هاوڵاتى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان وه‌ڵامى وته‌بێژى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل ده‌داته‌وه له‌باره‌ى به‌ئامانجگرتنى هه‌رێم له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه. له‌دوو رۆژى رابردوودا وته‌بێژى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل له‌باره‌ى مه‌ترسى له‌سه‌ر هاوڵاتیانى وڵاته‌که‌ى که له‌چه‌ند وڵاتێکن‌و ناوى هه‌رێمى کوردستانیش هاتووه، وته‌بێژى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌ڵێت:" هیچ ئیسرائیلیه‌ک له‌هه‌رێم بونى نیه‌و هیچ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کیان له‌هه‌رێمى کوردستاندا نییه". به‌پێى ڕونکردنه‌وه‌یه‌کى وته‌بێژى حکومه‌تى هه‌رێم، له‌م ڕۆژانه‌دا ئۆفیر گێنلدمان وته‌بێژى سه‌رۆک وه‌زیرانى ئیسرائیل بۆ کاروبارى میدیاى عه‌ره‌بى له‌تویتێکدا باسى له‌وه‌کردبوو، ئه‌گه‌رى ئه‌وه هه‌یه کۆمارى ئیسلامى ئێران هێرشبکاته‌سه‌ر هاوڵاتیانى ئیسرائیلى له‌چه‌ند وڵاتێکى وه‌ک (جۆرجیا، ئازه‌ربایجان، تورکیا، ئیمارات، به‌حره‌ین‌و هه‌رێمى کوردستان). جوتیار عادل، وته‌بێژى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌ڵێت:"بۆ ئاگادارى هه‌مولایه‌ک‌و وه‌ک چه‌ندینجارى تریش ڕامانگه‌یاندوه، ئیسرائیل هیچ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کى له‌هه‌رێمى کوردستان نییه‌و هیچ هاوڵاتییه‌کى ئیسرائیلیش له‌هه‌رێمى کوردستان بونى نییه، ئه‌و لێدوانه به‌هه‌ر مه‌رامێک درابێت، ڕه‌تده‌که‌ینه‌وه‌و له‌ڕاستییه‌وه دوره".
هاوڵاتى نێرده‌ى نوێى تایبه‌تى ئه‌مریکا بۆ کاروبارى سوریا له‌باره‌ى ڕۆژئاڤاى کوردستانه‌وه ڕایگه‌یاند، "چاره‌نوسى ڕۆژئاڤاى کوردستان پێویستى به‌وه‌یه له‌چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى سیاسیى سوریادا چاره‌سه‌ربکرێت‌و ده‌شبێت به‌شدارى دانوستانه‌کانى جنێڤ بکه‌ن". ئه‌مڕۆ شه‌ممه 5ى کانونى یه‌که‌مى 2020، جۆیڵ ڕایبۆرن نێرده‌ى نوێى تایبه‌تى ئه‌مریکا بۆ کاروبارى سوریا له‌میانى کۆنگره‌یه‌کى ڕۆژنامه‌وانى که له‌شارى ئیستانبوڵه‌وه به ئۆنلاین به‌شداریکرد رایگه‌یاند:" هه‌ر هه‌ڵبژاردنێک ڕژێمى دیمه‌شق تاکلایه‌نه‌و له‌ده‌ره‌وه‌ى بڕیارى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش له‌سوریا ئه‌نجامیبدات، هیچ ڕه‌وایه‌تییه‌کى نابێت‌و دانى پێدا نانێن". جۆیڵ ڕایبۆرن ڕاشیگه‌یاند، "چاره‌نوسى ناوچه‌کانى باکورى ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا (ڕۆژئاڤاى کوردستان) پێویستى به‌وه‌یه له‌چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى سیاسیى سوریادا چاره‌سه‌ربکرێت‌و ده‌بێت پێکهاته‌کانى ناوچه‌که‌ش ده‌نگیان له‌پرۆسه‌ى سیاسیى ئه‌و وڵاته‌دا هه‌بێت‌و به‌شدارى دانوستانه‌کانى جنێڤ بکه‌ن". جۆیڵ ڕایبۆرن له‌لایه‌ن ئیداره‌ى دۆناڵ تره‌مپه‌وه دانراوه‌و جه‌میس جێڤرى، که‌پێشتر نێرده‌ى تایبه‌تى ئه‌مریکا بوو له کاره‌که‌ى دوورخراوه‌ته‌وه.
هاوڵاتى جۆ بایدن ده‌ڵێت، وڵاته‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رێککه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌که‌ى له‌گه‌ڵ ئێران‌و سزاکانى سه‌ر ئه‌و وڵاته‌ش سوک ده‌کات، ئه‌گه‌ر چه‌ند گره‌تنییه‌ک بده‌ن. له چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ که‌ناڵى سى ئێن ئێن، جۆ بایدنى سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراوى ئه‌مریکا ڕایگه‌یاند، ئه‌مریکا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رێککه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌که‌ى له‌گه‌ڵ ئێران‌و سزاکانى سه‌ر ئه‌و وڵاته سوک ده‌کات ئه‌گه‌ر چه‌ند گره‌تنییه‌ک بدات. هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" هه‌وڵه‌کانى تره‌مپ له‌م دۆسیه‌یه‌دا شکستیهێناوه له‌گه‌ڵ ئێران". ئه‌مه دووه‌م جاره جۆبایدن سه‌رۆکى هه‌ڵبژێردراوى ئه‌مریکا به‌ڵێن ده‌دات بگه‌ڕێنه‌وه بۆ رێکه‌وتننامه ئه‌تۆمییه‌که له‌گه‌ڵ ئێران، چاوه‌روان ده‌کرێت به‌هاى تمه‌نى ئێرانى به‌رانبه‌ر دۆلارى ئه‌مریکى به‌رزببێته‌وه.
هاوڵاتى زانایەکی پسپۆڕی کرماشانی رایدەگەیەنێت توانی یەکەم دەرمانی کۆتاییهێنەر بە کۆرۆنا دروستبکات و مۆڵەتی بڵاوکردنەوەی دەرمانەکەی وەربگرێت. لەلایەکی تریشەوە تاران ئامادەیی دەربڕیوە بەبەکارهێنانی ڤاکسینی چینی و روسی بەبێ رەزامەندی رێکخراوی تەندروستی جیهانی، ئەوەش نیگەرانی لای پزیشکە پسپۆڕەکانی وڵاتەکە دروستکردووە. پڕۆفیسۆر عەلی موستەفایی کە پسپۆڕێکی پزیشکییە لەکرمانشان بەمیدیاکانی ئێرانی وتووە دەرمانێکی داهێناوە بۆ چارەسەری کۆرۆنا کە لەسەر چەندین گیای کوردەواری ناوچەکە دروستیکردووە کە تایبەتمەندی دەرمانییان هەیەو سودی هەبووە بۆ تووشبووەکان. هەشت مانگ زیاترە کۆرۆنا لەئێران پەرەی سەندووەو رۆژانە ژمارەیەکی زۆر لەخەڵک بەهۆیەوە گیان لەدەستدەدەن، زانایەکی کرماشانی لەدیمانەی لەگەڵ مێهر نیوز رایگەیاند کە یەکەم دەرمانی کۆتاییهێنەر بەکۆرۆنای دروستکردووە. ئەوەشی راگەیاند کە تائێستا (٢) هەزارو (500) تووشبوو بەم دەرمانە لەکۆرۆنا رزگاریان بووە، لەبارەی پاشهاتەکانی بەکارهێنانی ئەم دەرمانەوە پڕۆفیسۆر موستەفایی وتی «دەرمانەکە گیاییە و هیچ پاشهاتێکی نییە و زەرەری نابێت بۆ ئەوانەی بەکاریدێنن». ئەوەشی راگەیاند ئەوانەی بەسووکی تووشی کۆرۆنا بوونە بەم دەرمانە یەکسەر چاکدەبنەوەو بۆ چارەسەری ئەوانەش کە بەقورسی تووشی کۆرۆنا هاتوون زۆر بەکەڵکە و کاریگەریی ئیجابی هەیە. مەحمود رەزا مورادی سەرۆکی زانکۆی زانستی پزیشکی کرماشان سەبارەت بە دروستکردنی ئەم دەرمانە لەلایەن پڕۆفیسۆر موستەفایی بەمێهری وت «ئەمە شانازییەکی گەورەیە بۆ کرماشان و ئێران». راشیگەیاند ئەگەر ئەم دەرمانە دوایین مۆڵەت وەدەست بێنێت بەزووترین کات دەگاتە ناوەندە دەرمانییەکانی وڵات. دکتۆر قوباد موحەمەدی جێگری خۆراک و دەرمانی زانکۆی زانستی پزیشکی کرماشان سەبارەت بەوەرگرتنی مۆڵەتی کۆتایی بۆ بەرهەمهێنان و دابەشکردنی ئەم دەرمانە وتی «هەموو رێوشوێنەکان گیراوەتە بەرو دۆسیەی ئەم دەرمانە نێردراوەتە تاران و رێکخراوی دەرمانی وڵات خەریکە دوایین لێکدانەوەی بۆ دەکات». ئەوەشی وت کەپێدەچێت لەمانگی (12)دا دوایین مۆڵەتی پێویست وەربگیردرێت و وەک یەکەم دەرمانی کۆتاییهێنەر و یەکلایی کۆرۆنا لەجیهان کەڵکی لێوەربگیردرێت. تاران ئامادەیە ڤاکسینی چینی لەسەر هاووڵاتیان تاقی بکاتەوە ئێران ئامادەیی دەربڕیوە هاوکاری لەگەڵ چین و روسیا بکات بۆ گەشەپێدان بەڤاکسینی کۆڤید-19، بەڵام پسپۆڕانی تەندروستی ئێران بەگومانن و قایل نین ڤاکسینێکی بەرهەمهێنراوی چین یان روسیا لەسەر هاووڵاتیانی وڵاتەکە تاقیبکەنەوە بەبێ رەزامەندی رێکخراوی تەندروستی جیهانی. ئامادەیی ئێران بۆ هاریکاری لەگەڵ چین و روسیا بۆ گەشەپێدان بە ڤاکسین بۆ ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (کۆڤید-19) هۆشداریی دروستکردووە لەنێو کۆمەڵگەی پزیشکیی ئێراندا، بەجۆرێک کەسایەتییە باڵاکان دەڵێن دەکرێت ئەو ڤاکسینە سەلامەت نەبێت. لەپەیامێکی 10ی تشرینی یەکەمدا بۆ حکومەت و خەڵکی چین، سەرۆکی ئێران حەسەن روحانی رایگەیاند که ئێران «ئامادەیه بەشداریبکات لەبەرهەمهێنانی ڤاکسینی کۆڤید-19 لەگەڵ چین». لەمانگی ئابدا، باڵیۆزی ئێران له روسیا، کازم جەلالی وتی ئێران و روسیا «تاووتوێی شێوازەکانی هاریکارییان کرد لەسەر گەشەپێدان بەڤاکسینێکی ڤایرۆسی کۆرۆنا». جەلالی وتی قسەیکردووە لەگەڵ بەرپرسی سندوقی وەبەرهێنانی نەختی روسیا و بیروڕایان گۆڕیوەتەوە دەربارەی ئەگەری هاریکاری. بەڵام دوای ئەوە، روسیا رایگەیاند کە دەستیکردووە بەمۆڵەتدان بەڤاکسینی کۆڤید-19ی خۆی، بەهیچ جۆرێک باسی هاریکاریی ئێرانی نەکرد. دوای راگەیاندنەکەی جەلالی، پسپۆڕی باڵای پەتا گوازراوەکانی ئێران، مینۆ موهراز، کەئەندامێکی باڵای لیژنەی زانستی وڵاتەکەیە بۆ شەڕکردن دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا، وتی «لەتەواوی جیهاندا» ڤاکسین بەرهەمدەهێنرێت. موهراز وتی «روسیاش کار لەسەر ڤاکسینێک دەکات، بەڵام کێشەیەک لەڤاکسینەکەی روسیادا هەیە.» ئاماژەیکرد بەوەی «روسیا تەنیا ئەو کاڵا بایۆلۆژیانە بەکاردەهێنێت کە لە روسیا بەرهەمهێنراون و هەرگیز رادەستی دەسەڵاتێکی نێودەوڵەتییان ناکات بۆ پەسەندکردن». دەوترێت موهرازو کەسایەتییە بەناوبانگەکانی دیکە لەکۆمەڵگەی پزیشکیی ئێران ناڕەزایی هاوشێوەیان ده‌ربڕیوه دەربارەی ئەگەری بەکارهێنانی ڤاکسینی چینی، لەگەڵ دەرمانە بەرهەمهێنراوەکانی چین لەئێران. هەروەها وتوویەتی بەرپرسانی تەندروستی گشتی ئێران تەنیا رێ بەدابەشکردن و مۆڵەتدان بەڤاکسینێک دەدەن کە لەلایەن دەسەڵاتی دەرمان و خۆراکی ئەمریکاو ئاژانسی دەرمانەکانی ئەوروپاو رێکخراوی تەندروستی جیهانییەوە پەسەندکرابێت. بەگوێرەی موهراز، وەزارەتی تەندروستی ئێران تەنیا متمانەی بەم سێ کیانە هەیە بۆ پەسەندکردنی دەرمانێکی بایۆلۆژی. پزیشکەکان دژی بەکارهێنانی دەرمانەکانی چینن پزیشکە ئێرانییەکان و نۆرینگەکان بەگشتی دژی بەکارهێنانی دەرمانە چینیەکانن، زۆرینەی جەماوەریش بەهەمان شێوە لێیان بەگومانە. حەسەن عەلی دادستان پسپۆڕێکی دادوەریە لەوەزارەتی داد، وتی «لە 2011وە، چەندین کەیس تۆمارکراون لەلایەن ئەندامانی خێزانی ئەو کەسانەوە کە بەهۆی بەکارهێنانی دەرمانی چینییەوە مردوون.» حەسەن عەلی دادستان وتی «هاوردەکارە نایاساییەکانی دەرمانی چینی سوودیان لەپێویستییەکانی خەڵک بینیوە لەدەمی کورتهێنانی دەرماندا. ئەمە سەری کێشاوە بۆ بەدگومانییەکی قووڵ بەرامبەر دەرمانی چینی.» هەروەها وتی چەندین مەرگ بەهۆی بەکارهێنانی بەنجی چینییەوە روویانداوه لەکاتی نەشتەرگەریەکانی دەیەی رابردوودا، وەک نموونەیەک، باسی لە مەرگی سیپهەر مالیک- ئەحمەدی، (13) ساڵ، کرد لەساڵی 2011 لەنەخۆشخانەیەکی گشتیی به‌ناوبانگی تاران، وتی کەیسەکە «هێشتا کراوەیەو لێکۆڵینەوەی لێدەکرێت». لەوتەیەکدا کە لەلایەن بڵاوکراوە میدیاییەکانی ئێرانەوە تۆمارکراوە، بەڕێوەبەری دەزگای نۆرینگەکانی ئێران، رەهبەر موژدەهی-ئازار وتوویەتی کە «فرۆشتنی دەرمانی لەچین دروستکراو بەخەڵک دەبێت لە نۆرینگەکان قەدەغە بکرێت». وتیشی «پەیڕەوەکانی سەلامەتی دەرمانی چینی قایلکەر نین بۆمان.» ئاماژەیکرد بەوەش که ئەمە بەهۆی ئەوەیە «ئەو دەرمانانە بەشێوەیەکی یاسایی نایەنە وڵاتەکەوە». چین و روسیا چییان دەستدەکەوێت؟ پرسیاری سەرەکی بۆ زۆرێک ئەوەیە: بۆچی روسیا و چین دەیانەوێت ڤاکسینی کۆڤید-19 بەهاریکاریی ئێران بەرهەمبهێنن؟ چییان دەستدەکەوێت؟ دکتۆر زەهرا شۆجاعپور، پسپۆڕێکی پەتا گوێزراوەکان بە مەشاریقی وت «ئەو وڵاتانەی ڤاکسینی ڤایرۆسی کۆرۆنا بەرهەمدەهێنن مافی ئەوەیان نییە ڤاکسینە بێ مۆڵەتەکانیان لەوڵاتانی دیکە تاقیبکەنەوە.» وتی رێکخراوی تەندروستی جیهانی هیشتا هیچ ڤاکسینێکی چینی یان روسی په‌سه‌ندنەکردووە، بۆیە ئەو دوو وڵاتە مەبەستیانە «هاریکاری بکه‌ن» لەگەڵ ئێران، هەڵبەتە تەنیا بەناو، تا بتوانن ڤاکسینە بەرهەمهێنراوەکانیان بەبێ مۆڵەتی رێکخراوی تەندروستی جیهانی تاقیبکەنەوە. شوجاعپور وتی «لە ئەگەری سیناریۆیه‌کی هاریکاریدا، چین بەفەرمی پێکهاتە خاوەکان بۆ ڤاکسین دەنێرێت بۆ ئێران و دوای گەشەپێدانیان، ڤاکسینێکی لەئێران دروستکراو بەرهەمدەهێنرێت». وتی دوای کۆکردنەوەی ئەو ڤاکسینە لەئێران، حکومەت دەتوانێت تاقیبکاته‌وه لەسەر هاووڵاتیانی ئێرانی و ئاماژەیکرد بەوەی پرۆسەکە داهاتێکی باشیش بۆ رژێمی ئێران بەرهەمدەهێنێت. وادیارە رژێمی ئێران ئامادەیە مۆڵەت بداتە ڤاکسینێکی روسی یان چینی لەوڵاتەکە، هەرچەندە هیچ یەک لەیەکە پزیشکی و ده‌رمانییه‌کان یان جەماوەر پشتیوانی لەم جۆرە کارە ناکەن. حکومەتی ئێران رووبه‌ڕووی رەخنە و بێمتمانەیی دەبێتەوە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بەنهێنی ژمارەیەکی سنووردار لەدەرمانی ئەوروپییان هاوردە کردووە بۆ بەکارهێنانی خۆیان، بەجۆرێک خەڵک تەنیا دوای چەند راپۆرتێکی دزەکراو لەوبارەیەوە پێیانزانی. دەربارەی چارەسەرو ڤاکسینەکان، دەوترێت بەرپرسانی ئێران دەریانخستووە کە دەرمانی خۆرئاواییان بەلاوە باشترە -- دەرمان و چاودێری تەندروستی -- نەک دەرمانی چینی یان روسی. هەرکات بتوانن گەشتدەکەن بۆ وڵاتانی ئەوروپی بۆ چارەسەرو زۆربەی کات بێدەنگانە دەیکەن. بەڵام کاتێک نۆرەی خەڵک دێت، پێوەرو ئەولەویاتەکانیان دەگۆڕێت. ئێران یەکێک لەخراپترین دۆخەکانی هەبوو لەناوچەکە بەدەست ڤایرۆسی کۆرۆناوەو لەسەرەتای تشرینی دووەمدا، لەنێو ئەو وڵاتانەدا بوو کەزۆرترین خەڵکیان لێدەمرد. رژێمی ئێران هەر لەسەرەتاوە رووبەڕووی رەخنە بووەتەوە بەهۆی خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ قەیرانی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەجۆرێک چاودێران بەخاوی لەوەڵامدانەوەدا تۆمەتباری دەکەن. هەروەها تۆمەتباری دەکەن بەبەڕێوبەرێتییه‌کی ناکاراو نهێنیگه‌ری و درۆ، دەڵێن هەوڵیداوە رادەی پەتاکە بشارێتەوە و شکستیهێناوە لەهەنگاوی بەرپێگرانە بۆ پاراستنی هاووڵاتیانی ئێرانی.
هاوڵاتى کۆنگرێسى ئه‌مریکا، 12به‌ندى دارشتووه بۆ سزادانى تورکیا و کۆنگرێس داواى کردووه پێنج بىه‌ندیان خێرا جێبه‌جێ بکرێن که هاوده‌کردنى کاڵاى تورکیشى له‌خۆگرتووه‌و ته‌نها واژۆى تره‌مپى ماوه. کۆنگرێسى ئه‌مریکا، پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى به‌رگریى 2021ى ئاماده کردووه‌و له 740ملیار دۆلار پێکدێت، و له چه‌ند رۆژى ئاینده‌دا ده‌خرێته به‌ر ده‌ستى دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا بۆ ئه‌وه‌ى واژۆى له‌سه‌ر بکات و تێدا سزاکانى تورکیاشى تێدایه به‌هۆى کرینى موشه‌کى ئێس 400ى رووسى. هه‌روه‌ه تێدا ئه‌وه‌خراوه‌ته‌روو که 12 به‌ند ئاماده کراوه بۆ سزادانى ئه‌نقه‌ره که پێنج به‌ندیان به‌زووترین کات جێبه‌جێ بکرێت و تایبه‌تن به هاورده‌کردنى کاڵاى تورکیی. هاوکات، له پڕۆژه‌یاساکه‌دا داننان به سه‌روه‌رى رووسیا له دورگه‌ى قرم، قه‌ده‌غه کراون و بڕى 250 ملیۆن دۆلار هاوکارى سه‌ربازى پێشکه‌شى ئۆکراینا ده‌کرێت.
هاوڵاتى جێگرى سه‌رۆکى په‌رله‌مانى عێراق ئاشکراى کرد که سێیه‌م په‌رله‌مانتاریان به ڤایرۆسى کۆرۆنا گیانى له‌ده‌ستداوه. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 3ى کانونى یه‌که‌مى 2020، حه‌سه‌ن که‌عبى جێگرى سه‌رۆکى په‌رله‌مانى عێراق رایگه‌یاند:"عه‌لى عه‌بودى، په‌رله‌مانتارى ره‌وتى حیکمه له‌دواى توشبوونى به ڤایرۆسى کۆرۆنا ئه‌مڕۆ گیانى له‌ده‌ستداوه". عه‌لى عه‌بودى سێیه‌مین په‌رله‌مانتارى عێراقه به کۆرۆنا گیان له‌ده‌ستبدات، له‌کاتێکدا په‌رله‌مانتاران(غه‌یدا که‌مبش) و (حسێن ئه‌لزه‌هیرى) دواى توشبوونیان به ڤایرۆسه‌که گیانیان له‌ده‌ستدا.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى عێراق رایگه‌یاند، قۆناغى یه‌که‌مى ڤاکسینى فایزه‌ر دژ به‌کۆرۆنا سه‌ره‌تاى مانگى ئازارى ساڵى داهاتو ده‌گاته عێراق و دو ژه‌مه ڤاکسین بۆ 300 هه‌زار که‌س دابین ده‌کرێت. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 3ى کانونى یه‌که‌مى 2020، ریاز عه‌بدولئه‌میر، به‌ڕێوه‌به‌رى گشتیى ته‌ندروستى له وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى عێراق به‌تۆڕى راگه‌یاندنى عێراقى وت:" وه‌زاره‌ته‌که‌مان پێویستى به 208 ملیۆن دۆلار هه‌یه بۆ دابینکردنى ڤاکسینى فایزه‌ر دژ به‌کۆرۆنا، چونکه به‌نیازن 9 ملیۆن ژه‌مه ڤاکسین بکڕن که تێچوى هه‌ر ژه‌مه ڤاکسینێک 12 دۆلاره". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، سه‌ره‌تاى مانگى ئازارى ساڵى داهاتو ده‌گاته عێراق و دو ژه‌مه ڤاکسین بۆ 300 هه‌زار که‌س دابین ده‌که‌ن. نزیکه‌ى 10 مانگ دواى بڵاوبونه‌وه‌ى ڤایرۆسى کۆرۆنا، کۆمپانیاى فایزه‌رى ئه‌مریکى و هاوبه‌شه‌کانى داوایانکرد ئیداره‌ى ده‌رمان و چاره‌سه‌رى ته‌ندروستى ئه‌مریکا مۆڵه‌تیان پێبدات بۆ تاقیکردنه‌وه‌ى ڤاکسینێک دژ به‌کۆرۆنا، دواى تاقیکردنه‌وه‌شى له‌سه‌ر 40 هه‌زار که‌س له‌چه‌ندین وڵاتى جیهان کاریگه‌رى ڤاکسینه‌که گه‌یشتوه‌ته 95%.، ئه‌وه‌ش به‌رێژه‌یه‌کى به‌رز تۆمار کراوه بۆ دڵنیابونه‌وه‌ى ته‌واو له‌به‌کارهێنانیدا.
هاوڵاتى وته‌بێژى حکومه‌تى عێراق رایگه‌یاند، ده‌بێت پرسى مووچه له کێشه سیاسییه‌کان دووربخرێته‌وه و لایه‌نى مرۆیى له‌به‌رچاوبگیرێت و ده‌شڵێت مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیران گفتوگۆى له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌کان کردووه بۆ چاره‌سه‌رکردنى پرسى موچه. حه‌سه‌ن نازم، وته‌بێژى حکومه‌تى عێراق له کۆنفرانسێکى رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، ئه‌نجوومه‌نى وه‌زیران گفتوگۆى له باره‌ى پڕۆژه یاساى بودجه‌ى ساڵى (2021) دواخستووه. هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" سه‌رۆک وه‌زیران سه‌باره‌ت به کێشه‌ى مووچه گفتوگۆى له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌کان کردووه بۆ دۆزینه‌وه‌ى چاره‌سه‌رێک و داوایکردووه پرسى مووچه له کێشه سیاسییه‌کان دووربخرێته‌وه. هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که مسته‌فا کازمى داواى کردووه که پرسى مووچه له کێشه سیاسییه‌کان دووربخرێته‌وه و لایه‌نى مرۆیى له‌به‌رچاوبگیرێت و "نابێت کێشه‌ى لایه‌نه جیاوازه‌کان کاریگه‌رى له سه‌ر بژێوى رۆژانه‌ى خه‌ڵک بکات".
.jpg)
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى نه‌وتى عێراق بڕى فرۆشتنى نه‌وتى له مانگى رابردوو بڵاوکرده‌وه، که سێ ملیار و 395 ملیۆن دۆلار بووه. ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه 1ى کانونى یه‌که‌مى 2020، وه‌زاره‌تى نه‌وتى عێراق راگه‌یه‌نراوێکى بڵاوکرده‌وه و تێیدا هاتووه، به‌پێى ئاماره سه‌ره‌تاییه‌کانى کۆمپانیاى نیشتیمانى بۆ فرۆشتنى نه‌وت (سۆمۆ) له مانگى تشرینى دووه‌مى رابردوودا، زیاتر له 81 ملیۆن و 262 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى فرۆشتووه و داهاته‌که‌شى نزیکه‌ى سێ ملیار و 395 ملیۆن دۆلار بووه. هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تى نه‌وتى عێراق ئاماژه‌ى به‌وه‌کردووه که زیاتر له دوو ملیۆن و 819 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مهێنراون له کێڵگه‌کانى باشور و ناوه‌ڕاستى عێراق و له کێڵگه‌کانى که‌رکوکیش بڕى 78 ملیۆن و 190 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مهێ،دراوه. هاوکات ئه‌وه‌ش روونکراوه‌ته‌وه که به تێکڕا رۆژانه دوو ملیۆن و 709 هه‌زار به‌رمیل هه‌نارده‌کراوه و به تێکڕا هه‌ر به‌رمیلێک به 41 دۆلار و 77 سه‌نت فرۆشراوه.
هاوڵاتى بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستی جیهانی بەڵێنیدا هەموو رێوشوێنێک بگرێتەبەر لە پێناو دۆزینەوەی سەرچاوەی یەکەمی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ. تێدرۆس ئەدهانۆم گابریسوس بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند، "دەمانەوێت سەرچاوەی کۆرۆنای نوێ بزانین، هەرچی لەتواناماندا هەبێت دەیکەین." راشیگەیاند، رێکخراوەکە بەپەلە تیمێک رەوانەی چین دەکات و هەموو ئەو رەخنە و تۆمەتانەش رەتدەکاتەوە ئاراستەی رێکخراوەکە دەکرێت لەبارەی ئاسانکاری کردن بۆ چین. تائێستا بووەتە هۆی توشبوونی زیاتر لە 62 ملیۆن کەس لە جیهاندا و لەو ژمارەیەش زیاتر لە یەک ملیۆن و540 هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە.
هاوڵاتى رێکخراوى موجاهیدنى خه‌ڵک تۆمه‌ته‌که‌ى رۆژى دوشه‌ممه‌ى رابردوى کۆمارى ئیسلامى ئێرانى ره‌تکرده‌وه که ده‌ستى له‌تیرۆرکردنى موحسین فه‌خریزاده‌دا هه‌بووبێت. له‌راگه‌یه‌نراوێکدا، رێکخراوى موجاهیدینى خه‌لق ئاماژه‌ى به‌وه‌کردوه، تۆمه‌تبارکردنمان به‌کوشتنى زانایانى ئێران و کاردانه‌وه‌ى ته‌واوى پێکهاته‌ى پرۆگرامه ئه‌تۆمییه‌که له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانى ئێرانه‌وه شتێکى نوێ نیه و باسیان له‌وه‌شکرد که" ده‌ستمان له‌کوشتنى زانا ئه‌تۆمییه‌که‌دا نییه". دوێنێ عه‌لى شه‌مخانى سکرتێرى ئه‌نجومه‌نى باڵاى ئاسایشى نیشتیمانى ئێران رێکخراوى موجاهیدینى خه‌لقى به‌ئه‌نجامده‌رى کرده‌ى تیرۆرکردنى زاناى ئه‌تۆمى وڵاته‌که‌ى تۆمه‌تبارکرد، به‌هاوکارى ده‌زگاى هه‌واڵگرى ئیسرائیلی. له‌ساڵى 2004 رێکخراوى موجاهیدینى خه‌لق ئاشکراى کرد که موحسین فه‌خریزاده به‌رپرسى یه‌که‌مى دروستکردنى بۆمبه له‌ئێران ئێواره‌ى هه‌ینى رابردوو ئاژانسه‌کانى ئێران بڵاویانکرده‌وه، موحسین فه‌خریزاده، زانا و به‌رپرسى یه‌که‌مى به‌رنامه‌ى ئه‌تۆمى ئێران له کرده‌وه‌یه‌کى تێرۆریستیدا له ده‌ماوه‌ندى سه‌ر به تارانى پایته‌ختى ئێران تێرۆرکراوه.
ھاوڵاتی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان سەرکۆنەی کوشتنی زانا ئێرانییەکە دەکات و رایگەیاند "تيرۆركردنى زاناى ئێرانى موحسين فه‌خريزاده كه له هێرشێكى چه‌كداریدا تیرۆر کرا، ئیدانە دەکەین". لە راگەیەندراوەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستاندا هاتووە "پرسه و سه‌ره‌خۆشيمان ئاراسته‌ى سه‌ركردايه‌تى و گه‌لى كۆمارى ئيسلاميى ئێران و خانه‌واده‌ى خوالێخۆشبوو ده‌كه‌ين". رۆژی هەینی 27-11-2020 موحسین فەخریزادە، ناسراو بە باوکی ئەتۆمی ئێران، لە شارۆچکەی ئابسەردی تاران لە هێرشێکدا کرایە ئامانج و کوژرا. رووداوەکە کاردانەوەی لێکەوتەوە و ئێران هەڕەشەی "تۆڵەسەندنەوەی بەزەبری" کرد. دوای ئەو پەیامانەش، نەتەوە یەکگرتووەکان داوای لە هەموو لایەک کرد دانبەخۆیاندا بگرن و هیچ هەنگاوێک نەگرنەبەر کە ببێتە هۆی هەڵچوون. فەرحان حەق، وتەبێژی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە راگەیەنراوێکیدا رایگەیاند، ئەوان ئاگاداری ئەو راپۆرتانەن کە لەبارەی کوشتنی زانا ئەتۆمییەکە بڵاوکراونەتەوە و "داوای دانبەخۆداگرتن دەکەین و جەخت لە پێویستیی خۆبەدوورگرتن لە هەر هەنگاوێک دەکەینەوە کە ببێتە هۆی هەڵچوونی گرژییەکان لە ناوچەکە".
ھاوڵاتی ئەو زانا ئەتۆمییەی ئێران کە تاهەینی رابردووش دەستخستنی وێنەیەکی سەخت بوو، بەشێوەیەکی ئاسان کوژرا، شێوازێک کە بووەهۆی تووڕەیی و قینی ئێرانییەکان سەبارەت بە دامودەزگا ئەمنییەکانی وڵاتەکە کەتەنها «هەڵەداوانیانە» بۆ سەرکەوتکردنی چالاکوان و رۆژنامەنووسان. موحسین فەخریزادە، کەدەوترێت باوکی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران بوو، هەینی رابردوو ٢٧ی تشرینی دووەم، لەلایەن چەند کەسێکەوە کوژرا لەکاتێکدا بەڕێوەبوو بۆ ئەبسارد کە ناوچەیەکی گەشتیارییە لەدەرەوەی تارانی پایتەخت. هەر زوو دوای بڵاوبوونەوەی مردنەکەی، قینی خەڵکی ئێرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی تەنی و تانەیان لەدامودەزگا ئەمنییەکاندا کە هەر خەریکی سەرکەوتکردنی خوێندکار، چالاکوان، رۆژنامەنووسان، هەروەها خۆپیشاندەرانن، بەڵام شکستیان خوارد لە «رێگەگرتن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی» وڵاتەکە. لەتویتێکدا گوڵناز ئەسفەندیاری، رۆژنامەنووسی ئێرانی، نووسیویەتی «بەرپرسانی ئێران بەدوای خوێندکاران و کەسانی ئەکادیمی و پارێزەرانی مافەکانی مرۆڤەوەن، بەڵام نەیانتوانی رێگری بکەن لەکوشتنی گەورەترین زانای ناوکی موحسین فەخریزادە، ئەمە ریسوابوونێکی گەورەیە لەئاسایشدا کە پرس و رەخنەی زۆر بەدوای خۆیدا دەهێنێت». فەخریزادە، هەروەک قاسم سولەیمانی، یەکێک بوو لەو بەرپرسانەی ئێران کە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە زۆرترین پارێزگاری لێدەکرا. لەسەرەتادا، میدیا ئێرانییەکان چەند وردەکارییەکی کەمی چۆنیەتی کوشتنی فەخریزادەیان خستەڕوو، بەڵام محەممەد مەجید، رۆژنامەنووسی ئێرانی لەزنجیرە تویتێکدا چەندین نهێنی ئاشکرا کردو باس لەوە دەکات (٦٢) کەس بەشداربوون لەئۆپەراسیۆنەکەدا. بەپێی تویتەکانی محەممەد مەجید، کە رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی وەک سەرچاوە وەریگرتووە، (١٢) کەس بەشێوەیەکی کرداری لەکوشتنی فەخریزادە بەشداربوون، لەکاتێکدا (٥٠) کەسەکەی تر وەک رێنیشاندەر و هاوکاری لۆجیستی بۆ (١٢) کەسەکە بەشدارییان کردووە لەئۆپەراسیۆنەکەدا. موححەمەد مەجید یەکێکە لە رۆژنامەنووسە دیارەکانی ئێران و هەر ئەویش بوو مەترسی و زۆری ڤایرۆسی کۆرۆنای لەوڵاتەکەیدا ئاشکرا کرد، مەجید باسی لەوە کردووە ئەو زانیارییانە لە بەرپرسانی ئێرانەوە دزەی پێکراوەو ئەو دەستی کەوتووە. بەپێی زانیارییەکان، تیمەکە دەیانزانی فەخریزادە لەهەینییدا دەچێت بۆ ناوچەی ئەبساردو بەوردی چاودێرییان کردووە و ئەو (١٢) کەسەی زاناکەیان کوشتووە «راهێنراوی دەزگای هەواڵگری دەرەوە بوون و یارمەتییان دراوە». ئەبسارد ناوچەیەکی گەشتیارییە و (٥٠) کم لەتارانەوە دوورە کەزۆربەی دەوڵەمەندەکان ڤێلایان هەیە لەوێ و فەخریزادەی تەمەن (٦٠) ساڵیش یەکێک بووە لەوانە. ئەوەش هاتووە، کاروانەکەی فەخریزادە سێ ئۆتومبیلی گوللەنەبڕ بوون و فەخریزادە خۆی لەئۆتومبیلی ناوەڕاستدا بووە، ئەمە لەکاتێکدایە میدیا ئێرانییەکان باسی ئەوەیان نەکردووە ئاخۆ ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە گوللەنەبڕ بووە یاخود نا. لەیەکەم دووڕیان بۆ ئەبسارد، نیسان پیکابێکی بۆمبڕیژکراو لەڕێڕەوی شەقامەکە جێگیرکراوەو لەساتی گەشتنی کاروانەکە دەتەقێتەوە. پاشان دوای تەقینەوەی نیسانەکە، هۆندایەک لەجۆری (سانتا فی) بەچوار سەرنشینەوەو چوار ماتۆرسکیل لەئۆتومبیلەکەی فەخریزادە نزیک دەبنەوە. بڕینی کارەبا و دەنگی تەقەیەکی زۆر لەناوچەکە لەلایەن میدیاکانی ئێرانەوە بڵاوکرابووەوە. ئۆتومبیلەکەی فەخریزادە لەلایەن (١٢) بکوژەوە کە دوانیان نیشانەشکێنن دەدرێتە بەر دەستڕیژی گوللە. «بەپێی زانیارییە دەزەپێکراوەکان، سەرکردەی تیمەکە فەخریزادەی هێناوەتە دەرەوە لەئۆتومبیلەکەی و تەقەی لێکردووە تا دڵنیاببێتەوە مردووە»، مەجید وای نوسیووە، دواتریش تیمەکە خۆیان قوتار دەکەن بەبێ لەدەستدانی هیچ یەکێکیان. بەڵام میدیاکانی ئێران باس لەوەدەکەن فەخریزادە گواستراوەتەوە بۆ نەخۆشخانە و لەوێ دوای ئەوەی تیمی پزیشکی نەیانتوانیوە رزگاری بکەن، گیانی لەدەستداوە. چەندین ساڵە فەخریزادە لای دەزگا هەواڵگرییەکانی رۆژئاوا بەعەقڵی پەرەپێدانی نهێنی چەکی ئەتۆمی ئێران ناسێندراوەو زۆر بەکەمی لەبەرچاوان بووەو بەنهێنی کاری کردووە لەژێر پارێزگارییەکەی توندی هێزە ئەمنییەکانی وڵاتەکە. «فەخریزادە لەهەموو مرۆڤێکی زیندوو زیاتر دەربارەی پرۆگرامی ئێران شارەزایی هەبوو، لەدەستدانی سەرکردایەتی، زانیاری، یادگەی ئەو بە بێگومان زیانێکی گەورەیە بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران»، کەریم سەجادپوور، تووێژەر لە رێکخراوی کارنەیجی ئەمەی بە واشنتن پۆست وت. فەخریزادە تاکە زانای ئێرانییە کە ناوی هاتووە لە راپۆرتی «هەڵسەنگاندنی کۆتایی»ی ٢٠١٥ی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی کە دەربارەی پرۆگرامی ناوکی ئێرانە. راپۆرتەکە باس لەوە دەکات فەخریزادە بەرپرسیارییەتی چالاکی «پاڵپشتی ئەگەری رەهەندی سەربازیی کردووە لە پرۆگرامی ناوکیدا» لەناو پلانی «ئاماد». راپۆرتێکی تری هەمان رێکخراو لە ٢٠١١، فەخریزادەی بە «بەرپرسی جێبەجێکار» ناساندووە کە کەسایەتییەکی گرنگە و گومانی لێدەکرێت کاربکات بۆ پەرەسەندنی ئەو کارامەیی و تەکنەلۆجیایەی پێویستیە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی. لەنیسانی ٢٠١٨، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا ناوی فەخریزادەی وەک کەسایەتییەکی گەورە هێنا لە «پرۆگرامێکی نهێنی چەکی ئەتۆمیدا» لەژێر ناوی پرۆگرامێکی مەدەنیدا. ناتانیۆهۆ لەو کاتەدا چەندین بەڵگەی خستەڕوو کە کارمەندانی مۆساد توانیبویان بەدەستی بهێنن و بەڵگەنامەکان نزیک دەبنەوە لەهەزارەها فایلی نهێنی پرۆگرامی چەکی ئەتۆمی ئێران، هەرچەندە ئێران رایگەیاند بەڵگەنامەکان ساختەن. «ئەم ناوەتان بیر بێت، فەخریزادە»، ناتانیاهۆ وای وت و زانا ئێرانییەکەی بە بەرپرسی پلانی «ئاماد» ناوزەند کرد. ناتانیاهۆ وتیشی، دوای ئەوەی پلانی «ئاماد» کۆتایی پێهێنراوە، فەخریزادە بەردەوام بووە لەکارکردن لە ئاژانسێکی سەر بە وەزارەتی بەرگریی ئێران لەمیانی «پرۆژە تایبەتییەکاندا». وەزارەتی بەرگریی ئێران فەخریزادەی وەک بەرپرسی رێکخراوی تووێژینەوە و داهێنان ناساندبوو لەوەزارەتەکەدا. هەرچەندە بەگەورە زانا ناودەبرێت لەبواری ئەتۆمیدا، بەڵام هەندێک شارەزا پییانوایە بە نەمانی فەخریزادە ئێران لەبەرەوپێشبردنی پرۆگرامی چەکی ناوکی ناکەوێت. مارک فیتزپاتریک، تووێژەر لەپەیمانگەی نێودەوڵەتی لەندەن بۆ کاروباری ستراتیجی لە تویتێکدا نووسیویەتی: «پرۆگرامی ناوکی ئێران لەمێژە لەو خاڵە دەرچووە کە پشت ببەستێ بە تەنها تاکە کەسێک». «ئەم جۆرە کەسانە گرنگی خۆیان هەیە، بەڵام دواجار بێ جێگرەوە نین»، سامین هیندرسۆن، شارەزا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیمانگەی واشنتن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیک ئەمەی بە واشنتن پۆست راگەیاند. هەرزوو ئێران ئیسرائیلی تۆمەتبار کرد بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکەو بەڵێنی «تۆڵە»ی قورسیدا لەبەرامبەر کوشتنی زانا ئەتۆمییەکەیدا، بەڵام تائێستا هیچ لایەنێک بەرپرسیارییەتی کوشتنەکەی لە ئەستۆ نەگرتووە. پێشتر رۆژنامەی نیویۆرک تایمز لەزاری سێ بەپرپرسی ئەمریکی بڵاوی کردەوە ئیسرائیل لەپشت کوشتنی فەخریزادەوەیە. هەندێک شارەزا پێیانوایە ئەم هەڵمەتە لەم کاتەدا بۆ ئەوەیە کاری سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمریکا، جۆو بایدن، سەخت بکات لەڕێکەوتنی لەگەڵ ئێران و دنەی تاران بدرێت بۆ کاردانەوە تا پەلکێشی جەنگی راستەوخۆ بکرێت. «ئامانجی پشت کوشتنەکە بۆ پەکخستنی پرۆگرامی ناوکی ئێران نەبوو، بەڵکو بۆ لەقکردنی دیبلۆماسییەتە»، ئێڵی گرانمایا، شارەزا لەسیاسەتی ئێران لەئەنجومەنی ئەوروپی بۆ پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئەمەی لە تویتەری خۆی نووسیوە. گرانمایا باسی لەوەشکردووە سەردانەکانی ئەم دواییانەی وەفدی باڵای ئەمریکی بۆ ئیسرائیل و سعودیە «گومانی دروستکرد کە شتێک بەڕێوەیە» بۆ «دنەدانی ئێران و ئاڵۆزکردنی دەستپێشخەری بایدن»ە. تریتا پارسی، جێگری سەرۆکی پەیمانگەی کوینسی ئەمریکی باس لەوە دەکات دۆخەکە بەهەر بارێکدا بکەوێت لەقازانجی بنیامین ناتانیاهۆ دەبێت. پارسی بەئەلجەزیرەی قەتەری راگەیاند، ئەگەر ئێران وەڵامی هەبێت ئەوا ناتانیاهۆ دەتوانێت واشنتن پەلکێشی شەڕ بکات دژی ئێران، بەڵام ئەگەر تاران دەستکراوەیی پیشان نەدا ئەوا «سەرکردە ئیسرائیلییەکە ژینگەیەکی وای دروستکردووە کە کاری دیبلۆماسی ئەمریکا لەگەڵ ئێران سەخت بکات». «لەدیدگای ناتانیاهۆوە، ئێستا ساتی ئەوەیە بتوانێت پێگەی بایدن لەق بکات، بەجۆرێک لەجۆرەکان، بایدن لێرەدا ئامانجە راستەقینەکەیە»، پارسی وای وت. لەوتارێکدا بۆ رۆژنامەی هائارتزی ئیسرائیل، ئامۆس هاریل، شارەزا لەبابەتە سەربازیی و بەرگرییەکاندا، باس لەوە دەکات هەرچەندە ئۆپەراسیۆنەکە لە «تەلەڤزیۆنەکانی ئیسرائیلدا بە سەرکەوتویی وەسفکراو کەشێکی دڵخۆشیان دروستکرد» بەڵام دەکرێت ئەم هەڵمەتە بە مەبەست بێت بۆ خراپکردنی دۆخەکە. «ناتوانین ئەو ئەگەرە لەبەرچاو نەگرین کە ئەم سەرکەوتنە تەکتیکییە مەبەستێکی ستراتیجی لێدەکەوێتەوە لەشێوازی پێکدادانی هەرێمی، بەڵام خۆ رەنگە مەبەستەکە هەر ئەوە بووبێت».
ھاوڵاتی بودجە بناغەی بەڕێوەبردنی هەر حکومەت و وڵاتێکە، بۆیە بنەمایەکی سەرەکییە بۆ رازییکردنی دانیشتوانی هەر وڵاتێک و بەردەوامیی حکومەت، بۆیە کۆماری ئیسلامی ئێران لەئێستادا کەزۆربەی داهاتە نەوتییەکانی لەدەستداوە گیرۆدەی سزا ئابورییەکانی ئەمەریکایە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ بودجە دەکات و هەموو رێگایەک بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی وڵاتەکەی دەگرێتەبەر، ئەگەرچی (40) ساڵە کۆماری ئیسلامی ئێران لەژێر سزای نێودەوڵەتی و ئەمەریکادایە، بەڵام تا ئێستا توانیویەتی بودجەی ساڵانەی خۆی دابین بکات و هەوڵدەدات بەداهاتی نانەوتی وڵاتەکەی لەو سزاو قەیرانانە دەرباز بکات کەوڵاتەکەی پێوەی دەناڵێنێت. بەپێی سەرچاوەکانی ئێران پێشتر داهاتی ئەو وڵاتە کەزۆربەی لەڕێگەی هەناردەی نەوتەوە بووە گەیشتووەتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار لەساڵێکدا، بەڵام بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە داهاتی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزیوە، ئەندامێکی ژووری بازرگانیی ئێران بڵاویکردووەتەوە کەداهاتی ساڵانەی تاک لەئێران بۆ ئاستی (50) ساڵ پێش ئێستا دابەزیوەو ئابوریی وڵاتەکە بەتەواوەتی بچووک بووەتەوە و دەبێت (20) ساڵ کار بۆ ئەوە بکرێت جارێکی دیکە ئابوریی ئێران و داهاتی تاک بەرز ببێتەوەو بگاتە ئاستێکی گونجاو بەراورد بەوڵاتانی پێشکەوتووی جیهان. عەرزو گەزی ئێران پانتایی خاکی ئێران زیاترە لەیەک ملیۆن و (648) کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (84) ملیۆن کەس و بەدووەم وڵاتی گەورە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت و بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەکانی ساڵی (٢٠١١) لەڕووی داهاتی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە هاوشێوەی تورکیا بووە کەگەیشتووەتە حەوت هەزار و (260) دۆلاری ساڵانە بۆ هەر کەسێک، سەرچاوەی سەرەکیی بودجە لەکۆماری ئیسلامی ئێراندا نەوت بووە و ماوەی سێ ساڵە بەشێکی بەرچاوی ئەو داهاتە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە نەماوە، بۆیە حکومەت لەڕێگەی کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی باج و بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان هەوڵی قەرەبووی کورتهێنانی بودجەو باشکردنی دۆخی دارایی ناوخۆیی دەدات. پلانی حکومەت بۆ بودجە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران و وەزیری دارایی و ئابوری وڵاتەکەی رایانگەیاندووە لەبودجەی ساڵی (2021)دا داهاتی نەوت بەهیچ شێوەیەک بۆ خەرجییەکانی حکومەت بەکارناهێنرێت و تەنانەت ئەگەر ئاستی هەناردەی نەوت و داهاتەکەی بەرزببێتەوە، حکومەت ئەو داهاتە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی پیشەسازی و لەناوبردنی هەژاریی لەئێران بەکاردەهێنێت. محەمەد باقر نەوبەخت، سەرۆکی دامەزراوەی بەرنامەو بودجە لەئێران رایگەیاندووە: داهاتی نەوت لەساڵی داهاتوی وڵاتەکەیان بە نۆ ملیارو (500) هەزار دۆلار مەزەندە کراوە، کە بە تمەنی ئێرانی بە (110) هەزار ملیار تمەن خەمڵێنراوەو بەهای هەر دۆلارێک بە (11) هەزار تا (11) هەزار و (500) تمەن خەمڵێنراوەو بەهای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک نەوتی ئێران بەنزیکەی (40) دۆلار لەبودجەدا جێگیرکراوە کەپێدەچێت گۆڕانکاریی بەسەردابێت، بەڵام حکومەت توانیویەتی پشتبەستن بەداهاتی نەوت بۆ کەمتر لە (10%) بۆ ساڵی داهاتوو دابەزێنێت واتە تەنها پشت بە (10%)ی داهاتی نەوت بەستراوە. نەوبەخت وتوویەتی داهاتی حکومەت دەگاتە زیاتر لە (13) ملیار دۆلار کە پێشبینی دەکریت تەنها (11) ملیار دۆلاری بگاتە دەست حکومەت. نرخی دۆلار کێشەی بودجەی ئێران لەساڵی (2013) نرخی هەر دۆلارێک بە دوو هەزارو (850) تمەن لەبودجەی حکومەتدا جێگیرکراوەو تاساڵی (2017) نرخی هەر دۆلارێک لە بودجەدا بەبەردەوامی بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە پێنج هەزارو (540) تمەن و لەبودجەی ساڵی (2021)دا بە زیاتر لە (11) هەزار تمەن خەمڵێنراوەو بەوپێیە لەو ماوەیەدا نرخی هەر دۆلارێک زیاتر لە هەشت هەزار تمەن زیادی کردووە، لەکاتێکدا نرخی هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتەدا دەگاتە (25) هەزار تمەن و هەندێک جاریش بۆ زیاتر لە (30)هەزار تمەن بەرزدەبێتەوە کە بەبڕوای شارەزایان ئەمە پیلانێکی حکومەتە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە. ژمارەیەک پەرلەمانتاری ئێران لەباڵی محافزکار ئاشکرایان کردووە کە لە رەشنووسی بودجەی ساڵی (2021)دا حکومەت بەهای نەوتی بە تمەن روون نەکردووەتەوەو تەنها بەدانانی (...) خۆی لەداهاتی نەوت بە تمەن دزیوەتەوە کەزۆر جێی گومانە. لەلایەکی دیکەوە حکومەت روونیکردووەتەوە لەبەرئەوەی سیناریۆی ئەوان پێشبینی کراوە بۆ داهاتی نەوت، بۆیە ئاستی پشتبەستن بەداهاتی نەوت (10%) دەبێت و بەهای دۆلاریش بە (11) هەزار تمەن پێشبینیی کراوە. نەشتەرگەریی بودجەی ئێران عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە دەبێت بودجەی ساڵی داهاتوی وڵاتەکە لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی داڕێژرێت، بەڵام پەرلەمانی ئێران گومانی هەیە کە حکومەت نەیتوانیوە بودجە بەپێی دۆخی قەیرانی دارایی ئێران و لەسەر بنەمای جەنگی ئابوریی دابڕێژێت، بۆیە بەبەردەوامی حکومەت تۆمەتبار دەکرێت بەوەی کە خەرجییەکانی زۆرەو داهاتی کەمەو هاوکات لیژنەی دادوەریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ داهات و خەرجییەکانی حکومەت لەساڵی (2021) ناڕوونە و دەبێت نەشتەرگەریی بۆ بکرێت. تیمی حکومەت لەپەرلەمان و لیژنەو دەسەتەکانی پەرلەمان لەئێستادا سەرقاڵی تاووتوێکردنی بڕگە و بابەتەکانی بودجەی وڵاتەکەیانن و رۆژانە دەیان هەواڵ لەسەر چاکسازیی لەبودجەی (2021)ی ئێران بڵاودەبێتەوە، بۆیە ئەمەش بەنەشتەرگەریی لەبودجەدا ناودەهێنرێت. کورتهێنانی موچە و بودجە موچەی بنەڕەتیی کارمەندان و خانەنشینانی حکومەت لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە رێژەی (25%) بەراورد بەساڵی رابردوو زیادی کردووە و نێوەنجی موچە دەگاتە سێ ملیۆن و (500) هەزار تمەن لەمانگێکدا کە دەکاتە (140) دۆلار، بەو پێیە باج ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە موچەکانیان لە چوار ملیۆن زیاتر نەبێت. حکومەت رایگەیاندووە کە داهاتی شەش مانگی کۆتایی ساڵی (2020)، (264) هەزار ملیار تمەن بووە کەدەکاتە زیاتر لە (10) ملیار دۆلار و لە بەرامبەردا خەرجییەکانی (267) هەزار ملیار تمەن بووە و نزیکەی سێ هەزار ملیار تمەن (122) ملیۆن دۆلار کورتهێنانی هەبووە، چونکە بەشێکی بەرچاوی داهاتی حکومەت دەڕوات بۆ موچەی کارمەندان و خانەنشینان کەدەگاتە (213)هەزار ملیار تمەن کە بە دۆلار دەکاتە هەشت ملیارو (694) ملیۆن دۆلار. پێشبینی دەکرێت لەبودجەی ئەمساڵدا ئاستی کورتهێنان بەهۆی بەرزکردنەوەی موچەوە زیاد بکات، چونکە حکومەت بە رێژەی (25%) موچەی زیاد کردووە بەبێ ئەوەی داهاتی زیادی کردبێت کە هەندێک شارەزای ئابوریی پێیانوایە ئەو زیادکردنە بە یارییکردنی حکومەت بەبەرزی و نزمیی بەهای دۆلار قەرەبوو دەکرێتەوە. بایدن و بودجەی ئێران ئەگەرچی حکومەت جەختی لەوە کردووەتەوە لەبودجەدا پشت بەداهاتی نەوت نابەستێت، بەڵام مورتەزا بەهرۆزی فەر، پسۆڕو شارەزای بواری وزە وتوویەتی، دەستبەکاربوونی جۆو بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا سیاسەتی ئەو وڵاتە لەئاستی بەرهەمی ناوخۆیی نەوتی وڵاتەکەی دەگۆڕێت، بایدن جگە لەپەرەپێدان بەپڕۆژەی بەرهەمهێنانی نەوتی لە رێگای کۆمپانیای (شێڵ)ی تایبەت بەنەوتی ئەمەریکا، رێگە نادات ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەکەی بەرزببێتەوەو ئەو پێچەوانەی تێڕوانینی دۆناڵد ترەمپ (50) ساڵ ئەزموونی لەسیاسەتدا هەیەو پرسی پاراستنی ژینگەی وڵاتەکەی بۆ گرنگە، بۆیە بۆ رێگریی لەبەرزکردنی بەهای نەوت بەمەرج رێگە بەفرۆشی نەوتی ئێران دەدات بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی زیاتری ئەمەریکا، زیان لەژینگەکەی نەدات. ئەو پسپۆڕە ئاماژەی بەوە کردووە: روسیاو سعودیەو عێراق بەهۆی دۆخی ئابورییانەوە پێویستییان بەفرۆشتنی نەوتی زیاتر هەبووەو لە رابردوودا بەشێک لەبۆشایی ئێرانیان لەبواری نەوتدا پڕکردووەتەوە، بەڵام ئێران سوورە لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئاستی هەناردە نەوتەکەی بۆ رۆژانە دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوەو رەنگە بۆ ئەو مەبەستە رێککەوتنێک لەچوارچێوەی وڵاتانی هەناردەکانی نەوت(ئۆپیک)دا بکات. بەهرۆزی فەر جەختی کردووەتەوە ئەگەر نرخی نەوت بۆ (20) دۆلاریش دابەزێت کە لەوکاتەدا سعودیە و عێراق قازانج لەنەوتەکەیان ناکەن، ئێران سوورە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان، بۆیە حکومەت چاوەڕوانی دەستبەکاربوونی بایدنە بۆ ئەوەی ئاستی داهاتی وڵاتەکەی بەرزبکاتەوە. لابردنی چوار سفرو زیادکردنی پارەی چاپکراو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) کە رۆژنامەیەکی ئەهلی و ئابورییە لەئێران بڵاویکردووەتەوە چوار سفری سەر دراوە نوێیەکانی تمەن بەبێدەنگی لابراون، چونکە بانکی ناوەندیی ئێران لەدووەم هەنگاوی خۆیدا وێنەی دراوی (10) هەزار تمەنی و (١٠٠) هەزار تمەنیی چاپی نوێی وڵاتەکەی بڵاوکردووەتە کە چوار سفری بە رەنگی کاڵتر نەخشێنراوەو پێشتریش دراوی چاپی نوێی (50) هەزار تمەنیی و بەهەمان شێوەو بەچوار سفری کاڵتر بڵاوکردەوە، بۆیە ئەمە بە دووەم هەنگاوی بێدەنگی لابردنی چوار سفر لەسەر دراوی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەهاوکات ئاماژەیە بۆ لەدەستانی زیاتری بەهای تمەن. بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوە کردووە مەبەستیان لەکاڵکردنەوەی چوار سفر ئەوەیە کە رای گشتی خەڵک ئامادەبکەن بۆ ئەوەی پێوەری دراوی ئێرانی لە (ریاڵ)ەوە بۆ (تمەن) ئامادەبکەن لەکاتێکدا هەر تمەنێک (١٠) ریاڵەو ئەمە گومانەکانی زیاتر کردووە. تەنها لەساڵی (2019) بۆ (٢٠٢٠) بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لەدوو هێندەی بەهاکەیەتی، بۆیە حکومەت بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە ، چاپی دراوی وڵاتەکەی زیاتر کردووە کە بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووە و لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ زیاتر لە (5) هێندە زیادی کردووە، کە ئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرزدەکاتەوە. حکومەت بەهەماهەنگیی لەگەڵ پەرلەمان چوار پلانیان بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە لەئێران گرتووەتەبەر، کەبریتین لە (کەمکردنەوەی خەرجییەکان، زیادکردنی باج، فرۆشی پشکەکانی حکومەت، ئاڵوگۆڕی نەوت لەبەرامبەر کاڵا). حکومەت و پەرلەمان رێککەوتوون لەبودجەی ساڵی داهاتوودا رێژەی پارەی چاپکراو لەئێران زیاد نەکرێت چونکە گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی دەخوڵقێنێت. چاپکردنی پارە هەرەس بەئابوریی دەهێنێت رۆژنامەی (سەدای ئیسلاحات) کە سەر بەئۆرگانی رسمیی حزبی (ئیسلاحات)ی ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (کارەساتی ئابوریی لەئێران بەڕێوەیە) نووسیویەتی: ئاستی چاپکردنی پارە لەئێران مانگانە (4%)و لەساڵێکدا دەگاتە (60%)، کە ئەمە پلانێکی مەترسیداری حکومەت بووە بۆ قەرەبووکردنەوەی کورتهێنانی بودجە، بۆیە هەر ئەمە وایکرد نرخی دۆلار لەبەرامبەر تمەندا بەرزبوونەوەیەکی بەرچاو بەخۆیەوە ببینێت و بەهای هەر دۆلارێک بگاتە (32)هەزار تمەن، ئەگەر حکومەت و پەرلەمان نەتوانن بەزیادکردنی داهات، قەیرانی کورتهێنانی بودجە چارەسەربکەن، بێگومان کارەساتی ئابوریی لەئێران روودەدات و ئابوریی ئەو وڵاتە هەرەسدەهێنێت و لەناودەچێت. کاڵای نانەوتی فریادڕەس حکومەت لەڕوونکردنەوەیەکدا رایگەیاندووە بۆ ئەوەی ئاستی بازرگانیی نانەوتی گەشە بکات، دۆلاری بەبەهای چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن رادەستی ئەو بازرگان و کۆمپانیایانە کردووە کەتایبەتن بەهەناردەکردن. بیانوی حکومەت بۆ پێدانی دۆلار بەنرخی چوار هەزارو (٢٠٠) تمەن، ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار لەساڵێکدا بەرزبکەنەوەو قەرەبووی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە. بەپێی زانیارییەکان لەساڵی (2018) تا (2020) واتە لە دوو ساڵدا (21) هەزارو (254) بازرگان و کۆمپانیا لەکەرتی هەناردە لەئێران سودمەندبوون لە وەرگرتنی (51) ملیار یۆرۆو لەبەرامبەردا بەبەهای (57) ملیار دۆلار کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەکردووەو لەو بڕە پارەیەش کە حکومەت بەنرخی هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن بۆی تەرخان کردوون نزیکەی (35) ملیار یۆرۆیان بۆ خەزێنەی حکومەت گەڕاندووەتەوە. گەشەی پیشەسازیی بۆ قەرەبووی کورتهێنانی بودجە وەزارەتی پیشەسازیی ئێران بڕیاری داوە (210) بەرهەم و کاڵا کە لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەکرێت و بەهاکەی دەگاتە (8) ملیار دۆلار لەلایەن دامەزراوە پیشەسازییەکانی وڵاتەکەوە دروستبکرێن و بەرهەمبهێنرێن، لەو چوارچێوەیەدا بڕیاری کاراکردنەوەی دوو هەزارو (200) کارگەو ناوەندی بەرهەمهێنان لەئێران دراوەو تائێستا (760) کارگەو ناوەند چالاک کراوەتەوەو هاوکات بەپێی ئامارەکان ئاستی هەناردەکردنی کاڵای نانەوتی لە شەش مانگی دووەمی ساڵ لەئێران بەڕێژەی (15%) زیادی کردووە. حکومەت داوای قەرزی وڵاتان دەکاتەوە پێگەی راگەیاندنی سەرۆک کۆماری ئێران بڵاویکردووەتەوە حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە لەگەڵ تیمی هاوئاهەنگیی دارایی کابینەکەی کۆبووەتەوەو پێداگریی کردووە کە لەزووترین کاتدا هەوڵی گەڕاندنەوەی (40) ملیار دۆلاری وڵاتەکەی بدەن کە (چین بە (20) ملیار دۆلار، هندستان (7)ملیار دۆلار، کۆریای باشور(8.5)ملیار دۆلار، عێراق (4) بۆ (5) ملیار دۆلار، ژاپۆن (1.5) ملیار دۆلار) زۆرترین پارەی ئێران قەرزارن و دەبێت بانکی ناوەندیی و وەزارەتی دەرەوە هەماهەنگیی پێویست بکەن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە. پێگەی رۆحانی روونیکردووەتەوە: رۆژانە بڕی قەرزەکانی عێراق زیاد دەکات، چونکە هەناردەکردنی غازو کارەبای ئێران بۆ ئەو وڵاتە بەردەوامە، بەڵام بەرپرسانی بەغدا بەڵێنیان داوە کەقەرزی وڵاتەکەیان بەسیستمی کاڵا لەبەرامبەر هاوردەکردنی کارەباو غاز لەئێران بدەنەوە.
.jpg)
ھاوڵاتی دابەزینی ئاستی ئامێری پڕوپاگەندەی داعش کە رۆژێک لەڕۆژان زۆر پێشکەوتوو بوو، لەدەستدانی خاک و ئایدیۆلۆژیاکەی گروپەکە دەردەخات کە لەم چەندساڵەی دواییدا دووچاری هاتووە، ھەروەھا ھەزاران ئەکاونتی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییە ناسراوەکان داخراوەو پەنا بۆ تۆڕە کەمناسراوەکان دەبات. کەناڵە پڕوپاگەندەکانی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) لە تەلەگرام و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە لەم چەند مانگەی دواییدا بەشێوەیەکی بەرچاو خراپبوون، کە بڵاوکراوەکانیان تەنیا نووسین و جارجارەش وێنەو ڤیدیۆی بێکوالێتی لەخۆدەگرن. ئەم دۆخەی رەنگدانەوەی ئەو لەدەستدانانەیە کە گروپەکە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لەئەفغانستان و بەشەکانی دیکەی جیهان دووچاری هاتووە. شکستی ناوچەیی داعش لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەئازاری 2019 گورزێکی کوشندەی لەناوەندی سەرەکیی پڕوپاگەندەی گروپەکە وەشاند، لەکاتێکدا ئەندامان و پڕوپاگەندەچییەکانی یان کوژران یان دەستگیرکران دوای داڕمانی بەناو «خەلافەتەکە». لەوکاتەوە، چەندین ئۆپەراسیۆنی ئەمنی و هەواڵگری توانا تەکنیکییەکانی گروپەکەیان سنووردار کردووە و زۆربەی سەکۆ میدیاییەکانی، تەکنەلۆژیا، ڤیدیۆگرافەرەکان، تەکنیکارانی دەنگ و پڕوپاگەندەچییەکان و کارمەندەکانی دیکەشی لێدابڕیون. ماوەی دوای ژمارەیەک هێرشی گەورەی ئەمدواییە بەرەو خراپترچوونی ئۆپەراسیۆنە میدیاییەکانی گروپە تیرۆریستییەکەیان دەرخستووە. لەچەند ساڵی رابردوودا، میدیای داعش چەندین وێنەو ڤیدیۆی کوالێتی بەرزی تاوانەکانی، لەپێش ئەنجامدان و لەکاتی ئەنجامدان و دوای ئەنجامدانیانی بڵاودەکردەوە. بەڵام ئێستا، لەگەڵ کاڵوکرچ بوونی توانای میدیاکەی، وێنەی بێ کوالێتی بڵاودەکاتەوە، ئەوەش دەریدەخات گروپە تیرۆریستییەکە هیچ توانایەک و کەرەستەیەک یان کارمەندێکی نییە بۆ دۆکیومەنتکردنی هێرشەکان بەدرێژایی پرۆسەی ئەنجامدانیان. خراپبوونی ئاستی ئەو میدیایە لەسوریاو عێراق زۆر روونە، ئەو شوێنانەی گروپەکە رۆژێک لەڕۆژان زۆرترین ناوچەی لەژێردەستدا بوو. لەکاتێکدا چیتر ناتوانێت سەرکەوتنی سەربازیی پیشانبدات یان زوڕنا بۆ خەلافەتەکەی لێبدات، گروپەکە ئێستا بەزۆری پەیامی نووسراوی سادە بڵاودەکاتەوە کە زۆربەی کات لەئەستۆگرتنی ئەنجامدانی هێرشەکانی ناتوانرێت پشتڕاست بکرێنەوە. داعش لەهه‌موو جیهاندا لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان راودەنرێت لەوکاتەوەی داعش لەهەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان قەدەغەکراوە، گروپەکە توانای لەدەستداوە بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. شیکاروانانی هەواڵگری و رۆژنامەوانی دەڵێن رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) رووبەڕووی چەند بەربەستێکی بەرچاو بووەتەوە له‌هەوڵدانیدا بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی لەسەر ئینتەرنێت. هەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان -- لەنێویاندا فەیسبووک، تویتەر، واتسئەپ، تەلەگرام -- که‌ناڵ و پەیجەکانی گروپەکەیان داخستووەو ناچاریانکردووە چەند تۆڕێکی نادیار بەکاربهێنێت بۆ برەودان بە چالاکی و ئایدۆلۆژیا تووندڕەوەکەی. ئەمە زیاتر ده‌رکه‌وت کاتێک ئەکاونتێکی پەیوەندیدار بەئاژانسی هەواڵی ناشری داعشه‌وه هێرشەکەی 29ی تشرینی دووەمی سه‌ر پردێکی لەندەن (له‌نده‌ن بریدج)ی لەئەستۆگرت لەڕێی بەرنامەیەکی پەیام گۆڕینەوەی روسییەوە بەناوی تامتام. دەستبەجێ دوای چەند رۆژێک لەهێرشەکە، بەهەزاران ئەکاونت و که‌ناڵی تەرخانکراو بۆ بڵاوکردنەوەی پروپاگەندەی داعش لەسەر تامتام دەرکەوتن. بەڵام بەگوێرەی چاودێرانی نێودەوڵەتی لە 3ی کانوونی یەکەم، تامتام سەدان ئەکاونتی پەیوەندیدار بەداعشی سڕییەوەو بەشێوەیەکی کاریگەر گرووپەکەی لەمینبەرەکە دەرکرد. لەکارخستنی تۆڕی ئینتەرنێتی داعش رەعد کەعبی مامۆستای تووێژینه‌وه رۆژنامەوانیەکان لەزانکۆی بەغدا، باس لەوەدەکات کەهەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی مینبەرە کەمناسراو یان ناجەماوەرییەکان «سەلمێنەری ئەوەیە کە چیتر ئازاد نیە بۆ بڵاوکردنەوەی هەرشتێک کەبیەوێت بەشێوەیەکی بەرفراوان لەسەر تۆڕە جەماوەرییەکان». کەعبی وتی «وادیارە هەوڵدەدات بەدوای دەرچەی دیجیتاڵی جێگرەوەدا بگەڕێت، چونکە گرنگترین شت بۆ گروپەکە ناردنی پەیامەکانێتی بۆ جیهانی دیجیتاڵی لەهەر رێگەیەکەوە بێت. زۆرێک لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پرۆگرامی وایان داڕشتتووە کە خۆکارانە رێدەگرن لەو بابەت و ڤیدیۆیانەی بره‌و به‌داعش ده‌ده‌ن. لە 2017، تەلەگرام رایگەیاند زیاد لە 8 هەزارو (500) که‌ناڵی قەدەغەکردووە کەپروپاگەندەی تووندڕەوییان بڵاودەکردەوە، داعش گواستییه‌وه بۆ تەلەگرام دوای ئەوەی لەتویتەرو فەیسبووک دەرکرایە دەرەوە. هه‌روه‌ها هەوڵەکانی داعش بۆ بەکارهێنانی ئینستاگرام، کە لەلایەن فەیسبووکەوە خاوەندارێتی دەکرێت و لەگەڵ سناپچات و ھەروەھا تیک تۆک، کە لەلایەن کۆمپانیای چینی بایتدانسەوە خاوەندارێتی دەکرێن، لەلایەن بەکارهێنەران و کارمەندانی کۆمپانیاکان و فیلته‌ره‌کانی زیرەکی دەستکردەوە چاودێری دەکرێن. لەتشرینی دووەم، کارمەندێکی تیک تۆک بەئاژانسی فرانس پرێسی وت مینبەرەکە نزیکەی (10) ئەکاونتی داعشی سڕیوەتەوە له‌سه‌ر بڵاوکردنەوەی چەند ڤیدیۆیەک کە جەستەی مرۆڤیان نیشاندەدا بەنێو شەقامەکاندا رادەکێشران لەگەڵ چەکدارانی داعش بەچەکەوە. تیک تۆک، کە رێ بەبەکارهێنەرانی دەدات ڤیدیۆی کورت دروستبکەن و بڵاوبکەنەوە، بەتایبەتی لەنێو لاواندا باوە. پێشئەوەی داعش هێرشەکەی پردی لەندەن لە ئەستۆ بگرێت لەسەر تامتام، یۆرۆپۆل، دەزگای جێبەجێکردنی یاسای یەکێتی ئەوروپا، رایگەیاند بەشێوەیەکی کاریگەر تۆڕی سەر ئینتەرنێتی داعشی لەکارخستووەو نزیکەی (26) هەزار ماڵپەڕو ئەکاونتی ئینتەرنێتی داخستووە. هەڵمەتەکە ئەکاونتەکانی سەر تەلەگرامی داعشی له‌خۆگرت، وەک ئاژانسی هەواڵی «ناشر»، کە بابەته‌کانی «ئەعماق»ی بڵاودەکردەوە، که باڵی پروپاگەندەی داعشه. سوپای ئەمریکاش ماوەیەکە کاردەکات بۆ لەکارخستنی هەوڵەکانی داعش بۆ پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێت بەئۆپەراسیۆنێکی هاککردن کەدەگەڕێتەوە بۆ 2016. پێشتر بەڵگەنامە تەواو نهێنیەکانی ئاسایشی نیشتمانی لە 21ی کانونی دووەم بڵاوکرانەوەو رایانگەیاند که‌فەرماندەیی ئینتەرنێتی ئەمریکا «بەشێوەیەکی سەرکەوتووانە بەسەر داعشدا زاڵبووە لەبواری زانیاری» و هەوڵەکانی سەر ئینتەرنێتی سنووردارکردووە بۆ تووندڕەوکردن و راکێشانی خەڵک. کەعبی وتی «لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی بابەتی تووندڕەوانە لەسەر ئینتەرنێت سەرکەوتوو بووە»و وتیشی سەرکەوتنەکە «رێ لەتیرۆریستان دەگرێت دەرفەتی ئەوەیان هەبێت کاریگەری بخەنەسەر جەماوەرو مێشکیان ژەهراوی بکەن یان بیانتۆقێنن». رێگرتن لەپروپاگەندەی داعش فازل ئەبوڕەغیف پسپۆڕی عێراقی له‌بواری هەواڵگریدا، وتی «وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆو دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق توانیویانە رێگربن لەچالاکییە ئینتەرنێتیەکانی داعش و لەڕێی هەوڵێکی هاوبەشی چەند مانگییەوە قەدەغەیان بکەن». باسی لەوەکرد «ئەم هەوڵە بووە هۆی دەستگیرکردنی چەند تۆڕو کەسێک کە تێوەگلابوون لەدروستکردن و بەڕێوەبردنی چەندین پەیج و ئەکاونت کەپشتیوانیی چالاکی و ئایدۆلۆژیای داعشیان دەکرد لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان». نزیکەی دوو ھەزار کەس لەتەواوی عێراقدا دەستگیرکراون و (22) مینبەری ئینتەرنێتی چالاکی گروپەکە داخراون. ئەبوڕەغیف وتی «بەدەستگیرکردنی پشتیوانانی داعش لەتەواوی جیهانداو داخستنی پروپاگەندەی سەر ئینتەرنێتیان «سەختە بۆ داعش لەمڕۆدا ئەو مینبەرانە بەکاربهێنێت بۆ خزمەتکردن بەکارنامەکەی». وتیشی «هەوڵی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەن که رێده‌گرن لەمە.» بەڵام هۆشدارییدا لەوەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت بۆ بڵاوکردنەوەی ئایدۆلۆژیای تووندڕەو «هێشتا هەڕەشەیە، سەرەڕای هەنگاوەکان بۆ رێگرتن لەوەی ئەمە بکەن». ھەروەھا وتی «بۆ ئەوەی ئەمە کەمبکرێتەوە دەبێت چاودێریی ئەلیکترۆنی چڕبکرێتەوە». دوای لەدەستدانی سەکردەو پارەکانی، میدیاش لەدەستدەدات داعش گەیشتووەتە کۆتایی خۆی دوای ئەوەی زۆرینەی سەرکردایەتی باڵای لەدەستدا، لەگەڵ سەرچاوەکانی پشتیوانی دارایی و تواناکانی شه‌ڕکردنی. ئیبراهیم سەراجی بەڕێوەبەری رێکخراوی بەرگری لەمافەکانی رۆژنامه‌وانان، وتی «هەوڵە بەردەوامەکانی گروپەکە بۆ دۆزینەوەی پێگەیەکی سەلامەت و بێ چاودێریی لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تووشی شکست بوون و ناتوانن سەرکەوتوو بن بەهۆی ستراتیژە جیهانییەکانه‌وه بۆ بەرگرتن بەو بابەتانەی لەسەر ئینتەرنێت پشتیوانی له‌تیرۆر دەکەن.» سەراجی وتی «سەرنجەکە بەردەوام لەسەر جوڵەو چالاکییەکانی داعشەو راستییەکەی ئەوەی پەنادەبەن بۆ مینبەری دیکه، مانای ئه‌وه نییه دەتوانن لەوە رزگاربن کەئاشکرا بکرێن و بەدوویان بکەون». جەختیکردەوە لەپێویستیی جێبەجێکردنی «یاسای نێودەوڵەتیی تووند» کە رێگربن لەوەی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنرێن بۆ بڵاوکردنەوەو برەودان به‌تووندڕەوی.
.jfif)
