.PNG)
هاوڵاتى ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه به‌نوسراوێکى فه‌رمى بانکى ناوه‌ندیى عێراق نرخى نوێى دۆلارى ئه‌مریکى ئاراسته‌ى بانه‌کان کردوه که بۆ هه‌ر دۆلارێک هه‌زارو 450 دینار ده‌بێت. به‌پێى نوسراوه‌که وه‌زاره‌تى دارایى یه‌ک دۆلار به 1450 دینار ده‌فرۆشێت به‌بانکه ئه‌هلییه‌کان، بانکه ئه‌هلییه‌کانیش یه‌ک دۆلار به 1460 دینار ده‌فرۆشن به بازاڕه‌کانى دراوى بیانی. له‌نوسراوه‌که‌دا ئه‌وه‌ش هاتوه، له‌بانکه ئه‌هلى و بازاڕه‌کانى دراوه‌کانه‌وه یه‌ک دۆلار به 1470 دینار ده‌فرۆشرێت به کڕیارى ئاسایی. دوێنێ شه‌ممه 20ى کانونى یه‌که‌مى 2020، بانکى ناوه‌ندى عێراقى به‌رزکردنه‌وه‌ى به‌هاى دۆلارى به‌رامبه‌ر دینارى عێراقى راگه‌یاند، پسپۆڕانى ئابورى پێیانوایه ئه‌و هه‌نگاوه کاریگه‌ریى راسته‌وخۆى له‌سه‌ر بژێوى هاوڵاتیان و موچه‌خۆران ده‌بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ى موچه به‌دینارى عێراقى وه‌رده‌گرن.
هاوڵاتى وه‌زیرى دارایى عێراق ئه‌وه‌ى ئاشکرا کرد که نه‌وتى هه‌رێم به 6-7 دۆلار که‌متر ده‌فرۆشرێت له نه‌وتى عێراق و ده‌شڵێت:" له‌گه‌ڵ هه‌رێم گه‌یشتووین به رێککه‌وتن و ماوه‌ته‌وه په‌رله‌مان په‌سه‌ندى بکات". له پرۆژه‌یاساى بودجه‌ى ساڵى 2021 نرخى به‌رمیلێک نه‌وت به 42 دۆلار خه‌مڵێنراوه و رۆژانه 3 ملیۆن و 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت هه‌نارده ده‌کرێت، که 250 هه‌زار به‌رمیلى نه‌وتى هه‌رێمى کوردستانه. عه‌لى عه‌للاوى، وه‌زیرى دارایى عێراق رایگه‌یاند:"سه‌باره‌ت به پرۆژه‌یاساى بودجه‌ى ساڵى 2021 له‌گه‌ڵ کوردستان گه‌یشتووینه‌ته رێککه‌وتن و داواکارییه‌کانى کوردیان خستووه‌ته نێو پرۆژه‌یاساکه و پرۆژه‌که‌ش ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان کراوه، ئێستا ته‌نیا له‌سه‌ر ئه‌وه ماوه که په‌رله‌مانى عێراق پرۆژه‌یاساکه په‌سه‌ند بکات". ناوبراو راشیگه‌یاند:"نه‌وتى هه‌رێم به 6 -7 دۆلار که‌متر ده‌فرۆشرێت، ئه‌گه‌ر هه‌رێم نه‌وت راده‌ست بکات و په‌رله‌مان ره‌زامه‌ند بێت پشکى هه‌رێم ده‌نێرین". عه‌لى عه‌لاوى وه‌زیرى دارایى عێراق، باسى له‌وه‌شکرد ماوه‌یه‌کى زۆره به‌ده‌ست به‌رزى نرخى دینار به‌رامبه‌ر به دۆلار ده‌ناڵێنن. هه‌روه‌ها رایگه‌یاند: "به‌رزبوونه‌وه‌ى به‌هاى دۆلار به‌رامبه‌ر به دینار بۆ زیادکردنى به‌رهه‌مى ناوخۆ و هه‌نارده‌کردنه و ساڵانێکى زۆره به‌هۆى ئه‌وه‌ى به‌ده‌ست به‌رزى نرخى دینار به‌رامبه‌ر به دۆلار ده‌ناڵێنین نه‌مانتوانیوه به‌رهه‌مى ناوخۆ هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه بکه‌ین". هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که بڕیاره‌که دواى دیراسه‌یه‌کى ورد و لێکۆڵینه‌وه له‌وباره‌یه‌وه دراوه و پێیانوانیه بڕیاره‌که کاریگه‌رى له‌سه‌ر چینى هه‌ژار دروستبکات. وه‌زیرى دارایى عێراق ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه له بودجه‌ى 2021 دا دامه‌زراندن له داموده‌زگاکانى ده‌وڵه‌ت راده‌گرن:" ئه‌و بودجه‌یه سه‌ره‌تاى چاکسازییه، له ئاینده‌شدا هه‌نگاوى دیکه ده‌نێین بۆ جێبه‌جێکردنى پاره‌ى سپى تایبه‌ت به چاکسازی".
هاوڵاتى بانکى ناوه‌ندى عێراق یه‌ک دۆلارى به هه‌زارو 470 دینار جێگیرکرد. بڕیاروایه سبه‌ینێ یه‌کشه‌ممه بانکى ناوه‌ندى عێراق سه‌د دۆلار به 147 هه‌زار دینار بخاته بازاره‌وه.
هاوڵاتى وه‌زیرى دارایى عێراق رایگه‌یاند، چاوه‌ڕوانده‌که‌ن له‌سبه‌ینێ یه‌کشه‌ممه‌وه، به‌هاى 100 دۆلارى ئه‌مریکى نزیک ببێته‌وه له 150 هه‌زار دینار. ئه‌مڕۆ شه‌ممه 19ى کانونى یه‌که‌مى 2020، عه‌لى عه‌للاوى وه‌زیرى دارایى عێراق رایگه‌یاند، به‌رزبونه‌وه‌ه‌ى به‌هاى هه‌ر دۆلارێک بۆ هه‌زار و 450 دینار ده‌رده‌کات، چونکه "ئه‌و نرخه ده‌بێت له ڕێگه‌ى فرۆشتنه‌وه له داراییه‌وه بۆ بانکى بێت، ئه‌و په‌راوێزه‌شى بۆ بڕیاره‌که‌ى بانکى ناوه‌ندى زیاد ده‌کرێت، زۆر نابێت، ره‌نگه دۆلارێک بگاته هه‌زار و 490 دینار، که ئه‌مه‌ش نزیکترین نرخه له نرخى بازاڕه‌وه". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، په‌رله‌مان و لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مان و سه‌رۆکى کوتله‌کان ئاگادارى ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ن که حکومه‌ت پێیدا ده‌ڕوات بۆ زیادکردنى به‌هاى دۆلار به‌رامبه‌ر دینارى عێراقی. هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که له ڕۆژى یه‌کشه‌ممه‌وه، بانکى ناوه‌ندى عێراق به‌هاى 100 دۆلارى ئه‌مریکى بۆ 145 هه‌زار دینار به‌رزده‌کاته‌وه.
هاوڵاتى حکومه‌تى عێراق له کۆبوونه‌وه‌ى ئه‌مڕۆیدا بڕیارى داوه به‌هاى 100 دۆلارى ئه‌مریکى به‌رامبه‌ر 145 هه‌زار دینار جێگیر بکات. دوانیوه‌ڕۆى ئه‌مڕۆ شه‌ممه کۆبونه‌وه‌ى حکومه‌تى عێراق ئه‌نجامدرا بۆ گفتوگۆکردن و په‌سه‌ندکردنى پرۆژه بودجه‌ى 2021 تا ره‌وانه‌ى په‌رله‌مان بکرێت، ته‌نها به‌ها دۆلارى به‌رانبه‌ر به دینارى عێراقى جێگیر کرد که هه‌ر 100 دۆلارێک 145 هه‌زار دینار ده‌بێت، به‌ڵام ده‌نگدانى له‌سه‌ر پرۆژه یاساى بودجه بۆ سبه‌ینێ یه‌کشه‌ممه دواخستووه. له‌ئێستادا له بازارى مامه‌ڵه‌ى دراوه‌کان، سه‌د ۆلار به 139 هه‌زار دینار مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت، چاوه‌روان ده‌کرێت به‌هاى دۆلار بۆ سه‌رو 145 هه‌زار دینار به‌رزببێته‌وه‌و بگاته 150 هه‌زار دینار.
هاوڵاتى هێزێکی ئه‌منی زۆر له‌به‌رده‌م بینای بانکی ناوه‌ندی عێراق و ژماره‌یه‌ک فه‌رمانگه‌ی تری حکومی له به‌غدای پایته‌ختی عێراق بڵاوکرایه‌وه ئه‌وه‌ش به‌هۆى دابه‌زینى به‌هاى دینار به‌رانبه‌ر به دۆلار. ئه‌مڕۆ شه‌ممه 19ى کانونى یه‌که‌مى 2020، نووسینگه‌ی راگه‌یاندنی فه‌رمانده‌یى هێزه‌کانی پاراستنی یاسا له راگه‌یه‌ندراوێکی کورتدا وتی: "هێزه‌کانمان له گۆڕه‌پانی فیرده‌وس و به‌رده‌م بینای وه‌زاره‌تی کاره‌با و سه‌ندیکای ئه‌ندازیاران و بینای بانکی ناوه‌ندی عێراق بڵاوکرایه‌وه". هه‌روه‌ها نووسینگه‌ی راگه‌یاندنی فه‌رمانده‌یى هێزه‌کانی پاراستنی یاسا هۆکاری بڵاوکردنه‌وه‌ی هێزه‌کانی له‌و چه‌ند ناوچه‌یه‌ی به‌غدا ئاشکرا نه‌کردووه.
هاوڵاتى ئه‌مڕۆ ناوه‌ندى راگه‌یاندن و چاپه‌مه‌نى هێزه‌کانى پاراستنى گه‌ل- هه‌په‌گه ڕایگه‌یاند :" له کۆى چالاکییه‌کانیاندا له ئه‌مساڵدا 946 سه‌ربازى سوپاى تورکیامان کوشتووه له‌به‌رانبه‌ردا 227 گه‌ریلا گیانیان له‌ده‌ستداوه". ئه‌مڕۆ شه‌ممه،19ى کانونى یه‌که‌مى 2020، ناوه‌ندى راگه‌یاندن و چاپه‌مه‌نى هێزه‌کانى پاراستنى گه‌ل (هه‌په‌گه) ئامارى چالاکییه سه‌ربازییه‌کان خۆیان و ئۆپه‌راسیۆنه ئاسمانى و وشکانییه‌کانى سوپاى تورکیاى له باکور و باشوورى کوردستان بڵاوکرده‌وه به‌پێى ئاماره‌که، له‌م ساڵدا 946 سه‌ربازى سوپاى تورکیایان کوشتووه و 227 گه‌ریلا گیانیان له‌ده‌ستداوه. هه‌په‌گه راشیگه‌یاند:" سوپاى تورکیا هه‌زارو 275 ئۆپراسیۆنى ئاسمانى و 120 هێرشى زه‌مینى ئه‌نجامداوه، له‌به‌رامبه‌ردا گه‌ریلا 393 چالاکیى سه‌ربازییان ئه‌نجامداوه". هاوکات، ئاماژه به‌وه کراوه به‌هۆى هێرشه‌کانى سوپاى تورکیا بۆ سه‌ر باشورى کوردستان، دوو فه‌رمانده‌ى سه‌ربازى سوپاى عێراق گیانیان له‌ده‌ستداوه. هه‌په‌گه ئه‌وه‌شى روونکردووه‌ته‌وه که کۆى ژماره‌ى ئه‌و هاوڵاتیه سڤیلانه‌ى که به‌هۆى هێرش و بۆردومانه‌کانى تورکیاوه شه‌هیدبوون له‌ساڵى 2017 تا ئێستا گه‌یشتووه‌ته 173 که له هه‌رێمى کوردستاندا.
هاوڵاتى له به‌شى چاودێرى چڕ له نه‌خۆشخانه‌یه‌کى (غازى عه‌نتاب)ى باکورى کوردستان بتڵێکى ئۆکسجین ته‌قیوه‌ته‌وه و به‌وهۆیه‌وه هه‌شت که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه و چه‌ند که‌سێکى دیکه‌ش برینداربوون. ئه‌مڕۆ شه‌ممه 19ى کانونى یه‌که‌مى 2020، ئاژانسى هه‌واڵى ئه‌نادۆڵى تورکى بڵاویکرده‌وه، نه‌خۆشخانه‌ى زانکۆى سانکۆ له راگه‌یه‌ندراوێکدا ئاشکراى کرد، به‌ره‌به‌یانى ئه‌مڕۆ شه‌ممه له به‌شى چاودێرى چڕى تایبه‌ت به توشبوانى کۆرۆنا له نه‌خۆشخانه‌ى زانکۆى (SANKO) غازى عه‌نتاب بتڵێکى ئۆکسجین ته‌قیوه‌ته‌وه و رووداوه‌که به‌هۆى له‌کارکه‌وتنى سیستمى گه‌یاندنى ئۆسجینه‌وه بووه. هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه کراوه که سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى به‌رگرى شارستانى و تیمى نه‌خۆشخانه‌که توانیویانه له که‌مترین ماوه‌دا ئاگره‌که کۆنتڕۆڵبکه‌ن، به‌ڵام هه‌شت که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه که ته‌مه‌نیان له نێوان 56 و 85 ساڵیدایه.
هاوڵاتى یه‌کێک له فه‌رمانده‌کانى هه‌سه‌ده له ناوچه‌ى عه‌ین عیسا، ڕایگه‌یاند، له هێرشه‌کانى سوپاى تورکیاو میلیشیا هاوپه‌یمانه‌کانى بازگه‌یه‌ک کراوه‌ته ئامانج و سه‌ربازێکى ڕژێمى سوریا بریندار بووه و ده‌شڵێت:" هێزه‌کانمان هه‌موو هێرشه‌کانى داگیرکه‌رانیان تێکشکاندووه‌و و به‌رخۆدان به‌رده‌وامه". ئه‌مڕۆ هه‌ینى 18ى کانونى یه‌که‌مى 2020، عه‌زیز غه‌ریبسان له ناوچه‌ى عه‌ین عیساوه ده‌رباره‌ى هێرشه‌کان بۆ ئاژانسى هاوار نیوز نزیک له په‌په‌گه رایگه‌یاند:"سوپاى داگیرکه‌رى تورکیا و میلیشیا هاوپه‌یمانه‌کانى له کاتژمێره‌کانى به‌ره‌به‌یانییه‌وه به چه‌کى قورس، فڕۆکه‌ى جه‌نگى و فڕۆکه‌ى بێ فرۆکه‌وان هێرش ده‌که‌نه سه‌ر گونده‌کانى سه‌یدا، میله‌ک، ڕێگاى ئێم فۆر و ده‌وروبه‌رى ناوچه‌ى عه‌ین عیسا". ناوبراو راشیگه‌یاند:" له به‌رمبه‌ردا شه‌ڕڤانانى هه‌سه‌ده له چوارچێوه‌ى پاراستنى ڕه‌وادا وه‌ڵامى هێرشى داگیرکه‌رانیان داوه‌ته‌وه". هه‌روه‌ها ئه‌و فه‌رمانه‌یه‌ى هه‌سه‌ده باسى له‌وه‌شکرد که له کاتژمێره‌کانى به‌ره‌به‌یانییه‌وه هێرشى تورکیاو میلیشیاکانى کراوه‌ته سه‌ر گوندى (سه‌حابه) که پێنج کیلۆمه‌تر له ناوچه‌ى عه‌ین عیساوه دووره، وتیشى:" ئێمه وه‌ڵامى هێرشه‌کانمان دایه‌وه و شکستمان به هه‌وڵه‌کانى داگیرکارییان هێنا، دواى ئه‌وه‌ى هێرشه‌که تێکشکێندرا هێزه‌کانى داگیرکه‌ر جارێکى دیکه هێرشیان کرده سه‌ر ڕێگاى ئێم4 له ده‌وروبه‌رى عه‌ین عیسا و گوندى سه‌یدا، دواتر هێرشیان کرده سه‌ر چه‌ند گوندێکى دیکه و مه‌ترسیان له‌سه‌ر هاوڵاتیان ئه‌و ناوچانه دروستکرد. ئه‌و فه‌رمانده‌یه ئه‌وه‌شى دووپاتکردووه‌ته‌وه که خاڵێکى پشکنینى هاوبه‌ش له ڕۆژهه‌ڵاتى کۆگاکانى عه‌ین عیسا کراوه‌ته ئامانج و سه‌ربازێکى هێزه‌کانى حکومه‌تى سوریا برینداربووه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا" نه هێزه‌کانى ڕوسیا و نه هێزه‌کانى حکومه‌تى دیمه‌شق وه‌ڵامى ئه‌و هێرشانه‌یان نه‌داوه‌ته‌وه‌ته‌وه". له‌لایه‌کى دیکه‌وه، ئه‌مینه عومه‌ر هاوسه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى سوریاى دیموکراتى (مه‌سه‌ده) له‌باره‌ى هێرشه‌کانى ده‌وڵه‌تى تورکیا بۆسه‌ر عه‌ین عیسا، ئه‌وه‌ى ئاشکرا کردووه که تورکیا هه‌وڵ ده‌دات به هێرشه‌کانی هه‌رێمێکى نوێ له باکور و ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا داگیر بکات، ده‌شڵێت:"ده‌وڵه‌تى تورک ده‌یه‌وێت ئاسایشى هه‌رێمه‌که تێک بدات و ڕێگاى ستراتیژیى ئێم4 و باکور و ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا له‌یه‌ک داببڕێت". هاوکات ئه‌مینه عومه‌ر باسى ئه‌وه‌شى کردووه که ڕوسیا له هێرشه‌کانى عه‌ین عیسا به‌رپرسیاره و وتی: "به‌رپرسیارى پاراستنى عه‌ین عیسا له هێرشه‌کانى ده‌وڵه‌تى تورک، له ئه‌ستوى ڕوسیادایه، فشاریش له‌سه‌ر هه‌سه‌ده دروست ده‌کات که عه‌ین عیسا ڕاده‌ستى حکومه‌تى سوریا بکه‌ین".
هاوڵاتى وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا به هاوتا تورکییه‌که‌ى مه‌ولود چاوش ئۆغلۆى راگه‌یاندووه که سزاکانى واشنتن به‌سه‌ر ئه‌نقه‌ره‌دا به‌هۆى کڕینى سیستمى به‌رگرى موشه‌کى ڕوسى ئێس 400 ه‌وه بووه. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 18ى کانونى یه‌که‌مى 2020، وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکا کیل براون وتى مایک پۆمپیۆ له‌میانه‌ى گفتوگۆکه‌یدا له‌گه‌ڵ مه‌ولود چاوش ئۆغلۆ وتویه‌تى " ئامانج له سزاکان ئه‌وه‌یه ڕێگه‌نه‌ده‌ین ڕوسیا پاره‌یه‌کى زۆرى ده‌ستبکه‌وێت و ده‌ستى بگاته سیستمى به‌رگرى تورکیا و کارى تێبکات." هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" سزاکانى ئه‌مه‌ریکا ئامانج لێیان لاوازکردنى توانا سه‌ربازییه‌کان تورکیا نیه." هاوکات، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا داواى له تورکیا کردوه " چاره‌سه‌رى کێشه‌ى ئێس 400 بکه‌ن به‌شێوه‌یه‌ک که له‌گه‌ڵ به‌نده‌کانى هاریکارى به‌رگرى نێوان دو وڵاته‌که‌دا بگونجێت و بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر به‌رپرسیارێتیه‌کانى وه‌کو ئه‌ندامێک له هاوپه‌یمانێتى ناتۆ و جۆره چه‌کێک بکڕێت که له‌گه‌ڵ چه‌که‌کانى هاوپه‌یمانێتى ناتۆدا بگونجێت." هه‌فته‌ى رابردوو، ئه‌مریکا سزاى به‌سه‌ر که‌رتى پیشه‌سازى چه‌ک و به‌رگرى تورکیادا سه‌پاند، به‌ڕێوه‌به‌رى پیشه‌سازى دروستکردنى چه‌ک و ته‌قه‌مه‌نى تورکیاشى له‌نێو لیستى سزادراواندا تۆمارکردووه ئه‌وه‌ش به‌هۆى کرینى سیستمى موشه‌کى ئێس 400ى رووسیه‌وه بووه.
هاوڵاتى باڵیۆزى عێراق له تورکیا ئاشکراى کرد که سه‌رۆکوه‌زیرانى عێراق و سه‌رۆک کۆمارى تورکیا له کۆشکى سه‌رۆکایه‌تى ئه‌و وڵاته له ئه‌نقه‌ره‌ى پایته‌خت کۆبوونه‌وه و تێیدا، دۆسیه‌ى هه‌نارده‌کردنى نه‌وت و پرسى ئاو پاراستنى سنوره‌کانیان کردووه. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 17ى کانونى یه‌که‌مى 2020، حه‌سه‌ن جه‌نابى باڵیۆزى عێراق له تورکیا رایگه‌یاند:"مسته‌فا کازمى سه‌رۆکوه‌زیرانى عێراق له سه‌ردانه‌که‌یدا دۆسییه‌کانى ئه‌منى و تیرۆر و دزه‌کردنى تیرۆرستان له سنوره‌کانى نێوان هه‌ردوو وڵات و ئۆپراسیۆنه سه‌ربازییه‌کانى په‌یوه‌ست به تیرۆرى له‌گه‌ڵ تورکیا تاوتوێ کردووه". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد باس له به‌هێزکردنى لیژنه‌کان و به‌تایبه‌تى لیژنه‌ى باڵاى هاریکارى ستراتیژى و لیژنه‌ى ئابورى هاوبه‌ش به‌سه‌رۆکایه‌تى وه‌زیرى نه‌وت و وزه‌ى هه‌ردوو وڵات تاوتوێ کراون به‌تایبه‌ت له‌سه‌ر هاورده‌کردنى نه‌وتى خاو. هاوکات، جه‌نابى جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که چالاکترکردنى ئاڵوگۆڕه بازرگانى وئابورییه‌کان که له ئێستادا ده‌گاته 16 ملیار دۆلارى ساڵانه زیاتر په‌ره‌ى پێ بدرێت له‌گه‌ڵ دۆسییه‌ى هاریکارى له‌بوارى ئاو و سنوره‌کان. له‌لایه‌کى دیکه‌وه، نوسینگه‌ى مسته‌فا کازمى، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق له‌راگه‌یه‌ندراوێکدا ئه‌وه‌ى خستۆته‌روو له کۆبوونه‌وه‌که‌ى ئه‌مڕۆیدا له‌گه‌ڵ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆک کۆمارى تورکیادا گفتوگۆیان له‌باره‌ى به‌هێزکردنى هاریکارى ئابورى و ئه‌منى و په‌یوه‌ندییه‌کانى نێوان به‌غداد و ئه‌نقه‌ره کردووه. هه‌روه‌ها له راگه‌یه‌نراوه‌که‌دا هاتووه:" گفتوگۆ له‌باره‌ى په‌یوه‌ندیه‌کانى نێوان دوو وڵات و رێگاکانى به‌هێزکردنى له چه‌ندین بواردا و خسته‌نه‌ڕووى چه‌ندین بابه‌تى گرنگ و په‌یوه‌ست به په‌یوه‌ندییه‌کانیان کردووه". نوسینگه‌ى کازمى ئه‌وه‌شى روونکردووه‌ته‌وه که باس له رێگاکانى به‌هێزکردنى هاریکارییه ئابوورییه‌کانى نێوان به‌غداد و ئه‌نقه‌ره کراوه و داواکرا کۆمپانیا تورکییه‌کان له عێراق ده‌ست به وه‌به‌رهێنان بکه‌ن.
هاوڵاتى کۆبوونه‌وه‌ى دوو قۆڵى ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆک کۆمارى تورکیا و مسته‌فا کازمی، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق له‌کۆشکى جایکاى شارى ئه‌نقه‌ره‌ى پایته‌ختى تورکیا ده‌ستى پێکرد و گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ندین ته‌وه‌ر ده‌که‌ن. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 17ى کانونى یه‌که‌مى 2020، مسته‌فا کازمی، سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق به‌سه‌ردانێکى فه‌رمى گه‌یشته وڵاتى تورکیا و بڕیاره تاوتوێى دۆسیه‌ى سیاسى و ئه‌منى و ئابورى هه‌ردوولا وڵات بکه‌ن، ئه‌و سه‌ردانه‌ش له‌کاتێکدایه تائێستا چاره‌سه‌رى کێشه‌کانى نێوان هه‌رێم و به‌غدا به‌ته‌واوى نه‌کراوه. به‌رنامه‌ى سه‌ردانه‌که‌ى کازمى بۆ تورکیا به‌مشێوه‌یه‌یه: - کۆنترۆڵکردنى سنوورى نێوان عێراق و تورکیا - زیاترکردنى ئاڵوگۆڕى بازرگانى نێوان هه‌ردوولا - هاوئاهه‌نگى تایبه‌ت به ئاو، نه‌وت و هه‌نارده‌کردن - زیاترکردنى وه‌به‌رهێنانى تورکیا له عێراق - رێگاى ستراتیژیى نێوان به‌نده‌رى گه‌وره‌ى فاو و تورکیا - کێشه‌ى پارتى کرێکارانى کوردستان- په‌که‌که - راگرتنى هێرشه ئاسمانییه‌کانى تورکیا له‌نێو خاکى عێراق - کاراکردنه‌وه‌ى رێککه‌وتنى پێدانى ڤیزا - کاراکردنى لیژنه‌ى هاوبه‌شى ئابوورى نێوان هه‌ردوولا
هاوڵاتى سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران و قەیرانە ئابورییەکان، ئەو وڵاتەی گوشیوەو کەوتووەتە ژێر گەورەترین فشاری سیاسی و نێودەوڵەتیی مێژویی خۆیەوە، لەگەڵ ئەم دۆخەدا قەیرانی حوکمڕانیی لەو وڵاتە بەدژایەتی و ململانێی ئاشکرای نێوان سەرۆکی حکومەت و سەرۆکی پەرلەمان بووەتە قەیرانێکی گەورەتر کەئێرانی تالێواری هەڵدێڕ بردووە، چونکە ئەو دوو سەرۆکایەتییە لەدۆخێکی زۆر هەستیاری وڵاتەکەیاندا سەرقاڵی سەپاندنی هەیمەنەی خۆیانن بەبێ گوێدانە پێگەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و دۆخی ناوخۆیی وڵاتەکەیان، حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران بەئاشکرا رایگەیاندووە نابێت پەرلەمان دەستوەردان لەکاروباری حکومەتدا بکات و لەبەرامبەردا محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆکی پەرلەمان پرۆژە یاسای پەسندکراوی پەرلەمانی بۆ هەڵگرتنی سزا نێودەوڵەتییەکانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە کەپێچەوانەی رێوشوێنە ئیداری و حوکمڕانییەکانە، هاوکات قاڵیباف دژی بودجەی حکومەت وەستاوەتەوەو ئەمەش وای لە رۆحانی کردووە کەزیاتر توڕە ببێت و بەپێی میدیاکانی ئێران سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە پێچەوانەی رابردوو شمشێری بۆ شەڕ راکێشاوە. رۆحانی؛ سیاسەت بەمێزەرو عەباوە «رۆحانی خومەینی دەکات بەئیمام» حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران کە لەلایەن ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتەوە پشتیوانی لێدەکرێت و لەشارۆچکەی (سورخە) لەپارێزگای سمنان لەدایک بووەو ئێستا تەمەنی (72) ساڵەو ناوی ئەو پێشتر حەسەن فەرەیدون بووەو دوای ئەوەی خوێندنی ئاینی لەشاری (قوم) خوێندووەو گەیشتووەتە پلەی ئاینیی موجتەهیدو نازناوەکەی لەساڵی (1961) بە رۆحانی واتە کەسی ئاینیی گۆڕیوە، ئەو بەیەکێک لەهەوادارانی سەرسەختی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدەدرێت و رۆحانی یەکەم کەس بووە کە لەڕێوڕەسمێکدا لەساڵی (1977) خومەینی وەک (ئیمام) لەقەڵەمدەدات و خومەینی دەکاتە خاوەنی هەمیشەیی پێشگرەی ئیمام و تەنانەت لەدەستوری ئێراندا وەک ئیمام خومەینی ناوی دەهێنرێت، رۆحانی لەساڵی (1972) چووەتە زانکۆی تاران و لەبواری (یاسا)دا خوێندویەتی و دواتر چووەتە بەریتانیا و لەساڵی (1995) پلەی دکتۆرای لەیاسای دەستوریدا بەدەستهێناوە، ئەو توانیویەتی لەپێنج خولی پەرلەمانی وڵاتەکەیدا بەشدار بێت و جێگری سەرۆکی پەرلەمان بووە لەخولی چوارەم و پێنجەم، وەک خۆی دەڵێت ئەزموونی (20) ساڵی لەبواری پەرلەماندا هەیە، لەسێ خولی چوار ساڵەشدا نوێنەری تاران بووە لە(ئەنجومەنی دەستەبژێرەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران)، ئەو لە ساڵی (1989) بۆ ساڵی (2005) ئەندامی (ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی) وڵاتەکەی بووە، هاوکات لەساڵی (1992) تا (2013) سەرۆکی (ناوەندی توێژینەوەی ستراتیژیی ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران) بووەو ساڵی (2013) دوای خۆکاندیدکردنی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماریی، توانی (18) ملیۆن دەنگ لەهەڵبژاردنەکانی وڵاتەکەیدا بەدەستبهێنێت و شکست بە محەمەد باقر قاڵیباف بهێنێت کە بەشەش ملیۆن دەنگ، سێیەم جاری بوو کەخۆی بۆ بەدەستهێنانی ئەو پۆستە کاندید کردبوو. رۆحانی جارێکی دیکە لەساڵی (2017) خۆی بۆ سەرۆک کۆماریی خولی دوانزەیەم لەکۆماری ئیسلامی ئێران کاندید کردو توانی بەبەڵێنی بەردەوامبونی رێککەوتنی ئەتۆمیی و باشکردنی دۆخی ئابوریی زیاتر لە (23) ملیۆن دەنگ واتە (57%)ی دەنگەکان بەدستبهێنیت و جارێکی دیکە ئەو پۆستە مسۆگەر بکاتەوە کەسەرکەوتنی دوناڵد ترەمپ لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمەریکا لە (2016) و کشانەوەی واشنتۆن لەڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) بەفەرمانی ترەمپ بووە هۆی ئەوەی رۆحانی هیچ یەک لەبەڵێنەکانی بۆ جێبەجێ نەکرێت و ئەمە وایکرد لایەنی محافزکارانی کۆماری ئیسلامی ئێران کەخۆیان بەدژی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەقەڵەمدەدا هەلەکە لەبەرژەوەندیی خۆیان بقۆزنەوەو لەهەڵبژارنەکانی ئەنجومەنی شورای ئیسلامی ئێران (پەرلەمان ) لەسەرەتای (2020) سەرکەوتن بەدەستبهێنن و بەمسۆگەرکردنی (221) کورسی لەکۆی (272) کورسی، پەرلەمانی ئێران بەتەواوەتی بدەستەوە بگرن و تەنها (20) کورسی پشتیوانی رۆحانی و باڵی ریفۆرمخوازن بۆ لایەنگرانی مایەوەو ئەمە وایکرد هەڵوێستی پشتیوانەکانی حکومەت و لایەنگرانی ریفۆرمخواز لەپەرلەمانی ئێران بەتەواوەتی لاواز بێت و تەنانەت ململانێکان گەیشتە ئەوەی لەپەرلەمانی ئێران داوای لەسێدارەدانی رۆحانی دەکرا بەهۆی ئەو قیرانە ئابورییەی رووبەڕووی وڵاتەکە بووەتەوە، بۆیە عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لەچەند لێدوانێکدا داوایکرد پەرلەمان و حکومەت ناکۆکییەکانیان زەق نەکەنەوەو نەبنە هۆی ئاڵۆزی و لاوازیی وڵاتەکە و دڵخۆشیی دوژمنان. قاڵیباف سەربازێکی سەرکوتکار محەمەد باقر قاڵیباف، لەدایکبووی ساڵی (1961) لەپارێزگای خوراسان-ە لەئێران، باوکی کوردو دایکی فارس-ە، بەڵام هیچ کات ئاماژەیەکی تایبەتی بەکوردبوونی خۆی یان باوکی لەژیانی سیاسی و تایبەتیدا نەکردووە تەنها ئەو لەساڵی (1978) وەک ئەندامێکی سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی بۆ سەرکوتی نەیارە کوردەکانی کۆماری ئیسلامی رووی لە رۆژهەڵاتی کوردستان کردووە و لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی ئێران و عێراق لەساڵی (1980) بووەتە یەکێک لەفەرماندەکانی بواری هەواڵگریی ئەو جەنگە لەئێران و دواتر لەتەمەنی (29) ساڵیدا پلەی (عەمید)ی پێبەخشراو بووە گەنجترین فەرماندەی سوپای پاسدارن لەو سەردەمەداو لەساڵی (2004) بووەتە فەرماندەی ناوەندی بونیادنانی (خاتەمولئەنبیا) سەر بەسوپای پاسداران، ئەو کەخاوەنی بڕوانامەی دکتۆرایە لەبواری جوگرافیای سیاسیی، لەساڵی (1997) بەبڕیاری خامنەیی دەکرێتە فەرماندەی گشتیی هێزە ئاسمانییەکانی سوپای پاسداران و لەساڵئ (1999) بۆ مەبەستی تاقیکردنەوەی فڕۆکەوانیی ئەیرباس رووی لەفەڕەنسا کردووەو لە ئێستاشدا بە رەسمی ئەندامی تیمی فڕۆکەوانانی کۆمپانیای فڕۆکەوانیی (ئێران ئەیر)ی وڵاتەکەیەتی و ساڵی (2000) بە بڕیاری عەلی خامنەیی بووە فەرماندەی گشتی هێزەکانی پۆلیسی ئێران و رۆڵی باڵای هەبوو لەنوێکرنەوەی هێزەکانی پۆلیسی وڵاتەکەی و نوێترین چەک و کەرەستەی سەردەمییانەو پێشکەوتووی بۆ پۆلیسی ئێران دابینکردو ئەو هێزانە لەسەردەمی قاڵیبافدا زیاترین دەوریان هەبوو لەسەرکوت و گرتنی رۆشنبیران و رۆژنامەوانان و تەنانەت قاڵیباف دانی بەوەدا نا کەساڵی (2009) وەک پۆلیسێک بەسواری ماتۆڕەوە دژی خۆپیشاندەران و ناڕەزایەتییەکان وەستاوەتەوەو هێرشی کردووەتە سەر خۆپیشاندەران، قاڵیباف لەساڵی (2005) تا (2017) سەرۆکی شارەوانیی تارانی پایتەختی وڵاتەکی بووە، کە هەر لەو ماوەیەدا زیاترین دۆسیەی گەندەڵیی لەسەر تۆمار کراوەو تۆمەتبارە بەکڕینی هەزاران دۆنم زەوی بەنرخی هەرزان و نیوەی نرخ و زیاتر لەدوو هەزار دۆسیەی گەندەڵی لەسەر تۆمار کراوەو تۆمەتبارە بەدامەزراندنی نایاسایی (13) هەزار کەس لەپێناو سەرکەوتن لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی لەئێران و قەرزاربوونی بەبڕی سێ هێندەی بودجەی شارەوانیی تاران کەدەکاتە نزیکەی سێ ملیار دۆلار. ئەو لەساڵی (2015) بووەتە ئەندامی ئەنجونی دەستنیشانکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و لەساڵی (2020) خۆی بۆ خولی یانزەیەمی پەرلەمانی وڵاتەکەی لەسەر لیستی محافزکاران کاندید کردو بووە پەرلەمانتارو بە (230) دەنگ بووە شەشەمین سەرۆکی پەرلەمانی کۆماری ئیسلامی ئێران. ململانێ لەگەڵ رۆحانی یەخەی وەزیرەکانی گرتووە لەهەڵمەتی بانگەشەی کاندیدەکانی پۆستی سەرۆک کۆماری لەساڵی (2013)و لەگفتوگۆیەکی تەلەفیزیۆنیدا قاڵیباف بە رۆحانی وت ئەوکاتەی تۆ لەگەڵ فڕانسۆ میتران سەرۆکی فەڕەنسا سەرقاڵی قاوە خواردنەوە بووی، ئێمە بەموشەکەکانی دروستکراوی ئەو وڵاتە لەشەڕی نێوان عێراق و ئێران دەکراینە ئامانج، کە لەبەرامبەردا رۆحانی وتی من شارەزای کاروباری سەربازیی نیم و کاری سیاسی و دیپلۆماسی دەکەم و وەک تۆ ناتوانم خەڵک سەرکوت بکەم، ئەم گفتوگۆیە بووە هۆی دروستبونی بریسکەی ئاگرێک لەنێوان رۆحانی و قاڵیباف و لەئێستاشدا کە رۆحانی سەرۆک کۆمارەو قاڵیباف سەرۆکی پەرلەمان ئەو ئاگرە زیاتر پەلی هاویشتووەتە بەڕێوبردنی وڵاتەکەوەو تائێستا پەرلەمان بەسەرۆکایەتی قاڵیباف داوای لێپێچنیەوەی لەزۆربەی وەزیرەکانی کابینەی رۆحانی کردووەو بیژەن زەنگە، وەزیری نەوت بەدەنگی زۆرینەی پەرلەمانتارن کارتی زەردی بەڕوویدا بەرز کراوەتەوەو لەلێواری لێسەندنەوەی متمانە دەربازی بوو، هاوکات محەمەد جەواد زەریف دوای چەند جارێک بانگهێشتکردن لەپەرلەمان لێپرسینەوەی لێکراو تەنانت پەرلەمان ئاڵۆزیی تێکەوت و وەڵامەکانی زەریف سەبارەت بە رێککەوتنی ئەتۆمیی رەتکرایەوەو لەئێستادا پەرلەمان داوای لێپێچینەوەو لێسەندنەوەی متمانە لەوەزیری کشتوکاڵ و وەزیری دارایی حکومەتەکەی رۆحانی دەکات، لەکاتێکدا حکومەتەکەی رۆحانی تەنها شەش مانگی ماوە. پەرلەمان پلانەکانی حکومەت رەتدەکاتەوە پێشتر حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاندبوو هاوکاریی مادیی حکومەت بۆ (60) ملیۆن هاووڵاتیی ئێران بەمەبەستی دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیان تەرخاندەکات، بەڵام پەرلەمان رەتیکردەوەو رایگەیاند ناکرێت ئەو بڕە زۆرە پارە بۆ هاووڵاتیان دابین بکرێت و ئەمە زیانی گەورە بەئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت، بۆیە جارێکی دیکە رۆحانی رایگەیاند کەحکومەتەکەی بۆ ماوەی چوار مانگ، مانگانە (100) هەزار تمەن بۆ (30) ملیۆن کەسی دانیشتوی ئێران تەرخان دەکات و قەرزی یەک ملیۆنی کەدەکاتە (40) دۆلار بۆ (10) ملیۆن خێزان دابین دەکات کە لەماوەی (30) مانگدا وەردەگیرێتەوەو ئەمەش وەک پشتیوانییەکی حکومەتە بۆ بژێویی خەڵک لەسەردەمی کۆرۆناداو هەنگاوی دیکەش بەڕێوەیە کەئەو پلانەش دوای دوو هەفتە تاووتوێکردن و رەخنەگرتنی پەرلەمان پەسندکرا. بودجە و پەرلەمان و حکومەت حکومەت لەڕەشنووسی بودجەی ساڵی (2021) ویستی قەرەبووی خستنەخوارەوەی فرۆکە گەشتیارییەکەی ئۆکرانیا لەسندوقی گەشەی نیشتیمانیی ئێران رادەستبکات کەدەگاتە نزیکەی (200) ملیۆن یۆرۆ، بەڵام پەرلەمان ئەو بڕگەیەی لەبودجەی رەتکردەوەو هاوکات سەرۆکی پەرلەمان رایگەیاند پێچەوانەی بانگەشەکان، حکومەت لەبودجەی ساڵی داهاتوو پشتی بەفرۆشتنی نەوت بەستووەو ئەمە لادانە لەبەڵێنەکانی حکومەت، چونکە ئەگەر نەتوانێت ئاستی فرۆشی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە دوو ملیۆن بەرمیلی رۆژانە ئەوا تووشی کورتهێنانی بودجە بەڕێژەی زیاتر لە (10) ملیار دۆلار دەبینەوە، بۆیە پەرلەمان نەشتەرگەریی بۆ بودجەی حکومەت دەکات. شەڕی ئاماری پەرلەمان و حکومەت بەپێی تووێژینەوەی پەرلەمانی ئێران ئاستی بێکاریی لەوڵاتەکەدا گەیشتووەتە (24%)، لەکاتێکدا دامەزراوەی ناوەندی ئاماری ئێران ئاستی بێکاریی بە (9.8%) بڵاوکردووەتەوە کەجیاوازیی ئەم دوو ژمارەیە زیاترە لەدوو هێندە، بەڵام بەزمانێکی سادە دەکرێت بووترێت ژمارەکەی پەرلەمانی ئێران لەڕاستییەوە نزیکە، چونکە بەچاوخشاندێکی خێرا کەبەرزبوونەوەی هەڵاوسان گەیشتووەتە (46%)، دەردەکەوێت بێکاریی لەوڵاتەکەدا بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، چونکە بەرزبوونەوەی ئاستی بێکاری و ئاستی هەڵاوسان پەیوەندیی راستەوخۆیان بەیەکترەوە هەیە. هاوکات هەر بەپێی راپۆرتێکی ناوەندی تووێژینەوەکانی پەرلەمانی ئێران؛ حکومەت لەساڵی رابردوودا بۆ چارەسەری کورتهێنانی بودجە، بەبڕی (80) هەزار ملیار تمەن یان (80) ترلیۆن، پارەی نوێی چاپکردەوە کە بەپێی خەمڵاندنەکان بەدۆلار بەنرخی سیستمی حکومەت (نیما) دەکاتە زیاتر لەحەوت ملیار دۆلار، لەکاتێکدا کورتهێنانی بودجەی حکومەت لەنێوان ساڵانی (2019 بۆ 2020) زیاتر بووە لە (131) هەزار ملیار تمەن، چونکە حکومەت لەسەر بنەمای فرۆشتنی رۆژانەی نەوت بودجەی داڕشتووەو سزاکانی ئەمەریکا بووەتە هۆی رێگریی لەفرۆشتنی ئەو بڕە نەوتەی حکومەت کە بەبەهای (448) هەزار ملیار تمەن پێشبینی کردبوو. پەرلەمان رێککەوتنی ئەتۆمیی هەڵدەوەشێنێتەوە پەرلەمانی ئێران بەبیانوی پابەندنەبوونی وڵاتانی (5+1) بە رێککەوتنی ئەتۆمیی و تیرۆری موحیسن فەخری زادە، زانای ئەتۆمی و بەرپرسی گەشەی بەرنامەی موشەکیی ئەو وڵاتە، پەسندکردنی پرۆژە یاسایەکی دوو خاڵیی بەپەلەی بۆ زیادکردنی پیتاندنی یۆرانیۆم راگەیاند کەدەبێت حکومەت بەپێی ئەو پرۆژە یاسایە لەماوەی یەک مانگدا پیتاندنی یۆرانیۆم لە (120) کیلۆوە بۆ زیاتر لە هەزارو (500) کیلۆگرام زیادبکات و ئەمەش پێچەوانەی رێککەوتنە ئەتۆمییەکەی ئێران و وڵاتانی جیهانەو ئەگەر ئەو پرۆژە یاسایە جێبەجێ بکرێت هەموو سزا نێودەوڵەتییەکان دژی ئێران چالاک دەکرێتەوەو ئەمە راستەوخۆ ناڕەزایەتیی و کاردانەوەی حەسەن رۆحانی، ئیسحاق جیهانگیری، جێگری یەکەمی سەرۆک کۆمارو محەمەد جواد زەریف وەزیری دەرەوەو عەلی رەبیعی، وتەبێژی حکومەتی لێکەوتەوە، بەڵام لەنوێترین پەیامدا قاڵیباف رایگەیاند پرۆژە یاساکەی بەپێی دەسەڵاتەکانی خۆی خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، چونکە حکومەت ئامادە نەبووە ئەو پڕۆژە یاسایە بخاتە بواری جێبەجێکردنەوەو ئەمەش پێشێلکردنی دەستوری وڵاتەکەیە لەلایەن حکومەتەوە. پەرلەمان و حکومەت میدیاکان بەخۆیانەوە سەرقاڵ دەکەن زۆربەی میدیاکانی ئێران بووەتە گۆڕەپانی ململانێکانی حکومەت و پەرلەمان و لەو چوارچێوەیەدا رۆژنامەی (ئیبتیکار) نزیک لەڕیفۆرمخوازان بەناونیشانی (بازاڕی تانەو تەشەر لەنێوان حکومەت و پەرلەماندا گەرمە) نووسیویەتی: ململانێی پەرلەمان و حکومەت بەردەوامەو رۆژانە لایەنی جیاوازی ئەو ململانێیە دەردەکەوێت، محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتاران لەلایەک و حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆمارو تیمی حکومەت لەلایەکی دیکەوە بەتانەو تەشەرەوە وەڵامی یەکتری دەدەنەوە، ئەوەش لەکاتێکدایە کەدۆخی ئابوریی وڵاتەکە خراپەو ژیان و بژێویی خەڵک لەژێر فشاری ئابوریدایە، بەڵام پێناچێت بەرپرسان ئامانجێکی دیکەیان جگە لەشکستی یەکتر هەبێت. بەپێی زانیارییەکانی رۆژنامەکە پەسەندکردنی دوو پرۆژە یاسای تایبەت بەکشانەوە لە رێککەوتنی ئەتۆمیی لەلایەن پەرلەمانەوە بووەتەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاو پێویستییە سەرەکییەکانی بژێویی و کاریگەرییەکی خێراو خراپی لەسەر ئابوریی هەیە، بۆیە رۆحانی لەلێدوانێکدا وتی: دەستی هەموو ئەوانەی دەیانەوێت خزمەت بەخەڵک بکەن ماچ دەکەم، بەڵام رێگەبدەن ئەوانەی زیاتر لە (25) ساڵە ئەزموونی سیاسی و دیپلۆماسییان هەیە بەهێمنی سەرقاڵی ئەو رێککەوتنە ئەتۆمییە بن، لەبەرامبەردا قاڵیباف لەدیدارێکی تەلەفیزیۆنیدا وتی: حەوت ساڵە چاوەڕوانی هەنگاوی حکومەتین و پڕۆژە یاسای ئێمە بۆ کشانەوە لە رێککەوتنی ئەتۆمی نەبووە، وتمان چونکە لایەنی بەرامبەر پابەندی رێککەوتنەکە نەبووە ئێمەش ئاستی پابەندبوونەکەمان بەو رێککەوتنەوە کەمبکەینەوە. لەلایەکی دیکەوە رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) کەزمانحاڵی حکومەتە نووسیویەتی: پرۆژە دوو خاڵییەکەی پەرلەمانی ئێران بۆ کشانەوەی بەپەلەی حکومەت لە رێککەوتنی ئەتۆمیی، بووە بەیاساو لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە پەسند کراوە، بەڵام حکومەت دژی ئەو یاسایە نامەی بۆ ئەحمەد جەننەتی، سەرۆکی ئەنجومەنی چاودێریی ناردووەو لەبەرامبەردا محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆکی پەرلەمانی ئێران لەنامەیەکدا بۆ حەسەن رۆحانی، داوای کردووە حکومەت لەیەک مانگدا دەبێت یاسای پەرەپێدانی بواری ئەتۆمیی جێبەجێ بکات وەک ئاماژەیەک بۆ پابەندنەبوونی لایەنەکانی ناو رێککەوتنەکە. بەپێی زانیارییەکانی رۆژنامەکە پڕۆژەو پلانی پەرلەمان دوای تاووتوێکردنی لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریی کۆماری ئیسلامی ئێران دوو رەخنەی لێگراوەو بۆ چاکسازیی رەوانەی پەرلەمان کراوەتەوە ئەو مۆڵەتەی دراوە بەحکومەت لەیەک مانگەوە بووە بەدوو مانگ و پەسند کراوە، بەڵام حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران و سەرجەم ئەندامانی تیمی حکومەت دژی ئەو یاسایەن. ئیسحاق جیهانگیری، جێگری یەکەمی سەرۆک کۆماری ئێران لەنامەیەکدا بۆ سەرۆکی ئەنجومەنی چاودێری کۆماری ئیسلامی ئێران داوای کردووە پەرلەمان دەستوەردان لەپرسی ئەتۆمیی وڵاتەکەیدا نەکات، چونکە بەپێی دەستورو بەبڕیاری عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران، پرسی ئەتۆمی رادەستی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی کراوەو سەرەکیترین پرسی ئاسایشی وڵاتەکەیە. جیهانگیریی وتوویەتی: لەپرسی ئەتۆمیی ئێراندا تەنانەت حکومەت ناتوانێت بڕیاری یەکلاکەرەوە بدات و هەندێک جار حکومەتیش تەنها راپۆرت لەسەر ئەو بابەتە بۆ ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی دەنێرێت و بڕیار لای ئەنجومەنەکەیە، بۆیە ئەو پڕۆژەیەی پەرلەمان بۆ زیادکردنی پیتاندنی یۆرانیۆم وەک دەستوەردانێکی نەگونجاوەو پێویست ناکات.
هاوڵاتى کۆماری ئیسلامی ئێران رووبەڕووی رخەنەیەکی زۆر دەبیتەوە بەھۆی لەسێدارەدانی رۆژنامەنووس روحوڵا زەم. هەروەها باڵیۆزەکانی ئەڵمانیاو فەرەنسا بانگ دەکات بۆ ناڕەزایی دەربڕین بەهۆی رەخنەکانیان لەسەر لەسێدارەدانەکە. وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەکە ناڕەزایەتی ئێرانی لەسەر رەخنەکانی فەرەنسا و یەکێتی ئەوروپا بۆ لەسێدارەدانی رۆژنامەنووس روحوڵا زەم، کە بەرلەوەی لەعێراق دەستگیربکرێت و ببرێت بۆ ئێران لەپاریس دەژیا، گەیاندە ئەو باڵیۆزانە. تۆمەتی سەرەکی لەدژی روحوڵا زەم، بەڕێوەبردنی کەناڵی تێلیگرامی ئامەد نیوز (دەنگی گەل) بوو کەزیاتر لە ملیۆنێک شوێنکەوتوی هەبوو. روحوڵا زەم کوڕی موحەمەد عەلی زەم، مەلایەکی دیاری شیعەیە لەئێران و هەروەها باوکی یەکێک لەبەرپرسەکانی پێشووی کۆماری ئیسلامی بووە. ناوبراو لەئێران هەڵاتبوو و پەنای بۆ فەڕەنسا بردبوو. کەناڵی تێلیگرامەکەی بەگشتی هەواڵی گەندەڵی و پێشێلکاری و هەواڵی خۆپیشاندان و گردبوونەوەکانی خەڵک لەدژی کۆماری ئیسلامی رادەگەیاند. یەکێتی ئەورپا بەتوندترین شێوە ئەو کردارەی شەرمەزارکردو جارێکی تر دژایەتی خۆی بۆ بەکارهێنانی سزای لەسێدارەدان لەهەر هەلومەرجێکدا دووپاتکردەوە. وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا لەسێدارەدانی ئەو رۆژنامەنووسەی بەکردارێکی «دڕندانەو جێی قبوڵنەکردن « وەسف کرد. کۆمیتەی پاراستنی رۆژنامەنووسان لەبڵاوکراوەیەکیدا بەتوندی لەسێدارەدانی سەرنووسەری کەناڵی تێلیگرامی ئامەد نیوز شەرمەزار دەکات و دەڵێت « بە لەسێدارەدانی روحوڵا زەم، دەسەڵاتدارانی ئێران چوونە ریزی دەستەو تاقمە تاوانکارییەکان و توندڕەوە توندوتیژەکانی کەڕۆژنامەنووسان بەکوشتنیان بێدەنگ دەکەن». شەریف مەنسور، بەڕێوەبەری بەرنامەی CPJ بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا لەواشنتنەوە وتی « ئەمە کردارێکی دڕندانەو شەرمەزارییە کەپێویستە کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی نابێت پشتگوێی بخات». سوپای پاسداران پاییزی ساڵی رابردوو دەستگیرکردنی زەمی راگەیاندو بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە لەڕێگای چالاکییەکی بەهێزی ئاسایشەوە وایان کردووە کەناوبراو بگەڕێتەوە وڵات و لەوێ دەستگیریان کردووە. زۆری نەخایاند دەرکەوت روحوڵا زەم لەعێراق دەستگیرکراوەو رادەستی هێزە ئەمنییەکانی کۆماری ئیسلامی کراوەتەوە. سیستمی دادوەریی ئێران رایگەیاند کەدادگای باڵای ئەو وڵاتە سزای لەسێدارەدانی روحوڵا زەم رۆژنامەوانی دیاری دژە حکومەتی پەسەند کردووە کەساڵی رابردوو دەستگیرکرا. وتەبێژی دەسەڵاتی دادوەری کۆماری ئیسلامی ئێران لەوەڵامی پرسیارێکدا رۆژی سێشەممە 8ی مانگی 12 پشتڕاستی کردەوە کەدادگای باڵا بڕیارەکەی دادگای شۆڕشی کە لەسەر ئەو کەیسە دەرکرابوو، پەسەند کردووە . سوپای پاسداران پاییزی ساڵی رابردوو دەستگیرکردنی زەمی راگەیاندو بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە لەڕێگای چالاکییەکی بەهێزی ئاسایشەوە وایان کردووە کەناوبراو بگەڕێتەوە وڵات و لەوێ دەستگیریان کردووە. زۆری نەخایاند کەدەرکەوت روحوڵا زەم لەگەشتێکدا کە بۆ عێراق کردوویەتی، لەو وڵاتەدا دەستگیرکراوەو رادەستی هێزە ئەمنییەکانی کۆماری ئیسلامی کراوەتەوە. دوای دەستگیرکردنی ناوبراو هەندێک لەدانپێدانانە تەلەفزیۆنییەکانی روحوڵا زەم لەتەلەفزیۆنی کۆماری ئیسلامییەوە بڵاوکرانەوە کەئەو لەدادگا دانپیانانەکەی رەتکردەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا چەندین جارو لەچەند دۆسیەیەکی جیاجیادا پێشێلکاریە بەردەوام و دووبارەکانی رژێمی ئێرانی لەدژی هاووڵاتیانی ناو ئێران ئیدانە کردووە. نێردەی ئەمریکا لەنەتەوەیەکگرتووەکانیش ئەمساڵ 7ی مانگی 10 نیگەرانی قووڵی خۆی دەربڕی سەبارەت بەپێشێلکارییە بەرچاوەکانی مافی مرۆڤ لەئێران، لەوانە دەرکردنی سزای سێدارە لەدادگا نادادپەروەرانەکاندا. کێڵی کرەفت، لەلێدوانێکدا لەکۆمیتەی سێیەمی ئەنجومەنی گشتی نەتەوەیەکگرتوەکاندا وتی: ئەمریکا بەقووڵی نیگەرانی پێشێلکارییە بەرچاوەکانی مافی مرۆڤە لەئێران، لەوانە ئەو سزایانەی سێدارە کەدوای دادگاییکردنی نادادپەروەرانە و دانپێدانانی زۆرەملێ لەڕێگەی ئەشکەنجەوە بەسەر زیندانییەکاندا دەسەپێت
هاوڵاتى لەدوو بەرەوە تورکیا تەنگی پێهەڵچنراوەو سزای قورسی ئابوری چاوەڕێی دەکات بەجۆرێک رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی وڵاتەکەی ترساندووەو داوای «دیالۆگ و دانوستان» دەکات لەگەڵ سزا سەپێنەرەکان – ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا. لە هەینی رابردوو، ١١ی کانونی یەکەمی ٢٠٢٠، ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکا بەدەنگی (٨٤) ئەندام (سیناتۆر)ی ئەنجومەنەکە پرۆژەیاسای بەرگری نیشتمانی ٢٠٢١ی تێپەڕاندو لەبڕگەیەکیدا سەپاندنی سزا دیاری دەکات بەسەر تورکیادا بەهۆی کڕینی سیستەمی بەرگری ئاسمانی ئێس-٤٠٠ی رووسی. لەڕۆژی بوون بەیاساوە، دەبێت لەماوەی (٣٠) رۆژدا سزا بسەپێنرێت بەسەر ئەنقەرەدا لەلایەن دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکاوە کەپێشتر چەندین جار ڤیتۆی لەسەر سزا سەپاندن بەسەر تورکیادا کردبوو بەهۆی نزیکی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەردۆغاندا. بەرپرسانی ئیدارەی ترەمپ لەمێژە داوای سەپاندنی سزا دەکەن بەسەر ئەنقەرەدا کاتێک لەتەمموزی ٢٠١٩ یەکەمین پارچەکانی سیستمەکەی پێگەشت، کە واشنتن پێیوایە سیستەمەکە دەکرێت بەکاربهێنرێت بۆ کۆکردنەوەی زانیارییە نهێنییەکانی فڕۆکەی ئێف-٣٥ی ئەمریکی. بەپێی ئەو رێککەوتنەی لەگەڵ رووسیا ئەنجامی داوە، تورکیا دوو ملیار و (٥٠٠) ملیۆن دەدات بە مۆسکۆ لەبەرامبەر کڕینی سیستەمەکەدا کە پێیوایە سیستمەکە پێویستییەکی هەنوکەییە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ململانێ سەربازییانەی لەدەوروبەری وڵاتەکەیدا هەن و رایگەیاندووە هاوپەیمانەکانی بەئەمریکاشەوە لەناتۆ نەیانتوانیوە جێگرەوەیەکی بۆ دابین بکەن – وەک سیستەمی بەرگری پایتریۆتی ئەمریکی - کە لایان قبوڵکراو بێت. لە راپۆرتێکی تایبەتی ئاژانسی رۆیتەرز هاتووە، سزاکە ئاژانسی دابینکردنی بەرگری تورکیاو سەرۆکی ئاژانسەکە دەگرێتەوە کە ئیسماعیل دەمیرە. بە پشتبەستن بەوتەی دوو بەرپرسی ئەمریکی، رۆیتەرز باسی لەوەش کردووە ئەمجارە دۆناڵد ترەمپ خۆی راوێژکارەکانی راسپاردووە بۆ سزا سەپاندن بەسەر ئەنقەرەدا. تۆڕی میدیای بلۆمبێرگ لە راپۆرتێکیدا بڵاویکردووەتەوە دۆناڵد ترەمپ رەزامەندی خۆی دەربڕیوە لەسەر پاکێجێکی سزا کە لەلایەن مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوە، پێشنیاری بۆ کراوە بۆ سەپاندنی سزا بەسەر تورکیادا، بەڵام باس لەوە نەکراوە سزاکان چی لەخۆدەگرن. بەپێی وتەی سەرچاوەکانی بلومبێرگ، سزاکان لەمیانی یاسای (رووبەڕووبونەوەی نەیارەکانی ئەمریکا لەڕێی سزاوە) یاخود کورتکراوەکەی (کاتسا)وە دەسەپێنرێت، کە هەمان یاسایە تێیدا سزای جۆراوجۆر بەسەر ئێراندا سەپێنراوە لەماوە چوار ساڵی دەسەڵاتی ترەمپدا. دوابەدوای بڵاوبوونەوەی ئەم هەواڵانە لیرەی تورکی لەسەدا ١.٥٪ دابەزینی بەخۆیەوە بینی کە لەمساڵدا زیاتر لەسەدا (٢٥) بەهای خۆی لەدەستداوە. تەنها رۆژێک پێش پەسەندکردنی پرۆژەیاسەکەی کۆنگرێس، یەکێتی ئەوروپاش بڕیاریدا سزای ئابوری بەسەپێنێت بەسەر ئەنقەرەدا لەبەر دەرهێنان و بەدواداگەڕانی گازی سروشتی لەدەریای سپی ناوەڕاست. ماوەی چەند مانگێکی زۆرە گرژی لەنێوان یۆنان و تورکیا دروستبووە لەسەر مافی دەرهێنانی گازی سروشتی و تورکیا چەندین جار کەشتی ناردووە بۆ بەشی «قوبرسی تورکی» کە ئەسینا و یەکێتی ئەوروپا پێیانوایە سەرپێچییەو سنوربەزاندنی خاکی قوبرسە. تورکیا باس لەوە دەکات لەو ناوچەیەدا کار دەکات کەدەکەوێتە بەشی خۆیەوە کە قوبرسی تورکی مافی هەیە تێیدا. بڕیارە لەچەند هەفتەی داهاتوودا جۆزێپ بۆریڵ، سەرۆکی کاروباری دەرەوەی یەکێتییەکە، ناوی ئەو کەس و کۆمپانیا تورکیانە ئاشکرا بکات کە سزاکە دەیانگرێتەوە. سزاکان بریتین لەقەدەغەکردنی گەشت و بلۆککردنی چەند سەرمایەیەکی تورکی کە فەرەنسا و یۆنان پێیانوایە سزایەکی سووکە و داوای سزای سەختتریان کرد. «ئەوروپا توانستی خۆی دەرخستووە بۆ بەرەنگاری تورکیا بە سەپاندنی سزا تا ئەوەی دەستهەڵبگرێت لەکردەوە تاکلایەنەکانی لەدەریای سپی ناوەڕاست. ئێمە مانگی تشرینی یەکەم هەلێکماندا بەتورکیاو پەیوەندیمان پێوەکردو مەرجمان بۆ دانان، بەڵام بە کۆی دەنگ تێبینی ئەوەمان کرد تورکی بەردەوام لەکردەوە تووندەکانی»، ئیمانیۆل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا وای وت. دوابەدوای بڕیاری یەکێتییەکە، وەزارەتی دەرەوەی تورکیا لە بەیاننامەکەیدا رایگەیاند رێکارەکان «لایەنگریی پێوە دیارەو نایاسایین»، جگە لەوەی دەبێت برۆکسل وەک «هەماهەنگکارێکی راستگۆ» هەڵسوکەوت بکات لەناکۆکییەکەدا. هەروەها ئەوەش هاتووە کە یەکێتییەکە پیویستە بە «ژیری» مامەڵە لەگەڵ کێشەکە بکات نەک گوێ لە داخوازییەکانی یۆنان بگرێت. رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا دوابەدوای هەواڵەکە لەکۆبوونەوەیەکیدا لەگەڵ بەرپرسانی پارتەکەی وتی: «ئێمە پەیوەندی رەگداکوتاوی سیاسی و ئابوریمان هەیە لەئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا کەناکرێت هیچ لایەکیان فەرامۆشی بکەن یان لەدەستی بدەن. هیچ کێشەیەک نییە کە لەڕێی دیاکۆگ و هەماهەنگییەوە چارەسەر نەکرێت». سزاکانی یەکێتی ئەوروپا تەنها سەرەتایەو لەمانگی ئازاری ٢٠٢١ جۆزێپ بۆڕێڵ سزای فراوانتر رادەگەیەنێت دوای ئەوەی یەکێتییەکە دانوستان لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریکا دەکات. ئەنجێلا مێرکڵ، راوێژکاری ئەڵمانیا دوابەدوای بڕیاری یەکێتییەکە رایگەیاند تاووتوێی قەدەغەی ناردنی چەکیان کردووە لەگەڵ ئەوەی چۆن لە لوتکەی ناتۆ باس بکرێت، هەروەها رایگەیاند «دەمانەوێت هەماهەنگی لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریکا بکەین دەربارەی تورکیا». جۆو بایدن، سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمریکا، چەندینجار جەختی لەوە کردووەتەوە لەبەرامبەر تورکیاو ئەردۆغاندا تووند دەبێت و سەرپێچییەکانی ئەنقەرە فەرامۆش ناکات. یەکێتی ئەوروپاو ناتۆ لەپلانیاندایە لوتکەیەک رێکبخەن لەگەڵ جۆو بایدن دوای ئەوەی لەکانونی دووەمی ٢٠٢١ دەسەڵات دەگرێتە دەست. بەپێی ئاماری ئاژانسی یۆرۆستات-ی سەر بەیەکێتی ئەوروپا، لەساڵی ٢٠١٨دا یەکێتییەکە بە بەهای (٥٤) ملیۆن و (٥٣) هەزار دۆلار چەکی هەناردەی تورکیا کردووە کەمووشەکیش لەخۆدەگرێت، بەڵام فرۆشتنی فرۆکەی جەنگی بەوڵاتەکە دەگاتە نزیکەی چەند ملیار یۆرۆیەک. پەیمانگەی توێژینەوەی ئاشتی نێودەوڵەتی ستۆکهۆڵم بڵاویکردووەتەوە ئەمریکا، ئیتاڵیا، هەروەها ئیسپانیا یەکەمی ریزبەندییان گرتووە لەهەناردەکردنی چەک بۆ تورکیا. چەندین وڵاتی ئەوروپی وەک فینلەندا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، هۆڵەندا، ئیسپانیا، هەروەها سوید لەتشرینی یەکەمی ٢٠١٩ رێککەوتن لەسەر ئەوەی فرۆشتنی چەک کەم بکەنەوە یان رایبگرن بەتورکیا، بەڵام نەیانتوانی بەکۆی یەکێتییەکە بڕیار بدەن لەسەر بابەتەکە. بڕیاری ئەو وڵاتانە دوای ئەوە دێت کەتورکیا پەلاماری رۆژئاوای کوردستانی دا لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩و چەندین ناوچەی ژێردەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)یان داگیرکرد. وڵاتانی ئەوروپی کە ئەندامیش نین لە رێکخراوی ناتۆ، لەسەر چەندین بابەتی تریش نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە لەمەڕ کردەوەکانی تورکیا وەک دەستتێوەردانی ئەنقەرە لەجەنگی ناوخۆیی لیبیاو سوریا هەروەها کڕینی سیستەمی بەرگری ئێس-(٤٠٠) لە رووسیا. ئەوروپییەکان باس لەوە دەکەن سیستەمی بەرگری ئێس- (٤٠٠) لەگەڵ سیستەمی بەرگری ناتۆدا ناگونجێت و دەبێتە هۆی پێدانی زانیاری رێکخراوکە بە رووسیا. «سزا خۆی لەخۆیدا کۆتایی نییە ئەگەر تورکیا بەردەوام بێت لەکردەوە تووندەکانی. چاوەرێ دەکرێت تورکیا رێبازی خۆی بگۆڕێت و وادیارە ئەوروپا یەکگرتووەو پشتگیری یۆنان و قوبرس دەکات»، کیریاکۆس میتسۆتاکیس، سەرۆک وەزیرانی یۆنان وای وت.
.jfif)
