۆگەر كرد لەكۆی 600 كورسی پەرلەمان، بەڵام بڕیاریانداوە  هەڵسەنگاندن بۆ كەمبوونەوەی دەنگەكانیان ئەنجامبدەن. لەقۆناغی دوای هەڵبژاردنەكاندا وەك ئەوەی پێشبینی دەكرا، هیچ گۆڕانكاریەك لەهەڵوێستی حكومەتی هاوبەشی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) نەهات، لەبەرامبەر پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و لەم ماوەیەدا كە زیاتر لەمانگێك بەسەر هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانیدا تێپەڕبووە، بەبەردەوامی ئەندام و بەرپرسانی پارتەكە دەستگیردەكرێن. زیاتر لە 12 هەزار كەس لەئەندامان و بەرپرسانی هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان و هەدەپە ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كە لەخەباتكردنی مەدەنی لەتوركیادا بەردەوام دەبن، ئەردۆغانیش دەیەوێت لەڕێگەی زیندانیكردن و ئەشكەنجەدانیانەوە لەخەباتكردن بۆ گەلی كورد لەباكوری كوردستان ساردیان بكاتەوە.   لەدوای هەڵبژاردنەكانەوە بەدەیان كەس دەستگیركراون هێزە ئەمنیەكانی توركیا كەئیدی وەك هێزی ئاكەپەو ئەردۆغان بەناو دەكرێن، شەوی ١٧ی ئەم مانگە هەڵیانكوتایە سەر باڵەخانەی هەدەپە لەناوچەی شیشلی ئەستەنبوڵ، پۆلیس سێ كاتژمێر لەباڵەخانەكەدا مایەوەو بەپێی ئەو دیمەنانەی كە لەمیدیاكاندا بڵاوبوونەوە، دەست بەسەر ژمارەیەكی زۆر ئاڵاو كتێب و بەڵگەدا گیراو عەلی باڵ سەرۆكی رێكخستنی پارتەكە لەناوچەی شیشلی بۆ وەرگرتنی وتەكانی بانگهێشتی بنكەی پۆلیس كرا. هاوكات لەشاری تەكرداغ، پۆلیس هەڵیكوتایە سەر ماڵی ئەندامان و لایەنگرانی هەدەپە. لەئۆپراسیۆنەكەدا پێنج كەس دەستگیركران كەیەكێكیان كاندیدێكی پارتی چەپی سەوز بوو كە لەهەڵبژاردنەكاندا نەیتوانیبوو دەنگی پێویست بەدەستبهێنێت، دەستگیركراوەكان بۆ بەشی سیاسیەكانی زیندانی تەكرداغ رەوانە كران. كەسێكی دیكە كە رووبەڕووی هەڵمەتی دەستگیركردن بووەوە، خدر چیچەك سەرۆكی پێشووی رێكخستنی هەدەپە بوو لەدەرسیم كەتۆمەتی ئەندامێتی پەكەكەی خراوەتەپاڵ و تائێستا لەزینداندایە. ئۆپراسیۆنێكی دیكە لەدژی ئەندامانی هەدەپە لەناوچەی بێشەبابی پارێزگای شڕناخی باكوری كوردستان ئەنجامدرا، لەئۆپەراسیۆنەكەدا سەرەتا ١٠ كەس دەستگیركران، بەڵام دواتر پێنج كەس ئازادكران و پێنج كەسی دیكە بەتۆمەتی ئەندامێتی پەكەكە رەوانەی زیندانكران كەیەكێكیان زەریفە بۆراك سەرۆكی رێكخستنی هەدەپەیە لەناوچەی بێشەباب. لەناوچەی پاتنۆسی ئاگریش هێزە ئەمنیەكان هەڵیانكوتایە سەر ماڵی بەرپرسانی هەدەپەو لەئەنجامدا، موشەرەفە گەچەر و عەمروللا كلچ هاوسەرۆكانی شارەوانی ناوچەی پاتنۆس و ئەندامێكی ئەنجومەنی شارەوانی پاتنۆس لەسەر لیستی هەدەپە دەستگیركران. لەئەنقەرەش ئەندامێكی ئەنجومەنی ناوەندی هەدەپە بەناوی دۆغان ئەرباش دەستگیركرا. لەناوەندی شاری شڕناخیش پێنج بەرپرسی هەدەپە دەستگیركران و بەگشتی لەماوەی مانگێكی رابردوودا، بەدەیان ئەندام، بەڕێوەبەرو لایەنگری پارتی دیموكراتی گەلان دەستگیركراون.   حكومەتی توركیا بڕیاری دادگای باڵای ئەوروپا جێبەجێ ناكات لەلایەكی دیكەوە، هەرچەندە هەفتەی رابردوو، دادگای باڵای مافەكانی مرۆڤی ئەوروپا رایگەیاندبوو كەبەرپرسە باڵاكانی پێشووی هەدەپە هیچ تاوانێكیان نییەو پێویستە بەزووترین كات ئازاد بكرێن و بەتایبەتی داوای ئازادكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ هاوسەرۆكانی پێشووی هەدەپە كرابوو، بەڵام دادگای توركیا بی ئەوەی گوێ بەداواكاری دادگای ئەوروپا بدات، دوای حەوت ساڵ لەزیندانیكردن، سزای ساڵێك و ١٥ رۆژی دیكەی بەسەر فیگەن یوكسەكداغدا سەپاند. هەروەها ماوەی زیندانیكردنی سەلچوك مزراكلی سەرۆكی شارەوانی ئامەدی درێژ كردەوە. دەستگیركردن و فشارەكانی سەر بەرپرس و ئەندامانی هەدەپە لەكاتێكدایە كەدادگای دەستوری توركیا، دەیەوێت هاوكاری خەزێنەی دەوڵەت بۆ پارتە سیاسییەكان، لەسەر هەدەپە ببڕێت. بۆ ئەم مەبەستەش، دادگای دەستوری بڕیارە كۆبێتەوەو ئەم پرسە تاووتوێ بكات. دادگای دەستوری هۆكاری بڕینی هاوكاری خەزینەی هەدەپە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە كەهەدەپە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا نەكردووەو نەچووەتە پەرلەمان و بەپێی یاساكانی توركیا هەر پارتێك بەندی لەسەدا حەوتی هەڵبژاردن تێنەپەڕێنێت، ناتوانێت لەهاوكاری خەزێنەی حكومەت سوودمەند بێت كە هەدەپە پێشتر نزیكەی ٤٠٠ ملیۆن و ٢٢٨ هەزار لیرەی وەردەگرت.   هەدەپە مانگی ئاب دوو كۆنفڕانسی گرنگ ئەنجامدەدات پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەڕێگەی پارتی چەپی سەوزەوە، بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا كرد، ئەو ئەنجامەی بە دەستنەهێنا كەچاوەڕێی دەكرد. پارتەكە رووبەڕووی رەخنەی زۆری ئەندام و لایەنگرانی بووەوەو بۆیە دەستی بەزنجیرەیەك كۆبوونەوە كردووەو دەیەوێت بەگوێرەی رەخنەكان خۆی نوێ بكاتەوە. رێكخستنەكانی پارتەكە لەهەموو پارێزگاكانی باكوری كوردستان و زۆربەی پارێزگاكانی توركیا لە ١٧ی ئەم مانگەوە دەستیان بەكۆبوونەوە كردووەو كۆبوونەوەكان تا ٢٥ی ئەم مانگە بەردەوام دەبن. رێكخستنەكانی هەدەپە پێشنیازەكانیان بۆ ئەنجومەنی ناوەندی پارتەكە دەنێرن و ئەندامانی ئەنجومەن پێشنیازەكان هەڵدەسەنگێنن. دواتر لەمانگی ئابدا، هەدەپە دوو كۆنفڕانسی گرنگ لەئەستەنبوڵ و لەئامەد ساز دەكات. لەكۆنفڕانسەكاندا، بڕیار دەدرێت كەئایا هەر لەژێر ناوی هەدەپەوە درێژە بەكارو خەبات بدرێت یاخود، پارتی چەپی سەوز بكرێتە پارتی سەرەكی. هەروەها پێشبینی دەكرێت، گۆڕانكاری بەسەر ئەندامانی ئەنجومەنی ناوەند بێت و هاوسەرۆكی نوێ هەڵبژێردرێن.

هاوڵاتی  گەندەڵییەكان لەرۆژهەڵاتی كوردستان زیادی كردووەو دەیان بەرپرس دەستگیركراون كە بەشداربوون لە وەرگرتنی بەرتیل و داگیركردنی زەوی موڵكی گشتی ئەوەش دۆخی هاوڵاتیانی خراپتر كردووەو بەو هۆیەوە رێژەی هەژاری زیادی كردووە.  بە پێی ریزبەندییەكانی ئێران لە رووی گەندەڵی ئیداری و بەرپرسانەوە، سنە بە دووەم پارێزگا دوای (كۆهگیلویە و بۆیرئەحمەد) لەقەڵەم دەدرێت و لە روی نا شەفافی داهاتەوە دەكەوێتە ریزبەندی چوارم پارێزگای ناشەفاف و تەنها لە ساڵێكدا 82 دۆسیەی گەندەڵی دژی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی كراوەتەوە. ژمارەی دانیشتوانی 10 شاری پارێزگای سنە دەگاتە زیاتر لە یەك ملیۆن و 300 هەزار كەس و تەنها لە ساڵدا  زیاتر لە 50 بەڕێوبەری دامودەزگاكانی حكومەت لە شارەكانی ئەو پارێزگایە بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون كە زۆرینەیان لە شاری مەریوان بوون و تۆمەتەكانی وەك بەرتیل و داگیركردنی زەوی و موڵك و بە هەدەردانی سامانی گشتییان لەسەر ساغ كراوەتەوە. ئاستی گەندەڵی بەرپرسانی باڵا لەو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەك بووە كە سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران راستەوخۆ دەستوەردانی لە دۆسیەكەدا كردوە و رایگەیاندووە ئەو ناوچەیە بەهۆی گەندەڵییەوە گیرۆدەی هەژاری و كەمی خزمەتگوزارییەكان بووەتەوە. دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان گومانیان لە هەنگاوەكانی دژە گەندەڵییەوە هەیە و دەڵێن:» دەستگیركردنی بەرپرسان پەیوەندیی بە ململانێكانی ناو دامودەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە هەیە.   دەزگای داد دەستوەردان لەدۆسیەكانی گەندەڵی دەكات غوڵام حسێن موحسین ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی لە گشتێكی بۆ شاری سنە رایگەیاند:» نەهێشتنی گەندەڵی لە پارێزگاكە دەبێتە هۆی رەخساندنی هەلی كاری زیاتر و كەمبونەوەی هەژاریی و باشبونی ئاستی بژێویی دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بۆیە داواكاری گشتیی پارێزگاكە راسپێردراوە لە هەڵمەتێكی گشتگیردا ئەركی بنبڕكردنی گەندەڵی لە ئەستۆ بگرێت». بە وتەی ئەو بەشێك لە كارگەكان و كانەكانی سنە بەهۆی گەندەڵییەوە داخراون و لەكاركەوتون بۆیە دەبێت بە زووترین كات چارەسەری ئەو دۆخە بكرێت. سەرەتای ئەمساڵ بەڕێوبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی (ستاندارد) پارێزگای سنە و كارمەندێكی بەڕێوبەرایەتییەكە بە فەرمانی داواكاری گشتی و لە لایەن دەزگای ئەمنی و هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی بە تۆمەتی دزینی پارە و گەندەڵی دەستگیر كران و رەوانەی زیندان كران. داواكاری گشتی سنە ئاماژەی بە ژمارەیەكی دیكە لە بەرپرسانی پارێزگاكە كرد كە لەو دۆسیەوە گلاون كە ئەوانیش دوای ساغبونەوەی تۆمەتەكانیان دەستگیرراون رەوانەی و زیندان دەكرێن. عیسا هەواسی، لێكۆڵەرەوەی دەزگای چاودێری پارێزگای سنە ئاشكرای كردووە لە دۆسیەیەكدا هەزار و 148 دۆنم زەوی لە ناو شارەكانی ئەو پارێزگایە كە پێشتر بە ناوی جیاوازەوە داگیركرابوو بۆ موڵكی گشتی گەڕێنراوەتەوە و زیاتر لە 304 دۆنم زەوی كشتوكاڵیش ساغ كراوەتەوە. بە وتەی ئەو تەنها لە یەك دۆسیەدا 13 هەزار مەتر زەوی لە شوێنێكی گرنگی ناو شاری سنە بە بەهای زیاتر لە 13 ملیۆن دۆلار هەوڵی داگیركردنی دراوە و هاوكات چارەنوسی چوار هەزار دۆنم زەوی تایبەت بە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبون ساغ كراوەتەوە كە لەو دۆسیانەشدا دەستی بەرپرسانی حكومی تێدابووە. هەواسی وتوشیەتی: تەنها لە 10 مانگدا 77 جار هۆشداریی دراوەتەوە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی پارێزگای سنە بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێ نەكردنی ئەركەكانیان.   بنبڕكردنی گەندەڵی یان پشكی زیاتر لە دوو هەفتەی رابردوودا ژمارەیەك بەرپرسی شاری مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون و ژمارەیەكی دیكەش رەوانەی زیندان كراون كە تۆمەتی زۆرینەیان داگیركردنی زەوی و بەرتیل وەرگرتن بووە لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبون و رێگاوبانی شارەكەدا. داواكاری گشتی پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رایگەیاند؛ هەشت كەس لە بەڕێوبەران و ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵیی دەستگیر كراون و 10 كەسی دیكەشیان فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. داواكاری گشتی ئاماژەی بەوە كردوە؛ سەرپەرشتی ئێستای شارەوانی مەریوان و براكەی و سێ ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی و سێ كەسی دیكە بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و بەكارهێنانی خراپی موڵك و داهاتی گشتی دەستگیركراون. حسێن حسێنی، سەرۆكی داواكاری گشتیی سنە بە میدیاكانی راگەیاندوە؛ جگە لە دەستگیركردنی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە مەریوان، 10 كەسی دیكە لە چوارچێوەی هەمان دۆسیەدا فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. بە وتەی حسێنی ئەو كەسانە دەستیان هەبووە لە وەرگرتنی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی 440 هەزار دۆلار وەك بەرتیل لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبوندا جگە لەوەی گەندەڵیان لە داگیركردنی زەوی و خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی شاری مەریواندا كردووە. گەندەڵی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە كاتێكدایە بودجەی شارەوانیی مەریوان 14 ملیۆن دۆلار بووە و هەر بەهۆی گەندەڵییەوە لە ساڵێكدا زیاتر لە دووجار سەرپەرشت و سەرۆكی شارەوانی ئەو شارە دورخراونەتەوە و دواتر دەستگیركراون. دانیشتوانی مەریوان وەك توانجێك بۆ گۆڕینی سەرۆك و سەرپەرشتیاری شارەوانی شارەكەیان وتویانە « گەندەڵی بەم شێوازەی ئێستا بەردەوام بێت هەموو دانیشتوانی مەریوان بۆ جارێكیش بێت دەبنە سەرۆكی شارەوانی شارەكەیان» چونكە ماوەی پۆستی سەرۆكی شارەوانی تەنها چەند رۆژێكە. خەڵكی مەریوان ئاماژەیان بەوە كردووە شارەوانی شارەكەیان زیاتر لە 15 ساڵە گیرۆدەی گەندەڵییەوەو تا ئێستا چارەسەر نەكراوە. لە ماوەی رابردودا زیاتر لە پەنجا بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە تۆمەتی داگیركردنی موڵكی گشتی و گەندەڵی لە بەكار‌هێنانی داهات و سامانی ئەو بەشە لە كوردستان دەستگیر كراون. سەرچاوەكانی هەواڵی رۆژهەڵاتی كوردستان بڵاویان كردوەتەوە؛ ژمارەیەك لە سەرۆكی شارەوانییەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی شار و شارۆچكەكانی پارێزگای سنە لە دۆسیەكانی داگیركردنی زەوی  و موڵك، ئەنجامدانی كاری نایاسایی و بەرتیل وەرگرتن تێوەگلاون. سەرۆكی داواكاری گشتیی پارێزگای كوردستان(سنە) رایگەیاندوە؛ تا ئێستا تۆمەتی 30 بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە ساغ بوەتەوە و ژمارەیەكیان دادگایی دەكرێن و ژمارەیەكیشیان سزا دراون، بەڵام دەیان دۆسیەی دیگە لەژێر لێكۆڵینەوەدان. ئاماژە بەوە كراوە ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە دەستیان هەبووە لە ساختەكاریی بەڵگە فەرمییەكان و مامەڵەی خراپ بە داهاتی گشتیی و حكومی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانیان بە مەبەستی دزینی سەروەت و سامان و داگیركردنی زەوی و موڵكی گشتیی. زۆربەی ئەو كەسانەی لە دوو هەفتەی رابردودا لە شار و شارۆچكەكانی سەر بە سنە  لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی و جێگر و راوێژكار دورخراونەتەوە دەستگیركراون و ژمارەیەكیان سزای زیندانی و ماددیان بەسەردا سەپێنراوە. لەچەند ساڵی رابردوودا ژمارەیەی بەرچاو لە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی شارەوانییەكان بانە و مەریوان و سنە  بە تۆمەتی داگیركردنی موڵك و زەوی و بەرتیل وەرگرتن دەستگیركراون، بەڵام بە بڕوای دانیشتوانی ئەو بەشە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركردنی ئەو كەسانە نەبووەتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی و تەنها بووەتە هۆی زەقبونەوەی ململانێی ئەوانەی لە گەندەڵییەكاندا پشكێكی كەمتریان بەركەوتووە.

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.

هاوڵاتی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەر حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسنووری هەرێمی كوردستان، بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێران ئاشكرایدەكات» ئێران شەش مانگ مۆڵەتی پێداون». بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». ئەو بەرپرسە سەربازییە وتیشی:»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». «پێیان وتوون ئێران دوو مانگ مۆڵەتی داوە بەیەكێتی و پارتی كە دەبێت حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هەرێم چۆڵ بكەن یاخود بكرێنە كەمپەوە، بەڵام یەكێتی و پارتی داوای شەش مانگیان كردووەو ئێرانیش بەوە رازی بووە»، ئەو بەرپرسە سەربازییەی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان وای وت. كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی توركیا هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی چالاكییەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات كۆنترۆڵ بكات، ئەوەش دوای رووداوەكەی ژینا ئەمینی كەخۆپیشاندانی فراوانی لێكەوتەوەو سەدان كەس كوژران و برینداربوون. حزبەكانی رۆژهەڵات بەهۆی بەهێزبوونی رێكخستنەكانیان لەشارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی نیگەران كردووە. هاوکات سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری هێناوەو چەندین جۆری چەكی ئامادە كردووەو سەكۆی موشەكی لەچەندین شوێن جێگیركردووە. لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی تەواوی زانیارییەکان لەسەر ڕێکەوتنی یەکێتی و پارتی لەگەڵ ئێران لەباری حزبەکانی ڕۆژهەڵات بخوێنەوەو لێرە کلیک بکە